Коммерциялық банктер қызметін ұйымдастыру мен дамытудың теориялық аспектілері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Коммерциялық банктер қызметін ұйымдастыру мен дамытудың теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Коммерциялық банктер . қоғамдық қатынастарды қаржылық.несиелік реттеудің негізгі тетігі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Коммерциялық банктерді қаржылық институт ретінде тіркеу, қызметін жүргізу мен тоқтату және құқықтық қамтамасыз ету негіздері ... ... ... ... ... 11
1.3 Қаржы нарығындағы коммерциялық банктерді ұйымдастыру мен басқару жүйесін дамытуға ықпал ететін факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2 Қазақстандағы банктік қызметтер нарығының дамуын талдау жасау («Нұрбанк» АҚ мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.1 «Нұрбанк» АҚ.ның активтік портфелін басқару жүйесін және оның тиімділік деңгейін зерттеп.талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.2 «Нұрбанк» АҚ.ның активтік және пассивтік операцияларының сапасын және банктің экономикалық дамуындағы басымдықтарын бағалау ... ... ... .39
2.3 Қазақстандағы банктік қызметтер нарығының дамуына және банктердің капитал жеткіліктілігі мен активтер портфеліне талдау жасау ... ... ... ... ... .54
3 Нарықтық қатынастар жағдайында банктік қызметтер нарығын дамытудың басымды бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Коммерциялық банктер қызметін ұйымдастыру мен дамытудың теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Коммерциялық банктер . қоғамдық қатынастарды қаржылық.несиелік реттеудің негізгі тетігі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Коммерциялық банктерді қаржылық институт ретінде тіркеу, қызметін жүргізу мен тоқтату және құқықтық қамтамасыз ету негіздері ... ... ... ... ... 11
1.3 Қаржы нарығындағы коммерциялық банктерді ұйымдастыру мен басқару жүйесін дамытуға ықпал ететін факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2 Қазақстандағы банктік қызметтер нарығының дамуын талдау жасау («Нұрбанк» АҚ мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.1 «Нұрбанк» АҚ.ның активтік портфелін басқару жүйесін және оның тиімділік деңгейін зерттеп.талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.2 «Нұрбанк» АҚ.ның активтік және пассивтік операцияларының сапасын және банктің экономикалық дамуындағы басымдықтарын бағалау ... ... ... .39
2.3 Қазақстандағы банктік қызметтер нарығының дамуына және банктердің капитал жеткіліктілігі мен активтер портфеліне талдау жасау ... ... ... ... ... .54
3 Нарықтық қатынастар жағдайында банктік қызметтер нарығын дамытудың басымды бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
Тақырыптың өзектілігі және мәселенің зерттелу дәрежесі. Коммерциялық банктердің қызметі нарықтық қатынастарға өту барысында бірталай өзгерістерге ұшырады. Сондықтан Қазақстан Республикасындағы банк жүйелерін реформалау нарықтық экономикаға көшу кезіндегі объективтік экономикалық процестермен айқындалған болатын. Осы жылдар ішіндегі банк саласындағы қайта құрулар микро және макроэкономикалық процестерге оң өзгерістер әкеледі.
Банктер, салымшылар мен инвесторлар арасындағы делдалдарға айналуда, өзіне есеп айырысулар мен қарыз алушыларға көрсетілетін қызметтерді енгізетін қаржылық қызметтерді көрсету операцияларын жетілдірді. Қаржы жинақтауды ынталандыру және қаржы ресурстарын орналастыру жүйелерін жетілдіре отырып, банктер экономиканың сауығуына көмектесті, өмірлік қабілетті кәсіпорындарға және жаңа дамып келе жатқан жеке кәсіпорындардың несие алуын қамтамасыз етті.
Коммерциялық банк – пайда алу мақсатында қарыз капиталының қозғалысын ұйымдастырушы кредиттік-банктік жүйе институты және ол тікелей заңды әрі жеке тұлғаларға, ұйымдарға қызмет ететін банктер. Сонымен қатар коммерциялық банктер ақша қаражаттарын шоғырландыру, қолма-қолсыз ақшалармен есеп айрысу, халық шаруашылығының әр түрлі саласының кәсіпорындарына кассалық және кредиттік қызметтерін көрсетуші банк жүйесінің төменгі жұмысшы буыны болып табылады.
Коммерциялық банктер қазіргі ақша шаруашылығының ажырамас бөлігі. Олар нарықтық механизмнің негізін қалайды, солардың көмегімен елдің экономикасы қызмет жасайды. Коммерциялық банктер барлық қоғамның қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануын қамтамасыз ететін ақша ағындарын, әсіресе, ең алдымен кредиттік ақшаларды және олардың экономикадағы маңызды әрі максималды пайда әкелетін салаларына құйылуын реттейді. Қазіргі уақытта еліміздің ақша-кредит жүйесі құрылымдық өзгерістерді басынан өткізіп отыр, бұл өзгерістер коммерциялық банк қызметтерінде де бар.
Бүгінгі таңда еліміздің алдыңғы қатарлы коммерциялық банктері қаржы нарығында өзінің табыс базасын кеңейту үшін, табыстылықты және бәсекелік қабілеттілігін жоғарлату үшін өзінің клиенттеріне кең ауқымды операциялар мен қызметтер көрсетуге ұмтылатыны белгілі. Бұл жерде есте ұстайтын жағдай, банк қызметінің дамуы клиенттер мен банктің өзі үшін минималды шығындармен банк қызметтерін көрсетуді, клиенттерге қажетті қызметтерге қолайлы бағаларды пайдалануды білдіреді.
Жалпы, қаржы нарығында қызмет көрсетіп жүрген банктер ролін жандандырудың мәні мынада: шығынды азайта отырып, барынша жоғары нәтижеге қол жеткізуге, банктік қызмет көрсетуінде клиенттер қажеттіліктерін толықтай қанағаттандыруға, жеке тұлғаларға банктік қызмет көрсету сапасын жақсартуға, банктік қызметтер спектрін кеңейтуге және олардың өзіндік құнын
Банктер, салымшылар мен инвесторлар арасындағы делдалдарға айналуда, өзіне есеп айырысулар мен қарыз алушыларға көрсетілетін қызметтерді енгізетін қаржылық қызметтерді көрсету операцияларын жетілдірді. Қаржы жинақтауды ынталандыру және қаржы ресурстарын орналастыру жүйелерін жетілдіре отырып, банктер экономиканың сауығуына көмектесті, өмірлік қабілетті кәсіпорындарға және жаңа дамып келе жатқан жеке кәсіпорындардың несие алуын қамтамасыз етті.
Коммерциялық банк – пайда алу мақсатында қарыз капиталының қозғалысын ұйымдастырушы кредиттік-банктік жүйе институты және ол тікелей заңды әрі жеке тұлғаларға, ұйымдарға қызмет ететін банктер. Сонымен қатар коммерциялық банктер ақша қаражаттарын шоғырландыру, қолма-қолсыз ақшалармен есеп айрысу, халық шаруашылығының әр түрлі саласының кәсіпорындарына кассалық және кредиттік қызметтерін көрсетуші банк жүйесінің төменгі жұмысшы буыны болып табылады.
Коммерциялық банктер қазіргі ақша шаруашылығының ажырамас бөлігі. Олар нарықтық механизмнің негізін қалайды, солардың көмегімен елдің экономикасы қызмет жасайды. Коммерциялық банктер барлық қоғамның қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануын қамтамасыз ететін ақша ағындарын, әсіресе, ең алдымен кредиттік ақшаларды және олардың экономикадағы маңызды әрі максималды пайда әкелетін салаларына құйылуын реттейді. Қазіргі уақытта еліміздің ақша-кредит жүйесі құрылымдық өзгерістерді басынан өткізіп отыр, бұл өзгерістер коммерциялық банк қызметтерінде де бар.
Бүгінгі таңда еліміздің алдыңғы қатарлы коммерциялық банктері қаржы нарығында өзінің табыс базасын кеңейту үшін, табыстылықты және бәсекелік қабілеттілігін жоғарлату үшін өзінің клиенттеріне кең ауқымды операциялар мен қызметтер көрсетуге ұмтылатыны белгілі. Бұл жерде есте ұстайтын жағдай, банк қызметінің дамуы клиенттер мен банктің өзі үшін минималды шығындармен банк қызметтерін көрсетуді, клиенттерге қажетті қызметтерге қолайлы бағаларды пайдалануды білдіреді.
Жалпы, қаржы нарығында қызмет көрсетіп жүрген банктер ролін жандандырудың мәні мынада: шығынды азайта отырып, барынша жоғары нәтижеге қол жеткізуге, банктік қызмет көрсетуінде клиенттер қажеттіліктерін толықтай қанағаттандыруға, жеке тұлғаларға банктік қызмет көрсету сапасын жақсартуға, банктік қызметтер спектрін кеңейтуге және олардың өзіндік құнын
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының заңы // 31.08.1995 жыл.
2. «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы // 30.03.1995 жыл.
3. 2002 жылғы 3 маусымдағы Ұлттық Банк Басқармасының №213 Қаулысымен бекітілген «Екінші деңгейлі банктерге арналған пруденциялық нормативтер» туралы Ереже.
4. «Ақшалай төлемдер және реттеу туралы» Қазақстан Республикасының заңы // 29.06.1998 жыл.
5. www.nationalbank.kz
6. Жоламанова М.Т. Ақша. Несие. Банк. Оқу құралы: - Алматы: Еуразиялық нарық институты, 2011.
7. Банковские операции : учебное пособие / кол. авторов; под ред. О.И. Лаврушина. – М.: кнорус, 2007.
8. Мақыш С.Б. Банк ісі: Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 2009.
9. Жарковская Е.П., Арендс И.О. Банковское дело: учеб. пособ. Москва: Изд. «Омега-Л», 2011.
10. Ларина О.И. Банковское дело. Практикум: учеб. пособ. – Москва: КНОРУС, 2014.
11. Сейітқасымов Ғ. Қазақстанның банк жүйесі. Оқу құралы. – Алматы, 2013.
12. Искакова З.Д: Банк ісі: Оқу құралы. Қарағанды, 2006.
13. Смағұлова Р.О., Мәжіханова Қ.Ә., Тұсаева Ә.Қ., Сатыбалдиева Ж.Ш. Қаржы, ақша айналысы және несие: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008.
14. Омурчиева Э.М., Осипов Е.Б. Қазақстан Республикасының банк құқығы: Оқу құралы. – Алматы: Бастау, 2009.
15. Банки Казахстана// Некоторые предложения методов управления активами и пассивами в коммерческих банках РК. №9. 2007.
16. Основы банковской деятельности: Учебник. – Под ред. Тагирбекова К.Р. М.: Инфра, 2013.
17. Банковское дело. Учебник для студентов высших учебных заведений, обучающихся по экономическим специальностям. / Под ред. У.М. Искакова. – Алматы: Экономика, 2011.
18. Хамитов Н.Н. Банк ісі: Лекциялар курсы. Алматы, 2006.
19. Ыбыраева М.А. Ақша, несие, банк. Оқу-тәжірибелік құралы. - Қарағанды, 2014.
20. Ілияс А.Ә. Ақша – кредит саясаты: Оқу құралы. Алматы: Экономика, 2008.
21. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы. 2-ші басылымы, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы: ИздатМаркет, 2004.
22. С.Б.Мақыш., А.Ә. Ілияс. Банк ісі: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004.
23. Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Оқу құралы Алматы: 2000.
24. Шалабай С.И., Шалабаев М.И. Финансовый менеджмент и конкурентоспособность банков Республики Казахстан. Алматы - Экономика, 2008.
25. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің 2013-2014 жылдардағы статистикалық бюллетендері. – Алматы.
26. «Kazakh bank» АҚ-ның 2011-2014 жылдардағы Жылдық есебі.
27. «Халық Банкі» АҚ-ның 2011-2014 жылдардағы Жылдық есебі.
28. Шаяхметова К.О. Банктік тәуекелдер: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004.
29. Сейткасымов Г.С., Маулетов К.М. Финансовый анализ в коммерческом банке. - Астана, 2008.
30. Балабанов И.Т. и др. Деньги и финансовые институты: Краткий курс.- СПб.: Питер, 2012.
31. «Қазақстандағы Қытай» банкі АҚ ЕБ-нің 2011-2014 жылдардағы Жылдық есебі.
32. Ілияс А.Ә., Сәулембекова Ә.Қ. Төлем жүйесі: теория және практикасы: Оқу құралы. Алматы, 2007.
33. Искаков Ұ.М., Бохаев Д.Т., Рузиева Э.А. Қаржы нарығы және делдалдары: Оқулық – Алматы: Экономика, 2008.
34. Ақша, несие, банктер: Оқулық/Жалпы редакциясын басқарған Ғ.С. Сейітқасымов. – Алматы: Экономика, 2001.
35. Лобанова Т. Банки: организация и персонал: Учеб-практич. пособие.- М.; Городец, 2014.
36. Мнацаканян А.Г. Деньги и кредит: Учеб. пособие.- Калининград: Янтарный сказ, 2013.
37. Белгібаев Ғ.С. Ақша, несие және банктер. Оқу құралы. Алматы: КазГАУ, «Экономика», 2014.
38. Грачева М. Банковская система в развитых странах: некоторые проблемы цифровых технологий - М.: Ось-89, 2006.
39. Деньги. Кредит. Банки. Ценные бумаги. Практикум: Учеб. Пособие / Под ред. Е.Ф. Жукова.- М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2013.
40. Қазақстан Республикасының Банк құқығы. Оқу құралы Л.Давыдова, Драйманов. Алматы жеті жарғы 2006.
41. Управление деятельностью коммерческого банка. Учебник / Под ред. О.И.Лаврушина – М.: Юрист, 2005.
42. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. Оқу құралы/ Жалпы редакциясын басқарған ҚР ҰҒА-ның академигі Сейітқасымов Ғ.С., 2-ші басылым, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы: ИздатМаркет, 2004.
43. Г.С.Сейткасымов, К.М.Маулетов, А.А.Мусина. Банковское дело: Курс лекций. Астана: Изд.Каз УЭФиМТ, 2008.
44. Жуков Е.Ф. Деньги, кредит, банки: практикум. Москва: Волтерс Клувер, 2010.
45. Кабушкин С. Управление банковским кредитным риском - М.: Новое знание, 2004.
46. Сейткасымов Г.С., Ильяс А.А. Банковский менеджмент: Астана, 2008.
47. Банковское дело: современная система кредитования. / Под ред. О.И.Лаврушина – М.: КНОРУС, 2005.
48. Додонова И.В., Кабанова О.В. Автоматизированная обработка банковской информации: учеб. пособ. - Москва: КНОРУС, 2010.
49. Методическая разработка для практического изучения курса «Банковское дело». / Под ред. З.Д. Искаковой. – КЭУ: Караганда, 2014.
50. Көшенова Б. А. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары: Оқу кұралы.-Алматы: Экономика, 2000.
51. Моисеев С.Р. Денежно-кредитная политика: теория и практика. – Учебное пособие. М.: Экономисть, 2005.
52. Смит А. Супер деньги: Поучительная история об инвестировании и рыночных пузырях. – Москва: Альпина Паблишерз, 2009.
1. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының заңы // 31.08.1995 жыл.
2. «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы // 30.03.1995 жыл.
3. 2002 жылғы 3 маусымдағы Ұлттық Банк Басқармасының №213 Қаулысымен бекітілген «Екінші деңгейлі банктерге арналған пруденциялық нормативтер» туралы Ереже.
4. «Ақшалай төлемдер және реттеу туралы» Қазақстан Республикасының заңы // 29.06.1998 жыл.
5. www.nationalbank.kz
6. Жоламанова М.Т. Ақша. Несие. Банк. Оқу құралы: - Алматы: Еуразиялық нарық институты, 2011.
7. Банковские операции : учебное пособие / кол. авторов; под ред. О.И. Лаврушина. – М.: кнорус, 2007.
8. Мақыш С.Б. Банк ісі: Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 2009.
9. Жарковская Е.П., Арендс И.О. Банковское дело: учеб. пособ. Москва: Изд. «Омега-Л», 2011.
10. Ларина О.И. Банковское дело. Практикум: учеб. пособ. – Москва: КНОРУС, 2014.
11. Сейітқасымов Ғ. Қазақстанның банк жүйесі. Оқу құралы. – Алматы, 2013.
12. Искакова З.Д: Банк ісі: Оқу құралы. Қарағанды, 2006.
13. Смағұлова Р.О., Мәжіханова Қ.Ә., Тұсаева Ә.Қ., Сатыбалдиева Ж.Ш. Қаржы, ақша айналысы және несие: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008.
14. Омурчиева Э.М., Осипов Е.Б. Қазақстан Республикасының банк құқығы: Оқу құралы. – Алматы: Бастау, 2009.
15. Банки Казахстана// Некоторые предложения методов управления активами и пассивами в коммерческих банках РК. №9. 2007.
16. Основы банковской деятельности: Учебник. – Под ред. Тагирбекова К.Р. М.: Инфра, 2013.
17. Банковское дело. Учебник для студентов высших учебных заведений, обучающихся по экономическим специальностям. / Под ред. У.М. Искакова. – Алматы: Экономика, 2011.
18. Хамитов Н.Н. Банк ісі: Лекциялар курсы. Алматы, 2006.
19. Ыбыраева М.А. Ақша, несие, банк. Оқу-тәжірибелік құралы. - Қарағанды, 2014.
20. Ілияс А.Ә. Ақша – кредит саясаты: Оқу құралы. Алматы: Экономика, 2008.
21. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы. 2-ші басылымы, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы: ИздатМаркет, 2004.
22. С.Б.Мақыш., А.Ә. Ілияс. Банк ісі: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004.
23. Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Оқу құралы Алматы: 2000.
24. Шалабай С.И., Шалабаев М.И. Финансовый менеджмент и конкурентоспособность банков Республики Казахстан. Алматы - Экономика, 2008.
25. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің 2013-2014 жылдардағы статистикалық бюллетендері. – Алматы.
26. «Kazakh bank» АҚ-ның 2011-2014 жылдардағы Жылдық есебі.
27. «Халық Банкі» АҚ-ның 2011-2014 жылдардағы Жылдық есебі.
28. Шаяхметова К.О. Банктік тәуекелдер: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004.
29. Сейткасымов Г.С., Маулетов К.М. Финансовый анализ в коммерческом банке. - Астана, 2008.
30. Балабанов И.Т. и др. Деньги и финансовые институты: Краткий курс.- СПб.: Питер, 2012.
31. «Қазақстандағы Қытай» банкі АҚ ЕБ-нің 2011-2014 жылдардағы Жылдық есебі.
32. Ілияс А.Ә., Сәулембекова Ә.Қ. Төлем жүйесі: теория және практикасы: Оқу құралы. Алматы, 2007.
33. Искаков Ұ.М., Бохаев Д.Т., Рузиева Э.А. Қаржы нарығы және делдалдары: Оқулық – Алматы: Экономика, 2008.
34. Ақша, несие, банктер: Оқулық/Жалпы редакциясын басқарған Ғ.С. Сейітқасымов. – Алматы: Экономика, 2001.
35. Лобанова Т. Банки: организация и персонал: Учеб-практич. пособие.- М.; Городец, 2014.
36. Мнацаканян А.Г. Деньги и кредит: Учеб. пособие.- Калининград: Янтарный сказ, 2013.
37. Белгібаев Ғ.С. Ақша, несие және банктер. Оқу құралы. Алматы: КазГАУ, «Экономика», 2014.
38. Грачева М. Банковская система в развитых странах: некоторые проблемы цифровых технологий - М.: Ось-89, 2006.
39. Деньги. Кредит. Банки. Ценные бумаги. Практикум: Учеб. Пособие / Под ред. Е.Ф. Жукова.- М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2013.
40. Қазақстан Республикасының Банк құқығы. Оқу құралы Л.Давыдова, Драйманов. Алматы жеті жарғы 2006.
41. Управление деятельностью коммерческого банка. Учебник / Под ред. О.И.Лаврушина – М.: Юрист, 2005.
42. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. Оқу құралы/ Жалпы редакциясын басқарған ҚР ҰҒА-ның академигі Сейітқасымов Ғ.С., 2-ші басылым, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы: ИздатМаркет, 2004.
43. Г.С.Сейткасымов, К.М.Маулетов, А.А.Мусина. Банковское дело: Курс лекций. Астана: Изд.Каз УЭФиМТ, 2008.
44. Жуков Е.Ф. Деньги, кредит, банки: практикум. Москва: Волтерс Клувер, 2010.
45. Кабушкин С. Управление банковским кредитным риском - М.: Новое знание, 2004.
46. Сейткасымов Г.С., Ильяс А.А. Банковский менеджмент: Астана, 2008.
47. Банковское дело: современная система кредитования. / Под ред. О.И.Лаврушина – М.: КНОРУС, 2005.
48. Додонова И.В., Кабанова О.В. Автоматизированная обработка банковской информации: учеб. пособ. - Москва: КНОРУС, 2010.
49. Методическая разработка для практического изучения курса «Банковское дело». / Под ред. З.Д. Искаковой. – КЭУ: Караганда, 2014.
50. Көшенова Б. А. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары: Оқу кұралы.-Алматы: Экономика, 2000.
51. Моисеев С.Р. Денежно-кредитная политика: теория и практика. – Учебное пособие. М.: Экономисть, 2005.
52. Смит А. Супер деньги: Поучительная история об инвестировании и рыночных пузырях. – Москва: Альпина Паблишерз, 2009.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...3
1 Коммерциялық банктер қызметін ұйымдастыру мен дамытудың теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .6
1.1Коммерциялық банктер – қоғамдық қатынастарды қаржылық-несиелік реттеудің
негізгі тетігі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...6
1.2Коммерциялық банктерді қаржылық институт ретінде тіркеу, қызметін
жүргізу мен тоқтату және құқықтық қамтамасыз ету
негіздері ... ... ... ... ... 11
1.3Қаржы нарығындағы коммерциялық банктерді ұйымдастыру мен басқару жүйесін
дамытуға ықпал ететін
факторлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .23
2 Қазақстандағы банктік қызметтер нарығының дамуын талдау жасау (Нұрбанк
АҚ
мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 34
2.1Нұрбанк АҚ-ның активтік портфелін басқару жүйесін және оның тиімділік
деңгейін
зерттеп-талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..34
2.2Нұрбанк АҚ-ның активтік және пассивтік операцияларының сапасын және
банктің экономикалық дамуындағы басымдықтарын бағалау ... ... ... .39
2.3Қазақстандағы банктік қызметтер нарығының дамуына және банктердің
капитал жеткіліктілігі мен активтер портфеліне талдау
жасау ... ... ... ... ... .54
3 Нарықтық қатынастар жағдайында банктік қызметтер нарығын дамытудың
басымды
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .70
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..73
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 76
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі және мәселенің зерттелу дәрежесі. Коммерциялық
банктердің қызметі нарықтық қатынастарға өту барысында бірталай
өзгерістерге ұшырады. Сондықтан Қазақстан Республикасындағы банк жүйелерін
реформалау нарықтық экономикаға көшу кезіндегі объективтік экономикалық
процестермен айқындалған болатын. Осы жылдар ішіндегі банк саласындағы
қайта құрулар микро және макроэкономикалық процестерге оң өзгерістер
әкеледі.
Банктер, салымшылар мен инвесторлар арасындағы делдалдарға айналуда,
өзіне есеп айырысулар мен қарыз алушыларға көрсетілетін қызметтерді
енгізетін қаржылық қызметтерді көрсету операцияларын жетілдірді. Қаржы
жинақтауды ынталандыру және қаржы ресурстарын орналастыру жүйелерін
жетілдіре отырып, банктер экономиканың сауығуына көмектесті, өмірлік
қабілетті кәсіпорындарға және жаңа дамып келе жатқан жеке кәсіпорындардың
несие алуын қамтамасыз етті.
Коммерциялық банк – пайда алу мақсатында қарыз капиталының қозғалысын
ұйымдастырушы кредиттік-банктік жүйе институты және ол тікелей заңды әрі
жеке тұлғаларға, ұйымдарға қызмет ететін банктер. Сонымен қатар
коммерциялық банктер ақша қаражаттарын шоғырландыру, қолма-қолсыз
ақшалармен есеп айрысу, халық шаруашылығының әр түрлі саласының
кәсіпорындарына кассалық және кредиттік қызметтерін көрсетуші банк
жүйесінің төменгі жұмысшы буыны болып табылады.
Коммерциялық банктер қазіргі ақша шаруашылығының ажырамас бөлігі. Олар
нарықтық механизмнің негізін қалайды, солардың көмегімен елдің экономикасы
қызмет жасайды. Коммерциялық банктер барлық қоғамның қаржылық ресурстарды
тиімді пайдалануын қамтамасыз ететін ақша ағындарын, әсіресе, ең алдымен
кредиттік ақшаларды және олардың экономикадағы маңызды әрі максималды пайда
әкелетін салаларына құйылуын реттейді. Қазіргі уақытта еліміздің ақша-
кредит жүйесі құрылымдық өзгерістерді басынан өткізіп отыр, бұл өзгерістер
коммерциялық банк қызметтерінде де бар.
Бүгінгі таңда еліміздің алдыңғы қатарлы коммерциялық банктері қаржы
нарығында өзінің табыс базасын кеңейту үшін, табыстылықты және бәсекелік
қабілеттілігін жоғарлату үшін өзінің клиенттеріне кең ауқымды операциялар
мен қызметтер көрсетуге ұмтылатыны белгілі. Бұл жерде есте ұстайтын жағдай,
банк қызметінің дамуы клиенттер мен банктің өзі үшін минималды шығындармен
банк қызметтерін көрсетуді, клиенттерге қажетті қызметтерге қолайлы
бағаларды пайдалануды білдіреді.
Жалпы, қаржы нарығында қызмет көрсетіп жүрген банктер ролін
жандандырудың мәні мынада: шығынды азайта отырып, барынша жоғары нәтижеге
қол жеткізуге, банктік қызмет көрсетуінде клиенттер қажеттіліктерін
толықтай қанағаттандыруға, жеке тұлғаларға банктік қызмет көрсету сапасын
жақсартуға, банктік қызметтер спектрін кеңейтуге және олардың өзіндік құнын
төмендетуге жағдай жасау. Осы аталған көптеген мәселелердің шешу жолдарын
табу үшін коммерциялық банктердің ел экономикасындағы ролін айқындай
отырып, қаржы нарығында ұсынатын қызмет түрлері мен операцияларын кешенді
түрде қарастыру қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – банктік қызметтер нарығын дамыту жүйесін
теориялық тұрғыдан зерделей отырып, қаржы нарығындағы коммерциялық
банктердің делдалдық қызметін кешенді талдау, дамыту жолдарын ұсыну болып
табылады.
Осы мақсатқа жету үшін дипломдық жұмыста мынадай міндеттер қойылды:
- коммерциялық банктердің мәнін, атқаратын қызметі мен ролін
экономикалық тұрғыдан сипаттау;
- коммерциялық банктерді тіркеу, қызметін доғару және құқықтық
қамтамасыз ету негіздерін ашып көрсету;
- коммерциялық банктердегі активтер портфелін басқару жүйесін зерттеу;
- коммерциялық банктердің қаржы нарығындағы ұсынатын қызмет түрлерін,
операцияларын, капиталдың жеткіліктілігі мен өтімділік деңгейіне талдау
жасау;
- қазіргі жағдайда коммерциялық банктердің активтер портфелін басқаруға
кедергі келтіріп отырған факторларды анықтап, оларды шешу жолдарын ұсыну;
- елдегі коммерциялық банктердегі активтер портфелін басқаруды
жетілдіруге байланысты ғылыми негіздеу бойынша тәжірибелік ұсыныстар жасау.
Зерттеу пәні болып елдің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ететін
банктік қызметтер нарығын дамытудың теориялық және әдістемелік аспектілерін
қарастыру.
Зерттеу объектісі ретінде Нұрбанк АҚ алынды.
Жалпы, коммерциялық банктердің активті операцияларын сапалы бағалау
жұмысы өте күрделі және активтердің тәуекелдігін, активтердің табыстылығын
және активтердің өтімділігін қамтитын көп жақтылы процесс. Сондықтан бұл
көрсеткіштерді есептеп көрсек, активтердің сапасын жалпы бағалау арқылы
мынадай тұжырым жасауға болады. Активтердің жалпы өсуі нәтижесінде Халық
Банк АҚ-ның табыстылығы 41,6%-ды құраса, бұл көрсеткіштер Казкоммерцбанк
АҚ-да – 23,7%-ды, Нұрбанк АҚ-да – 66,3%-ды құраған.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Бірінші тарауда коммерциялық банктерді қаржылық институт ретінде
тіркеу, қызметін жүргізу мен тоқтату және құқықтық қамтамасыз ету
негіздері, қаржы нарығындағы коммерциялық банктерді ұйымдастыру мен басқару
жүйесі теориялық тұрғыдан сипатталады.
Екінші тарауда Нұрбанк АҚ мысалында Қазақстандағы банктік қызметтер
нарығының дамуына талдау жасау жасалады.
Үшінші тарауда нарықтық қатынастар жағдайында банктік қызметтер нарығын
дамытудың басымды бағыттары баяндалады.
Дипломдық жұмыс нәтижесінің практикалық маңыздылығы алынған теориялық,
әдістемелік, практикалық қорытындыларды банктік міндеттерді шешу
мақсатында, банктік қызметтер нарығын дамыту барысында пайдалануға
мүмкіндік береді.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің әдістемелік
және теориялық негізіне қазіргі кездегі отандық және шетелдік ғалым-
экономистердің коммерциялық банктерді тиімді ұйымдастыру мен басқару
жүйесіндегі орын алатын мәселелері туралы және банктік нарықтың тұрақты
дамуындағы рөлін сипаттайтын зерттеулері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық базасына коммерциялық банктердің
қызметіне қатысты отандық және шетелдік экономист ғалымдардың еңбектері,
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдаулары,
Парламенттің және Министрлер кабинетінің басқа да нормативтік құжаттары,
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің заңнамалық актілері мен жылдық
есептері, Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің статистикалық
деректері, сондай-ақ ғылыми-практикалық конференциялар мен мерзімдік
басылымдарда жарияланған материалдар пайдаланылды.
1 Коммерциялық банктер қызметін ұйымдастыру мен дамытудың теориялық
аспектілері
1.1Коммерциялық банктер – қоғамдық қатынастарды қаржылық-несиелік
реттеудің негізгі тетігі ретінде
Банк – өзінің жарғысы бар, толық шаруашылық есеп және өзін-өзі
қаржыландыру негізінде қызмет жасайтын заңды тұлға. Ол ақша қаражатын
тарту, орналастыру және басқа банктік операциялар жүргізетін мекеме.
Банктер немесе сондай-ақ институттар өте ертеректе пайда болған.
Египетте банктік операциялар біздің эрамыздан бұрын 2700 жылы жүзеге
асырылған. Б.э.д. VIII ғасырда Вавилон банкісі белгілі болған. Ежелгі Римде
және Грецияда банктік қызмет болған. Ал қазіргі түсініктегі бірінші банк
1407 жылы Генуяда пайда болған.
Банк ұғымы италиян сөзі bank – орындық, айырбас орындығы – айырбас
орны дегенді білдіреді. Банктің пайда болу тарихы, қоғамдық еңбек
бөлінісінің пайда болуымен, қолөнер мен кәсіпшілікті оқшауландырылуды,
сонымен қатар, саудалық мәмлелердің және төлемдердің өсуімен тығыз
байланысты. Aдам қоғамы дамуының бастапқы кезеңінде ақша орнында, маңызды
тұтыну бұйымдары пайдаланылған (мал, астық, аңның және малдың, терілері
т.б.) яғни, тауар-ақша болған. Айырбастау операцияларының өсуі осындай ақша
баламасын жинау қажеттігін туғызды.
Ежелгі Шығыс елдерінде осындай тауарлы ақшаны сақтаудың сенімді жері,
діни ғимараттары, храмдар болды. Біріншіден, храмдар, мемлекеттің,
қауымдардың сақтандыру қоры болды. Онда, елдің басқа елдер мен қауымдармен
айырбастауға арналған барлық өнімдері жиналатын болған, екіншіден діни
ғимараттардан ешкім, ол тауарлы ақшаны ұрлай алмайтын.
Храм шаруашылықтарының орнықтылығы оларға ғасырлар бойы орын алып
келген қауымдар мен мемлекеттің сенімділігіне негізделген. Храм
шаруашылығының салыстырмалы тұрақтылығы ақша айналымын қолдауда маңызды
жағдай болды. Осы тұрақтылық храмдарға ақша операцияларын жүргізеді,
тауарлы ақшаның сақтауға мүмкіншілік берді. Тауарлы ақшаның табиғи бұзылуы,
бағасының төмендеуі оларды жаңартып отырудың қажеттігі, храмдарға ақша
айналымын реттеу атқарымын жүктеді. Өз кезегінде, бұл атқарымды орындау
қосымша ақша операциясын жүргізуді талап етті: есептеу және есеп айырысу.
Сөйтіп, Шығыстың храмдық шаруашылықтарының тауарлы ақшаның сақталуын
қамтамасыз еткені, банк құрудың алғашқы қадамы болды.
Есептеу, есеп айырысу операциялары салмақ өлшемімен жүргізілетін
болғандықтан үлкен көлемді тауарлы ақшаны жинақтау, сақтау, есептеу,
сұрыптау қиынға түсетін болды, Сондықтан, жалпыға бірдей балама етіп басқа,
көп шығынды, көп күшті керек етпейтін, тауарды қолданудың қажеттілігі туды.
Осындай жалпыға бірдей балама болуға бәрінен де лайықты тауар метал болды
(мыс, қола, күміс, алтын). Бара-бара күміс пен алтын іріктеліп шықты.
Олардың басқа металдарға қарағанда қосымша сапасы: ықшамдалып, яғни, құны
жоғары, ал, көлемі кішкентай, сыртқы орталықта орнықты.
Бұдан кейін храмдар үшін ақша операциясының жаңа түрі – айырбастау
пайда болды. Күміс пен алтын жетіспейтін жағдайда (олар көбінесе қазынаға
кетіп жатты) тек храмдар ғана тауарлы ақшалы метал ақшаға айырбастай алатын
болды. Сонымен қатар, храмдар метал және тауарлы ақшаны ақысыз сақтаудан
бас тартып, енді ақы алатын болды. Және де олар төлем мерзімін ұзартып,
тауарлық несие бере бастады.
Храмдардың ақша операциясын жүргізудегі үстемдігін жою үшін ежелгі
мемлекеттер; біздің жыл санауымызға дейінгі VІІ-ғасырдан бастап, дербес
метал ақшаларын соғуды бастады. Ақша айналымын стандарттау мен оны
монеталармен қамтамасыз ету тек мемлекеттің қолына көшті. Монеталарды соғу
елдер арасында сауда қатынасын өсірді, Сауда үйлері құрылды. Олар сауда
жүргізумен қатар ақша шаруашылығымен шұғылданды, Вавилондық сауда үйлері
Эгаби және Мурашу, біздің жыл санауымызға дейінгі 6-ғасырда, тиісті
процентін алып, салым операцияларын жүргізе бастады. Сауда үйлерімен қатар
мемлекеттік сауда агенттері Тамкарлар жұмыс істеді. Олар ел ішінде ғана
емес, елдер арасында метал құймаларын алып-сатумен шұғылданған.
Біздің жыл санауымызға дейінгі V-ғасырда, Грецияда Трапезиттер пайда
болды. Оларды стол басындағы адам деп атады. Олардың кейбіреулері салымдар
қабылдады, клиенттің шотынан төлемдер жүргізді, кейбіреулері ақша
айырбастаумен шұғылданды, ал, кейбіреулері кепілзатқа шағын несиелер
беретін болды.
Сонымен, банктің пайда болуына арқау болған Храм шаруашылықтары, Сауда
үйлері, Трапезиттер.
1179 жылы Венециядағы бір жарналы серіктестік салым банкісіне айналды,
ал 1639 жылы басқа бір серіктестік Жиробанк деп аталды (Латын сөзінде
айналым), Европада, 1609 жылы, Амстердам (Нидерланда) қаласында бірінші
айырбастау банкі құрылды. Ол өзінің Гульдень деп аталған монетін соғып
шығарды. Ол 1681 жылы депозиттік және аудармалық банк болып қайта құрылды.
Мамандардың айтуына қарағанда, Ресейде банк қызметінің басталуы 18 ғасырдың
ортасына келеді. Оның негізін салған 1733 жылы Петербургте құрылған
монеттік кеңсе.
Тарихта банктің ең жай қызметі, мысалы, тұқым сатып алуға ақшаны
несиеге алған жағдай жаңа эраға дейінгі VІІІ-V ғғ. Вавилонда кездескен. Сол
сияқты ақшаны несиеге алып ертедегі Египетте, Грецияда, Римде зәулім
ғимараттар салған. Ал феодализмге өту кезінде тауар-ақша айналысы және
несие қатынастарының ауқымы тарылып, тек XІІІ-XІV ғғ. Сауданың кең
өрістеуіне байланысты төлем делдалы ретінде банк ісі қарқынды өрістей
бастаған. Орта ғасырда банк ісінің орталығы Италия, Германия, Нидерланды
болып саналса, ал ерте капитализм жағдайында Англия болған.
XV ғ. ең ірі танымал болған банк Флоренциядағы Медичи банкі болды.
Флоренцияда орналасқан бас банк мекемесінің Еуропада 16 филиалы бар. Кейбір
елдерде банктің біраз қызметтері заңмен шектеледі. Банк қызметінің
қаншалықты қатаң регламенттелуіне және лицензиялануына байланысты несие
ісін ұйымдастырудың екі типін бөліп қарастырады Нәтижесінде тарихта
сегменттелген және әмбебап банктік құрылымдар пайда болды.
Капиталистік банктердің алғашқы ізашарлары Флоренция мен Венецияда 1587
ж. айырбас ісінің негізінде, яғни әртүрлі елдер мен қалалардың ақшасын
айырбастауда пайда болды. Банктердің негізгі операциялары ақшаны сақтауға
қабылдау мен ақшасыз есеп айырысуды жүргізу болған. Ақшасыз есеп айырысуды
жүргізудің мәні – екі клиенттің қатысуымен банкирдің кітабына бір шоттан
екінші шотқа белгілі бір соманы аударып жазу. Кейінірек ол осындай негізде
Амстердамда (1609 ж.) және Гамбургте (1618 ж.) ұйымдастырылды. Бұл банк
ісінің анайы түрі еді. Бұл кезде банктер саудаға және есеп айырысуға қызмет
еткенмен, олардың өндіріспен, өндірістік капиталдың қайталама айналымымен
байланысы аз болды, несие ақшаларын шығару қызметі де дамыған жоқ [3].
Ал капиталистік банктер, керісінше ұдайы өндірістің, өнеркәсіп және
сауда капиталдарының қажеттілігінен пайда болды. Натуралды шаруашылықтың
ыдырауы, сауда мен тауар айналысының дамуы есеп айырысу мен несиенің
маңызын арттырды. Жалдамалы еңбекке көшу халықтың табысының көп бөлігін
ақша түрінде төлеуге мәжбүр етеді. Тұрақты ақша айналысы пайда болып, оны
ұйымдастыру мен техникалық жағынан қамтамасыз етуді банктер өздеріне алды.
Қазақстанда банк мекемесі ХІХ-ғасырдың аяғында пайда болған. Олар
қазыналық палаталар түрінде, немесе 1860 жылы құрылған Ресейдің мемлекет
банкісінің бөлімшелері түріңде шықты. Осындай бөлімше ең бірінші болып Орал
қаласында ашылған, (1876 жылы), сосын Петропавл қаласында (1886 жылы),
содан кейін Семейде (1887 жылы) ашылған.
Қазан революциясына дейін Верныйда Петербург қаласындағы коммерциялық
банктердің бірнеше бөлімдері мен бөлімшелері болған. 1903 ж. Орыс-Қытай
банкісінің бөлімшесі ашылған. Ол кейін Орыс-Азия банкісіне қосылып кетті.
1908 жылы Сибирь сауда банкісінің бөлімшесі ашылды. 1913 жылы өзара
несиелендіру қоғамы құрылды. Кеңес үкіметі өз аумағындағы барлық банктерді
мемлекет меншігіне айналдырды. Оның ішінде, Қазақстан аумағындағы банктерді
қосып, Ресейдің Халық банкісіне бағынған бір бөлімше құрды (кейін КСРО
мемлекеттік банкісінің Орынбордағы кеңсесі) 1930-32 жылдары жүргізілген
несие реформасының нәтижесінде тарату тұрпатында несиелік жүйе құрылды.
Дегенмен, осы кезде Кеңес үкіметі банктің жұмысын нарық жағдайында
реттеу, оны нарықтың талаптарына икемдестіру жөнінде бірнеше заңдар шығарып
үлгерді. Мысалы, банк жүйесін екі дәрежелікке көшірді. Оның ішінде бірінші
дәрежелі банк болып Орталық (ұлттық) банктер аталды, барлық басқа
банктерді, екінші дәрежедегі банктер деп атады.
ТМД-ның басқа елдеріндегідей жаңа банк жүйесі Қазақстанда да тәуелсіз
елдің қажетті кұрамы, қажетті атрибуты ретінде 1991-1993 ж.ж. арасында
қалыптаса бастады.
Нарықтық қатынастарға ауысудың, бастапқы кезеңінде банктер
кооперативтік, коммерциялық жеке меншіктік, бірлескен банк болып құрылды.
Оның үстіне жаңа құрылған нарықтық банктер бұрынғы мемлекеттік
мамандандырылған банктер жүйесімен қатар істеді. Кейіннен барлық екінші
дәрежелі банктер ашық, немесе жабық акционерлік банк болып қайта құрылды.
1999 жылдың басында Қазақстанда 76 екінші дәрежелі банк істеді. Оның
ішінде 1 мемлекетаралық 6-мемлекеттік 20 шетелдік капитал мен бірлескен
банктер болды. Бұл 1994 жылы істеген банктердін тек 33%. Басқалары түрлі-
түрлі себептермен жабылды, бірімен бірі қосылды, әйтеуір жұмыстарын
тоқтатты. Ашығын айтсақ, бұл кездейсоқ жағдай болған жоқ, Үкімет пен Ұлттық
банктің жүргізген саясатының нәтижесі еді.
1997 жылдан бастап Ұлттық банкарлық екінші дәрежелі банктерден
халықаралық стандартқа сәйкес болуды талап ете бастады. Сол үшін көптеген
көрсеткіштер бекітілді. Оның ішіндегі ең қиыны, банктің негізгі қоры 1,0
млрд. теңгеден кем болмауы керек. Осы тұрғыдан қарай, Ұлттық банк жоғарыда
көрсетілген 76 банкті үш топқа бөлді. Бірінші топқа ең ірі, негізгі қорлары
1,0 млрд. теңгеге жеткен 29 банк енді, екінші топқа көрсеткіштері орташа,
бірақ 2000 жылдың басына дейін негізгі қорды 1 млрд. теңгеге жеткізуге
мүмкіншіліктері бар 31 банк енді. Қалған 16 банк ешқандай келешегі жоқ,
жабылуға тиісті банктер болып танылды. Осы саясаттың нәтижесінде
Қазақстанда банктердің саны жылдан жылға кеміп келеді (2000 жылдың басында
56 банк, 2001жылдың басында 47-ақ банк қалды) [7].
Сонымен, банктер несие ісінің екінші жағы - өсім әкелетін капиталды
да басқарады. Өйткені банктер фирмалар мен үкімет мекемелерінің және
халықтың жинағы мен табыстары сияқты уақытша бос ақша қаражатын өзінде
шоғырландырып және оны несиеге беру арқылы несие үшін ақы алып, табыс
табады. Банктер іріленген сайын тұтас несие беруші ретінде капиталистік
кәсіпкерліктің дербес саласына айналады.
Банктердің бастапқы қызметі төлемдегі делдалдық болған. Осындай
делдалдың нәтижесінде банктер бос ақша капиталын пайыз әкелетін қызмет
етуші капиталдарға айналдырады.
Банк ісі – қарыз капиталын жинақтаумен және оны бөлумен шұғылданатын
кәсіпкерліктің ерекше түрі. Банк ісінің пайда болуы және дамуы капиталмен
байланысты. Капиталдың басты формасы, проценттер әкелетін ( ссудалық (қарыз
капиталы). Жеке меншіктің пайда болуымен, тауар-ақша қатынастарының
дамуымен қоғамның меншіктік теңсіздігі күшейді. Ауқатты топтардың өкілдері
кедейлерге қарызға ақша беру мүмкіндігін алды. Банк ісінің пайда болуы
өсімқорлық капиталдың дамуымен өте тығыз байланысты. Қазіргі кезде банктер
көптеген операциялар жүргізеді. Олар ақша айналымы мен несие қатынастарын
ұйымдастырумен ғана шұғылданып қоймай, сонымен қатар банктер арқылы халық
шаруашылығын қаржыландыру, сақтандыру операциялары, бағалы қағаздарды сатып
алу-сату, ал кейбір жағдайларда делдалдық келісімдер және мүлікті басқару
операциялары жүргізіледі.
Несие жүйесінің негізгі буынын – банктер. Себебі масштабы және маңызы
жөнінен несие қатынастарының басым көпшілігі банктер арқылы өтеді. Банктер
мемлекет пен кәсіпорындардың, акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктердің, мектеп пен ауруханалардың және халықтың уақытша
бос ақшаларын шоғырландырып, оларды іс жүзіндегі капиталға айналдырады.
Сонымен қатар, банк төлем, есептеу, несие беру, сақтандыру және т.б.
көптеген сан алуан операцияларды жүргізеді.
Банктің атқаратын қызметтерін негізінен төмендегідей топтастыруға
болады:
уақытша бос ақша қаражаттарын тарту, жинақтау және оны қарыз капиталына
айналдыру;
кәсіпорынға, мемлекетке, жеке адамдарға несие беру, бағалы қағаздармен
операция жүргізу;
ақша айналымын реттеу. Банк – әртүрлі шаруашылық субъектілердің төлем
айналымы жүретін орталық. банк өзінің есеп айырысу жүйесі арқылы
клиенттеріне айырбас, капитал және ақша айналымын жүргізуге мүмкіндік
туғызады;
айналымға несие құралдарын шығару. банк клиентін тек жинаған уақытша бос
ақша қаражатымен несиелеп қана қоймай, сонымен қатар депозиттік чектерді,
вексельдерді шығарумен де несиелейді;
экономикалық және қаржылық кеңес беру.
Орындайтын айырықша қызметтеріне байланысты банктер эмиссиялық және
эмиссиялық емес болып екіге бөлінеді.
Эмиссиялық банк – ол айналысқа ақша белгілерін эмиссиялауға (шығаруға)
құқығы бар, әдетте, орталық банк. Мемлекеттің Орталық банкінің негізгі
мақсаты – айналысқа ақша бірлігін шығару, банктерге ерекше тауар-ақша
белгісін сату және банк жүйесінің несие-есеп, эмиссиялық жұмысын басқару.
Ол елдің екі деңгейлі банк жүйесінің жоғары деңгейіндегі банк.
Мемлекеттегі басқа банктердің барлығының да ақша бірліктерін шығаруға
құқы жоқ эмиссиялық емес банктер. Олар коммерциялық, инвестициялық,
инновациялық, ипотекалық және т.с.с. банктер. Коммерциялық банктер
клиенттерге көрсететін қызмет түрлерін үнемі ұлғайтып тұратын әмбебап
үлгідегі банк. Ал басқа банктер бір-екі қызмет түріне маманданған банктер.
Инвестициялық және инновациялық банктердің екі түрі де ұзақ уақытқа
ақша қаражатын шоғырландырумен маманданады, яғни олар облигация, акция және
басқа бағалы қағаздар шығару арқылы ақша тартып, кейін ұзақ мерзімге
қарызға береді. Инвестициялық банктер кәсіпкерлерге қарыз берсе, ал
инновациялық банктер технологиялық жаңалықтарды өңдеуді және оны игеруге
несиелейді.
Ипотекалық банктер – жерді және жылжымайтын мүліктерді кепілдікке алып,
ұзақ мерзімге несие береді. Олар ипотекалық облигация, акция және басқа
бағалы қағаздарды сату арқылы ақша жинақтайды.
Қазақстан Республикасының қазіргі банк жүйесінің құрылуы 1990 жылы
желтоқсанында ҚазКСР-ның Жоғары Кеңесі қабылдаған Банктер және банк
қызметі туралы Заңынан бастау алады. Заңға сәйкес республикада екі
деңгейлі банк жүйесі құрылды:жоғары (бірінші) деңгейдегі банк – ҚазКСР-ның
Мемлекеттік банкі және төменгі (екінші) деңгейдегі банк – коммерциялық
банктер жүйесі.
Мемлекеттің несие жүйесінде коммерциялық банктердің алатын орны өте
зор. Олардың міндеті ақша айналымы мен капитал айналымының үздіксіз
қозғалысын қамтамасыз ету, өнеркәсіп мекемелерін, мемлекет пен халықты
несиелеу, халық шаруашылығына қор жинау үшін жағдай жасау болып табылады.
Коммерциялық банктердің негізгі атқаратын қызметтері:
ақша қаражаттарын шоғырландыру және тарту;
несие беру;
шаруашылықтармен есеп және төлем жұмыстарын жүргізу;
төлем құралдарын шығару,
бағалы қағаздарды шығаруды және орналастыруды ұйымдастыру;
сенімхат бойынша клиенттердің мүлкін басқару ( яғни траст операциясын
жүргізу);
клиенттерге кеңес беру.
Банктердің экономикадағы маңызын олардың атқаратын операциялары
анықтайды. Коммерциялық банктердің операциялары негізінен мына топтарға
бөлінеді: пассив (қаражат тарту); актив (қаражатты орналастыру);
комиссиялық-делдалдық (клиенттің тапсырысы бойынша комиссиялық ақылы) және
сенімді операциялар.
Соңғы кездері коммерциялық банктермен басқа несие мекемелерінің
арасындағы бәсеке күшейе түсуде. Бәсеке банктердің жаңа қызмет түрлерін
іздестіруге, клиенттерге ұсынатын қызмет түрлерін өсіруге және қызмет
көрсету сапасын жақсартуға ынталандырады. Сондықтан қызмет нарығындағы өз
орнын нығайту үшін олар банктерге тән емес операцияларды батыл меңгеріп,
қаржылық кәсіпкерлікте кең қолдануда. Сайып келгенде банктердің
экономикадағы ролі артуда.
1.2Коммерциялық банктерді қаржылық институт ретінде тіркеу, қызметін
жүргізу мен тоқтату және құқықтық қамтамасыз ету негіздері
Коммерциялық банктердің қызметін ұйымдастыру банк заңдылығының заңдық
нормаларының жиынтығы, ҚР Конституциясы, Азаматтық, Салықтық кодекстері,
басқа да жекелеген заңдар мен ҚР Ұлттық банкінің нормативтік актілері
арқылы жүзеге асырылады.
Негізгі банк заңнамасына 1995 жылғы 30 наурызда қабылданған, 2003 жылғы
1 қыркүйекте өзгертулер мен толықтырулар енгізілген Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі туралы ҚР Заңы, 1995 жылғы 31 тамызда
қабылданған, 2003 жылғы 1 қыркүйекте өзгертулер мен толықтырулар енгізілген
Қазақстан Республикасындағы банктер мен банк қызметі туралы ҚР Заңы мен
кредиттік, валюталық операциялар, вексельдік айналым, банктердің
банкроттығы, карточкалық төлемдер және басқа да жекелеген банк
операцияларын реттейтін арнайы заңдар жатады.
Өзге заңдарға қатар жұмыс істейтін қаржы-кредит институттарын реттейтін
және банк қызметіне қатысы бар заңдар жатады. Мұндай заңдар сақтандыру және
сақтандыру ұйымдары, қаржы лизингі, зейнетақы қоры, депозиттерді
сақтандыру, биржа туралы, ипотека мен ипотекалық компания, бағалы қағаздар
рыногы, Қаржы қадағалау агенттігі, инвестициялық қорлар туралы және басқа
заңдар болып табылады, сондай-ақ банктерге тікелей қатысы бар жекелеген
ережелер де жатады.
Елдің басты заңы ретінде Конституция, Азаматтық кодекс, шаруашылық
заңнамасы және басқалар банк қызметінің идеологиясына, экономикадағы банк
орынына тікелей қатысы бар.
Банк заңнамасы банктердің жұмыс істеуінің заңдық нормаларын, рұқсат
етілген және рұқсат етілмеген операциялар ауқымын, банк ашу, лицензия алу,
жабу, қызметті реттеу, жауапкершілік пен бақылау тәртібін, коммерциялық
банктердің Ұлттық банкпен және клиенттермен қарым-қатынастарын анықтайды.
Банк қызметі сондай-ақ барлық банктер үшін орындалуға міндетті ҚР
Ұлттық банкінің нұсқаулары, ережелері, өкімдері арқылы да реттеліп отырады.
КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстанда нарықтық қатынастарға көшу басталды да
жаңа мемлекеттілік дамып, нығая түсті. Өз кезегінде экономикалық даму ақша-
кредит саласында неғұрлым түбегейлі өзгерістер жасауды талап етті.
Кредиттік қатынастардың және ақша айналымы шегарасының кеңеюі шаруашылық
жүргізудің нарықтық тетіктері енгізілгенде банктердің экономиканы
реттеудегі рөлін күшейтуді, банк ісін жетілдіруді қажетсінді. Осыған орай
1990 жылдың өзінде Қазақ КСР-індегі банктер мен банк қызметі туралы жаңа
Заң қабылданып, ол банк жүйесін реформалаудың заңдық негіздерін қалады.
Аталған заңда алғаш рет коммерциялық банкке анықтама беріліп, жекеменшік
банктерді және шет елдік қатысушылары бар банктерді ашу, сондай-ақ өзге
кредиттік ұйымдарды құру тәртібі айқындалды. Заңда Қазақ КСР Мемлекеттік
банкінің негізгі міндеттері мен функциялары белгіленді. Сондай-ақ
Мемлекеттік банк пен коммерциялық банктер жүргізетін операциялар тізімі
анықталып, елдің Мемлекеттік банкінің коммерциялық банктерді ашу және
олардың қызметін доғару тәртібі айқындалды.
1991 жылы мемлекеттік салалық банктердің қайта құрылуына және КСРО
Мемлекеттік банкінің республикалық бөлімшелеріне егемен мемлекеттердің
орталық банктерінің функциялары берілуіне, сондай-ақ алғашқы коммерциялық
банктердің құрылуына байланысты екі деңгейлі банк жүйесі қалыптастырылды.
Бірінші деңгейге Ұлттық банк пен оның облыстардағы бөлімшелері, екінші
деңгейге өзге банктер енді. Нарықтық қатынастарды ырықтандыру және кредит
ісінің дамуы коммерциялық банктердің қаулап өсуіне әкелді. Атап айтқанда,
1993 жылы коммерциялық банктер саны 200-ден асты, олардың көпшілігі
кейіннен қаржылық жағынан тұрақсыз болып шықты [10].
Республика Жоғарғы Кеңесінің 1993 жылғы 1 сәуірдегі сессиясында орталық
банк және екінші деңгейдегі банктер туралы жаңа заңдардың қабылдануы банк
жүйесін мемлекеттік реттеудің негізін қалады. Ең алдымен елдің Ұлттық
банкінің егемен мемлекеттің орталық банкі ретіндегі мәртебесі бекітіліп,
оның реттеуші және бақылаушы функциялары анықталды, екіншіден, Ұлттық
банкке қадағалау функцияларын орындау барысында қатаң экономикалық және
әкімшілік әсер ету шараларын қолдану құқығы берілді, үшіншіден – Ұлттық
банк пен коммерциялық банктердің функциялары, құқықтары мен міндеттері
нақты көрсетілді.
Жаңа заңнамаға сәйкес Ұлттық банктің бақылау функцияларының ауқымы
кеңейтіліп, жергілікті жерлерде бөлімшелері бар банк қадағалау департаменті
құрылды, коммерциялық банктерге белгіленетін экономикалық нормативтердің
ауқымы ұлғайып, коммерциялық банктердің жарғылық қорларының ең төменгі
мөлшеріне қатысты талаптар жоғарылатылды. Егер 1993 жылға дейін елдегі
банктер саны жылдам өссе, 1994 жылдан бастап кері тенденция орын ала
бастады.
Ұлттық банк 1994 жылғы қазан-қараша айларында Ұлттық банк және екінші
деңгейдегі банктер туралы заңдар жобаларын енгізді, олар жаңа редакциясында
қазіргі қолданылып жүрген заңдардың негізгі идеологиясын сақтады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заң жобасы Ұлттық банктің
атқарушы биліктен тәуелсіз болуын көздеп, Ұлттық банктің қадағалау
функцияларын нақты да егжей-тегжей айқындап берді. Банктер туралы Заң
жобасында банктерді тарату және консервациялау процедуралары, банк
басшыларының кәсіптік деңгейіне қатысты жоғары талаптар егжей-тегжейлі
баяндалды, яғни нақ осы кезеңде банк жүйесінің жұмыс істеуін құқықтық
қамтамасыз ету саласында алғашқы нақты қадамдар қабылданды.
Банктерді құру мен олардың қызметінің неғұрлым қатаң талаптары, сондай-
ақ банк қызметін реттеудегі Ұлттық банктің неғұрлым кең өкілеттіктері
негізіне халықаралық стандарттар алынған Заңда көрініс тапты.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 30 наурыздағы
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы, 1995 жылғы 31 тамыздағы
Қазақстан Республикасындағы банктер мен банк қызметі туралы Заң күші бар
Жарлықтары банк заңнамасының дербестігін заң жүзінде бекітуге мүмкіндік
берді. Мұның өзі көптеген елдерде банк ісін ұйымдастыруда жалпы қабылданған
іс-әрекет болып табылады. Бұл банк қызметін арнайы заңнама актілері және
Ұлттық банктің заңмен берілген өкілеттігі ауқымында қабылданатын заң
түріндегі нормативтік-құқықтық актілері деңгейінде құқықтық реттеудің
тұрақты базасын қамтамасыз етті. Кейіннен, 2003 жылдың 1 қыркүйегінде осы
заңдарға елеулі өзгертулер мен толықтырулар енгізілді, Қазір олар
халықаралық нормаларға барынша жақындатылған, банк қызметін реттейтін
негізгі заңнамалық актілер болып табылады.
Банктер және банк қызметі туралы ҚР Заңы 10 тараудан және 78 баптан
тұрады. Онда банктің, оның мәртебесінің, салымның, банк жүйесі мен оның
ұйымдастырушылық құрылымының анықтамасы; банктердің филиалдарды,
өкілдіктерді, есеп айырысу-касса бөлімдері мен еншілес банктерді құру
тәртібі; банктің басшы қызметкерлеріне қойылатын талаптар; банк қызметін
жүргізудің реттеуші ережелері; банк қызметін реттеу мен салымшылар
мүдделерін қорғау; есеп пен есептілікті жүргізу; банк және олардың
аффилирленген тұлғаларының аудиті; банктерді тарату және мәжбүрлеп қайта
құру тәртібі көрсетілген; банк қызметіне байланысты заң бұзушылықтар
бойынша жауапкершілік айқындалған.
Сөйтіп, бұл заңның жаңа редакциясында банк қызметінің барлық жақтары
қамтылған, ол нақтырақ, әмбебап бола түскен. Банктерді құру, банк қызметін
лицензиялау, банк лицензияларын қайтып алу, басшы қызметкерлерге қойылатын
талаптар, банктердің құрылтайшылары, аффилирленген тұлғалары, банктердің
қызметі мен олардың операциялары егжей-тегжейлі сипатталған.
Заң барлық банктерге, барлық банк түрлеріне арналған әмбебап заң болып
табылады. Екінші деңгейдегі банктерге арналған заңның күші бір ізге
түсірілген. Бұл меншік түріне, заңдық мәртебесіне, қызмет сипатына,
орындайтын операцияларының тізіміне және т.б. қатысты түрлі банктердің
болуын жоққа шығарады дегенді білдірмейді. Керісінше, заң оларға бірыңғай
талаптар қойып, бірдей жағдайлар жасайды.
Бұл заң банк қызметін либералдандыруға, артық төрешілдікті,
қызметкерлердің субъективизмін болдырмауға бағытталған. Онда түрлі
шектеулер алынып, банктерді, филиалдарды, ЕКБ-ларды, өкілдіктерді, еншілес
банктерді құруға, лицензия алуға қажет құжаттар тізімі қысқартылған (осы
орайда оларға қойылатын талаптар күшейтілген).
Банктер және банк қызметі туралы ҚР Заңының 30-бабы бойынша Банк
қызметі дегеніміз - банк операцияларын жүзеге асыру, сондай-ақ осы бапта
белгіленген өзге операцияларды банктердің жүргізуі болып табылады. Банк
операциялары және өз клиенттеріне көрсетілген басқа да қызметтер банк
өнімдері деп аталады.
Банк операциялары және көрсетілетін қызметтер ақшалай түрде жүзеге
асырылып, коммерциялық және өндірістік сипатқа ие болатындығын атап еткен
жөн.
Банк қызметін банктің клиент мүддесі үшін белгілі бір іс-әрекеттерді
орындауы деп сипаттауға болады. Кез келген банк өнімінің негізінде қандай
да. бір сұранысты қанағаттандыру қажеттілігі жатады.
Негізгі, дәстүрлі қызметтерге салымдарды тарту мен ссудалар беру
жатады. Осы қызметтер бойынша пайыздардың айырмасынан банктер пайданың
әжептәуір бөлігін табады. Алайда осы екі қызмет ауқымында да толып жатқан
банк өнімдерінің алуан түрі шығарылуы мүмкін. Дәстүрлі банк қызметтеріне
есеп айырысу операцияларын да жатқызуға болады. Операциялардың осы үш түрі
қатар орындалғанда мұндай мекеме банк мәртебесіне ие болады. Бүгіндері
әмбебап банктер банк және қаржы қызметтерінің барлық қырларын қамтитын
өнімдердің барлық түрлерін ұсына алады. Сонымен қатар өзге банктер
бәсекелестік басымдықты сақтау мақсатында қызметтердің нақты бір түрлерін
көрсетуге мамандануға тырысуда. Тағы бір назар аударатын жағдай - қайсы-бір
банк операциясын орындауға құқықтық рұқсат алу. Заң заңды тұлғаны
мемлекеттік лицензия алуға міндеттейді. Коммерциялық банктер желісі
экономикалық негізі заңды және жеке тұлғаның, сондай-ақ мемлекеттің уақытша
басы бос қаражаты болып табылатын ақша рыногын дамытуға жәрдемдесіп, оларды
экономика мен халықтың қысқа мерзімді сұраныстарын қанағаттандыру үшін
пайдаланады.
Коммерциялық банктер өз клиенттерінің шаруашылық әрекетіне қызмет
көрсетуге қатысты кредиттік, есеп айырысу және қаржы операцияларының барлық
түрлерімен айналысады [14].
Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы Заңға
сәйкес банктер төмендегі операцияларды орындай алады:
ақылы негізде депозиттер тарту;
клиенттер мен корреспондент-банктердің есептерін жүргізу, оларға касса
қызметін көрсету;
заңды және жеке тұлғаларға қайтарымдылық, мерзімділік және ақылы негізде
қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді кредиттер беру;
иелерінің немесе инвестицияланатын қаржы әкімшілерінің тапсырысы бойынша
күрделі қаражатты қаржыландыру;
өзіндік бағалы қағаздарды (чектер, вексельдер, аккредитивтер, депозиттік
сертификаттар, акциялар және басқа да қарыз міндеттемелері) заңда
кәрсетілген тәртіппен шығару;
төлем құжаттарын және өзге бағалы қағаздарды сатып алу, сату және олармен
өзге де операциялар жүргізу;
ақша түрінде орындау талап етілетін үшінші бір тұлғаларға тапсырмалар,
кепілдемелер және басқа да міндеттемелер беру;
тауар жеткізу және қызмет көрсету құқықтарын алу, осындай талаптарды
орындау тәуекелін қабылдау және осы талаптарды инкассациялау (факторинг);
банк операциялары бойынша брокерлік қызметтер көрсету, клиенттердің
тәуекелі бойынша олардың агенті болу;
клиенттердің құжаттары мен құндылықтарын сақтау жөніндегі қызметтерді
көрсету (сейф бизнесі);
коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру, соның ішінде сату құқығынсыз
қаржыландыру (форфейтинг);
клиенттердің тапсырмасы бойынша сенім операциялары (қаржыны тарту мен
орналастыру, бағалы қағаздарды басқару);
банк қызметіне қатысты кеңесшілік қызмет көрсету;
лизингтік операцияларды жүргізу.
Ұлттық банктің арнайы лицензиясы болған жағдайда банктер өзге банк
операцияларын жүргізе алады, соның, ішінде шетел валютасымен операциялар
жасайды; халықтың ақша салымдарын тартады; ақшаны, вексельдерді, төлем және
есеп айырысу құжаттарын инкассациялау жөнінде қызметтер көрсетеді; бағалы
металдарды салымға тарту және орналастыру жөніндегі банк операцияларын
жүргізеді.
Бұл операциялар депозиттік, кредиттік және есеп айырысу операцияларымен
қатар банк операциялары мәртебесін иеленеді. Заңға сәйкес оларды тек
банктер ғана орындай алады. Банктер бағалы қағаздар рыногының толыққанды
қатысушылары болып табылады, лицензиялары болған жағдайда олар акционерлік
қоғам ретінде өздерінің акцияларын шығара алады, оларды сата, орналастыра,
жазылу жүргізе, есептей және сақтай алады. Заң банктерге өндірістік,
кәсіпкерлік және сауда қызметімен айналысуға тыйым салады.
Заңға сәйкес микрокредиттік ұйымдар ретінде тіркелген заңды тұлғалардың
микрокредиттер беру жөніндегі қызметі банк операцияларына жатпайды.
Банктер операцияларды жүргізудің жалпы жағдайларын белгілейтін ережелер
мен ішкі ережелер болғанда ғана банк қызметін жүргізе алады.
Ережелерде мына төмендегі деректер мен процедуралар болуға тиіс (31-
бап);
қабылданатын депозиттер мен берілетін кредиттердің шекті сомалары мен
мерзімдері;
депозиттер мен кредиттер бойынша сыйақы мөлшерлемелерінің шекті шамалары;
осы сыйақыларды беру шарттары;
банк қабылдап алатын қамтуға қойылатын талаптар;
банк операцияларын жүргізу мөлшерлемелері мен тарифтері;
банк пен оның клиентінің құқықтары мен міндеттері, олардың жауапкершілігі;
банктің директорлар кеңесі операцияларды жүргізудің жалпы ережелеріне қосу
мүмкін деп санайтын өзге де жағдайлар, талаптар мен шектеулер.
Банктің ішкі ережелері мыналарды анықтауға тиіс:
банк бөлімшелерінің, ішкі аудит қызметінің, кредит комитетінің, басқа да
тұрақты жұмыс істейтін органдардың құрылымын, міндеттерін, функциялары мен
өкілеттіктерін;
құрылымдық бөлімшелердің басшыларының құқықтары мен міндеттерін;
банктің лауазымды тұлғалары мен қызметкерлерінің банк атынан және оның
есебінен мәмілелер жүргізгендегі өкілеттіктерін.
Операцияларды жүргізудің жалпы ережелері ашық ақпарат болып табылады
және коммерциялық немесе банк құпиясының нысаны бола алмайды (32-бап).
Банктер клиенттің алғашқы талабы бойынша операцияларды жүргізудің жалпы
жағдайлары туралы ережелерді беруге тиісті.
Қазіргі кезде коммерциялық банк заңнамада белгіленген ерекшеліктерді
ескере отырып, ҚР азаматтың заңнамасы белгілейтін тәртіппен құрылады.
Банкті ашу, тіркеу және оның қызметін доғару тәртібін Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасындағы банктер мен банк
қызметі туралы Заң күші бар Жарлығы белгілейді.
Қазақстан Республикасында банктер ашуға рұқсатты республиканың Ұлттық
банкі береді. Рұқсат берген кезде Ұлттық банк орындалатын банк
операцияларының ауқымын белгілейді. Банк ашуға рұқсат алу үшін төмендегі
құжаттар болуы керек:
рұқсат беру туралы өтініш;
экономикалық негіздеме;
іскерлік жоспар, оған алдағы 2-3 жылға арналған өзіндік болжамдар туралы
егжей-тегжейлі ақпарат қосылады;
құрылтайшылар ұсынып отырған басшылардың (директор мен бас бухгалтердің)
кәсіптік жарамдылығы туралы деректер;
құрылтай құжаттары (құрылтай шарты, банктің жарғысы, банктің жарғысын
қабылдау және банктің басшы органдарын тағайындау хаттамасы);
Банкті құру жөніндегі құрылтай шартында төмендегі деректер міндетті
түрде болуы тиіс:
құрылтайшылар туралы деректер, оған толық атау және орналасқан жер, сондай-
ақ мемлекеттік тіркелу туралы деректер (заңды тұлғалар үшін), аты,
азаматтығы, тұрғын жайы және жеке басын айқындайтын құжаттары (жеке
тұлғалар үшін);
акциялар саны, категориялары, орналастыру бағасы туралы деректер.
Банк Жарғысында міндетті түрде мына деректер болуы тиіс:
банктің толық және қысқарған атауы;
банк қорларының түрлері және оларды пайдалану тәртібі туралы деректер;
банк органдарының шешім қабылдау тәртібі;
құрылтайшылардың қаржылық тұрақтылығы туралы тұжырымдамасы;
жарғылық қор есебіне қаржы енгізілгені туралы құжат.
Жеке тұлғалар - ҚР резиденттері (ҚР азаматтары) және жекелеген
шектеулерді ескере отырып ҚР резидент еместері (17-бап) банк құрылтайшылары
бола алады. Мемлекет Үкімет арқылы ғана акционер әрі құрылтайшы бола алады,
ал сондай-ақ облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімшіліктері
Қазақстан Даму банкінің акционерлері бола алады. Жарғылық капиталының 50%-
дан астамы мемлекетке тиесілі мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың,
банктің құрылтайшылары және акционерлері бола алмайды.
Тізімін Ұлттық банк белгілейтін, оффшорлық аймақтарда тіркелген немесе
оффшорлық аймақтарда тіркелген аффилирленген тұлғалары бар заңды тұлғалар
немесе оффшорлық аймақтарда тіркелген заңды тұлғалардың қатысушылары болып
табылатын жеке тұлғалар ҚР резидент-банктерінің тікелей немесе жанама
құрылтайшылары немесе акционерлері бола алмайды.
Аталған шектеу тізімін Ұлттық банк белгілейтін рейтингтік
агенттіктердің бірінің рейтингісінен кем емес жеке рейтингке ие банктерге
таратылмайды.
Заңды тұлғалар ҚР резидент еместері, соның ішінде банктер, талап
етілетін ең төменгі рейтингі болған жағдайда. банк ҚР резидентінің 10 және
одан да көп акцияларына ие бола алады.
Банктің жарғылық капиталы акцияларды сату немесе құрылтайшылардың
жарналары есебінен теңгемен төленеді (16-бап).
Банктің құрылтайшылары және қатысушылары – заңды тұлғалар
құрылтайшылардың акцияларда орналастырылған және жарғылық капиталдағы өзге
тұлғалардың инвестициялық және жинақтаушы зейнетақы қорларын қоспағандағы
қатысу үлесінде орналастырылған активтерден бөлек құрылтайшылардың
(қатысушылардың) меншікті капиталы көлемінде жарғылық капиталға ақша салып,
акцияларды төлейді.
Банктің құрылтайшылары мен қатысушылары – жеке тұлғалар салық
заңнамасының табыс пен мүлік туралы декларация беру туралы бөлігінде
белгіленген талаптарды ескере отырып, жарғылық қорға ақша салуға, банк
акцияларын төлеуге құқылы.
Жаңадан құрылған банктің жарғылық капиталын оның акционерлері ол
тіркеуден өтіп жатқан мезгілде 50% мөлшерінде, тіркеуден өткеніне бір
күнтізбе жылы ішінде толық төлеуге міндетті.
Банктің меншікті капиталы – банк міндеттемелерінің сомасы шегерілген
оның активтерінің құны. Мұнда активтер құны банк активтерінің бастапқы
құнынан берілген ссудалар мен өзге активтердің қажетті резервтерін шегеру
жолымен есептеледі.
Салымшылардың мүдделерін қорғау және банктерді білікті басқаруды
қамтамасыз ету, осының негізінде олардың қызметінің тәуекелін кеміту
мақсатында заң басшылардың, бас бухгалтер мен оның орынбасарларының
лауазымдарына кандидаттарға біліктілік талаптарын белгілейді (20-бап).
Кандидаттарға төмендегі біліктілік талаптары қойылады:
олардың жоғары білімдері болуға тиіс, банктің бас бухгалтері, филиал
директоры мен бас бухгалтері жоғары немесе жұмыс бағытына сәйкес келетін
арнаулы орта білімді болуға тиіс;
банк басқармасының төрағасы және оның орынбасарлары, банктің бас бухгалтері
мен оның орынбасарлары, банк филиалының директоры мен бас бухгалтері банк
жүйесіндегі жұмыс стажына ие болулары тиіс;
олар меншікке қарсы, шаруашылық және лауазымдық қылмыстар жасағаны үшін
сотталмаған болуға тиіс.
Басшы қызметкерлер Ұлттық банк келісімін алғанша үш айдан артық өз
міндеттерін атқара алмайды.
Филиалдарды, өкілдіктер мен есеп айырысу-касса бөлімдерін ашу, жабу
тәртібі осы Заңның 29-бабына сәйкес жүргізіледі.
Банк өз филиалын, өкілдігі мен есеп айырысу-касса бөлімін ашу үшін
Ұлттық банктің келісімін алуға тиіс. Банк филиалын ашуға келісім беру
жөніндегі өтінішке мына төмендегілер қоса берілуге тиіс:
банк филиалы туралы ереже, оған филиал жүргізуге өкілетті банк
операцияларының тізімі қосылады;
банк филиалының директоры мен бас бухгалтері лауазымына кандидаттар туралы
деректер.
Банк филиалын ашуға келісім беруден бас тарту мына төмендегі
негіздемелердің кез келгені бойынша жүзеге асырылады:
банк филиалының директоры мен бас бухгалтерінің лауазымына кандидаттардың
ең төменгі талаптарға сәйкес келмеуі;
үй-жай мен жабдықтың Ұлттық банктің нормативтік талаптарына сәйкес келмеуі;
банктің Ұлттық банк белгілеген пруденциалдық нормативтерді және басқа да
сақталуға тиісті нормалар мен нормативтерді сақтамауы;
қолданылып жүрген заңнаманы және Ұлттық банктің нормативтік-құқықтық
актілерін бұзуы.
ҚР резиденті емес банк өкілдігін ашуға келісім беру жөніндегі өтінішке
мыналар қоса берілуі керек:
өтініш беруші банктің құрылтай құжаттары;
өтініш беруші банктің тиісті органының ҚР аумағында өкілдік ашу туралы
шешімі;
тиісті мемлекеттің банк қадағалау органының өтініш беруін банк қызметін
жүргізуге жарамды лицензиясы бар екендігін жазбаша түрде растауы және
келісім беруі;
өтініш беруші банктің жылдық есебі;
өкілдіктің болжанып отырған қызметкерлер саны мен оның басшысы туралы
деректер.
Филиалдарды, өкілдіктер мен ЕКБ-ларды жабу қолданылып жүрген заңнамада
көрсетілген тәртіппен жүргізіледі.
Жарғылық капиталдың дер кезінде және құқықтық негізде 100% төленуі,
берілген барлық құжаттардың құқықтық негізділігі банкке банк операцияларын
жүзеге асыру үшін лицензия беруге негіз болып табылады.
Ұлттық банк, оның өкілеттілігімен ҚР Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын
реттеу мен қадағалау Комитеті (ҚҚК) осы Заңға сәйкес банктік категорияларға
жатқызылған операцияларды ҚР аумағында жүргізуге лицензия беруге өкілетті
лицензиар болып табылады (26-бап). Банк операцияларын жүргізуге лицензиялар
Ұлттық банк белгілеген тәртіппен беріледі [17].
Банк операцияларын жүргізуге лицензия алу үшін өтініш беруші бір жыл
ішінде мыналарды жүзеге асыруға міндетті:
барлық ұйымдастырушылық-техникалық шараларды орындауы, соның ішінде Ұлттық
банктің нормативтік талаптарына сәйкес келетін үй-жай мен жабдықты
әзірлеуі, сондай-ақ тиісті біліктілігі бар қызметкерлерді жалдауы қажет;
жарғылық капиталды төлеуі тиіс.
Банк операцияларын жүргізуге лицензия беру туралы өтінішті Ұлттық банк
өтініш табыс етілгеннен кейін бір ай ішінде қарауға тиіс.
Банк операцияларын жүргізу лицензиясы шектеусіз мерзімге беріледі және
оны үшінші бір адамдарға беруге тыйым салынады. Банк операцияларының барлық
түрлері лицензияда оларды жүргізу құқығы тікелей көрсетілген жағдайда ғана
жүргізіледі. Ұлттық банк лицензия беру кезінде банктерге жүргізуге рұқсат
етілген операциялардың атауларын нақтылауға құқылы.
Банк операцияларын жүргізуге лицензия беру туралы шешім Ұлттық банктің
және Қаржы нарығын қадағалау агенттігінің ресми басылымдарында жарияланады.
Лицензия берілгені үшін мөлшері мен төлеу тәртібі ҚР заңнамасында
анықталатын алым алынады.
Қызмет ауқымын кеңейту мақсатымен банк қосымша лицензиялар алуы мүмкін.
Оларды алу үшін банк жарты жыл ішінде қаржылық жағынан тұрақты болып;
Ұлттық банк белгілеген резервтік талаптарды орындауы; бюджет және Ұлттық
банктің өзге де талаптары алдында борышкер болмауы тиіс.
Мына жағдайларда Банк операцияларын жүргізуге лицензия беруден бас
тартылады:
жоғарыда баяндалған талаптардың кез келгені сақталмаған ретте;
егер банк мемлекеттік тіркеуден өткен күннен бастап бір жыл ішінде лицензия
алу жөнінде өтініш жасамаған ретте.
Бірлескен немесе шет елдік банк, сондай-ақ еншілес банктер ашуға рұқсат
алу үшін жоғарыда аталғандармен қатар егер құрылтайшы заңды тұлға болса
мына құжаттар тапсырылуы керек:
олардың заңдық мәртебесін растайтын жарғы немесе басқадай құжат және өткен
екі жылдың жарияланған балансы;
шет елдік қатысушының тиісті органының бірлескен банкке қатысуы, республика
аймағында шет елдік банк құруы немесе олардың еншілес банктерін ашуы туралы
шешімі;
шет елдік құрылтайшының келген елінің бақылаушы органының Қазақстан
аумағындағы бірлескен банк туралы жазбаша хабарламасы, өкілетті органның
немесе беделді заң қызметінің құрылтайшының тұрғылықты елінің заңнамасы
бойынша мұндай рұқсаттың талап етілмейтіні туралы өтініші.
Жеке тұлғалар құрылтайшы болған жағдайда беделді шет елдік банктің
аталған тұлғаның төлем қабілеттілігі туралы растамасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...3
1 Коммерциялық банктер қызметін ұйымдастыру мен дамытудың теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .6
1.1Коммерциялық банктер – қоғамдық қатынастарды қаржылық-несиелік реттеудің
негізгі тетігі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...6
1.2Коммерциялық банктерді қаржылық институт ретінде тіркеу, қызметін
жүргізу мен тоқтату және құқықтық қамтамасыз ету
негіздері ... ... ... ... ... 11
1.3Қаржы нарығындағы коммерциялық банктерді ұйымдастыру мен басқару жүйесін
дамытуға ықпал ететін
факторлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .23
2 Қазақстандағы банктік қызметтер нарығының дамуын талдау жасау (Нұрбанк
АҚ
мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 34
2.1Нұрбанк АҚ-ның активтік портфелін басқару жүйесін және оның тиімділік
деңгейін
зерттеп-талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..34
2.2Нұрбанк АҚ-ның активтік және пассивтік операцияларының сапасын және
банктің экономикалық дамуындағы басымдықтарын бағалау ... ... ... .39
2.3Қазақстандағы банктік қызметтер нарығының дамуына және банктердің
капитал жеткіліктілігі мен активтер портфеліне талдау
жасау ... ... ... ... ... .54
3 Нарықтық қатынастар жағдайында банктік қызметтер нарығын дамытудың
басымды
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .70
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..73
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 76
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі және мәселенің зерттелу дәрежесі. Коммерциялық
банктердің қызметі нарықтық қатынастарға өту барысында бірталай
өзгерістерге ұшырады. Сондықтан Қазақстан Республикасындағы банк жүйелерін
реформалау нарықтық экономикаға көшу кезіндегі объективтік экономикалық
процестермен айқындалған болатын. Осы жылдар ішіндегі банк саласындағы
қайта құрулар микро және макроэкономикалық процестерге оң өзгерістер
әкеледі.
Банктер, салымшылар мен инвесторлар арасындағы делдалдарға айналуда,
өзіне есеп айырысулар мен қарыз алушыларға көрсетілетін қызметтерді
енгізетін қаржылық қызметтерді көрсету операцияларын жетілдірді. Қаржы
жинақтауды ынталандыру және қаржы ресурстарын орналастыру жүйелерін
жетілдіре отырып, банктер экономиканың сауығуына көмектесті, өмірлік
қабілетті кәсіпорындарға және жаңа дамып келе жатқан жеке кәсіпорындардың
несие алуын қамтамасыз етті.
Коммерциялық банк – пайда алу мақсатында қарыз капиталының қозғалысын
ұйымдастырушы кредиттік-банктік жүйе институты және ол тікелей заңды әрі
жеке тұлғаларға, ұйымдарға қызмет ететін банктер. Сонымен қатар
коммерциялық банктер ақша қаражаттарын шоғырландыру, қолма-қолсыз
ақшалармен есеп айрысу, халық шаруашылығының әр түрлі саласының
кәсіпорындарына кассалық және кредиттік қызметтерін көрсетуші банк
жүйесінің төменгі жұмысшы буыны болып табылады.
Коммерциялық банктер қазіргі ақша шаруашылығының ажырамас бөлігі. Олар
нарықтық механизмнің негізін қалайды, солардың көмегімен елдің экономикасы
қызмет жасайды. Коммерциялық банктер барлық қоғамның қаржылық ресурстарды
тиімді пайдалануын қамтамасыз ететін ақша ағындарын, әсіресе, ең алдымен
кредиттік ақшаларды және олардың экономикадағы маңызды әрі максималды пайда
әкелетін салаларына құйылуын реттейді. Қазіргі уақытта еліміздің ақша-
кредит жүйесі құрылымдық өзгерістерді басынан өткізіп отыр, бұл өзгерістер
коммерциялық банк қызметтерінде де бар.
Бүгінгі таңда еліміздің алдыңғы қатарлы коммерциялық банктері қаржы
нарығында өзінің табыс базасын кеңейту үшін, табыстылықты және бәсекелік
қабілеттілігін жоғарлату үшін өзінің клиенттеріне кең ауқымды операциялар
мен қызметтер көрсетуге ұмтылатыны белгілі. Бұл жерде есте ұстайтын жағдай,
банк қызметінің дамуы клиенттер мен банктің өзі үшін минималды шығындармен
банк қызметтерін көрсетуді, клиенттерге қажетті қызметтерге қолайлы
бағаларды пайдалануды білдіреді.
Жалпы, қаржы нарығында қызмет көрсетіп жүрген банктер ролін
жандандырудың мәні мынада: шығынды азайта отырып, барынша жоғары нәтижеге
қол жеткізуге, банктік қызмет көрсетуінде клиенттер қажеттіліктерін
толықтай қанағаттандыруға, жеке тұлғаларға банктік қызмет көрсету сапасын
жақсартуға, банктік қызметтер спектрін кеңейтуге және олардың өзіндік құнын
төмендетуге жағдай жасау. Осы аталған көптеген мәселелердің шешу жолдарын
табу үшін коммерциялық банктердің ел экономикасындағы ролін айқындай
отырып, қаржы нарығында ұсынатын қызмет түрлері мен операцияларын кешенді
түрде қарастыру қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – банктік қызметтер нарығын дамыту жүйесін
теориялық тұрғыдан зерделей отырып, қаржы нарығындағы коммерциялық
банктердің делдалдық қызметін кешенді талдау, дамыту жолдарын ұсыну болып
табылады.
Осы мақсатқа жету үшін дипломдық жұмыста мынадай міндеттер қойылды:
- коммерциялық банктердің мәнін, атқаратын қызметі мен ролін
экономикалық тұрғыдан сипаттау;
- коммерциялық банктерді тіркеу, қызметін доғару және құқықтық
қамтамасыз ету негіздерін ашып көрсету;
- коммерциялық банктердегі активтер портфелін басқару жүйесін зерттеу;
- коммерциялық банктердің қаржы нарығындағы ұсынатын қызмет түрлерін,
операцияларын, капиталдың жеткіліктілігі мен өтімділік деңгейіне талдау
жасау;
- қазіргі жағдайда коммерциялық банктердің активтер портфелін басқаруға
кедергі келтіріп отырған факторларды анықтап, оларды шешу жолдарын ұсыну;
- елдегі коммерциялық банктердегі активтер портфелін басқаруды
жетілдіруге байланысты ғылыми негіздеу бойынша тәжірибелік ұсыныстар жасау.
Зерттеу пәні болып елдің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ететін
банктік қызметтер нарығын дамытудың теориялық және әдістемелік аспектілерін
қарастыру.
Зерттеу объектісі ретінде Нұрбанк АҚ алынды.
Жалпы, коммерциялық банктердің активті операцияларын сапалы бағалау
жұмысы өте күрделі және активтердің тәуекелдігін, активтердің табыстылығын
және активтердің өтімділігін қамтитын көп жақтылы процесс. Сондықтан бұл
көрсеткіштерді есептеп көрсек, активтердің сапасын жалпы бағалау арқылы
мынадай тұжырым жасауға болады. Активтердің жалпы өсуі нәтижесінде Халық
Банк АҚ-ның табыстылығы 41,6%-ды құраса, бұл көрсеткіштер Казкоммерцбанк
АҚ-да – 23,7%-ды, Нұрбанк АҚ-да – 66,3%-ды құраған.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Бірінші тарауда коммерциялық банктерді қаржылық институт ретінде
тіркеу, қызметін жүргізу мен тоқтату және құқықтық қамтамасыз ету
негіздері, қаржы нарығындағы коммерциялық банктерді ұйымдастыру мен басқару
жүйесі теориялық тұрғыдан сипатталады.
Екінші тарауда Нұрбанк АҚ мысалында Қазақстандағы банктік қызметтер
нарығының дамуына талдау жасау жасалады.
Үшінші тарауда нарықтық қатынастар жағдайында банктік қызметтер нарығын
дамытудың басымды бағыттары баяндалады.
Дипломдық жұмыс нәтижесінің практикалық маңыздылығы алынған теориялық,
әдістемелік, практикалық қорытындыларды банктік міндеттерді шешу
мақсатында, банктік қызметтер нарығын дамыту барысында пайдалануға
мүмкіндік береді.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің әдістемелік
және теориялық негізіне қазіргі кездегі отандық және шетелдік ғалым-
экономистердің коммерциялық банктерді тиімді ұйымдастыру мен басқару
жүйесіндегі орын алатын мәселелері туралы және банктік нарықтың тұрақты
дамуындағы рөлін сипаттайтын зерттеулері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық базасына коммерциялық банктердің
қызметіне қатысты отандық және шетелдік экономист ғалымдардың еңбектері,
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдаулары,
Парламенттің және Министрлер кабинетінің басқа да нормативтік құжаттары,
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің заңнамалық актілері мен жылдық
есептері, Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің статистикалық
деректері, сондай-ақ ғылыми-практикалық конференциялар мен мерзімдік
басылымдарда жарияланған материалдар пайдаланылды.
1 Коммерциялық банктер қызметін ұйымдастыру мен дамытудың теориялық
аспектілері
1.1Коммерциялық банктер – қоғамдық қатынастарды қаржылық-несиелік
реттеудің негізгі тетігі ретінде
Банк – өзінің жарғысы бар, толық шаруашылық есеп және өзін-өзі
қаржыландыру негізінде қызмет жасайтын заңды тұлға. Ол ақша қаражатын
тарту, орналастыру және басқа банктік операциялар жүргізетін мекеме.
Банктер немесе сондай-ақ институттар өте ертеректе пайда болған.
Египетте банктік операциялар біздің эрамыздан бұрын 2700 жылы жүзеге
асырылған. Б.э.д. VIII ғасырда Вавилон банкісі белгілі болған. Ежелгі Римде
және Грецияда банктік қызмет болған. Ал қазіргі түсініктегі бірінші банк
1407 жылы Генуяда пайда болған.
Банк ұғымы италиян сөзі bank – орындық, айырбас орындығы – айырбас
орны дегенді білдіреді. Банктің пайда болу тарихы, қоғамдық еңбек
бөлінісінің пайда болуымен, қолөнер мен кәсіпшілікті оқшауландырылуды,
сонымен қатар, саудалық мәмлелердің және төлемдердің өсуімен тығыз
байланысты. Aдам қоғамы дамуының бастапқы кезеңінде ақша орнында, маңызды
тұтыну бұйымдары пайдаланылған (мал, астық, аңның және малдың, терілері
т.б.) яғни, тауар-ақша болған. Айырбастау операцияларының өсуі осындай ақша
баламасын жинау қажеттігін туғызды.
Ежелгі Шығыс елдерінде осындай тауарлы ақшаны сақтаудың сенімді жері,
діни ғимараттары, храмдар болды. Біріншіден, храмдар, мемлекеттің,
қауымдардың сақтандыру қоры болды. Онда, елдің басқа елдер мен қауымдармен
айырбастауға арналған барлық өнімдері жиналатын болған, екіншіден діни
ғимараттардан ешкім, ол тауарлы ақшаны ұрлай алмайтын.
Храм шаруашылықтарының орнықтылығы оларға ғасырлар бойы орын алып
келген қауымдар мен мемлекеттің сенімділігіне негізделген. Храм
шаруашылығының салыстырмалы тұрақтылығы ақша айналымын қолдауда маңызды
жағдай болды. Осы тұрақтылық храмдарға ақша операцияларын жүргізеді,
тауарлы ақшаның сақтауға мүмкіншілік берді. Тауарлы ақшаның табиғи бұзылуы,
бағасының төмендеуі оларды жаңартып отырудың қажеттігі, храмдарға ақша
айналымын реттеу атқарымын жүктеді. Өз кезегінде, бұл атқарымды орындау
қосымша ақша операциясын жүргізуді талап етті: есептеу және есеп айырысу.
Сөйтіп, Шығыстың храмдық шаруашылықтарының тауарлы ақшаның сақталуын
қамтамасыз еткені, банк құрудың алғашқы қадамы болды.
Есептеу, есеп айырысу операциялары салмақ өлшемімен жүргізілетін
болғандықтан үлкен көлемді тауарлы ақшаны жинақтау, сақтау, есептеу,
сұрыптау қиынға түсетін болды, Сондықтан, жалпыға бірдей балама етіп басқа,
көп шығынды, көп күшті керек етпейтін, тауарды қолданудың қажеттілігі туды.
Осындай жалпыға бірдей балама болуға бәрінен де лайықты тауар метал болды
(мыс, қола, күміс, алтын). Бара-бара күміс пен алтын іріктеліп шықты.
Олардың басқа металдарға қарағанда қосымша сапасы: ықшамдалып, яғни, құны
жоғары, ал, көлемі кішкентай, сыртқы орталықта орнықты.
Бұдан кейін храмдар үшін ақша операциясының жаңа түрі – айырбастау
пайда болды. Күміс пен алтын жетіспейтін жағдайда (олар көбінесе қазынаға
кетіп жатты) тек храмдар ғана тауарлы ақшалы метал ақшаға айырбастай алатын
болды. Сонымен қатар, храмдар метал және тауарлы ақшаны ақысыз сақтаудан
бас тартып, енді ақы алатын болды. Және де олар төлем мерзімін ұзартып,
тауарлық несие бере бастады.
Храмдардың ақша операциясын жүргізудегі үстемдігін жою үшін ежелгі
мемлекеттер; біздің жыл санауымызға дейінгі VІІ-ғасырдан бастап, дербес
метал ақшаларын соғуды бастады. Ақша айналымын стандарттау мен оны
монеталармен қамтамасыз ету тек мемлекеттің қолына көшті. Монеталарды соғу
елдер арасында сауда қатынасын өсірді, Сауда үйлері құрылды. Олар сауда
жүргізумен қатар ақша шаруашылығымен шұғылданды, Вавилондық сауда үйлері
Эгаби және Мурашу, біздің жыл санауымызға дейінгі 6-ғасырда, тиісті
процентін алып, салым операцияларын жүргізе бастады. Сауда үйлерімен қатар
мемлекеттік сауда агенттері Тамкарлар жұмыс істеді. Олар ел ішінде ғана
емес, елдер арасында метал құймаларын алып-сатумен шұғылданған.
Біздің жыл санауымызға дейінгі V-ғасырда, Грецияда Трапезиттер пайда
болды. Оларды стол басындағы адам деп атады. Олардың кейбіреулері салымдар
қабылдады, клиенттің шотынан төлемдер жүргізді, кейбіреулері ақша
айырбастаумен шұғылданды, ал, кейбіреулері кепілзатқа шағын несиелер
беретін болды.
Сонымен, банктің пайда болуына арқау болған Храм шаруашылықтары, Сауда
үйлері, Трапезиттер.
1179 жылы Венециядағы бір жарналы серіктестік салым банкісіне айналды,
ал 1639 жылы басқа бір серіктестік Жиробанк деп аталды (Латын сөзінде
айналым), Европада, 1609 жылы, Амстердам (Нидерланда) қаласында бірінші
айырбастау банкі құрылды. Ол өзінің Гульдень деп аталған монетін соғып
шығарды. Ол 1681 жылы депозиттік және аудармалық банк болып қайта құрылды.
Мамандардың айтуына қарағанда, Ресейде банк қызметінің басталуы 18 ғасырдың
ортасына келеді. Оның негізін салған 1733 жылы Петербургте құрылған
монеттік кеңсе.
Тарихта банктің ең жай қызметі, мысалы, тұқым сатып алуға ақшаны
несиеге алған жағдай жаңа эраға дейінгі VІІІ-V ғғ. Вавилонда кездескен. Сол
сияқты ақшаны несиеге алып ертедегі Египетте, Грецияда, Римде зәулім
ғимараттар салған. Ал феодализмге өту кезінде тауар-ақша айналысы және
несие қатынастарының ауқымы тарылып, тек XІІІ-XІV ғғ. Сауданың кең
өрістеуіне байланысты төлем делдалы ретінде банк ісі қарқынды өрістей
бастаған. Орта ғасырда банк ісінің орталығы Италия, Германия, Нидерланды
болып саналса, ал ерте капитализм жағдайында Англия болған.
XV ғ. ең ірі танымал болған банк Флоренциядағы Медичи банкі болды.
Флоренцияда орналасқан бас банк мекемесінің Еуропада 16 филиалы бар. Кейбір
елдерде банктің біраз қызметтері заңмен шектеледі. Банк қызметінің
қаншалықты қатаң регламенттелуіне және лицензиялануына байланысты несие
ісін ұйымдастырудың екі типін бөліп қарастырады Нәтижесінде тарихта
сегменттелген және әмбебап банктік құрылымдар пайда болды.
Капиталистік банктердің алғашқы ізашарлары Флоренция мен Венецияда 1587
ж. айырбас ісінің негізінде, яғни әртүрлі елдер мен қалалардың ақшасын
айырбастауда пайда болды. Банктердің негізгі операциялары ақшаны сақтауға
қабылдау мен ақшасыз есеп айырысуды жүргізу болған. Ақшасыз есеп айырысуды
жүргізудің мәні – екі клиенттің қатысуымен банкирдің кітабына бір шоттан
екінші шотқа белгілі бір соманы аударып жазу. Кейінірек ол осындай негізде
Амстердамда (1609 ж.) және Гамбургте (1618 ж.) ұйымдастырылды. Бұл банк
ісінің анайы түрі еді. Бұл кезде банктер саудаға және есеп айырысуға қызмет
еткенмен, олардың өндіріспен, өндірістік капиталдың қайталама айналымымен
байланысы аз болды, несие ақшаларын шығару қызметі де дамыған жоқ [3].
Ал капиталистік банктер, керісінше ұдайы өндірістің, өнеркәсіп және
сауда капиталдарының қажеттілігінен пайда болды. Натуралды шаруашылықтың
ыдырауы, сауда мен тауар айналысының дамуы есеп айырысу мен несиенің
маңызын арттырды. Жалдамалы еңбекке көшу халықтың табысының көп бөлігін
ақша түрінде төлеуге мәжбүр етеді. Тұрақты ақша айналысы пайда болып, оны
ұйымдастыру мен техникалық жағынан қамтамасыз етуді банктер өздеріне алды.
Қазақстанда банк мекемесі ХІХ-ғасырдың аяғында пайда болған. Олар
қазыналық палаталар түрінде, немесе 1860 жылы құрылған Ресейдің мемлекет
банкісінің бөлімшелері түріңде шықты. Осындай бөлімше ең бірінші болып Орал
қаласында ашылған, (1876 жылы), сосын Петропавл қаласында (1886 жылы),
содан кейін Семейде (1887 жылы) ашылған.
Қазан революциясына дейін Верныйда Петербург қаласындағы коммерциялық
банктердің бірнеше бөлімдері мен бөлімшелері болған. 1903 ж. Орыс-Қытай
банкісінің бөлімшесі ашылған. Ол кейін Орыс-Азия банкісіне қосылып кетті.
1908 жылы Сибирь сауда банкісінің бөлімшесі ашылды. 1913 жылы өзара
несиелендіру қоғамы құрылды. Кеңес үкіметі өз аумағындағы барлық банктерді
мемлекет меншігіне айналдырды. Оның ішінде, Қазақстан аумағындағы банктерді
қосып, Ресейдің Халық банкісіне бағынған бір бөлімше құрды (кейін КСРО
мемлекеттік банкісінің Орынбордағы кеңсесі) 1930-32 жылдары жүргізілген
несие реформасының нәтижесінде тарату тұрпатында несиелік жүйе құрылды.
Дегенмен, осы кезде Кеңес үкіметі банктің жұмысын нарық жағдайында
реттеу, оны нарықтың талаптарына икемдестіру жөнінде бірнеше заңдар шығарып
үлгерді. Мысалы, банк жүйесін екі дәрежелікке көшірді. Оның ішінде бірінші
дәрежелі банк болып Орталық (ұлттық) банктер аталды, барлық басқа
банктерді, екінші дәрежедегі банктер деп атады.
ТМД-ның басқа елдеріндегідей жаңа банк жүйесі Қазақстанда да тәуелсіз
елдің қажетті кұрамы, қажетті атрибуты ретінде 1991-1993 ж.ж. арасында
қалыптаса бастады.
Нарықтық қатынастарға ауысудың, бастапқы кезеңінде банктер
кооперативтік, коммерциялық жеке меншіктік, бірлескен банк болып құрылды.
Оның үстіне жаңа құрылған нарықтық банктер бұрынғы мемлекеттік
мамандандырылған банктер жүйесімен қатар істеді. Кейіннен барлық екінші
дәрежелі банктер ашық, немесе жабық акционерлік банк болып қайта құрылды.
1999 жылдың басында Қазақстанда 76 екінші дәрежелі банк істеді. Оның
ішінде 1 мемлекетаралық 6-мемлекеттік 20 шетелдік капитал мен бірлескен
банктер болды. Бұл 1994 жылы істеген банктердін тек 33%. Басқалары түрлі-
түрлі себептермен жабылды, бірімен бірі қосылды, әйтеуір жұмыстарын
тоқтатты. Ашығын айтсақ, бұл кездейсоқ жағдай болған жоқ, Үкімет пен Ұлттық
банктің жүргізген саясатының нәтижесі еді.
1997 жылдан бастап Ұлттық банкарлық екінші дәрежелі банктерден
халықаралық стандартқа сәйкес болуды талап ете бастады. Сол үшін көптеген
көрсеткіштер бекітілді. Оның ішіндегі ең қиыны, банктің негізгі қоры 1,0
млрд. теңгеден кем болмауы керек. Осы тұрғыдан қарай, Ұлттық банк жоғарыда
көрсетілген 76 банкті үш топқа бөлді. Бірінші топқа ең ірі, негізгі қорлары
1,0 млрд. теңгеге жеткен 29 банк енді, екінші топқа көрсеткіштері орташа,
бірақ 2000 жылдың басына дейін негізгі қорды 1 млрд. теңгеге жеткізуге
мүмкіншіліктері бар 31 банк енді. Қалған 16 банк ешқандай келешегі жоқ,
жабылуға тиісті банктер болып танылды. Осы саясаттың нәтижесінде
Қазақстанда банктердің саны жылдан жылға кеміп келеді (2000 жылдың басында
56 банк, 2001жылдың басында 47-ақ банк қалды) [7].
Сонымен, банктер несие ісінің екінші жағы - өсім әкелетін капиталды
да басқарады. Өйткені банктер фирмалар мен үкімет мекемелерінің және
халықтың жинағы мен табыстары сияқты уақытша бос ақша қаражатын өзінде
шоғырландырып және оны несиеге беру арқылы несие үшін ақы алып, табыс
табады. Банктер іріленген сайын тұтас несие беруші ретінде капиталистік
кәсіпкерліктің дербес саласына айналады.
Банктердің бастапқы қызметі төлемдегі делдалдық болған. Осындай
делдалдың нәтижесінде банктер бос ақша капиталын пайыз әкелетін қызмет
етуші капиталдарға айналдырады.
Банк ісі – қарыз капиталын жинақтаумен және оны бөлумен шұғылданатын
кәсіпкерліктің ерекше түрі. Банк ісінің пайда болуы және дамуы капиталмен
байланысты. Капиталдың басты формасы, проценттер әкелетін ( ссудалық (қарыз
капиталы). Жеке меншіктің пайда болуымен, тауар-ақша қатынастарының
дамуымен қоғамның меншіктік теңсіздігі күшейді. Ауқатты топтардың өкілдері
кедейлерге қарызға ақша беру мүмкіндігін алды. Банк ісінің пайда болуы
өсімқорлық капиталдың дамуымен өте тығыз байланысты. Қазіргі кезде банктер
көптеген операциялар жүргізеді. Олар ақша айналымы мен несие қатынастарын
ұйымдастырумен ғана шұғылданып қоймай, сонымен қатар банктер арқылы халық
шаруашылығын қаржыландыру, сақтандыру операциялары, бағалы қағаздарды сатып
алу-сату, ал кейбір жағдайларда делдалдық келісімдер және мүлікті басқару
операциялары жүргізіледі.
Несие жүйесінің негізгі буынын – банктер. Себебі масштабы және маңызы
жөнінен несие қатынастарының басым көпшілігі банктер арқылы өтеді. Банктер
мемлекет пен кәсіпорындардың, акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктердің, мектеп пен ауруханалардың және халықтың уақытша
бос ақшаларын шоғырландырып, оларды іс жүзіндегі капиталға айналдырады.
Сонымен қатар, банк төлем, есептеу, несие беру, сақтандыру және т.б.
көптеген сан алуан операцияларды жүргізеді.
Банктің атқаратын қызметтерін негізінен төмендегідей топтастыруға
болады:
уақытша бос ақша қаражаттарын тарту, жинақтау және оны қарыз капиталына
айналдыру;
кәсіпорынға, мемлекетке, жеке адамдарға несие беру, бағалы қағаздармен
операция жүргізу;
ақша айналымын реттеу. Банк – әртүрлі шаруашылық субъектілердің төлем
айналымы жүретін орталық. банк өзінің есеп айырысу жүйесі арқылы
клиенттеріне айырбас, капитал және ақша айналымын жүргізуге мүмкіндік
туғызады;
айналымға несие құралдарын шығару. банк клиентін тек жинаған уақытша бос
ақша қаражатымен несиелеп қана қоймай, сонымен қатар депозиттік чектерді,
вексельдерді шығарумен де несиелейді;
экономикалық және қаржылық кеңес беру.
Орындайтын айырықша қызметтеріне байланысты банктер эмиссиялық және
эмиссиялық емес болып екіге бөлінеді.
Эмиссиялық банк – ол айналысқа ақша белгілерін эмиссиялауға (шығаруға)
құқығы бар, әдетте, орталық банк. Мемлекеттің Орталық банкінің негізгі
мақсаты – айналысқа ақша бірлігін шығару, банктерге ерекше тауар-ақша
белгісін сату және банк жүйесінің несие-есеп, эмиссиялық жұмысын басқару.
Ол елдің екі деңгейлі банк жүйесінің жоғары деңгейіндегі банк.
Мемлекеттегі басқа банктердің барлығының да ақша бірліктерін шығаруға
құқы жоқ эмиссиялық емес банктер. Олар коммерциялық, инвестициялық,
инновациялық, ипотекалық және т.с.с. банктер. Коммерциялық банктер
клиенттерге көрсететін қызмет түрлерін үнемі ұлғайтып тұратын әмбебап
үлгідегі банк. Ал басқа банктер бір-екі қызмет түріне маманданған банктер.
Инвестициялық және инновациялық банктердің екі түрі де ұзақ уақытқа
ақша қаражатын шоғырландырумен маманданады, яғни олар облигация, акция және
басқа бағалы қағаздар шығару арқылы ақша тартып, кейін ұзақ мерзімге
қарызға береді. Инвестициялық банктер кәсіпкерлерге қарыз берсе, ал
инновациялық банктер технологиялық жаңалықтарды өңдеуді және оны игеруге
несиелейді.
Ипотекалық банктер – жерді және жылжымайтын мүліктерді кепілдікке алып,
ұзақ мерзімге несие береді. Олар ипотекалық облигация, акция және басқа
бағалы қағаздарды сату арқылы ақша жинақтайды.
Қазақстан Республикасының қазіргі банк жүйесінің құрылуы 1990 жылы
желтоқсанында ҚазКСР-ның Жоғары Кеңесі қабылдаған Банктер және банк
қызметі туралы Заңынан бастау алады. Заңға сәйкес республикада екі
деңгейлі банк жүйесі құрылды:жоғары (бірінші) деңгейдегі банк – ҚазКСР-ның
Мемлекеттік банкі және төменгі (екінші) деңгейдегі банк – коммерциялық
банктер жүйесі.
Мемлекеттің несие жүйесінде коммерциялық банктердің алатын орны өте
зор. Олардың міндеті ақша айналымы мен капитал айналымының үздіксіз
қозғалысын қамтамасыз ету, өнеркәсіп мекемелерін, мемлекет пен халықты
несиелеу, халық шаруашылығына қор жинау үшін жағдай жасау болып табылады.
Коммерциялық банктердің негізгі атқаратын қызметтері:
ақша қаражаттарын шоғырландыру және тарту;
несие беру;
шаруашылықтармен есеп және төлем жұмыстарын жүргізу;
төлем құралдарын шығару,
бағалы қағаздарды шығаруды және орналастыруды ұйымдастыру;
сенімхат бойынша клиенттердің мүлкін басқару ( яғни траст операциясын
жүргізу);
клиенттерге кеңес беру.
Банктердің экономикадағы маңызын олардың атқаратын операциялары
анықтайды. Коммерциялық банктердің операциялары негізінен мына топтарға
бөлінеді: пассив (қаражат тарту); актив (қаражатты орналастыру);
комиссиялық-делдалдық (клиенттің тапсырысы бойынша комиссиялық ақылы) және
сенімді операциялар.
Соңғы кездері коммерциялық банктермен басқа несие мекемелерінің
арасындағы бәсеке күшейе түсуде. Бәсеке банктердің жаңа қызмет түрлерін
іздестіруге, клиенттерге ұсынатын қызмет түрлерін өсіруге және қызмет
көрсету сапасын жақсартуға ынталандырады. Сондықтан қызмет нарығындағы өз
орнын нығайту үшін олар банктерге тән емес операцияларды батыл меңгеріп,
қаржылық кәсіпкерлікте кең қолдануда. Сайып келгенде банктердің
экономикадағы ролі артуда.
1.2Коммерциялық банктерді қаржылық институт ретінде тіркеу, қызметін
жүргізу мен тоқтату және құқықтық қамтамасыз ету негіздері
Коммерциялық банктердің қызметін ұйымдастыру банк заңдылығының заңдық
нормаларының жиынтығы, ҚР Конституциясы, Азаматтық, Салықтық кодекстері,
басқа да жекелеген заңдар мен ҚР Ұлттық банкінің нормативтік актілері
арқылы жүзеге асырылады.
Негізгі банк заңнамасына 1995 жылғы 30 наурызда қабылданған, 2003 жылғы
1 қыркүйекте өзгертулер мен толықтырулар енгізілген Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі туралы ҚР Заңы, 1995 жылғы 31 тамызда
қабылданған, 2003 жылғы 1 қыркүйекте өзгертулер мен толықтырулар енгізілген
Қазақстан Республикасындағы банктер мен банк қызметі туралы ҚР Заңы мен
кредиттік, валюталық операциялар, вексельдік айналым, банктердің
банкроттығы, карточкалық төлемдер және басқа да жекелеген банк
операцияларын реттейтін арнайы заңдар жатады.
Өзге заңдарға қатар жұмыс істейтін қаржы-кредит институттарын реттейтін
және банк қызметіне қатысы бар заңдар жатады. Мұндай заңдар сақтандыру және
сақтандыру ұйымдары, қаржы лизингі, зейнетақы қоры, депозиттерді
сақтандыру, биржа туралы, ипотека мен ипотекалық компания, бағалы қағаздар
рыногы, Қаржы қадағалау агенттігі, инвестициялық қорлар туралы және басқа
заңдар болып табылады, сондай-ақ банктерге тікелей қатысы бар жекелеген
ережелер де жатады.
Елдің басты заңы ретінде Конституция, Азаматтық кодекс, шаруашылық
заңнамасы және басқалар банк қызметінің идеологиясына, экономикадағы банк
орынына тікелей қатысы бар.
Банк заңнамасы банктердің жұмыс істеуінің заңдық нормаларын, рұқсат
етілген және рұқсат етілмеген операциялар ауқымын, банк ашу, лицензия алу,
жабу, қызметті реттеу, жауапкершілік пен бақылау тәртібін, коммерциялық
банктердің Ұлттық банкпен және клиенттермен қарым-қатынастарын анықтайды.
Банк қызметі сондай-ақ барлық банктер үшін орындалуға міндетті ҚР
Ұлттық банкінің нұсқаулары, ережелері, өкімдері арқылы да реттеліп отырады.
КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстанда нарықтық қатынастарға көшу басталды да
жаңа мемлекеттілік дамып, нығая түсті. Өз кезегінде экономикалық даму ақша-
кредит саласында неғұрлым түбегейлі өзгерістер жасауды талап етті.
Кредиттік қатынастардың және ақша айналымы шегарасының кеңеюі шаруашылық
жүргізудің нарықтық тетіктері енгізілгенде банктердің экономиканы
реттеудегі рөлін күшейтуді, банк ісін жетілдіруді қажетсінді. Осыған орай
1990 жылдың өзінде Қазақ КСР-індегі банктер мен банк қызметі туралы жаңа
Заң қабылданып, ол банк жүйесін реформалаудың заңдық негіздерін қалады.
Аталған заңда алғаш рет коммерциялық банкке анықтама беріліп, жекеменшік
банктерді және шет елдік қатысушылары бар банктерді ашу, сондай-ақ өзге
кредиттік ұйымдарды құру тәртібі айқындалды. Заңда Қазақ КСР Мемлекеттік
банкінің негізгі міндеттері мен функциялары белгіленді. Сондай-ақ
Мемлекеттік банк пен коммерциялық банктер жүргізетін операциялар тізімі
анықталып, елдің Мемлекеттік банкінің коммерциялық банктерді ашу және
олардың қызметін доғару тәртібі айқындалды.
1991 жылы мемлекеттік салалық банктердің қайта құрылуына және КСРО
Мемлекеттік банкінің республикалық бөлімшелеріне егемен мемлекеттердің
орталық банктерінің функциялары берілуіне, сондай-ақ алғашқы коммерциялық
банктердің құрылуына байланысты екі деңгейлі банк жүйесі қалыптастырылды.
Бірінші деңгейге Ұлттық банк пен оның облыстардағы бөлімшелері, екінші
деңгейге өзге банктер енді. Нарықтық қатынастарды ырықтандыру және кредит
ісінің дамуы коммерциялық банктердің қаулап өсуіне әкелді. Атап айтқанда,
1993 жылы коммерциялық банктер саны 200-ден асты, олардың көпшілігі
кейіннен қаржылық жағынан тұрақсыз болып шықты [10].
Республика Жоғарғы Кеңесінің 1993 жылғы 1 сәуірдегі сессиясында орталық
банк және екінші деңгейдегі банктер туралы жаңа заңдардың қабылдануы банк
жүйесін мемлекеттік реттеудің негізін қалады. Ең алдымен елдің Ұлттық
банкінің егемен мемлекеттің орталық банкі ретіндегі мәртебесі бекітіліп,
оның реттеуші және бақылаушы функциялары анықталды, екіншіден, Ұлттық
банкке қадағалау функцияларын орындау барысында қатаң экономикалық және
әкімшілік әсер ету шараларын қолдану құқығы берілді, үшіншіден – Ұлттық
банк пен коммерциялық банктердің функциялары, құқықтары мен міндеттері
нақты көрсетілді.
Жаңа заңнамаға сәйкес Ұлттық банктің бақылау функцияларының ауқымы
кеңейтіліп, жергілікті жерлерде бөлімшелері бар банк қадағалау департаменті
құрылды, коммерциялық банктерге белгіленетін экономикалық нормативтердің
ауқымы ұлғайып, коммерциялық банктердің жарғылық қорларының ең төменгі
мөлшеріне қатысты талаптар жоғарылатылды. Егер 1993 жылға дейін елдегі
банктер саны жылдам өссе, 1994 жылдан бастап кері тенденция орын ала
бастады.
Ұлттық банк 1994 жылғы қазан-қараша айларында Ұлттық банк және екінші
деңгейдегі банктер туралы заңдар жобаларын енгізді, олар жаңа редакциясында
қазіргі қолданылып жүрген заңдардың негізгі идеологиясын сақтады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заң жобасы Ұлттық банктің
атқарушы биліктен тәуелсіз болуын көздеп, Ұлттық банктің қадағалау
функцияларын нақты да егжей-тегжей айқындап берді. Банктер туралы Заң
жобасында банктерді тарату және консервациялау процедуралары, банк
басшыларының кәсіптік деңгейіне қатысты жоғары талаптар егжей-тегжейлі
баяндалды, яғни нақ осы кезеңде банк жүйесінің жұмыс істеуін құқықтық
қамтамасыз ету саласында алғашқы нақты қадамдар қабылданды.
Банктерді құру мен олардың қызметінің неғұрлым қатаң талаптары, сондай-
ақ банк қызметін реттеудегі Ұлттық банктің неғұрлым кең өкілеттіктері
негізіне халықаралық стандарттар алынған Заңда көрініс тапты.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 30 наурыздағы
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы, 1995 жылғы 31 тамыздағы
Қазақстан Республикасындағы банктер мен банк қызметі туралы Заң күші бар
Жарлықтары банк заңнамасының дербестігін заң жүзінде бекітуге мүмкіндік
берді. Мұның өзі көптеген елдерде банк ісін ұйымдастыруда жалпы қабылданған
іс-әрекет болып табылады. Бұл банк қызметін арнайы заңнама актілері және
Ұлттық банктің заңмен берілген өкілеттігі ауқымында қабылданатын заң
түріндегі нормативтік-құқықтық актілері деңгейінде құқықтық реттеудің
тұрақты базасын қамтамасыз етті. Кейіннен, 2003 жылдың 1 қыркүйегінде осы
заңдарға елеулі өзгертулер мен толықтырулар енгізілді, Қазір олар
халықаралық нормаларға барынша жақындатылған, банк қызметін реттейтін
негізгі заңнамалық актілер болып табылады.
Банктер және банк қызметі туралы ҚР Заңы 10 тараудан және 78 баптан
тұрады. Онда банктің, оның мәртебесінің, салымның, банк жүйесі мен оның
ұйымдастырушылық құрылымының анықтамасы; банктердің филиалдарды,
өкілдіктерді, есеп айырысу-касса бөлімдері мен еншілес банктерді құру
тәртібі; банктің басшы қызметкерлеріне қойылатын талаптар; банк қызметін
жүргізудің реттеуші ережелері; банк қызметін реттеу мен салымшылар
мүдделерін қорғау; есеп пен есептілікті жүргізу; банк және олардың
аффилирленген тұлғаларының аудиті; банктерді тарату және мәжбүрлеп қайта
құру тәртібі көрсетілген; банк қызметіне байланысты заң бұзушылықтар
бойынша жауапкершілік айқындалған.
Сөйтіп, бұл заңның жаңа редакциясында банк қызметінің барлық жақтары
қамтылған, ол нақтырақ, әмбебап бола түскен. Банктерді құру, банк қызметін
лицензиялау, банк лицензияларын қайтып алу, басшы қызметкерлерге қойылатын
талаптар, банктердің құрылтайшылары, аффилирленген тұлғалары, банктердің
қызметі мен олардың операциялары егжей-тегжейлі сипатталған.
Заң барлық банктерге, барлық банк түрлеріне арналған әмбебап заң болып
табылады. Екінші деңгейдегі банктерге арналған заңның күші бір ізге
түсірілген. Бұл меншік түріне, заңдық мәртебесіне, қызмет сипатына,
орындайтын операцияларының тізіміне және т.б. қатысты түрлі банктердің
болуын жоққа шығарады дегенді білдірмейді. Керісінше, заң оларға бірыңғай
талаптар қойып, бірдей жағдайлар жасайды.
Бұл заң банк қызметін либералдандыруға, артық төрешілдікті,
қызметкерлердің субъективизмін болдырмауға бағытталған. Онда түрлі
шектеулер алынып, банктерді, филиалдарды, ЕКБ-ларды, өкілдіктерді, еншілес
банктерді құруға, лицензия алуға қажет құжаттар тізімі қысқартылған (осы
орайда оларға қойылатын талаптар күшейтілген).
Банктер және банк қызметі туралы ҚР Заңының 30-бабы бойынша Банк
қызметі дегеніміз - банк операцияларын жүзеге асыру, сондай-ақ осы бапта
белгіленген өзге операцияларды банктердің жүргізуі болып табылады. Банк
операциялары және өз клиенттеріне көрсетілген басқа да қызметтер банк
өнімдері деп аталады.
Банк операциялары және көрсетілетін қызметтер ақшалай түрде жүзеге
асырылып, коммерциялық және өндірістік сипатқа ие болатындығын атап еткен
жөн.
Банк қызметін банктің клиент мүддесі үшін белгілі бір іс-әрекеттерді
орындауы деп сипаттауға болады. Кез келген банк өнімінің негізінде қандай
да. бір сұранысты қанағаттандыру қажеттілігі жатады.
Негізгі, дәстүрлі қызметтерге салымдарды тарту мен ссудалар беру
жатады. Осы қызметтер бойынша пайыздардың айырмасынан банктер пайданың
әжептәуір бөлігін табады. Алайда осы екі қызмет ауқымында да толып жатқан
банк өнімдерінің алуан түрі шығарылуы мүмкін. Дәстүрлі банк қызметтеріне
есеп айырысу операцияларын да жатқызуға болады. Операциялардың осы үш түрі
қатар орындалғанда мұндай мекеме банк мәртебесіне ие болады. Бүгіндері
әмбебап банктер банк және қаржы қызметтерінің барлық қырларын қамтитын
өнімдердің барлық түрлерін ұсына алады. Сонымен қатар өзге банктер
бәсекелестік басымдықты сақтау мақсатында қызметтердің нақты бір түрлерін
көрсетуге мамандануға тырысуда. Тағы бір назар аударатын жағдай - қайсы-бір
банк операциясын орындауға құқықтық рұқсат алу. Заң заңды тұлғаны
мемлекеттік лицензия алуға міндеттейді. Коммерциялық банктер желісі
экономикалық негізі заңды және жеке тұлғаның, сондай-ақ мемлекеттің уақытша
басы бос қаражаты болып табылатын ақша рыногын дамытуға жәрдемдесіп, оларды
экономика мен халықтың қысқа мерзімді сұраныстарын қанағаттандыру үшін
пайдаланады.
Коммерциялық банктер өз клиенттерінің шаруашылық әрекетіне қызмет
көрсетуге қатысты кредиттік, есеп айырысу және қаржы операцияларының барлық
түрлерімен айналысады [14].
Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы Заңға
сәйкес банктер төмендегі операцияларды орындай алады:
ақылы негізде депозиттер тарту;
клиенттер мен корреспондент-банктердің есептерін жүргізу, оларға касса
қызметін көрсету;
заңды және жеке тұлғаларға қайтарымдылық, мерзімділік және ақылы негізде
қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді кредиттер беру;
иелерінің немесе инвестицияланатын қаржы әкімшілерінің тапсырысы бойынша
күрделі қаражатты қаржыландыру;
өзіндік бағалы қағаздарды (чектер, вексельдер, аккредитивтер, депозиттік
сертификаттар, акциялар және басқа да қарыз міндеттемелері) заңда
кәрсетілген тәртіппен шығару;
төлем құжаттарын және өзге бағалы қағаздарды сатып алу, сату және олармен
өзге де операциялар жүргізу;
ақша түрінде орындау талап етілетін үшінші бір тұлғаларға тапсырмалар,
кепілдемелер және басқа да міндеттемелер беру;
тауар жеткізу және қызмет көрсету құқықтарын алу, осындай талаптарды
орындау тәуекелін қабылдау және осы талаптарды инкассациялау (факторинг);
банк операциялары бойынша брокерлік қызметтер көрсету, клиенттердің
тәуекелі бойынша олардың агенті болу;
клиенттердің құжаттары мен құндылықтарын сақтау жөніндегі қызметтерді
көрсету (сейф бизнесі);
коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру, соның ішінде сату құқығынсыз
қаржыландыру (форфейтинг);
клиенттердің тапсырмасы бойынша сенім операциялары (қаржыны тарту мен
орналастыру, бағалы қағаздарды басқару);
банк қызметіне қатысты кеңесшілік қызмет көрсету;
лизингтік операцияларды жүргізу.
Ұлттық банктің арнайы лицензиясы болған жағдайда банктер өзге банк
операцияларын жүргізе алады, соның, ішінде шетел валютасымен операциялар
жасайды; халықтың ақша салымдарын тартады; ақшаны, вексельдерді, төлем және
есеп айырысу құжаттарын инкассациялау жөнінде қызметтер көрсетеді; бағалы
металдарды салымға тарту және орналастыру жөніндегі банк операцияларын
жүргізеді.
Бұл операциялар депозиттік, кредиттік және есеп айырысу операцияларымен
қатар банк операциялары мәртебесін иеленеді. Заңға сәйкес оларды тек
банктер ғана орындай алады. Банктер бағалы қағаздар рыногының толыққанды
қатысушылары болып табылады, лицензиялары болған жағдайда олар акционерлік
қоғам ретінде өздерінің акцияларын шығара алады, оларды сата, орналастыра,
жазылу жүргізе, есептей және сақтай алады. Заң банктерге өндірістік,
кәсіпкерлік және сауда қызметімен айналысуға тыйым салады.
Заңға сәйкес микрокредиттік ұйымдар ретінде тіркелген заңды тұлғалардың
микрокредиттер беру жөніндегі қызметі банк операцияларына жатпайды.
Банктер операцияларды жүргізудің жалпы жағдайларын белгілейтін ережелер
мен ішкі ережелер болғанда ғана банк қызметін жүргізе алады.
Ережелерде мына төмендегі деректер мен процедуралар болуға тиіс (31-
бап);
қабылданатын депозиттер мен берілетін кредиттердің шекті сомалары мен
мерзімдері;
депозиттер мен кредиттер бойынша сыйақы мөлшерлемелерінің шекті шамалары;
осы сыйақыларды беру шарттары;
банк қабылдап алатын қамтуға қойылатын талаптар;
банк операцияларын жүргізу мөлшерлемелері мен тарифтері;
банк пен оның клиентінің құқықтары мен міндеттері, олардың жауапкершілігі;
банктің директорлар кеңесі операцияларды жүргізудің жалпы ережелеріне қосу
мүмкін деп санайтын өзге де жағдайлар, талаптар мен шектеулер.
Банктің ішкі ережелері мыналарды анықтауға тиіс:
банк бөлімшелерінің, ішкі аудит қызметінің, кредит комитетінің, басқа да
тұрақты жұмыс істейтін органдардың құрылымын, міндеттерін, функциялары мен
өкілеттіктерін;
құрылымдық бөлімшелердің басшыларының құқықтары мен міндеттерін;
банктің лауазымды тұлғалары мен қызметкерлерінің банк атынан және оның
есебінен мәмілелер жүргізгендегі өкілеттіктерін.
Операцияларды жүргізудің жалпы ережелері ашық ақпарат болып табылады
және коммерциялық немесе банк құпиясының нысаны бола алмайды (32-бап).
Банктер клиенттің алғашқы талабы бойынша операцияларды жүргізудің жалпы
жағдайлары туралы ережелерді беруге тиісті.
Қазіргі кезде коммерциялық банк заңнамада белгіленген ерекшеліктерді
ескере отырып, ҚР азаматтың заңнамасы белгілейтін тәртіппен құрылады.
Банкті ашу, тіркеу және оның қызметін доғару тәртібін Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасындағы банктер мен банк
қызметі туралы Заң күші бар Жарлығы белгілейді.
Қазақстан Республикасында банктер ашуға рұқсатты республиканың Ұлттық
банкі береді. Рұқсат берген кезде Ұлттық банк орындалатын банк
операцияларының ауқымын белгілейді. Банк ашуға рұқсат алу үшін төмендегі
құжаттар болуы керек:
рұқсат беру туралы өтініш;
экономикалық негіздеме;
іскерлік жоспар, оған алдағы 2-3 жылға арналған өзіндік болжамдар туралы
егжей-тегжейлі ақпарат қосылады;
құрылтайшылар ұсынып отырған басшылардың (директор мен бас бухгалтердің)
кәсіптік жарамдылығы туралы деректер;
құрылтай құжаттары (құрылтай шарты, банктің жарғысы, банктің жарғысын
қабылдау және банктің басшы органдарын тағайындау хаттамасы);
Банкті құру жөніндегі құрылтай шартында төмендегі деректер міндетті
түрде болуы тиіс:
құрылтайшылар туралы деректер, оған толық атау және орналасқан жер, сондай-
ақ мемлекеттік тіркелу туралы деректер (заңды тұлғалар үшін), аты,
азаматтығы, тұрғын жайы және жеке басын айқындайтын құжаттары (жеке
тұлғалар үшін);
акциялар саны, категориялары, орналастыру бағасы туралы деректер.
Банк Жарғысында міндетті түрде мына деректер болуы тиіс:
банктің толық және қысқарған атауы;
банк қорларының түрлері және оларды пайдалану тәртібі туралы деректер;
банк органдарының шешім қабылдау тәртібі;
құрылтайшылардың қаржылық тұрақтылығы туралы тұжырымдамасы;
жарғылық қор есебіне қаржы енгізілгені туралы құжат.
Жеке тұлғалар - ҚР резиденттері (ҚР азаматтары) және жекелеген
шектеулерді ескере отырып ҚР резидент еместері (17-бап) банк құрылтайшылары
бола алады. Мемлекет Үкімет арқылы ғана акционер әрі құрылтайшы бола алады,
ал сондай-ақ облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімшіліктері
Қазақстан Даму банкінің акционерлері бола алады. Жарғылық капиталының 50%-
дан астамы мемлекетке тиесілі мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың,
банктің құрылтайшылары және акционерлері бола алмайды.
Тізімін Ұлттық банк белгілейтін, оффшорлық аймақтарда тіркелген немесе
оффшорлық аймақтарда тіркелген аффилирленген тұлғалары бар заңды тұлғалар
немесе оффшорлық аймақтарда тіркелген заңды тұлғалардың қатысушылары болып
табылатын жеке тұлғалар ҚР резидент-банктерінің тікелей немесе жанама
құрылтайшылары немесе акционерлері бола алмайды.
Аталған шектеу тізімін Ұлттық банк белгілейтін рейтингтік
агенттіктердің бірінің рейтингісінен кем емес жеке рейтингке ие банктерге
таратылмайды.
Заңды тұлғалар ҚР резидент еместері, соның ішінде банктер, талап
етілетін ең төменгі рейтингі болған жағдайда. банк ҚР резидентінің 10 және
одан да көп акцияларына ие бола алады.
Банктің жарғылық капиталы акцияларды сату немесе құрылтайшылардың
жарналары есебінен теңгемен төленеді (16-бап).
Банктің құрылтайшылары және қатысушылары – заңды тұлғалар
құрылтайшылардың акцияларда орналастырылған және жарғылық капиталдағы өзге
тұлғалардың инвестициялық және жинақтаушы зейнетақы қорларын қоспағандағы
қатысу үлесінде орналастырылған активтерден бөлек құрылтайшылардың
(қатысушылардың) меншікті капиталы көлемінде жарғылық капиталға ақша салып,
акцияларды төлейді.
Банктің құрылтайшылары мен қатысушылары – жеке тұлғалар салық
заңнамасының табыс пен мүлік туралы декларация беру туралы бөлігінде
белгіленген талаптарды ескере отырып, жарғылық қорға ақша салуға, банк
акцияларын төлеуге құқылы.
Жаңадан құрылған банктің жарғылық капиталын оның акционерлері ол
тіркеуден өтіп жатқан мезгілде 50% мөлшерінде, тіркеуден өткеніне бір
күнтізбе жылы ішінде толық төлеуге міндетті.
Банктің меншікті капиталы – банк міндеттемелерінің сомасы шегерілген
оның активтерінің құны. Мұнда активтер құны банк активтерінің бастапқы
құнынан берілген ссудалар мен өзге активтердің қажетті резервтерін шегеру
жолымен есептеледі.
Салымшылардың мүдделерін қорғау және банктерді білікті басқаруды
қамтамасыз ету, осының негізінде олардың қызметінің тәуекелін кеміту
мақсатында заң басшылардың, бас бухгалтер мен оның орынбасарларының
лауазымдарына кандидаттарға біліктілік талаптарын белгілейді (20-бап).
Кандидаттарға төмендегі біліктілік талаптары қойылады:
олардың жоғары білімдері болуға тиіс, банктің бас бухгалтері, филиал
директоры мен бас бухгалтері жоғары немесе жұмыс бағытына сәйкес келетін
арнаулы орта білімді болуға тиіс;
банк басқармасының төрағасы және оның орынбасарлары, банктің бас бухгалтері
мен оның орынбасарлары, банк филиалының директоры мен бас бухгалтері банк
жүйесіндегі жұмыс стажына ие болулары тиіс;
олар меншікке қарсы, шаруашылық және лауазымдық қылмыстар жасағаны үшін
сотталмаған болуға тиіс.
Басшы қызметкерлер Ұлттық банк келісімін алғанша үш айдан артық өз
міндеттерін атқара алмайды.
Филиалдарды, өкілдіктер мен есеп айырысу-касса бөлімдерін ашу, жабу
тәртібі осы Заңның 29-бабына сәйкес жүргізіледі.
Банк өз филиалын, өкілдігі мен есеп айырысу-касса бөлімін ашу үшін
Ұлттық банктің келісімін алуға тиіс. Банк филиалын ашуға келісім беру
жөніндегі өтінішке мына төмендегілер қоса берілуге тиіс:
банк филиалы туралы ереже, оған филиал жүргізуге өкілетті банк
операцияларының тізімі қосылады;
банк филиалының директоры мен бас бухгалтері лауазымына кандидаттар туралы
деректер.
Банк филиалын ашуға келісім беруден бас тарту мына төмендегі
негіздемелердің кез келгені бойынша жүзеге асырылады:
банк филиалының директоры мен бас бухгалтерінің лауазымына кандидаттардың
ең төменгі талаптарға сәйкес келмеуі;
үй-жай мен жабдықтың Ұлттық банктің нормативтік талаптарына сәйкес келмеуі;
банктің Ұлттық банк белгілеген пруденциалдық нормативтерді және басқа да
сақталуға тиісті нормалар мен нормативтерді сақтамауы;
қолданылып жүрген заңнаманы және Ұлттық банктің нормативтік-құқықтық
актілерін бұзуы.
ҚР резиденті емес банк өкілдігін ашуға келісім беру жөніндегі өтінішке
мыналар қоса берілуі керек:
өтініш беруші банктің құрылтай құжаттары;
өтініш беруші банктің тиісті органының ҚР аумағында өкілдік ашу туралы
шешімі;
тиісті мемлекеттің банк қадағалау органының өтініш беруін банк қызметін
жүргізуге жарамды лицензиясы бар екендігін жазбаша түрде растауы және
келісім беруі;
өтініш беруші банктің жылдық есебі;
өкілдіктің болжанып отырған қызметкерлер саны мен оның басшысы туралы
деректер.
Филиалдарды, өкілдіктер мен ЕКБ-ларды жабу қолданылып жүрген заңнамада
көрсетілген тәртіппен жүргізіледі.
Жарғылық капиталдың дер кезінде және құқықтық негізде 100% төленуі,
берілген барлық құжаттардың құқықтық негізділігі банкке банк операцияларын
жүзеге асыру үшін лицензия беруге негіз болып табылады.
Ұлттық банк, оның өкілеттілігімен ҚР Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын
реттеу мен қадағалау Комитеті (ҚҚК) осы Заңға сәйкес банктік категорияларға
жатқызылған операцияларды ҚР аумағында жүргізуге лицензия беруге өкілетті
лицензиар болып табылады (26-бап). Банк операцияларын жүргізуге лицензиялар
Ұлттық банк белгілеген тәртіппен беріледі [17].
Банк операцияларын жүргізуге лицензия алу үшін өтініш беруші бір жыл
ішінде мыналарды жүзеге асыруға міндетті:
барлық ұйымдастырушылық-техникалық шараларды орындауы, соның ішінде Ұлттық
банктің нормативтік талаптарына сәйкес келетін үй-жай мен жабдықты
әзірлеуі, сондай-ақ тиісті біліктілігі бар қызметкерлерді жалдауы қажет;
жарғылық капиталды төлеуі тиіс.
Банк операцияларын жүргізуге лицензия беру туралы өтінішті Ұлттық банк
өтініш табыс етілгеннен кейін бір ай ішінде қарауға тиіс.
Банк операцияларын жүргізу лицензиясы шектеусіз мерзімге беріледі және
оны үшінші бір адамдарға беруге тыйым салынады. Банк операцияларының барлық
түрлері лицензияда оларды жүргізу құқығы тікелей көрсетілген жағдайда ғана
жүргізіледі. Ұлттық банк лицензия беру кезінде банктерге жүргізуге рұқсат
етілген операциялардың атауларын нақтылауға құқылы.
Банк операцияларын жүргізуге лицензия беру туралы шешім Ұлттық банктің
және Қаржы нарығын қадағалау агенттігінің ресми басылымдарында жарияланады.
Лицензия берілгені үшін мөлшері мен төлеу тәртібі ҚР заңнамасында
анықталатын алым алынады.
Қызмет ауқымын кеңейту мақсатымен банк қосымша лицензиялар алуы мүмкін.
Оларды алу үшін банк жарты жыл ішінде қаржылық жағынан тұрақты болып;
Ұлттық банк белгілеген резервтік талаптарды орындауы; бюджет және Ұлттық
банктің өзге де талаптары алдында борышкер болмауы тиіс.
Мына жағдайларда Банк операцияларын жүргізуге лицензия беруден бас
тартылады:
жоғарыда баяндалған талаптардың кез келгені сақталмаған ретте;
егер банк мемлекеттік тіркеуден өткен күннен бастап бір жыл ішінде лицензия
алу жөнінде өтініш жасамаған ретте.
Бірлескен немесе шет елдік банк, сондай-ақ еншілес банктер ашуға рұқсат
алу үшін жоғарыда аталғандармен қатар егер құрылтайшы заңды тұлға болса
мына құжаттар тапсырылуы керек:
олардың заңдық мәртебесін растайтын жарғы немесе басқадай құжат және өткен
екі жылдың жарияланған балансы;
шет елдік қатысушының тиісті органының бірлескен банкке қатысуы, республика
аймағында шет елдік банк құруы немесе олардың еншілес банктерін ашуы туралы
шешімі;
шет елдік құрылтайшының келген елінің бақылаушы органының Қазақстан
аумағындағы бірлескен банк туралы жазбаша хабарламасы, өкілетті органның
немесе беделді заң қызметінің құрылтайшының тұрғылықты елінің заңнамасы
бойынша мұндай рұқсаттың талап етілмейтіні туралы өтініші.
Жеке тұлғалар құрылтайшы болған жағдайда беделді шет елдік банктің
аталған тұлғаның төлем қабілеттілігі туралы растамасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz