Талап өндірісінің түсінігі және маңызы
МАЗМҰНЫ
1. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
2. Талап өндірісінің құқығын қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
3. Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың және
олардың бірлестіктерінің талап құқығы ... ... ... ... ... ...17
4. Талап өндірісіне қарсы қылмыстар ... ... ... ... ... ... ... ...28
5. Азаматтардың талап өндірісінің мазмұны мен
жүзеге асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
6. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
7. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ..37
1. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
2. Талап өндірісінің құқығын қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
3. Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың және
олардың бірлестіктерінің талап құқығы ... ... ... ... ... ...17
4. Талап өндірісіне қарсы қылмыстар ... ... ... ... ... ... ... ...28
5. Азаматтардың талап өндірісінің мазмұны мен
жүзеге асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
6. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
7. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ..37
Кіріспе
Талап өндірісінің құқығы және әр түрлі ұғымдар. Талап өндірісі туралы айтылғанда еңбек өнімдерінің тиісті нысандарын иеленумен шарттастықтағы өндіріс құрал-жабдықтары мен өнімдеріне иелік жасау жөніндегі белгілі бір қоғамдық қатынастар туралы сөз болады.
Талап – қоғам өмірінің шарты. Талап өндірісінің сипатындағы экономикалық санат болса, ал меншік құқығы қондырмалық тәртіптегі ұғым болып табылады.
Талап өндірісі объективті және субъективті мағынада түсініледі. Объективті мағына бойынша талап құқығы өндіріс құрал-жабдықтары мен өнімдерін иелену, пайдалану және оларға билік ету қатынастарын дәйектейтін құқықтық нормалардың жиынтығы болып табылады. Талап өндірісіне субъективті мағынасында – белгілі бір адамның нақты мүлікке қатысты құқығы болып табылады. Талап өндірісінің иесіне мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету құқықтары тиеселі. Бұл құқықтар, дәлірек айтқанда, меншік иесінің құқық өкілеттілігінің яғни адамдағы талап өндірісінің мазмұнын құрайды.
Талап ету арқылы иелену құқығы дегеніміз – мүлікті іс жүзінде иелену мүмкіндігінің заңмен қамтамасыз етілуі. Бұл құқық адамның мүлікке өз қалауынша ықпал ету мүмкіндігінің құрайтын мүлікке нақтылы ие болуды білдіреді. Мысалы, мемлекет жерге, оның қойнауына, су ресурстарына, өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне және т.б. ие болса, азамат жеке автомобильге, жиһазға және т.б. ие бола алады.
Талап етілу құқығы заңмен қорғалады. Талапта иелену құқығы басқа адамға берілуі мүмкін. Мысалы, комиссия, сақтау және т.б. шарттар бойынша комиссионер берілген мүліктің сақтаушысы, заң негізінде иелену құқығы және т.б. құқықтарды жүзеге асырады.
Пайдалану құқығы дегеніміз - мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайдалану құқығы кезінде меншік иесінің өзіне тиесілі мүлікті кәдеге жаратуы, өзінің тұтынушылық сезімін қанағаттандыру үшін одан пайда табуы қажет. Мысалы, адам кіржуғыш машинаны өзінің шаруашылық мақсаттарына пайдаланса, ал азық-түлік өнімдерін қоректену үшін пайдаланады және т.б.
Мүлікті, техниканы шаруашылық мақсатта пайдалануды, сондай-ақ ұйымдарын да жүзеге асырады. Олар мүлікті алдарындағы мақсатты орындау үшін пайдаланылады. Пайдалану құқығы да заңмен қорғалады.
Билік ету құқығы дегеніміз – талап етілген мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеу мүмкіндігін заңмен қамтамасыз етілуі. Билік ету құқығы - меншік иесінің мүліктің заңдық жағдайын анықтап, өзгерте отырып, мүлікке байланысты құқықтық қатынастарды белгілеу немесе тоқтату құқығы (мысалы, сату, айырбастау, сыйлау, жойып жіберу, жедел басқаруға беру және т.б.). Билік ету құқығы тек меншік иесіне ғана тиесілі.
Сонымен меншік құқығы меншік иесіне өзіне тиесілі мүлікті пайдаланудың мазмұны мен бағыттарын айқындауға, оған толықтай шаруашылық билік жүргізуге мүмкіндік беретін заттық құқық ретіндегі мүлікті меншік иесінің тек қана өзі, қалауынша, мерзімсіз, өз мүддесін көздеп иелену, пайдалану және оған билік ету қатынастарын реттейтін құқықтық нормалар жүйесі болып түсініледі.
Талап өндірісінің құқығы және әр түрлі ұғымдар. Талап өндірісі туралы айтылғанда еңбек өнімдерінің тиісті нысандарын иеленумен шарттастықтағы өндіріс құрал-жабдықтары мен өнімдеріне иелік жасау жөніндегі белгілі бір қоғамдық қатынастар туралы сөз болады.
Талап – қоғам өмірінің шарты. Талап өндірісінің сипатындағы экономикалық санат болса, ал меншік құқығы қондырмалық тәртіптегі ұғым болып табылады.
Талап өндірісі объективті және субъективті мағынада түсініледі. Объективті мағына бойынша талап құқығы өндіріс құрал-жабдықтары мен өнімдерін иелену, пайдалану және оларға билік ету қатынастарын дәйектейтін құқықтық нормалардың жиынтығы болып табылады. Талап өндірісіне субъективті мағынасында – белгілі бір адамның нақты мүлікке қатысты құқығы болып табылады. Талап өндірісінің иесіне мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету құқықтары тиеселі. Бұл құқықтар, дәлірек айтқанда, меншік иесінің құқық өкілеттілігінің яғни адамдағы талап өндірісінің мазмұнын құрайды.
Талап ету арқылы иелену құқығы дегеніміз – мүлікті іс жүзінде иелену мүмкіндігінің заңмен қамтамасыз етілуі. Бұл құқық адамның мүлікке өз қалауынша ықпал ету мүмкіндігінің құрайтын мүлікке нақтылы ие болуды білдіреді. Мысалы, мемлекет жерге, оның қойнауына, су ресурстарына, өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне және т.б. ие болса, азамат жеке автомобильге, жиһазға және т.б. ие бола алады.
Талап етілу құқығы заңмен қорғалады. Талапта иелену құқығы басқа адамға берілуі мүмкін. Мысалы, комиссия, сақтау және т.б. шарттар бойынша комиссионер берілген мүліктің сақтаушысы, заң негізінде иелену құқығы және т.б. құқықтарды жүзеге асырады.
Пайдалану құқығы дегеніміз - мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайдалану құқығы кезінде меншік иесінің өзіне тиесілі мүлікті кәдеге жаратуы, өзінің тұтынушылық сезімін қанағаттандыру үшін одан пайда табуы қажет. Мысалы, адам кіржуғыш машинаны өзінің шаруашылық мақсаттарына пайдаланса, ал азық-түлік өнімдерін қоректену үшін пайдаланады және т.б.
Мүлікті, техниканы шаруашылық мақсатта пайдалануды, сондай-ақ ұйымдарын да жүзеге асырады. Олар мүлікті алдарындағы мақсатты орындау үшін пайдаланылады. Пайдалану құқығы да заңмен қорғалады.
Билік ету құқығы дегеніміз – талап етілген мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеу мүмкіндігін заңмен қамтамасыз етілуі. Билік ету құқығы - меншік иесінің мүліктің заңдық жағдайын анықтап, өзгерте отырып, мүлікке байланысты құқықтық қатынастарды белгілеу немесе тоқтату құқығы (мысалы, сату, айырбастау, сыйлау, жойып жіберу, жедел басқаруға беру және т.б.). Билік ету құқығы тек меншік иесіне ғана тиесілі.
Сонымен меншік құқығы меншік иесіне өзіне тиесілі мүлікті пайдаланудың мазмұны мен бағыттарын айқындауға, оған толықтай шаруашылық билік жүргізуге мүмкіндік беретін заттық құқық ретіндегі мүлікті меншік иесінің тек қана өзі, қалауынша, мерзімсіз, өз мүддесін көздеп иелену, пайдалану және оған билік ету қатынастарын реттейтін құқықтық нормалар жүйесі болып түсініледі.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. – Алматы: Жеті Жарғы, 2001. – 376 бет.
2. Ашитов З.О., Ашитов Б.З. Қазақстан Республикасының құқық негіздері. – Алматы: Жеті Жарғы, 2003. – 296 бет.
3. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық /Құраст. Е.Баянов. – Алматы: Жеті Жарғы, 2001. – 624 бет.
4. Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. - Оқулық Ерекше бөлім – І том – Алматы: Заң әдебиеті, 2003. – 364 бет.
1. Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. – Алматы: Жеті Жарғы, 2001. – 376 бет.
2. Ашитов З.О., Ашитов Б.З. Қазақстан Республикасының құқық негіздері. – Алматы: Жеті Жарғы, 2003. – 296 бет.
3. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық /Құраст. Е.Баянов. – Алматы: Жеті Жарғы, 2001. – 624 бет.
4. Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. - Оқулық Ерекше бөлім – І том – Алматы: Заң әдебиеті, 2003. – 364 бет.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Тақырыбы: Талап өндірісінің түсінігі және маңызы
Орындаған:
Қабылдаған: ___________________
Қорғауға ______ ___________200_ жылы жіберілді
Мазмұны
1.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..3
2. Талап өндірісінің құқығын қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... .5
3. Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың және
олардың бірлестіктерінің талап құқығы ... ... ... ... ... ...17
4. Талап өндірісіне қарсы қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... .28
5. Азаматтардың талап өндірісінің мазмұны мен
жүзеге
асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32
6.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
6
7. Пайдаланылған Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ..37
Кіріспе
Талап өндірісінің құқығы және әр түрлі ұғымдар. Талап өндірісі туралы
айтылғанда еңбек өнімдерінің тиісті нысандарын иеленумен шарттастықтағы
өндіріс құрал-жабдықтары мен өнімдеріне иелік жасау жөніндегі белгілі бір
қоғамдық қатынастар туралы сөз болады.
Талап – қоғам өмірінің шарты. Талап өндірісінің сипатындағы
экономикалық санат болса, ал меншік құқығы қондырмалық тәртіптегі ұғым
болып табылады.
Талап өндірісі объективті және субъективті мағынада түсініледі.
Объективті мағына бойынша талап құқығы өндіріс құрал-жабдықтары мен
өнімдерін иелену, пайдалану және оларға билік ету қатынастарын дәйектейтін
құқықтық нормалардың жиынтығы болып табылады. Талап өндірісіне субъективті
мағынасында – белгілі бір адамның нақты мүлікке қатысты құқығы болып
табылады. Талап өндірісінің иесіне мүлікті иелену, пайдалану және оған
билік ету құқықтары тиеселі. Бұл құқықтар, дәлірек айтқанда, меншік иесінің
құқық өкілеттілігінің яғни адамдағы талап өндірісінің мазмұнын құрайды.
Талап ету арқылы иелену құқығы дегеніміз – мүлікті іс жүзінде иелену
мүмкіндігінің заңмен қамтамасыз етілуі. Бұл құқық адамның мүлікке өз
қалауынша ықпал ету мүмкіндігінің құрайтын мүлікке нақтылы ие болуды
білдіреді. Мысалы, мемлекет жерге, оның қойнауына, су ресурстарына,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне және т.б. ие болса, азамат жеке
автомобильге, жиһазға және т.б. ие бола алады.
Талап етілу құқығы заңмен қорғалады. Талапта иелену құқығы басқа
адамға берілуі мүмкін. Мысалы, комиссия, сақтау және т.б. шарттар бойынша
комиссионер берілген мүліктің сақтаушысы, заң негізінде иелену құқығы және
т.б. құқықтарды жүзеге асырады.
Пайдалану құқығы дегеніміз - мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін
алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі.
Пайдалану құқығы кезінде меншік иесінің өзіне тиесілі мүлікті кәдеге
жаратуы, өзінің тұтынушылық сезімін қанағаттандыру үшін одан пайда табуы
қажет. Мысалы, адам кіржуғыш машинаны өзінің шаруашылық мақсаттарына
пайдаланса, ал азық-түлік өнімдерін қоректену үшін пайдаланады және т.б.
Мүлікті, техниканы шаруашылық мақсатта пайдалануды, сондай-ақ ұйымдарын
да жүзеге асырады. Олар мүлікті алдарындағы мақсатты орындау үшін
пайдаланылады. Пайдалану құқығы да заңмен қорғалады.
Билік ету құқығы дегеніміз – талап етілген мүліктің заң жүзіндегі
тағдырын белгілеу мүмкіндігін заңмен қамтамасыз етілуі. Билік ету құқығы -
меншік иесінің мүліктің заңдық жағдайын анықтап, өзгерте отырып, мүлікке
байланысты құқықтық қатынастарды белгілеу немесе тоқтату құқығы (мысалы,
сату, айырбастау, сыйлау, жойып жіберу, жедел басқаруға беру және т.б.).
Билік ету құқығы тек меншік иесіне ғана тиесілі.
Сонымен меншік құқығы меншік иесіне өзіне тиесілі мүлікті пайдаланудың
мазмұны мен бағыттарын айқындауға, оған толықтай шаруашылық билік жүргізуге
мүмкіндік беретін заттық құқық ретіндегі мүлікті меншік иесінің тек қана
өзі, қалауынша, мерзімсіз, өз мүддесін көздеп иелену, пайдалану және оған
билік ету қатынастарын реттейтін құқықтық нормалар жүйесі болып түсініледі.
І тарау Талап өндірісінің нысандары және меншік түсінігі
Қазіргі Конституциямызға сәйкес талап өндірісінің төмендегідей
нысандары бар: жеке және мемлекеттік.
Жеке талап азаматтардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен
олардың бірлестіктерінің талабы ретінде анықталады. Азаматтарға байланысты
жеке талаптың ұғымы түсінікті болса, мемлекеттік емес заңды тұлғалардың
талап құқығын анықтау үшін заңды тұлғалардың ұйымдастыру-құқықтық
нысандарына көз жүгіртуіміз қажет. Азаматтық Кодекстің 34-ші бабында
көрсетілгеніндей заңды тұлғалар үлкен екі топқа бөлінген. Мемлекеттік
талаптың негізінде құралмаған барлық заңды тұлғалардың талабы жеке талап
болып есептелуі тиіс. Коммерциялық ұйымдарға келетін болсақ, талап
негізінде құралатандардың қатарына шаруашылық серіктестіктер, акционерлік
қоғам және өндірістік кооперативтер жатқызылса, коммерциялық емес
ұйымдардың қатары да заңды нақты анықтала отырып, оларды да ұйымдастыру –
құқықтық жеке талапқа негізделеді.
Республика аумағында мемлекеттік талап өндірісінің субъектісі Қазақстан
Республикасы болып табылады. Мемлекеттік мүлікті иелену, пайдалану және
билік ету құқығын жүзеге асыру Қазақстан Республикасы атынан белгіленген
тәртіптер бойынша Парламентке жүктелген. Ол бұл құқықтарын Үкіметке беруі
мүмкін.
Мемлекеттік талап республикалық және комуналдық талап болып екіге
бөлінеді.
Республикалық талап республикалық қазынадан және заң құжаттарына сәйкес
мемлекеттік республикалық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктен
тұрады. Республикалық бюджет қаражаты, алтын-валюта қоры мен алмас қоры,
тек қана мемлекеттік талап объектілері және мемлекеттік заңды тұлғаларға
бекітіліп берілмеген өзге де мемлекеттік мүлік Қазақстан Республикасының
қазынасын құрайды. Сонымен қатар, Республика қазынасының қатарына жер, оның
қойнауы, су, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар
жатады.
Комуналдық талап жергілікті қазынадан және заң құжаттарына сәйкес
комуналдық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктен тұрады.
Жергілікті бюджет қаражаты жән мемлекеттік заңды тұлғаларға бекітіліп
берілмеген өзге де комуналдық мүлік жергілікті қазынаны құрайды.
Мемлекет өзінің талап өндірісі өзі құрайтын мемлекеттік кәсіпорындарға
шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығына негіздеп жүзеге де асыруы
мүмкін. Шаруашылық жүргізуі құқығы заттық құқық болмағандықтан оны жүзеге
асырушы мемлекеттік кәсіпорын талап иесі немесе уәкілдік берген мемлекеттік
органның берген құзіретінің көлемінде ғана иелену, пайдалану және билік ету
құқығын жүзеге асыра алады.
Шаруашылық жүргізу құқығындағы мүліктің талап иесі мен құжаттарына
сәйкес кәсіпорын құру оның қызметінің мәні мен мақсаттарын белгілеу, оны
қайта құру мен тарату мәселелерін шешеді, кәсіпорынға тиелесі мүліктің өз
мақсатында пайдалануы бақылау жасауды жүзеге асырады. Меншік иесі өзі
құрған кәсіпорынның шаруашылық жүргізу құқығындағы мүлікті пайдаланудан
келтірілген пайданың бір бөлігін алуға мүмкіншілігі бар.
Қазақстан Республикасының Заң күші бар Мемлекеттік кәсіпорындар
туралы Жарлығына сәйкес аталған кәсіпорындар үшін мемлекеттік тапсырысты
орындау міндетті түрде бекітілген және олардың мемлекеттік тапсырыс бойынша
жасалған шарттардан бас тарту мүмкіншіліктері жоқ.
Сонымен қатар, қызметін шаруашылық жүргізу құқығына негіздеген
мемлекеттік кәсіпорынға талап иесінің немее ол уәкілдік берген мемлекеттік
органның келісімінсіз кәсіпкерлік қызметтің мына түрлерін жасауға тыйым
салынған: өзіне тиеселі үйлерді, құрылыстарды, жабдықты және кәсіпорынның
басқа да негізгі қорларын өзге тұлғаларға сатуға және беруге, айырбастауға,
ұзақ мерзімде (3 жылдан астам) жалға беруге, уақытша тегін пайдалануға
беруге; филиалдар мен еншілес кәсіпорындар мен бірлескен өндірістер құруға,
оларға өзінің өндірістік және ақша капиталын салуға; жеке кәсіпкерлерге
қарыз беріп, олар бойынша Қазақстан Республикасының ұлттық банкі бекіткен
процент ставкасынан төмен процентпен төлем алуға; басқа тұлғаның
міндеттемелері бойынша кепілдік және кепіл болушылық болуға.
Жедел басқару құқығы талап иесінің қаражаты есебінен қаржыландыратын
мекеменің талап иесінің алған және өз қызметінің мақсатын, талап иесінің
тапсырламаларына және мүліктің мақсатына сәйкес заң құжаттарымен
белгіленген шекте сол мүлікті иемдену, пайдалану және оған билік ету
құқығын жүзеге асыратын қазыналық кәсіорындардың заттың құқығы болып
табылады. Жоғарыдағы көрсетілген ережеге сәйкес жедел басқару құқығын
иемденушілер мыналар болуы мүмкін: қазыналық кәсіпорын және мекеме. Мекеме
талап нысанына байланысты мемлекеттік немесе мемлекеттік емес мекеме болып
бөлінуі де мүмкін. Жедел басқару құқығы өзінің құқықтық жағдайына
байланысты шаруашылық жүргізу құқықтығынан төмендегі ерекшеліктермен көзге
түседі: біріншіден, қазыналық кәсіпорын және мекеме әр уақытта да талап
өндірісінің тарапынан қаржыландырылады; екіншіден, қазыналық кәсіпорын да,
мекеме де өз жабдықтарын сметалық көлемінде ғана жүзеге асыра алады;
үшіншіден, олар меншік иесінің тапсырмаларының көлемінде қызмет жасайды.
Мекеме басқару, әлеуметтік мәдени сипаттағы қызметті жүзеге асыру үшін
құрылып, бюджет тарапынан қаржыландырылатын болғандықтан оның құқықтық
құзіреті заң құжаттарында қатаң белгіленген. Қазақстан Республикасы
Президентінің 3-ші тарауы қазыналық кәсіпорынның құқықтық жағдайын реттеуге
бағытталған.
Қазыналық кәсіпорын өзіне бекітіліп берілген мүлікті сол мүліктің талап
өндірісінің келісімімен ғана иеліктен айыруға немесе өзгеше әдіспен билік
етуге құқылы. Көбінесе мұндай ережелер қазыналық кәсіпорынның дағысында
анықталады. Сонымен қатар, қазыналық кәсіпорын талап өндірісінің
келісімінсіз негізгі қорларға байланысты мүліктерді азаматтық – құқықтық
келісімдердің негізінде алуға тыйым салынған (Мемлекеттік кәсіпорындар
туралы Жарлықтың 35-ші бабынан 2-тармағы).
Мекеменің өзіне бекітіліп берілген мүлікті және оған смета бойынша
белгіленген қаражат есебінен сатып алынған мүлікті өз бетімен иеліктен
айыруға немесе өзгеше әдіспен оған билік етуге құқығы жоқ. Егер құрылтай
құжаттарына сәйкес мекемеге табыс келтіретін қызметті жүзеге асыру құқығы
берілсе, ондай қызметтен алынған табыстар және сол табыстардың есебінен
сатып алынған мүлік мекеменің дербес билігіне беріледі және жеке баланста
ескерілуі қажет.
Мекеме мен қазыналық кәсіпорын өз міндеттемелері бойынша өздерінің
билігінде ақшалай қаражатпен жауап береді. Егер олардың ақшалай қаражаты
жеткіліксіз болған жағдайда, азаматтық-құқықтық жауапкершілікке меншік иесі
таралуы мүмкін. Жауапкершілік қосымша (субсидиялық) нысанда анықталуы тиіс.
Мүлік тек бір тұлғаға ғана емес, екі немесе одан да көп тұлғаларға
тиесілі болуы мүмкін. Көрсетілген жағдайда бір материалдық объектіге
бірнеше субъектілік меншік құқығы пайда болады. Азаматтық Кодекстің 209-шы
бабында анықталған, екі немесе бірнеше тұлғаның меншігіндегі мүлік оларға
ортақ меншік құқығымен тиесілі болады. Мысалы: екі азаматтың меншігінде бір
тұрғын үйдің болуы.
Ортақ меншіктің субъектілері болып жеке тұлға да, заңды тұлға да болуы
мүмкін. Қазақстан Республикасының Заңдары ортақ меншік субъектілеріне
байланысты шектеу қоймаған, сондықтан ортақ меншікке байланысты болатын
құқықтық қатынастарға шетел азаматтары мен занды тұлғалар да қатыса алады.
Заңда ортақ меншіктің екі түрі анықталған: үлестік және бірлескен. Егер
мүлікте меншік иелерінің әрқайсысының меншік құқығындағы үлестері белгілі
болса, онда мұндай ортақ меншікті үлестік дейміз. Үлесті меншіктегі мүлікке
билік ету оның барлық қатысушыларының келісуімен жүзеге асырылады, сонымен
қатар, үлесті меншіктегі мүлікті иелену де, пайдалану да оның барлық
қатысушыларының ықыласымен ғана жүзеге асырылуы тиіс. Егер олар көрсетілген
ережелерді мойындайтын болса, яғни мүлікті пайдалану жөніндегі бір шешімге
келмеген жағдайда, дау сот арқылы шешілуі мүмкін. Үлесті меншіктің әрбір
қатысушысы ортақ мүліктің өз үлесі мөлшеріне тең бөлігі өзінің иеленуіне
және пайдалануына берілуін талап етуге құқылы, ал бұл мүмкін болмаған
жағдайда, өз үлесіне тиісті иеленетін және пайдаланатын басқа
қатысушылардан тиісті ақша сомасын немесе өзге де өтем төлеуді азаматтық
құқықтық шарттардың негізінде талап ете алады. Қатысушылар ортақ шешімге
келмеген реттерде бұл туралы сотта қаралуы мүмкін.
Егер үлесті талапқа қатысушылар үлестерінің мөлшері заң құжаттар
негізінде анықталуы және оған барлық қатысушылардың келісімімен белгіленуі
мүмкін болса, үлестер тең деп саналады. Үлесті талапқа қатысушылар үлесті
меншіктегі мүлікті бөлу немесе одан өз үлесін бөліп шығаруды талап ете
алады. Бұл туралы Азаматтық Кодекстің 218-ші бабында анықталған.
Үлесті талап өндірісінің құқығындағы үлес, егер тараптардың келісімінде
көзделмесе, шарт жасасқан кезден бастап шарт бойынша сатып алушыға ауысады.
Жалпы Азаматтық кодекстің 217-ші бабында көрсетілген ереже аталған
кодекстің 238-ші бабының 1-ші тармағында белгіленген мән-жайға қарсы
келеді. 238-ші баптың 1-ші тармағына сәйкес талап өндірісіндегі үлес
мемлекеттік тіркеуге немесе нотариат куәландыруға тиісті мүлік бойынша
болатын болса, онда үлестің ауысу кезеңі 238-ші баптың 2-ші тармағына
сәйкес жүргізілуі тиіс.
Ортақ бірлескен меншікке қатысушыларының үлестері белгіленбеген,
сондықтан да олардың үлестері мүлікте тең деп есептелінеді. Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкес ортақ бірлескен өндірісінің төмендегідей
түрлері болуы мүмкін: 1) ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі; 2) шаруа
(фермер) қожалығының ортақ меншігі; 3) жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ
меншік. Сонымен қатар, заң құжаттарында ортақ бірлескен меншіктің басқа да
түрлері кездесуі мүмкін.
Бірлескен талап өндірісіне қатысушылар, егер олардың арасындағы
келісімде өзгеше көзделмесе, ортақ мүлікті бірлесіп иеленеді және
пайдаланады. Мүлікке билік ету жөніндегі мәмілені қатысушылардың қайсысы
жасағанына қарамастан, бірлескен өндірістегі мүлікке билік ету барлық
қатысушылардың келісімі бойынша жүзеге асырылуы тиіс. Егер барлық
қатысушылардың келісімімен өзгеше туындамайтын болса, бірлескен өндіріске
қатысушылардың әрқайсысы ортақ мүлікке билік ету жөнінде мәмілелер жасауға
құқылы. Бірлескен өндіріске қатысушылардың біреуі ортақ мүлікке билік етуге
байланысты жасаған мәміле басқа қатысушылардың талап етуімен мәміле жасаған
қатысушының қажетті өкілеттігі болмады деген себеппен мәлімдегі екінші
тарап бұл жөніндегі білгені немесе көпе-көрінеу білуге тиіс болғандығы
дәлелденген ретте ғана жарамсыз деп танылуы мүмкін.
Нотариаттың куәландыруын немесе тіркеуді керек ететін мәмілелер жасау
кезінде бірлескен мүлікке басқа қатысушылардың мәміле жасауға келісімі
нотариалдық тәртіппен расталуы тиіс.
Ортақ бірлескен талап өндірісіне қатысушылардың үлестері
белгіленбегендіктен қатысушылар арасында оларды бөлу, сондай-ақ біреуінің
үлесін бөліп шығару, қатысушылардың әрқайсысының ортақ мүлікке құқығындағы
үлес алдын ала анықталған жағдайда ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Ортақ
мүлікті бөлу және одан үлесті бөліп шығару кезінде, егер заңды немесе
қатысушылардың келісімінде өзгеше көзделмесе, олардың үлестері тең деп
танылады. Заң құжаттарында бірлескен талап өндірісінің жекелеген түрлері
үшін бөлу және одан үлесті бөліп шығару ережелері анықталғандықтан, ол
Азаматтық Кодекстің 218-ші бабында көрсетілген тәртіп арқылы жүзеге
асырылуы тиіс.
Талап өндірісінің пайда болу негіздері дегеніміз азаматтық құқық
субъектілерінің белгілі затқа мүлікке байланысты талап өндірісінің алуын
заңды құқығын алуын заңды түрде байланыстыратын заңды айғақтар. Заң
әдебиетерінде қалыптасқан көзқарастар бойынша оларды екі топқа бөлуге
болады: бастапқы және туынды.
Бастапқы тәсіл негізінде мүлікке талап өндірісі бірінші рет пайда
болады, яғни бұрын мүлік ешкімнің де иелену, пайдалану және билік ету
құқығында болмаған. Сондықтан да бастапқы тәсіл бойынша меншік құқығының
пайда болуына мына негіздерді атап көрсетуге болады: жаңа затқа меншік
құқығы (397-бап); иелену мерзімі (244-бап); олжа (245-бап); қараусыз
жануарлар (246-бап) және т.б.
Туынды тәсіл дегеніміз - мүліктің бір тұлғадан екінші тұлғаға өту
нәтижесінде пайда болатын талап өндірісін алу тәсілі. Аталған негіздің
ерекшелігі сол, мүлік басқа біреуге өткенге дейін алғашқы иесінің
иеленушілігінде болуы, ал мүлікті иеліктен шығарушыда оның тоқталуы. Туынды
тәсілінің негізінде талап пайда болуына көбінесе азаматтық-құқықтық
келісімдердің ықпалы әсер етеді. (мысалы, сатып алу – сату, қарыз немесе
несие шарты, жекешелендіру және т.б.).
Талап өндірісі ел экономикасының негізін қалайтын болғандықтан оны
қорғау мәселесіне әруақытта да үлкен көңіл бөлінген. Қазіргі кезеңде
Қазақстан Республикасының қай құқық саласын алып қарайтын болсақ та,
талапты қорғауға аса ынта қойылып, оны бірінші кезектегі мәселелер қатарына
шығарып отыр. Солардың ішінде ерекше орын алатын – азаматтық құқықтық
тәсілдер.
Талап өндірісінің мүлікті өзгенің заңсыз иеленуінен талап етуі.
Виндикациялық талап. Азаматтық Кодекстің 260-ші бабына сәйкес талап
өндірісі өзгеден заңсыз иеленген өз мүлкін талап етуге құқылы.
Виндикациялық талап қанағаттандырылған кезеңде меншік иесіне өз мүлкі
қайтарылып берілуі тиіс. Виндикациялық талап арқылы мүлікті талап ету
арқылы үшін белгілі жағдайлар сақталуы тиіс: біріншіден, талапкер мен
жауапкердің арасында ешқандай да азаматтық шартқа негізделген қатынастар
болмауы тиіс. Егер олардың арасында мұндай қатынастар болатын болса, онда
міндеттемелік құқықтық әдістің ережелері қолданылуы тиіс. Үшіншіден,
аталған талап бойынша нақты мүлік (жоғалған, ұрланған немесе еркінен өзге
жолмен шығып қалған) қайтырылуы тиіс. Төртіншіден, талап арызы берілген
кезеңде мүлік заңсыз иеленушінің иелігінде болуға тиіс.
Сонымен қатар, виндикациялық талаптың негізінде мүлік иесіне қайтарылып
берілуі заңсыз иеленушінің адал немесе арам ниетті екендігіне де көп
байланысты. Адал иеленуші дегеніміз мүлікті иеліктен айыруға құқығы
болмаған тұлғаны білмеген немесе білуге тиіс емес иеленуші (Азаматтық
Кодекстің 261-ші бабының 1-тармағы). Мысалы: егер мүлік мемлекеттік сауда
орындарынан сатылып алынса. Бұл жерде сатып алушы болуы да тиіс емес шығар,
өйткені мүлік баршаға тең жағдайда сатылуы тиіс қой.
Арам ниетпен иеленуші деп мүлікті иеліктен айыруға құқығы болмаған
тұлғаны айтамыз. Мысалы: егер базарда қымбат мүлік өз бағасынан бірнеше есе
кем сатылса немесе ұрланған затты сатса және т.б.
Иеленушінің адал немесе арам ниеттілігіне байланысты көптеген заңды
сұрақтар тууы мүмкін. Арам ниетпен иеленушіден мүлікті әр уақытта да талап
етуге болады, егер талап мерзімі өтпеген жағдайда, ал адал иеленушіден
мүлікті талап ету үшін белгілі шарттар сақталуы тиіс.
Егер мүлік адал иеленушіге ақылы түрде өткен болса, талап өндірісі ол
мүлікті төмендегі негіздер бойынша ғана талап етуге құқылы: 1) егер мүлікті
талап өндірісі немесе меншік иесі иеленуге берген тұлға жоғалтып алса; 2)
егер мүлік меншік иесіне немесе ол берген тұлғадан ұрланса; 3) талап
өндірісінің немесе меншік иесі иеленуге берген тұлғаның еркінен тыс өзге
жолмен шығып қалса; мысалы мүлік тасқын судың ағынымен ағып кетсе...
Егер мүлік оны иеліктен шығаруға құқығы жоқ тұлғадан тегін алынған
болса, талап өндірісі мүлікті қайтаруды талап етуге барлық реттерде де
құқылы.
Азаматтық Кодекстің 261-ші бабының 3-ші тармағына сай сот шешімдерін
атқару үшін белгіленген тәртіп бойынша сатылған мүлік адал иеленушіден
меншік иесіне ешуақытта да қайтарылып берілмейді. Заңның талаптары бойынша
адал иеленушіден ұсынушыға берілетін ақшаны немесе бағалы қағаздарды
қайтарып алуға да жол берілмейді.
Азаматтық Кодекстің 263-ші бабында заттарды заңсыз иеленуден қайтарып
алу кезінде есеп айырбастау тәртібі де анықталған. Талап өндірісі мүлікті
талап ете отырып, арам ниетті иеленушіден бүкіл уақыт бойы иеленген кезінде
өзі алған немесе алуға тиіс болған табыстардың бәрін қайтаруды немесе
өтеуді талап етуге құқылы, ал адал иеленушіден иеленуінің заңсыздығы туралы
білген немесе білуге тиіс болған немесе талап өндірісінің мүлікті қайтару
туралы талап қою жөніндегі хабарламасын алған кезден бастап өзі алған
немесе алуға тиіс болған табыстардың бәрін талап етуге қүқылы.
Адал иеленуші өз кезегінде иесінен мүліктен табыс есептелетін уақыттан
бастап ол мүлікке жұмсалған шығындарды меншік иесінің өтеуін талап ете
алады. Арам ниетті иеленуші мұндай өтемді иеленушінің талабын сот негізді
деп тапқан реттерде толық немесе ішінара алуға құқылы.
Заңсыз иеленуші өзі жасаған жақсартуларды, егер олар затқа зақым
келтірмей бөлуге келсе, өзінде қалдыруға мүмкіншілігі бар, ал егер
жақсартуларды бұлайша бөлу мүмкіншілігі бар, ал егер жақсартуларды бұлайша
бөлу мүмкін болмаса, адал иеленушінің жақсартуға жұмсаған шығындары өтелуі
тиіс. Бірақ ол негізгі заттың құнынан аспауы керек. Арам ниетті иеленушіде
жоғарыда көрсетілгендей мүмкіншіліктер жоқ.
Талап иесінің қүқықтарын иеліктен айырумен ұштаспаған
бұзушылықтан қорғау (негаторлық талап). Кейбір жағдайларда талап
өндірісінің иелену құқықтарына бұзушылық болмағанымен, оның пайдалану және
билік ету құқықтарына нұсқау келтірілуі мүмкін. Мысалы: биік қоршаудың
нәтежиесінде үй иесінің бөлмелеріне жарықтың аз түсуі немесе т.б. Азаматтық
кұқықта мүндай талаптарды негаторлық деп атайды.
Негаторлық талап деп меншік иесінің пайдалану және билік ету құқықтарын
жүзеге асыруда пайда болатын кедергілерді жоюға бағытталған талаптарды
айтамыз. Көрсетілген ережелер Азаматтық Кодекстің 264-ші бабында орын
алған. Меншік иесі өз құқықтарын бұзу иеліктен айыру құқығымен ұштаспасы
да, ол өз құқықтарын бұзудың қандайын болса да жоюды талап ете алады. Бұл
ереже талап өндірісі болып табылмайтын субъектілерге де тән (Азаматтық
Кодекстің 265-ші бабы). Сонымен қатар, аталған тұлғалар өз иелігін талап
өндірісінен қорғауға мүмкіншіліктері бар.
ІІ тарау Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың және олардың
бірлістіктерінің жеке меншік құқығы
Заңды тұлғалардың жеке меншігі ретінде шаруашылық серіктестері мен
акционерлік қоғамдардың, кооперативтердің мемлекеттік емес басқа да заңды
тұлғалардың, бірлестіктердің мүлкі танылады.
Қазіргі кезеңде жеке меншік елеулі бөлігін иеленетін әр түрлі
шаруашылық серіктестері кең тараған. Мұндай меншікті құрудың, пайдаланудың,
сондай-ақ оның құқықтық ережелері тәртібінің өзіндік сипаттары бар.
Жарғылық капиталы қор құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарына
(үлесіне) бөлінген, өз қызметінің негізгі мақсаты пайда табу деп
есептелетін және заңды тұлға болып табылатын коммерциалық ұйым шаруашылық
серіктестігі болып танылады.
Серіктестік өз қызметін тауар - ақша қатынастарын кең пайдалану жолмен
өзін-өзі қаржыландыру принциптері негізінде құрады.
Құрылтай құжаттарында серіктестіктің түрі, мақсаттары және қызмет
мерзімдері, қатысушылардың (құрылтайшылардың кұрамы, фирмалылығы, атауы
және тұратын жері) туралы мәліметтермен бірге серіктестік мүлкінің
(жарғылық капиталы) көлемі, кіріс пен шығыстың бөліну тәртібі көрсетілуі
тиіс. Серіктестік қатысушылардың оған берген, шаруашылық нәтижесінде
өндірілген бұйымдардың, сондай-ақ заң тыйым салмаған басқа негізде алынған
бұйымдардың иесі болып табылады.
Серіктестіктің мүлкі бастапқыда қатысушылар салымдары есебінен
құралады. Қатысушылар салымдарының құрамына ғимараттар, құрылыстар, құрал-
жабдықтар және басқа да материалдық құндылықтар, бағалы қағаздар, ақша
қаражаттары және т.б. кіруі мүмкін.
Серіктестіктің құрылтай құжаттарында көрсетілген (жарғылық капиталында)
барлық қатысушылардың мүліктегі үлестері олардың салымдарына бара бар
болды. Серіктестік заңды тұлға болып табылады.
Серіктестіктерге бір-бірінен жарғылық капиталын қалыптастырудың
ерекшелігімен және олардың қатысушыларының серіктестік міндеттемелері
бойынша жауапкершілік ерекшеліктермен ажыратылатын толық серіктестік, сенім
(коммандиттік) серіктестігі, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша
жауапкершілігі бар серіктестер жатады.
Толық серіктестік деп толық серіктестіктің мүлкі жетпей қалған жағдайда
қатысушылар оларға тиісті барлық мүліктердің міндеттемесі бойынша өздеріне
жауапкершілік жүктейтін серіктестік танылады. Толық серіктестік туралы шарт
әрбір қатысушының үлесінің мөлшерін, олар салатын салымның мөлшерін, құрамы
мен енгізу тәртібін, олардың серіктестік ісіне қатысу нысанын белгілеуі
тиіс.
Толық серіктестік қатысушысының үлесінің (үлес бөлігінің) өтуінің
белгілі бір тәртібі бар. Толық серіктестікті серіктестік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Талап өндірісінің түсінігі және маңызы
Орындаған:
Қабылдаған: ___________________
Қорғауға ______ ___________200_ жылы жіберілді
Мазмұны
1.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..3
2. Талап өндірісінің құқығын қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... .5
3. Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың және
олардың бірлестіктерінің талап құқығы ... ... ... ... ... ...17
4. Талап өндірісіне қарсы қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... .28
5. Азаматтардың талап өндірісінің мазмұны мен
жүзеге
асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32
6.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
6
7. Пайдаланылған Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ..37
Кіріспе
Талап өндірісінің құқығы және әр түрлі ұғымдар. Талап өндірісі туралы
айтылғанда еңбек өнімдерінің тиісті нысандарын иеленумен шарттастықтағы
өндіріс құрал-жабдықтары мен өнімдеріне иелік жасау жөніндегі белгілі бір
қоғамдық қатынастар туралы сөз болады.
Талап – қоғам өмірінің шарты. Талап өндірісінің сипатындағы
экономикалық санат болса, ал меншік құқығы қондырмалық тәртіптегі ұғым
болып табылады.
Талап өндірісі объективті және субъективті мағынада түсініледі.
Объективті мағына бойынша талап құқығы өндіріс құрал-жабдықтары мен
өнімдерін иелену, пайдалану және оларға билік ету қатынастарын дәйектейтін
құқықтық нормалардың жиынтығы болып табылады. Талап өндірісіне субъективті
мағынасында – белгілі бір адамның нақты мүлікке қатысты құқығы болып
табылады. Талап өндірісінің иесіне мүлікті иелену, пайдалану және оған
билік ету құқықтары тиеселі. Бұл құқықтар, дәлірек айтқанда, меншік иесінің
құқық өкілеттілігінің яғни адамдағы талап өндірісінің мазмұнын құрайды.
Талап ету арқылы иелену құқығы дегеніміз – мүлікті іс жүзінде иелену
мүмкіндігінің заңмен қамтамасыз етілуі. Бұл құқық адамның мүлікке өз
қалауынша ықпал ету мүмкіндігінің құрайтын мүлікке нақтылы ие болуды
білдіреді. Мысалы, мемлекет жерге, оның қойнауына, су ресурстарына,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне және т.б. ие болса, азамат жеке
автомобильге, жиһазға және т.б. ие бола алады.
Талап етілу құқығы заңмен қорғалады. Талапта иелену құқығы басқа
адамға берілуі мүмкін. Мысалы, комиссия, сақтау және т.б. шарттар бойынша
комиссионер берілген мүліктің сақтаушысы, заң негізінде иелену құқығы және
т.б. құқықтарды жүзеге асырады.
Пайдалану құқығы дегеніміз - мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін
алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі.
Пайдалану құқығы кезінде меншік иесінің өзіне тиесілі мүлікті кәдеге
жаратуы, өзінің тұтынушылық сезімін қанағаттандыру үшін одан пайда табуы
қажет. Мысалы, адам кіржуғыш машинаны өзінің шаруашылық мақсаттарына
пайдаланса, ал азық-түлік өнімдерін қоректену үшін пайдаланады және т.б.
Мүлікті, техниканы шаруашылық мақсатта пайдалануды, сондай-ақ ұйымдарын
да жүзеге асырады. Олар мүлікті алдарындағы мақсатты орындау үшін
пайдаланылады. Пайдалану құқығы да заңмен қорғалады.
Билік ету құқығы дегеніміз – талап етілген мүліктің заң жүзіндегі
тағдырын белгілеу мүмкіндігін заңмен қамтамасыз етілуі. Билік ету құқығы -
меншік иесінің мүліктің заңдық жағдайын анықтап, өзгерте отырып, мүлікке
байланысты құқықтық қатынастарды белгілеу немесе тоқтату құқығы (мысалы,
сату, айырбастау, сыйлау, жойып жіберу, жедел басқаруға беру және т.б.).
Билік ету құқығы тек меншік иесіне ғана тиесілі.
Сонымен меншік құқығы меншік иесіне өзіне тиесілі мүлікті пайдаланудың
мазмұны мен бағыттарын айқындауға, оған толықтай шаруашылық билік жүргізуге
мүмкіндік беретін заттық құқық ретіндегі мүлікті меншік иесінің тек қана
өзі, қалауынша, мерзімсіз, өз мүддесін көздеп иелену, пайдалану және оған
билік ету қатынастарын реттейтін құқықтық нормалар жүйесі болып түсініледі.
І тарау Талап өндірісінің нысандары және меншік түсінігі
Қазіргі Конституциямызға сәйкес талап өндірісінің төмендегідей
нысандары бар: жеке және мемлекеттік.
Жеке талап азаматтардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен
олардың бірлестіктерінің талабы ретінде анықталады. Азаматтарға байланысты
жеке талаптың ұғымы түсінікті болса, мемлекеттік емес заңды тұлғалардың
талап құқығын анықтау үшін заңды тұлғалардың ұйымдастыру-құқықтық
нысандарына көз жүгіртуіміз қажет. Азаматтық Кодекстің 34-ші бабында
көрсетілгеніндей заңды тұлғалар үлкен екі топқа бөлінген. Мемлекеттік
талаптың негізінде құралмаған барлық заңды тұлғалардың талабы жеке талап
болып есептелуі тиіс. Коммерциялық ұйымдарға келетін болсақ, талап
негізінде құралатандардың қатарына шаруашылық серіктестіктер, акционерлік
қоғам және өндірістік кооперативтер жатқызылса, коммерциялық емес
ұйымдардың қатары да заңды нақты анықтала отырып, оларды да ұйымдастыру –
құқықтық жеке талапқа негізделеді.
Республика аумағында мемлекеттік талап өндірісінің субъектісі Қазақстан
Республикасы болып табылады. Мемлекеттік мүлікті иелену, пайдалану және
билік ету құқығын жүзеге асыру Қазақстан Республикасы атынан белгіленген
тәртіптер бойынша Парламентке жүктелген. Ол бұл құқықтарын Үкіметке беруі
мүмкін.
Мемлекеттік талап республикалық және комуналдық талап болып екіге
бөлінеді.
Республикалық талап республикалық қазынадан және заң құжаттарына сәйкес
мемлекеттік республикалық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктен
тұрады. Республикалық бюджет қаражаты, алтын-валюта қоры мен алмас қоры,
тек қана мемлекеттік талап объектілері және мемлекеттік заңды тұлғаларға
бекітіліп берілмеген өзге де мемлекеттік мүлік Қазақстан Республикасының
қазынасын құрайды. Сонымен қатар, Республика қазынасының қатарына жер, оның
қойнауы, су, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар
жатады.
Комуналдық талап жергілікті қазынадан және заң құжаттарына сәйкес
комуналдық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктен тұрады.
Жергілікті бюджет қаражаты жән мемлекеттік заңды тұлғаларға бекітіліп
берілмеген өзге де комуналдық мүлік жергілікті қазынаны құрайды.
Мемлекет өзінің талап өндірісі өзі құрайтын мемлекеттік кәсіпорындарға
шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығына негіздеп жүзеге де асыруы
мүмкін. Шаруашылық жүргізуі құқығы заттық құқық болмағандықтан оны жүзеге
асырушы мемлекеттік кәсіпорын талап иесі немесе уәкілдік берген мемлекеттік
органның берген құзіретінің көлемінде ғана иелену, пайдалану және билік ету
құқығын жүзеге асыра алады.
Шаруашылық жүргізу құқығындағы мүліктің талап иесі мен құжаттарына
сәйкес кәсіпорын құру оның қызметінің мәні мен мақсаттарын белгілеу, оны
қайта құру мен тарату мәселелерін шешеді, кәсіпорынға тиелесі мүліктің өз
мақсатында пайдалануы бақылау жасауды жүзеге асырады. Меншік иесі өзі
құрған кәсіпорынның шаруашылық жүргізу құқығындағы мүлікті пайдаланудан
келтірілген пайданың бір бөлігін алуға мүмкіншілігі бар.
Қазақстан Республикасының Заң күші бар Мемлекеттік кәсіпорындар
туралы Жарлығына сәйкес аталған кәсіпорындар үшін мемлекеттік тапсырысты
орындау міндетті түрде бекітілген және олардың мемлекеттік тапсырыс бойынша
жасалған шарттардан бас тарту мүмкіншіліктері жоқ.
Сонымен қатар, қызметін шаруашылық жүргізу құқығына негіздеген
мемлекеттік кәсіпорынға талап иесінің немее ол уәкілдік берген мемлекеттік
органның келісімінсіз кәсіпкерлік қызметтің мына түрлерін жасауға тыйым
салынған: өзіне тиеселі үйлерді, құрылыстарды, жабдықты және кәсіпорынның
басқа да негізгі қорларын өзге тұлғаларға сатуға және беруге, айырбастауға,
ұзақ мерзімде (3 жылдан астам) жалға беруге, уақытша тегін пайдалануға
беруге; филиалдар мен еншілес кәсіпорындар мен бірлескен өндірістер құруға,
оларға өзінің өндірістік және ақша капиталын салуға; жеке кәсіпкерлерге
қарыз беріп, олар бойынша Қазақстан Республикасының ұлттық банкі бекіткен
процент ставкасынан төмен процентпен төлем алуға; басқа тұлғаның
міндеттемелері бойынша кепілдік және кепіл болушылық болуға.
Жедел басқару құқығы талап иесінің қаражаты есебінен қаржыландыратын
мекеменің талап иесінің алған және өз қызметінің мақсатын, талап иесінің
тапсырламаларына және мүліктің мақсатына сәйкес заң құжаттарымен
белгіленген шекте сол мүлікті иемдену, пайдалану және оған билік ету
құқығын жүзеге асыратын қазыналық кәсіорындардың заттың құқығы болып
табылады. Жоғарыдағы көрсетілген ережеге сәйкес жедел басқару құқығын
иемденушілер мыналар болуы мүмкін: қазыналық кәсіпорын және мекеме. Мекеме
талап нысанына байланысты мемлекеттік немесе мемлекеттік емес мекеме болып
бөлінуі де мүмкін. Жедел басқару құқығы өзінің құқықтық жағдайына
байланысты шаруашылық жүргізу құқықтығынан төмендегі ерекшеліктермен көзге
түседі: біріншіден, қазыналық кәсіпорын және мекеме әр уақытта да талап
өндірісінің тарапынан қаржыландырылады; екіншіден, қазыналық кәсіпорын да,
мекеме де өз жабдықтарын сметалық көлемінде ғана жүзеге асыра алады;
үшіншіден, олар меншік иесінің тапсырмаларының көлемінде қызмет жасайды.
Мекеме басқару, әлеуметтік мәдени сипаттағы қызметті жүзеге асыру үшін
құрылып, бюджет тарапынан қаржыландырылатын болғандықтан оның құқықтық
құзіреті заң құжаттарында қатаң белгіленген. Қазақстан Республикасы
Президентінің 3-ші тарауы қазыналық кәсіпорынның құқықтық жағдайын реттеуге
бағытталған.
Қазыналық кәсіпорын өзіне бекітіліп берілген мүлікті сол мүліктің талап
өндірісінің келісімімен ғана иеліктен айыруға немесе өзгеше әдіспен билік
етуге құқылы. Көбінесе мұндай ережелер қазыналық кәсіпорынның дағысында
анықталады. Сонымен қатар, қазыналық кәсіпорын талап өндірісінің
келісімінсіз негізгі қорларға байланысты мүліктерді азаматтық – құқықтық
келісімдердің негізінде алуға тыйым салынған (Мемлекеттік кәсіпорындар
туралы Жарлықтың 35-ші бабынан 2-тармағы).
Мекеменің өзіне бекітіліп берілген мүлікті және оған смета бойынша
белгіленген қаражат есебінен сатып алынған мүлікті өз бетімен иеліктен
айыруға немесе өзгеше әдіспен оған билік етуге құқығы жоқ. Егер құрылтай
құжаттарына сәйкес мекемеге табыс келтіретін қызметті жүзеге асыру құқығы
берілсе, ондай қызметтен алынған табыстар және сол табыстардың есебінен
сатып алынған мүлік мекеменің дербес билігіне беріледі және жеке баланста
ескерілуі қажет.
Мекеме мен қазыналық кәсіпорын өз міндеттемелері бойынша өздерінің
билігінде ақшалай қаражатпен жауап береді. Егер олардың ақшалай қаражаты
жеткіліксіз болған жағдайда, азаматтық-құқықтық жауапкершілікке меншік иесі
таралуы мүмкін. Жауапкершілік қосымша (субсидиялық) нысанда анықталуы тиіс.
Мүлік тек бір тұлғаға ғана емес, екі немесе одан да көп тұлғаларға
тиесілі болуы мүмкін. Көрсетілген жағдайда бір материалдық объектіге
бірнеше субъектілік меншік құқығы пайда болады. Азаматтық Кодекстің 209-шы
бабында анықталған, екі немесе бірнеше тұлғаның меншігіндегі мүлік оларға
ортақ меншік құқығымен тиесілі болады. Мысалы: екі азаматтың меншігінде бір
тұрғын үйдің болуы.
Ортақ меншіктің субъектілері болып жеке тұлға да, заңды тұлға да болуы
мүмкін. Қазақстан Республикасының Заңдары ортақ меншік субъектілеріне
байланысты шектеу қоймаған, сондықтан ортақ меншікке байланысты болатын
құқықтық қатынастарға шетел азаматтары мен занды тұлғалар да қатыса алады.
Заңда ортақ меншіктің екі түрі анықталған: үлестік және бірлескен. Егер
мүлікте меншік иелерінің әрқайсысының меншік құқығындағы үлестері белгілі
болса, онда мұндай ортақ меншікті үлестік дейміз. Үлесті меншіктегі мүлікке
билік ету оның барлық қатысушыларының келісуімен жүзеге асырылады, сонымен
қатар, үлесті меншіктегі мүлікті иелену де, пайдалану да оның барлық
қатысушыларының ықыласымен ғана жүзеге асырылуы тиіс. Егер олар көрсетілген
ережелерді мойындайтын болса, яғни мүлікті пайдалану жөніндегі бір шешімге
келмеген жағдайда, дау сот арқылы шешілуі мүмкін. Үлесті меншіктің әрбір
қатысушысы ортақ мүліктің өз үлесі мөлшеріне тең бөлігі өзінің иеленуіне
және пайдалануына берілуін талап етуге құқылы, ал бұл мүмкін болмаған
жағдайда, өз үлесіне тиісті иеленетін және пайдаланатын басқа
қатысушылардан тиісті ақша сомасын немесе өзге де өтем төлеуді азаматтық
құқықтық шарттардың негізінде талап ете алады. Қатысушылар ортақ шешімге
келмеген реттерде бұл туралы сотта қаралуы мүмкін.
Егер үлесті талапқа қатысушылар үлестерінің мөлшері заң құжаттар
негізінде анықталуы және оған барлық қатысушылардың келісімімен белгіленуі
мүмкін болса, үлестер тең деп саналады. Үлесті талапқа қатысушылар үлесті
меншіктегі мүлікті бөлу немесе одан өз үлесін бөліп шығаруды талап ете
алады. Бұл туралы Азаматтық Кодекстің 218-ші бабында анықталған.
Үлесті талап өндірісінің құқығындағы үлес, егер тараптардың келісімінде
көзделмесе, шарт жасасқан кезден бастап шарт бойынша сатып алушыға ауысады.
Жалпы Азаматтық кодекстің 217-ші бабында көрсетілген ереже аталған
кодекстің 238-ші бабының 1-ші тармағында белгіленген мән-жайға қарсы
келеді. 238-ші баптың 1-ші тармағына сәйкес талап өндірісіндегі үлес
мемлекеттік тіркеуге немесе нотариат куәландыруға тиісті мүлік бойынша
болатын болса, онда үлестің ауысу кезеңі 238-ші баптың 2-ші тармағына
сәйкес жүргізілуі тиіс.
Ортақ бірлескен меншікке қатысушыларының үлестері белгіленбеген,
сондықтан да олардың үлестері мүлікте тең деп есептелінеді. Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкес ортақ бірлескен өндірісінің төмендегідей
түрлері болуы мүмкін: 1) ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі; 2) шаруа
(фермер) қожалығының ортақ меншігі; 3) жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ
меншік. Сонымен қатар, заң құжаттарында ортақ бірлескен меншіктің басқа да
түрлері кездесуі мүмкін.
Бірлескен талап өндірісіне қатысушылар, егер олардың арасындағы
келісімде өзгеше көзделмесе, ортақ мүлікті бірлесіп иеленеді және
пайдаланады. Мүлікке билік ету жөніндегі мәмілені қатысушылардың қайсысы
жасағанына қарамастан, бірлескен өндірістегі мүлікке билік ету барлық
қатысушылардың келісімі бойынша жүзеге асырылуы тиіс. Егер барлық
қатысушылардың келісімімен өзгеше туындамайтын болса, бірлескен өндіріске
қатысушылардың әрқайсысы ортақ мүлікке билік ету жөнінде мәмілелер жасауға
құқылы. Бірлескен өндіріске қатысушылардың біреуі ортақ мүлікке билік етуге
байланысты жасаған мәміле басқа қатысушылардың талап етуімен мәміле жасаған
қатысушының қажетті өкілеттігі болмады деген себеппен мәлімдегі екінші
тарап бұл жөніндегі білгені немесе көпе-көрінеу білуге тиіс болғандығы
дәлелденген ретте ғана жарамсыз деп танылуы мүмкін.
Нотариаттың куәландыруын немесе тіркеуді керек ететін мәмілелер жасау
кезінде бірлескен мүлікке басқа қатысушылардың мәміле жасауға келісімі
нотариалдық тәртіппен расталуы тиіс.
Ортақ бірлескен талап өндірісіне қатысушылардың үлестері
белгіленбегендіктен қатысушылар арасында оларды бөлу, сондай-ақ біреуінің
үлесін бөліп шығару, қатысушылардың әрқайсысының ортақ мүлікке құқығындағы
үлес алдын ала анықталған жағдайда ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Ортақ
мүлікті бөлу және одан үлесті бөліп шығару кезінде, егер заңды немесе
қатысушылардың келісімінде өзгеше көзделмесе, олардың үлестері тең деп
танылады. Заң құжаттарында бірлескен талап өндірісінің жекелеген түрлері
үшін бөлу және одан үлесті бөліп шығару ережелері анықталғандықтан, ол
Азаматтық Кодекстің 218-ші бабында көрсетілген тәртіп арқылы жүзеге
асырылуы тиіс.
Талап өндірісінің пайда болу негіздері дегеніміз азаматтық құқық
субъектілерінің белгілі затқа мүлікке байланысты талап өндірісінің алуын
заңды құқығын алуын заңды түрде байланыстыратын заңды айғақтар. Заң
әдебиетерінде қалыптасқан көзқарастар бойынша оларды екі топқа бөлуге
болады: бастапқы және туынды.
Бастапқы тәсіл негізінде мүлікке талап өндірісі бірінші рет пайда
болады, яғни бұрын мүлік ешкімнің де иелену, пайдалану және билік ету
құқығында болмаған. Сондықтан да бастапқы тәсіл бойынша меншік құқығының
пайда болуына мына негіздерді атап көрсетуге болады: жаңа затқа меншік
құқығы (397-бап); иелену мерзімі (244-бап); олжа (245-бап); қараусыз
жануарлар (246-бап) және т.б.
Туынды тәсіл дегеніміз - мүліктің бір тұлғадан екінші тұлғаға өту
нәтижесінде пайда болатын талап өндірісін алу тәсілі. Аталған негіздің
ерекшелігі сол, мүлік басқа біреуге өткенге дейін алғашқы иесінің
иеленушілігінде болуы, ал мүлікті иеліктен шығарушыда оның тоқталуы. Туынды
тәсілінің негізінде талап пайда болуына көбінесе азаматтық-құқықтық
келісімдердің ықпалы әсер етеді. (мысалы, сатып алу – сату, қарыз немесе
несие шарты, жекешелендіру және т.б.).
Талап өндірісі ел экономикасының негізін қалайтын болғандықтан оны
қорғау мәселесіне әруақытта да үлкен көңіл бөлінген. Қазіргі кезеңде
Қазақстан Республикасының қай құқық саласын алып қарайтын болсақ та,
талапты қорғауға аса ынта қойылып, оны бірінші кезектегі мәселелер қатарына
шығарып отыр. Солардың ішінде ерекше орын алатын – азаматтық құқықтық
тәсілдер.
Талап өндірісінің мүлікті өзгенің заңсыз иеленуінен талап етуі.
Виндикациялық талап. Азаматтық Кодекстің 260-ші бабына сәйкес талап
өндірісі өзгеден заңсыз иеленген өз мүлкін талап етуге құқылы.
Виндикациялық талап қанағаттандырылған кезеңде меншік иесіне өз мүлкі
қайтарылып берілуі тиіс. Виндикациялық талап арқылы мүлікті талап ету
арқылы үшін белгілі жағдайлар сақталуы тиіс: біріншіден, талапкер мен
жауапкердің арасында ешқандай да азаматтық шартқа негізделген қатынастар
болмауы тиіс. Егер олардың арасында мұндай қатынастар болатын болса, онда
міндеттемелік құқықтық әдістің ережелері қолданылуы тиіс. Үшіншіден,
аталған талап бойынша нақты мүлік (жоғалған, ұрланған немесе еркінен өзге
жолмен шығып қалған) қайтырылуы тиіс. Төртіншіден, талап арызы берілген
кезеңде мүлік заңсыз иеленушінің иелігінде болуға тиіс.
Сонымен қатар, виндикациялық талаптың негізінде мүлік иесіне қайтарылып
берілуі заңсыз иеленушінің адал немесе арам ниетті екендігіне де көп
байланысты. Адал иеленуші дегеніміз мүлікті иеліктен айыруға құқығы
болмаған тұлғаны білмеген немесе білуге тиіс емес иеленуші (Азаматтық
Кодекстің 261-ші бабының 1-тармағы). Мысалы: егер мүлік мемлекеттік сауда
орындарынан сатылып алынса. Бұл жерде сатып алушы болуы да тиіс емес шығар,
өйткені мүлік баршаға тең жағдайда сатылуы тиіс қой.
Арам ниетпен иеленуші деп мүлікті иеліктен айыруға құқығы болмаған
тұлғаны айтамыз. Мысалы: егер базарда қымбат мүлік өз бағасынан бірнеше есе
кем сатылса немесе ұрланған затты сатса және т.б.
Иеленушінің адал немесе арам ниеттілігіне байланысты көптеген заңды
сұрақтар тууы мүмкін. Арам ниетпен иеленушіден мүлікті әр уақытта да талап
етуге болады, егер талап мерзімі өтпеген жағдайда, ал адал иеленушіден
мүлікті талап ету үшін белгілі шарттар сақталуы тиіс.
Егер мүлік адал иеленушіге ақылы түрде өткен болса, талап өндірісі ол
мүлікті төмендегі негіздер бойынша ғана талап етуге құқылы: 1) егер мүлікті
талап өндірісі немесе меншік иесі иеленуге берген тұлға жоғалтып алса; 2)
егер мүлік меншік иесіне немесе ол берген тұлғадан ұрланса; 3) талап
өндірісінің немесе меншік иесі иеленуге берген тұлғаның еркінен тыс өзге
жолмен шығып қалса; мысалы мүлік тасқын судың ағынымен ағып кетсе...
Егер мүлік оны иеліктен шығаруға құқығы жоқ тұлғадан тегін алынған
болса, талап өндірісі мүлікті қайтаруды талап етуге барлық реттерде де
құқылы.
Азаматтық Кодекстің 261-ші бабының 3-ші тармағына сай сот шешімдерін
атқару үшін белгіленген тәртіп бойынша сатылған мүлік адал иеленушіден
меншік иесіне ешуақытта да қайтарылып берілмейді. Заңның талаптары бойынша
адал иеленушіден ұсынушыға берілетін ақшаны немесе бағалы қағаздарды
қайтарып алуға да жол берілмейді.
Азаматтық Кодекстің 263-ші бабында заттарды заңсыз иеленуден қайтарып
алу кезінде есеп айырбастау тәртібі де анықталған. Талап өндірісі мүлікті
талап ете отырып, арам ниетті иеленушіден бүкіл уақыт бойы иеленген кезінде
өзі алған немесе алуға тиіс болған табыстардың бәрін қайтаруды немесе
өтеуді талап етуге құқылы, ал адал иеленушіден иеленуінің заңсыздығы туралы
білген немесе білуге тиіс болған немесе талап өндірісінің мүлікті қайтару
туралы талап қою жөніндегі хабарламасын алған кезден бастап өзі алған
немесе алуға тиіс болған табыстардың бәрін талап етуге қүқылы.
Адал иеленуші өз кезегінде иесінен мүліктен табыс есептелетін уақыттан
бастап ол мүлікке жұмсалған шығындарды меншік иесінің өтеуін талап ете
алады. Арам ниетті иеленуші мұндай өтемді иеленушінің талабын сот негізді
деп тапқан реттерде толық немесе ішінара алуға құқылы.
Заңсыз иеленуші өзі жасаған жақсартуларды, егер олар затқа зақым
келтірмей бөлуге келсе, өзінде қалдыруға мүмкіншілігі бар, ал егер
жақсартуларды бұлайша бөлу мүмкіншілігі бар, ал егер жақсартуларды бұлайша
бөлу мүмкін болмаса, адал иеленушінің жақсартуға жұмсаған шығындары өтелуі
тиіс. Бірақ ол негізгі заттың құнынан аспауы керек. Арам ниетті иеленушіде
жоғарыда көрсетілгендей мүмкіншіліктер жоқ.
Талап иесінің қүқықтарын иеліктен айырумен ұштаспаған
бұзушылықтан қорғау (негаторлық талап). Кейбір жағдайларда талап
өндірісінің иелену құқықтарына бұзушылық болмағанымен, оның пайдалану және
билік ету құқықтарына нұсқау келтірілуі мүмкін. Мысалы: биік қоршаудың
нәтежиесінде үй иесінің бөлмелеріне жарықтың аз түсуі немесе т.б. Азаматтық
кұқықта мүндай талаптарды негаторлық деп атайды.
Негаторлық талап деп меншік иесінің пайдалану және билік ету құқықтарын
жүзеге асыруда пайда болатын кедергілерді жоюға бағытталған талаптарды
айтамыз. Көрсетілген ережелер Азаматтық Кодекстің 264-ші бабында орын
алған. Меншік иесі өз құқықтарын бұзу иеліктен айыру құқығымен ұштаспасы
да, ол өз құқықтарын бұзудың қандайын болса да жоюды талап ете алады. Бұл
ереже талап өндірісі болып табылмайтын субъектілерге де тән (Азаматтық
Кодекстің 265-ші бабы). Сонымен қатар, аталған тұлғалар өз иелігін талап
өндірісінен қорғауға мүмкіншіліктері бар.
ІІ тарау Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың және олардың
бірлістіктерінің жеке меншік құқығы
Заңды тұлғалардың жеке меншігі ретінде шаруашылық серіктестері мен
акционерлік қоғамдардың, кооперативтердің мемлекеттік емес басқа да заңды
тұлғалардың, бірлестіктердің мүлкі танылады.
Қазіргі кезеңде жеке меншік елеулі бөлігін иеленетін әр түрлі
шаруашылық серіктестері кең тараған. Мұндай меншікті құрудың, пайдаланудың,
сондай-ақ оның құқықтық ережелері тәртібінің өзіндік сипаттары бар.
Жарғылық капиталы қор құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарына
(үлесіне) бөлінген, өз қызметінің негізгі мақсаты пайда табу деп
есептелетін және заңды тұлға болып табылатын коммерциалық ұйым шаруашылық
серіктестігі болып танылады.
Серіктестік өз қызметін тауар - ақша қатынастарын кең пайдалану жолмен
өзін-өзі қаржыландыру принциптері негізінде құрады.
Құрылтай құжаттарында серіктестіктің түрі, мақсаттары және қызмет
мерзімдері, қатысушылардың (құрылтайшылардың кұрамы, фирмалылығы, атауы
және тұратын жері) туралы мәліметтермен бірге серіктестік мүлкінің
(жарғылық капиталы) көлемі, кіріс пен шығыстың бөліну тәртібі көрсетілуі
тиіс. Серіктестік қатысушылардың оған берген, шаруашылық нәтижесінде
өндірілген бұйымдардың, сондай-ақ заң тыйым салмаған басқа негізде алынған
бұйымдардың иесі болып табылады.
Серіктестіктің мүлкі бастапқыда қатысушылар салымдары есебінен
құралады. Қатысушылар салымдарының құрамына ғимараттар, құрылыстар, құрал-
жабдықтар және басқа да материалдық құндылықтар, бағалы қағаздар, ақша
қаражаттары және т.б. кіруі мүмкін.
Серіктестіктің құрылтай құжаттарында көрсетілген (жарғылық капиталында)
барлық қатысушылардың мүліктегі үлестері олардың салымдарына бара бар
болды. Серіктестік заңды тұлға болып табылады.
Серіктестіктерге бір-бірінен жарғылық капиталын қалыптастырудың
ерекшелігімен және олардың қатысушыларының серіктестік міндеттемелері
бойынша жауапкершілік ерекшеліктермен ажыратылатын толық серіктестік, сенім
(коммандиттік) серіктестігі, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша
жауапкершілігі бар серіктестер жатады.
Толық серіктестік деп толық серіктестіктің мүлкі жетпей қалған жағдайда
қатысушылар оларға тиісті барлық мүліктердің міндеттемесі бойынша өздеріне
жауапкершілік жүктейтін серіктестік танылады. Толық серіктестік туралы шарт
әрбір қатысушының үлесінің мөлшерін, олар салатын салымның мөлшерін, құрамы
мен енгізу тәртібін, олардың серіктестік ісіне қатысу нысанын белгілеуі
тиіс.
Толық серіктестік қатысушысының үлесінің (үлес бөлігінің) өтуінің
белгілі бір тәртібі бар. Толық серіктестікті серіктестік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz