Кәсіпорынның қаржылық талдау көрсеткіштерін зерттеу
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау мазмұны, әдістері.
1.1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайдың мәні және оның талдаудың мақсаты.
1.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі.
1.3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайды талдау әдістері, экспересс талдау.
2. Кәсіпорынның қаржылық талдау көрсеткіштерін зерттеу.
2.1. Баланс активтері құрамын, құрастырылу көздерін, өтімділігін, төлеу, несие қабілеттілігін талдау.
2.2. Кәсіпорынның нарықтық белсенділік жүйесі, тиімділік, табыстылық көрсеткішін талдау.
2.3. Кәсіпорынның банкрот болу ықтималдығын, кәсіпкерлік тәуекелді, инвестициялық жобаның тиімділігін талдау.
3. Қаржылық жағдайды жетілдіру жолдары.
Кіріспе
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау мазмұны, әдістері.
1.1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайдың мәні және оның талдаудың мақсаты.
1.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі.
1.3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайды талдау әдістері, экспересс талдау.
2. Кәсіпорынның қаржылық талдау көрсеткіштерін зерттеу.
2.1. Баланс активтері құрамын, құрастырылу көздерін, өтімділігін, төлеу, несие қабілеттілігін талдау.
2.2. Кәсіпорынның нарықтық белсенділік жүйесі, тиімділік, табыстылық көрсеткішін талдау.
2.3. Кәсіпорынның банкрот болу ықтималдығын, кәсіпкерлік тәуекелді, инвестициялық жобаның тиімділігін талдау.
3. Қаржылық жағдайды жетілдіру жолдары.
Кіріспе
Қазақстан Республикасы кәсіпорындарында, соңғы жылдары еліміздің эконономикасының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты бухгалтерлік есептің әдістемесі мен тәжірибесінде түбегейлі өзгерістер болды.
Бухгалтерлік есеп стандарттары мен себъектілердің қаржы-шаруашылық қызметі шоттары Бас жоспарының 1997 жылдың 1 қаңтарынан қолданысқа енгізілуі және қаржылық есеп беру нысандарының халықаралық стандарт талаптарына сай қаржылық талдаудың жаңа әдістемесін жасауды қажет етеді.
Есеп тіркемелерінде шаруашылық операцияларын жазып көрсетудің дәстүрлі бүхгалтерлік қызметі, көптеген қаржылық ақпаратты пайдаланушылардың сұрақ-тілектеріне толығынан жауап бере алмайтындығын тәжірибе көрсетті. Іскерлік шешімдер қабылдау үшін бұл ақпарат белгілі түрде өзгертілуі және өңделуі қажет. Қазіргі жағдайда бухгалтер қаржылық нәтиже қалыптастырудың әр түрлі әдістерін білуді, кәсіпорында қабылданған қаржылық стратегияны іс жүзіне асыруды қамтамасыз ететін есеп саясатын таңдап алып, соны басшылыққа ұсынуы керек, яғни оның қызметінің аясы жай есепшіліктен қаржы жағдайын талдау ісі ажырамас бөлігі болып табылатын, қаржы менеджментіне дейін өсіп, айтарлықтай кеңейеді.
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса қажеттілік салдарынан туындады:салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу жүргізбей, шарушылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізуі мүмкін емес.
Қай уақытта болмасын бұл өте маңызды. Қазіргі қоғамның әкімшілік-әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатынасқа ену кезеңінде оның мәнділігі одан әрі арта түседі. Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттік меншік жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық пен жауапкерсіздікті іскерлік, басқарушылық,
Қазақстан Республикасы кәсіпорындарында, соңғы жылдары еліміздің эконономикасының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты бухгалтерлік есептің әдістемесі мен тәжірибесінде түбегейлі өзгерістер болды.
Бухгалтерлік есеп стандарттары мен себъектілердің қаржы-шаруашылық қызметі шоттары Бас жоспарының 1997 жылдың 1 қаңтарынан қолданысқа енгізілуі және қаржылық есеп беру нысандарының халықаралық стандарт талаптарына сай қаржылық талдаудың жаңа әдістемесін жасауды қажет етеді.
Есеп тіркемелерінде шаруашылық операцияларын жазып көрсетудің дәстүрлі бүхгалтерлік қызметі, көптеген қаржылық ақпаратты пайдаланушылардың сұрақ-тілектеріне толығынан жауап бере алмайтындығын тәжірибе көрсетті. Іскерлік шешімдер қабылдау үшін бұл ақпарат белгілі түрде өзгертілуі және өңделуі қажет. Қазіргі жағдайда бухгалтер қаржылық нәтиже қалыптастырудың әр түрлі әдістерін білуді, кәсіпорында қабылданған қаржылық стратегияны іс жүзіне асыруды қамтамасыз ететін есеп саясатын таңдап алып, соны басшылыққа ұсынуы керек, яғни оның қызметінің аясы жай есепшіліктен қаржы жағдайын талдау ісі ажырамас бөлігі болып табылатын, қаржы менеджментіне дейін өсіп, айтарлықтай кеңейеді.
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса қажеттілік салдарынан туындады:салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу жүргізбей, шарушылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізуі мүмкін емес.
Қай уақытта болмасын бұл өте маңызды. Қазіргі қоғамның әкімшілік-әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатынасқа ену кезеңінде оның мәнділігі одан әрі арта түседі. Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттік меншік жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық пен жауапкерсіздікті іскерлік, басқарушылық,
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1998 ж. 7 қазанында енгізілген өзгертулер мен толықтырулармен. Алматы: 2002 – 40 б.
2. Қазақстан Республикасының салық кодексі. 2003 ж. 12 желтоқсанынан № 209 – II. А: 2004 – 238 б.
3. Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2030» бағдарламасы,Алматы,1997ж,85б.
4. Н.Ә.Назарбаев «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты халыққа жолдауы, Егемен Қазақстан газеті,2007ж.
5. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық кодексі, Алматы, 2005 ж.,268 б.
1. Абибулаев Б. Об основных тенденциях развития алкогольной продукции Южно Казахстанском регионе // Вестник Министерства государственных доходов РК. – 2001.- №4 (19)
2. Абибулаев Б. О ситуации на рынке подакцизной продукции Южно Казахстанской области // Вестник Министерства государственных доходов РК. – 2001.- №9 (24)
3. Абдракимова Ж. Табыс салығы / Қаржы -қаражат.-А.-2001ж 285б.
4. Айдаров Д.Б. Теоретические аспекты совершенствования подоходного налога в РК / Налоговый эксперт.-2002.-К9-12.-140 б
5. Ажгалиева Д. Практика применения акцизов в зарубежных стран // Вестник налоговой службы РК. – 2003. – №4 – с24-28.
6. Алейбек Н. Организация Государственного регулирования оборота нефтепродуктов // Налоговый эксперт. – 2000. – №1.
7. Амиреева К.К. Контроль за подакцизными товарами // Налоговый консультант. – 2003. – №3.
8. Әубәкіров Я, Нәрібаев К. „Экономикалық теория негіздері”,- 1998,126-131 бб.
9. Годованов В.И. и др. Теория и практика налогов.- Москва, 1930.-225 с
10. Ержанова С. Налогооблажение юридических лиц в Казахстане. – Алматы, 1997 г.
11. Ермекбаева Б.Ж. „Салықтар және салық салу”,- Алматы: „Қазақ Университеті”, 2003, 5-6 бб.
12. Ермекбаева Б.Ж. “ Шет мемлекеттер салығы”,- Алматы: 2004, 121-125 бб Дадашева А. Налоги. – Москва, 2001.
13. Иваненко В. Особенности налоговой системы Канады // Финансы. – 2001. – №5.
14. Ильясов К.К., Зейнелғабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. “Налоги и налогообложение”,- Алматы: Рауан 1995, 132-134 бб.
15. Искакова З.Д. “Реформирование налоговой системы в разрешении проблемы формирования доходов государственного бюджета Казахстана”,- Вестник. Серия экономика. Алматы: №3(43) 2004, 4-9 бб.
16. Карагусова Г. “Сущность налогообложения”,- Алматы: 200,22-23 бб.
17. Манапов Н. Проблемы налоговой системы. // Қаржы-Қаражат. №6. 1996 г.
18. Масаимова С.Ж. „Мировой опыт налогового стимулирования развития производства” –Вестник КазЭУ 8/2003, 16-20 бб.
19. Мусин С.М. Налоги.- Алматы, 2000 г.
20. Найманбаев С.М. “Салықтық құқық”, - Алматы: “Жеті жарғы” 2005,
198-230 бб.
21. Нуралиева Н., Сапарова Л. Налоги: история и современность // Деловой мир Казахстана. – 1999. – №3 (12).
22. Нуралиев Л.П. Проблемы совершентвования налогообложения в Казахстане. // Қаржы. – 2001. – №3.
23. Нурахаев М.Е. Акцизы на бензин и на дизельное топливо // Налоговый консультант. – 2003. – №3 – 18-19 с.
24. Омаров К.Р. Отраслевые и иные особенности налогооблажения и учета.// - Бухгалтерский бюллетень. – 2004. –№1.
25. Пансков В.Г. Акцизы и проблемы государственного регулирования рынка алкогольной продукции // Финансы. – 2002. – №2 – 34-38 с.
26. Рожнева Т. Налоговая система Германии // Финансы. –1999. – №5.Ставки акцизов (по состоянию на май 2004 года) // Вестник ВЭД. – 2004. –№9
27. Сахариев С.С., Сахариева А.С. „Жаңа кезең – экономикалық теориясы”,- Алматы: „Данекер” 2004, 7-13 бб.
28. Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане. – Алматы, 2002 г.
29. Сейдахметов Ф.С. “ Налоги в Казахстане”,- Алматы: 2002, 115-119 бб.
30. Статистический ежегодник Казахстана: Статистический сборник / Под ред. А.А.Смаилова – А.: Агенство РК по статистике, 2008. – 583 с.
31. Туралыкова Е. “ Совершенствование налоговой системы РК”,- // Бухгалтер и налоги №6-2004, 31-33 бб.
32. Худяков А.И., Бродский Г.М. „Теория налогообложения”,- Издательство норма – К Алматы: 2002, 6-12 бб..
33. Худяков Л.Н. Финансовое право Республики Казахстан.-Алматы, 2001г.
34. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ө.С., Комягин Б.И. „Жалпы экономикалық теория”,- Оқулық. Алматы: 2002, 17-21 бб.
35. Щербина А. Т. Улучшать работу налоговых инспекций. // Қаржы. – 2003. - №6.
36. Шиликбаев С. Модель для расчета оптимальной ставки налогообложения. // Аль-Пари. №1. 2000 г., с. 62.
37. Ілиясов Н.Қ., Құлпыбаев С. “Қаржы”- Алматы: 2005, 208-211 бб.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1998 ж. 7 қазанында енгізілген өзгертулер мен толықтырулармен. Алматы: 2002 – 40 б.
2. Қазақстан Республикасының салық кодексі. 2003 ж. 12 желтоқсанынан № 209 – II. А: 2004 – 238 б.
3. Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2030» бағдарламасы,Алматы,1997ж,85б.
4. Н.Ә.Назарбаев «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты халыққа жолдауы, Егемен Қазақстан газеті,2007ж.
5. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық кодексі, Алматы, 2005 ж.,268 б.
1. Абибулаев Б. Об основных тенденциях развития алкогольной продукции Южно Казахстанском регионе // Вестник Министерства государственных доходов РК. – 2001.- №4 (19)
2. Абибулаев Б. О ситуации на рынке подакцизной продукции Южно Казахстанской области // Вестник Министерства государственных доходов РК. – 2001.- №9 (24)
3. Абдракимова Ж. Табыс салығы / Қаржы -қаражат.-А.-2001ж 285б.
4. Айдаров Д.Б. Теоретические аспекты совершенствования подоходного налога в РК / Налоговый эксперт.-2002.-К9-12.-140 б
5. Ажгалиева Д. Практика применения акцизов в зарубежных стран // Вестник налоговой службы РК. – 2003. – №4 – с24-28.
6. Алейбек Н. Организация Государственного регулирования оборота нефтепродуктов // Налоговый эксперт. – 2000. – №1.
7. Амиреева К.К. Контроль за подакцизными товарами // Налоговый консультант. – 2003. – №3.
8. Әубәкіров Я, Нәрібаев К. „Экономикалық теория негіздері”,- 1998,126-131 бб.
9. Годованов В.И. и др. Теория и практика налогов.- Москва, 1930.-225 с
10. Ержанова С. Налогооблажение юридических лиц в Казахстане. – Алматы, 1997 г.
11. Ермекбаева Б.Ж. „Салықтар және салық салу”,- Алматы: „Қазақ Университеті”, 2003, 5-6 бб.
12. Ермекбаева Б.Ж. “ Шет мемлекеттер салығы”,- Алматы: 2004, 121-125 бб Дадашева А. Налоги. – Москва, 2001.
13. Иваненко В. Особенности налоговой системы Канады // Финансы. – 2001. – №5.
14. Ильясов К.К., Зейнелғабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. “Налоги и налогообложение”,- Алматы: Рауан 1995, 132-134 бб.
15. Искакова З.Д. “Реформирование налоговой системы в разрешении проблемы формирования доходов государственного бюджета Казахстана”,- Вестник. Серия экономика. Алматы: №3(43) 2004, 4-9 бб.
16. Карагусова Г. “Сущность налогообложения”,- Алматы: 200,22-23 бб.
17. Манапов Н. Проблемы налоговой системы. // Қаржы-Қаражат. №6. 1996 г.
18. Масаимова С.Ж. „Мировой опыт налогового стимулирования развития производства” –Вестник КазЭУ 8/2003, 16-20 бб.
19. Мусин С.М. Налоги.- Алматы, 2000 г.
20. Найманбаев С.М. “Салықтық құқық”, - Алматы: “Жеті жарғы” 2005,
198-230 бб.
21. Нуралиева Н., Сапарова Л. Налоги: история и современность // Деловой мир Казахстана. – 1999. – №3 (12).
22. Нуралиев Л.П. Проблемы совершентвования налогообложения в Казахстане. // Қаржы. – 2001. – №3.
23. Нурахаев М.Е. Акцизы на бензин и на дизельное топливо // Налоговый консультант. – 2003. – №3 – 18-19 с.
24. Омаров К.Р. Отраслевые и иные особенности налогооблажения и учета.// - Бухгалтерский бюллетень. – 2004. –№1.
25. Пансков В.Г. Акцизы и проблемы государственного регулирования рынка алкогольной продукции // Финансы. – 2002. – №2 – 34-38 с.
26. Рожнева Т. Налоговая система Германии // Финансы. –1999. – №5.Ставки акцизов (по состоянию на май 2004 года) // Вестник ВЭД. – 2004. –№9
27. Сахариев С.С., Сахариева А.С. „Жаңа кезең – экономикалық теориясы”,- Алматы: „Данекер” 2004, 7-13 бб.
28. Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане. – Алматы, 2002 г.
29. Сейдахметов Ф.С. “ Налоги в Казахстане”,- Алматы: 2002, 115-119 бб.
30. Статистический ежегодник Казахстана: Статистический сборник / Под ред. А.А.Смаилова – А.: Агенство РК по статистике, 2008. – 583 с.
31. Туралыкова Е. “ Совершенствование налоговой системы РК”,- // Бухгалтер и налоги №6-2004, 31-33 бб.
32. Худяков А.И., Бродский Г.М. „Теория налогообложения”,- Издательство норма – К Алматы: 2002, 6-12 бб..
33. Худяков Л.Н. Финансовое право Республики Казахстан.-Алматы, 2001г.
34. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ө.С., Комягин Б.И. „Жалпы экономикалық теория”,- Оқулық. Алматы: 2002, 17-21 бб.
35. Щербина А. Т. Улучшать работу налоговых инспекций. // Қаржы. – 2003. - №6.
36. Шиликбаев С. Модель для расчета оптимальной ставки налогообложения. // Аль-Пари. №1. 2000 г., с. 62.
37. Ілиясов Н.Қ., Құлпыбаев С. “Қаржы”- Алматы: 2005, 208-211 бб.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау мазмұны, әдістері.
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайдың мәні және оның талдаудың мақсаты.
2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі.
3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайды талдау әдістері, экспересс талдау.
2. Кәсіпорынның қаржылық талдау көрсеткіштерін зерттеу.
1. Баланс активтері құрамын, құрастырылу көздерін, өтімділігін, төлеу,
несие қабілеттілігін талдау.
2. Кәсіпорынның нарықтық белсенділік жүйесі, тиімділік, табыстылық
көрсеткішін талдау.
3. Кәсіпорынның банкрот болу ықтималдығын, кәсіпкерлік тәуекелді,
инвестициялық жобаның тиімділігін талдау.
3. Қаржылық жағдайды жетілдіру жолдары.
Кіріспе
Қазақстан Республикасы кәсіпорындарында, соңғы жылдары еліміздің
эконономикасының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты бухгалтерлік
есептің әдістемесі мен тәжірибесінде түбегейлі өзгерістер болды.
Бухгалтерлік есеп стандарттары мен себъектілердің қаржы-шаруашылық
қызметі шоттары Бас жоспарының 1997 жылдың 1 қаңтарынан қолданысқа
енгізілуі және қаржылық есеп беру нысандарының халықаралық стандарт
талаптарына сай қаржылық талдаудың жаңа әдістемесін жасауды қажет етеді.
Есеп тіркемелерінде шаруашылық операцияларын жазып көрсетудің
дәстүрлі бүхгалтерлік қызметі, көптеген қаржылық ақпаратты
пайдаланушылардың сұрақ-тілектеріне толығынан жауап бере алмайтындығын
тәжірибе көрсетті. Іскерлік шешімдер қабылдау үшін бұл ақпарат белгілі
түрде өзгертілуі және өңделуі қажет. Қазіргі жағдайда бухгалтер қаржылық
нәтиже қалыптастырудың әр түрлі әдістерін білуді, кәсіпорында қабылданған
қаржылық стратегияны іс жүзіне асыруды қамтамасыз ететін есеп саясатын
таңдап алып, соны басшылыққа ұсынуы керек, яғни оның қызметінің аясы жай
есепшіліктен қаржы жағдайын талдау ісі ажырамас бөлігі болып табылатын,
қаржы менеджментіне дейін өсіп, айтарлықтай кеңейеді.
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса
қажеттілік салдарынан туындады:салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу
жүргізбей, шарушылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін
себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің
екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізуі
мүмкін емес.
Қай уақытта болмасын бұл өте маңызды. Қазіргі қоғамның әкімшілік-
әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатынасқа ену кезеңінде оның мәнділігі
одан әрі арта түседі. Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттік меншік жағдайында
кеңінен орын алған ұқыпсыздық пен жауапкерсіздікті іскерлік, басқарушылық,
қатаң орындаушылық тәртіп, ұқыптылық және үнемділікпен алмастыру – нарықтық
экономиканың өзіне тән ерекшеліктері.
Нарықық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен
өзгеше іс-әрекетті талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңдарда,
материалдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тот басып жатуына,
яғни миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере
алмайды. Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы
қорларды қозғалысқа келтіреді.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың
шаруашылықты жүргізуші субъекті ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып,
олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне
мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы рынокта білікті
серікті таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің
тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай
жоғарғы жақтың жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді қазіргі кезде өз қалауы
бойынша алады. Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және
қатесіз таңдауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және
дұрыс бағдар тауып, оны ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі
болады. Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жүргізуші субъектілердің
қызметінің жетістіктері басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің
объективтілігі, нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей
тәуелді. Үйлесімді шешімдердің қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы
ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны
белгілі.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша
қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен
өнімді өндіру мен стаудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің
қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми
негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік, әсіресе қаржылық шешімдер
қабылдау үщін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты
талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік
белсенділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін,
басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Отандық талдау әдебиеттерінде қаржылық талдау мәселесі аз
зерттелген, сондықтан оның прогрессивті әдістері әзірше бізде ойдағыдай
қолданыс таба алмай отыр. Ал бұл кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесі мен
экономикалық дамуына, ең ақырында еліміздің экономикалық өсуіне кері әсерін
тигізеді.
Ұсынылып отырған осы дипломдық жұмыстың мақсаты- кәсіпорынның
қаржылық жағдайын талдаудың және әдістемелік негіздері туралы мағлұмат
беру, оны ұғыну, оларға талдау зерттеуіндегі дағдыларды меңгеруге
көмектесу. Бұл болашақ жас мамандарға талдау жұмысын біліктілікпен
жүргізуге, кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері мен нарықтық
тұрақтылығы туралы дұрыс, ғылыми негізделген баға мен қорытынды беруге,
өндірістің өсуі мен оның тиімділігін арттыруды қамтамасыз ететін, жоғарыда
көрсетілген еліміздің ұзақ мерзімді бірінші кезектегі мақсатына ойдағыдай
жету үшін басшылыққа үйлесімді басқару шешімдерін дайындауға мүмкіндік
береді.
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау мазмұны, әдістері.
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайдың мәні және оның талдаудың мақсаты.
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен, сондай-
ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестіктер және де
басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайынталдау жөніндегі сұрақтарды
қарастырмас бұрын, қаржылық жағдай дегеніміз немесе қаржылық жай-күй
дегеніміз не соны анықап алған жөн. Соңғы жылдары шығарылған арнайы
әдебиеттерде бұл ұғым әр түрлі түсіндіріледі. Профессор А.Д.Шеремет
Кәсіпорынның қаржы (активтер) жағдайы қаржыны тарату, пайдалану және
қалыптастыру көздерімен (меншіктік капитал және міндеттемелер, яғни
пассивтер) сипатталады деп жазған.
Профессор Н.А.Русак бұл ұғымды былайша анықтайды: Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен
сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстармен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-
қатынастар болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады. Кәсіпорынның уақытылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық
жағдайының жақсылығын көрсетеді.
В.М.Радионова мен М.А.Федотова кәсіпорыннның қаржылық жағдай қаржы
ресурстарының қалыптасуымен, таратылуы және пайдалануымен көрсетіледі деп
жазады.
М.Н.Крейнина, А.И.Ковалев және В.П.Привалов қаржылық жағдай ұғымын
былайша түсіндіреді: Қаржылық жағдай – бұл қаржы ресурстарының қолда
барын, үлестіріп таратылуы және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер
жиынтығы.
Профессор И.Т.Балабанов Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы –
бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни төлем
қабілеттілігі, несие қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды
пайдалану, мемлекет алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық
субъектісінің қаржылық жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді:
табыстылық пен рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі;
капиталды пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу - деп жазады.
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі
әдістермен есептелетін бірыңғай көрсеткіштерге қарағанда (мысалы, еңбек
өнімділігі, қор қайтарымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік)
қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы
бағалауға тигізетін әсерін зертеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта
келе, кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ
кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдаындағы
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын
куәландыруы тиіс.
Біздің көзқарасымыз бойынша, сенімділік кәсіпорын жұымысының
үздіксіздігін және оның төлеу қабілеттілігін көрсетеді.
Осы берілген түсініктерге сүйене отырып, біз бұл ұғымды былай
анықтауды ұсынамыз:
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақытылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрақтылығы, ол ең алдымен әрдайым
табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының қозғалысын
көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді өткізуден түсетін табыстың
тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен,
несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы басқалармен есеп айырысу үшін
жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар кәсіпорынның одан әрі дамуы
үшін барлық есеп айырысулар мен барлық міндеттемелерді орындағаннан кейін,
осы кәсіпорында өндірісті дамытуға, оның материалдық-техникалық базасын
жаңартуға және де әлеуметтік климаты жақсартуға және басқаларға мүмкіндік
беретіндей дәрежеде табыс қалуы қажет.
А.Д.Шеремет мен В.С.Сайфуллин дәлірек және анығырақ түсіндіреді.
Олар қаржылық тұрақтылықтың мәні – бұл қорлар мен шығындардың қалыптасу
көздерінен қамтамасыз етілуі – деп түсіндіреді.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді, оларды В.М.Радионова және М.А.Федотова келесідей түрлерге жіктейді:
1. пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы;
2. нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;
3. құрылысы бойынша – қарапайым және күрделі;
4. әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорнның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең
бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ, тұрақты
және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі –
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару
өнері – кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын
қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі – бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрылымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады.
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы қаражаттар үлкен әсерін тигізеді. Кәсіпорын ақша
қаражаттарын қаншалықты көп тарататын болса, оның қаржылық мүмкіндіктері де
соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық тәуекелділік те
өседі – яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында есептесе ала ма, жоқ
па? – деген қауіп туады.
Және де бұл жерде кәсіпорынның төлеу қабілеттілігінің қаржылық
кепілінің бір түрі ретінде резервтерге үлкен роль берілген.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
- кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
- шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы төлем
қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
- төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
- шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
- қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы
мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
- кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдаының
әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар
сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, Қазақстан Республикасы
үкіметінің салық және несие саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау
жөніндегі заң актілері, сыртқы экономикалық байланыс және тағы басқалар
жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
конрагенттерімен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып алушылар,
акционерлер және тағы басқалар) өзара қарым-қатынасы үлкен әсер етеді.
Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу – жақсы
қаржылық жағдайдың бірден-бір шарты болып табылады. Әрине, акционерлер өз
жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді ұқыпты төлейтін
қаржылық тұрақты кәсіпорындаға салады. Инвестициялық тартымдылығы болуы
үшін, тек бүгінгі күні ғана емес, болашақта да кәсіпорынның қаржылық
жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс.
Сондай-ақ бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша бнлгілі бір пайызбен
алғысы келетін, ал заем мерзімі біткен уақытта – облигация иелеріне де
қатысты. Кез келген коммерциялық кәсіпорын сияқты банктер де өз
несиелерімен тәуекел ете отырып несие алушының өз қарызын уақытында және
толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру туралы шешім қабылдай отырып, кез
келген банк өз клиентінің қаржылық жағдайын және бұл қарыздың қамтамасыз
етілуін тексереді. Басқаша айтқанда, кәсіпорынның қаржылық жағдайы банктер
осы кәсіпорынға несие беру орынды ма, жоқ па, ал бұл сұрақты дұрыс шешкен
жағдайда – қандай пайызбен және қанша мерзімге деген сұрақтарды шешудегі
негізгі белгілі болып табылады.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі
жоғары кәсіпорындармен келісім-шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы
органдары, әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғанын
қалайды, себебі тек осындай кәсіпорын ғана салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді уақытылы және толық төлей алады.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің
және оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы
экононмикалық қызыгушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың
ең жақсы тәсілі, бұл талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және
осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызметін атқарады.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты келесілер болып табылады:
- қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі өзгерісі;
- активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестігі, оларды
таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
- айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
- қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
- кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
- ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш
есебі;
- баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлеу
қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
- кәсіпорын табыстылығын бағалау;
- кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
- кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзімді
болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 атыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерцилық, өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның осы
қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына
өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз
кезеңіндегі қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды
туғызады, оның төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің
үздіксіздігін және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз
етеді.
Қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан бастаған жөн және
оған мыналар жатады:
- кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау;
- кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және құрылымдық
динамикасын талдау;
- кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
- баланс өтімділігін талдау;
- кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін талдау.
1.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық
есеп беру болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы
№2732 Бухгалтерлік есеп туралы заң күші бар Жарлығына сәйкес, 1998 жылдан
бастап қаржылық есеп беруге мыналар жатады:
1. бухгалтерлік баланс;
2. қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;
3. ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп.
Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ қаржылық есеп
беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен
толықтырылуы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме
хатта, берілген субъектінің есеп және есеп берудің қандай саясатын ұстап
отырғандығы және қаржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да
ақпараттар жазылуы тиіс.
Субъектілерге қаржылық есепті бухгалтерлік есеп стандартында
анықталған жаеңілдетілген түрде толтырып, көрсетуге рұқсат етіледі. Бұл
егер де төмендегі көрсетілген 3 шарттың кез келген екеуі орындағанда ғана
маңызға ие болады:
1. зейнетақы, жәрдем ақша және басқа әлеуметтік төлемдерді есептеу,
сондай-ақ айппұл санкцияларын, салық және басқа Қазақстан Республикасы
төлемдерін салу үшін жылдық табыс Қазақстан Республикасы заңымен
көрсетілген 10000 есе есептік көрсеткіштен аспайды;
2. қаржылық жыл бойы қызметкерлердің орташа саны 50-ден аспайды;
3. активтердің жалпы құны 60000 еселік есептік көрсеткіштен аспайды.
Қазіргі кезде бізде қолданылып жүрген отандық қаржылық есеп негізі
шамалары бойынша халықаралық есеп стандартының талаптарына сай келеді,
себебі Қазақстан Республикасында соңғы жылдары бухгалтерлік есепті
халықаралық тәжірибеге бейімдей отырып реформалау процесі белсенді
жүргізілді, ол біріншіден, негізін құраушы нарықтық қатынастар болып
табылатын жаңа экономикалық жүйенің қалыптасуымен, екіншіден, біздің
еліміздің әлемдік экономикалық кеңістікке кіруімен байланысты.
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есепті реформалау процесі
барысында есеп беруді құру мақсаттарына жаңа көзқарастар пайда болды және
оның бағыты өзгерді.
Қаржылық есептің мақсаты – бухгалтерлік есепті №2 Бухгалтерлік
баланс және қаржылық есептегі негізгі ашылулар деген стандартында
көрсетілгендей, - бұл қолданушыны заңды тұлғаның қаржылық жағдайы және оның
қызметінің нәтижелері мен есепті кезеңдегі қаржылық жағдайында болған
өзгерістер туралы пайдалы, маңызды әрі дәл ақпараттармен қамтамасыз ету
болып табылады.
Қаржылық есеп негізінен өтелген жағдайлардың қаржылық нәтижелерін
және де кәсіпорын үшін инвестициялық шешімдер мен несие беру бойынша
шешімдерді шешу үшін, сондай-ақ субъектінің болашақтағы ақша ағымдарын және
осы субъектіге сеніп тапсырылған ресурстар мен басқарушы органдардың
жұмыстарымен байланысты ресурстар мен міндеттемелерді бағалау үшін қажетті
пайдалы ақпараттарды сипаттайды. Алайда қаржылық есеп қолданушыларға
экононмикалық шешімдерді қабылдау үшін қажетті барлық ақпараттарды
қамтымайды. Қаржы есебін пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық шешімдер
субъектінің ақша қаражаттарын айналдыру мүмкіндігін бағалауды, сондай-ақ
оларды айналдыру уақытын есептеу және нәтижеге сенімді болуын талап етеді.
Бұл нәтижесінде, субъектінің өз жұмысшыларына және жабдықтаушыларына ақы
төлеу, пайызды төлеу, несиені қайтару және табысты тарату қабілетін
анықтайды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі
қызметін бухгалтерлік баланс атқарады.
Баланс – есепті жылдың басындағы және соңындағы кәсіпорынның
қаржылық жағдайын сипаттайды және маңызды қызметтер атқарады. Біріншіден,
баланс меншік иелерін шаруашылық субъектісінің мүліктік жағдайымен
таныстырады. Осы арқылы олар бұл субъекті нені иеленеді, материалдық
құралдардың сандық және сапалық қорлары қандай, кәсіпорын жақын арада
үшінші жақ алдындағы өз міндеттемелерін ақтай ала ма, соны білдіреді.
Екіншіден, басшылар кәсіпорынның басқа ұқсас кәсіпорындар жүйесіндегі өз
орны, таңдап алынған статегиялық бағытының дұрыстығы туралы, ресурстарды
пайдалану тиімділігінің салыстырмалы сипаты және кәсіпорынды басқару
бойынша әр түрлі сұрақтарға шешімдер қабылдау туралы түсінік алады.
Үшіншіден, баланстың мазмұны, оны ішкі қолданушылары сияқты сыртқы
қолданушыларға да пайдалануға мүмкіндік береді. Мысалы, аудиторлар жұмыс
процесінде дұрыс шешім қабылдау үшін өз тексеріс жұмысын жоспарлауда,
сондай-ақ клиенттің сыртқы есеп берудегі есеп жүйесінде мүмкін болатын,
әдейі жасалынған және әдейі жасалынбаған қателіктер аумағындағы әлсіз
жақтарын шығару үшін көмек алады, ал талдаушылар қаржылық талдаудың
бағытын анықтайды.
Баланстың маңыздылығы соншалық, көп жағдайда қаржылық жағдайды
талдауды баланстық талдау деп атайды. Бухгалтерлік баланс – қаржылық
есептің негізгі түрі бола отырып, ол есепті кезеңдегі кәсіпорын мүлкінің
құрамы мен құрылымын, ағымдағы активтердің айналымдылығы мен өтімділігін,
меншікті капитал мен міндеттеменің қолда барын, дебиторлық және кредиторлық
борыштың динамикасы мен жағдайын және кәсіпорынның несие қабілеттілігі мен
төлеу қабілеттілігін анықтауға мүмкіндік береді. Баланс көрсеткіштері
кәсіпорынның капиталын орналастыру тиімділігін,оның ағымдағы және алдағы
кезеңдегі шаруашылық қызметке жетуі,қарыз көздерінің көлемі мен
құрылымын,сондай-ақ оларды ынталандыру тиімділігін бағалауға мүмкіндік
береді.Осылайша,бухгалтерлік балансты талдау үшін және кәсіпорынның
қаржылық жағдайын бағалауда ақпараттың ең қажетті түрі болып табылады.
1997 жылға дейін бухгалтерлік баланс екі бөліктен:актив және
пассивтен тұратын кесте түрінде құрылып келді.Активтер,баланс кәсіпорынының
есепті кезеңде бақылап,таратып отыратын мүмкіндік және қарыздық құқық құны
ретінде көрсетіледі.Пассивтер кәсіпорынның заемдар мен кредиторлық қарыздар
бойынша міндеттемелері болып табылады,оларды өтеу мүлік құнының немесе
келіп түсетін табыстың төмендеуіне әкеліп соқтырады.Мүліктің түрлері және
олардың қалыптасу көздері сапалық біркелкі белгілері бойынша
топтастырылады.Осының нәтижесінде баланстың активі мен пассиві мүлік және
оның қалыптасу көздерінің біркелкі экономикалық топтарының аз ғана санынан
құралады,ал оның ішінде әр топ өз алдына жеке-жеке элементтер мен
қортындылаған көрсеткіштерден тұрады.Актив пен пассивтегі бұндай жеке
элементтер мен қорытындырылған көрсеткіштер баланс баптары деп аталады.
Баланстың актив бөлімінің құрылымына сай ерекшелік-бұл яғни баланс
бөлімдері мен баптарының әр бөлім ішінде (шегінде) қатаң,белгілі бір
дәйектілікпен орналасуы-яғни олардың өтімділік дәрежесіне байланысты мына
принцип бойынша:өтімділік дәрежесі аз активтерден өтімділігі көп активтерге
дейін,демек басында баланстың өтімдігі жағынан төмен бөлімдері мен баптары
жазылады,содан кейін өтімділігінің өсу деңгейіне байланысты жоғары өтімді
активтер жазылады.Осы принцип бойынша активтің қорытынды баптары ең өтімді
айналым қаражаттары(ағымдағы активтер) болып табылады олар қысқа мерзімді
қаржылық салымдар,кассадағы,есеп айырысу және валюталық шоттардағы ақша
қаражаттары,сондай-ақ басқа да ақша қаражаттары.
Баланс пассивінің бөлімдері мен баптары төлем мерзімінің жеделдік
дәрежесіне байланысты мына принципке сай құрылды: төлем мерзімінің
жеделдігі аз бағыттарынан жеделдігі көп бағыттарға дейін.
Бухгалтерлік стардарттың іске қосылуынан бастап бухгалтерлік баланс
жаңаша анықталады және оның екі бөлігі мен элементтері де жаңаша
сипатталады.Олардың түсіндірмесі нарықтық экономикасы дамыған елдердің
бухгалтерлік есеп және аудит тұрғысырдағы жетекші ғалымдардың еңбектеріне
арқа сүйейді.
Бухгалтерлік баланс және оның элементтері туралы бұл анықтамалар
біздің бухгалтерлік есеп теориясы бойынша оқулықтарымызда берілген
анықтамалардан өте ерекшеленеді.ҚР-дағы бухгалтерлік есеп туралы заңды
жасаушылар негіз ретінде батыс ғалымдарының еңбегін алып отыр. Қаржылық
есептің,субъектінің қаржылық жағдайын бағалаумен негізгі элементтері-
активтер,меншікті капитал және субъектінің міндеттемесіболып табылатынын
айта келе,олар қаржылық есептің бұл элементтерінде келесідей сипаттама
береді.
Активтер-бұл құндық бағасы бар кәсіпорынның мүлкі,мүліктік,жеке
мүліктік емес иелігі және құқығы болып табылады.
Міндеттеме-бұл тұлғаның(қарыз адамның) белгілі бір әрекетті басқа бір
тұлғаның(несие берушінің) пайдасына жасайтын міндеті-мүлікті беру,жұмыс
атқару, ақша төлеу және басқалар немесе белгілі бір іс-әрекеттен бас тарту,
ал несие берушінің қарыз адамнан өзінің міндетін орындауын талап етуге
құқығы бар.
Меншікті капитал- бұл субъектінің өз міндеттемелерін шегеріп
тастағаннан кейінгі активтері.
Сонымен, қаржылық есептің негізгі элементтерінің анықтамасын
түсіндіруде батыс елдерінен ешқандай айырмашылығы жоқ деп айтуға болады.
Баланс бухгалтерлік есептің Бухгалтерлік баланс және қаржылық есеп
берудегі негізгі анықтаулар №2 стандартымен анықталады. Ол активтердің,
меншікті капитал және міндеттемелердің мәнін анықтайды, сондай-ақ қаржылық
есеп беруде анықтауға жататын ақпараттарға деген талаптардан тұрады.
Баланста ұзақ мерзімді және ағымдағы міндеттемелердің жиынтық сомасы
анықталады. Баланста ағымдағы активтер мен міндеттемелерді және олардың
жиынтық сомасын анықтау, қаржылық есепті пайдаланушыларды кәсіпорынның
қаржылық жағдайын бағалауда және дәлелді басқарушылық шешімдер қабылдауда
қажет болатын ақпараттармен қамтамасыз етеді.
Пайдаланушылар үшін қаржылық есептің өте пайдалы екендігіне БЕС-2-нің
7-пунктінде ерекше көңіл бөлінген. Онда былай жазылған: барлық маңызды
ақпараттар, қаржылық есепті қолданушылар үшін анық және түсінікті
болатындай дәрежеде ашылуы тиіс.
БЕС-2 және қаржылық есепті жасаудың әдістемелік нұсқаулары негізінде
құрастырылған бухгалтерлік баланс көлденең түрде 1- кестеде көрсетілген
көрсеткіштерден тұрады.
Алайда айта кеткен жөн, балансты құрудың түрін таңдау( көлденең, яғни
екі жақты немесе тікелей) шаруашылық субъектілерінің шексіз құқы болып
табылады.
Баланс активті мен пассивін құру принциптері бұрынғы қалпында қалып
отыр, яғни активтер олардың өтімділік деңгейіне байланысты, өтімділігі
төмен активтерден өтімдігі жоғары активтерге қарай, пассивтер принцип
бойынша төлем мерзімінің жеделдік деңгейіне байланысты мерзімінің жеделдігі
азынан көбіне қарай.
Тікелей түрде құрастырылған баланс 5 бөлімнен тұрады:
1. ұзақ мерзімді активтер;
2. ағымдағы активтер;
3. меншікті капитал;
4. ұзақ мерзімді міндеттемелер;
5. ағымдағы міндеттемелер.
Баланс қаржылық есеп беруде үш элементті сипаттайды: активтер,
меншікті капитал және міндеттемелер. Қалған екі элемент – табыс және шығын
– қаржы-шаруашылық қызметі нәтижелері туралы есеп беруде көрсетіледі.
Қаржылық жағдайды талдау барысында тек бухгалтерлік баланс
мәліметтеріне ғана сүйенуге болмайды. Бұндай тәсіл бірнеше қарапайымдау,
себсбі бухгалтерлік баланс кемшілік пен шек қоюшылықтан ада емес, олардың
ең маңыздылары келесілер болып табылады:
1.Баланс табиғаты жағынан тарихи сипатта болады. Баланста келтірілген
мәліметтер оны құрған кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесін көрсетеді.
Бұл жағдайда баланс ақпараттары ретроспективалық және перспективалық
талдау мақсаттары үшін қолданылуы мүмкін.
2. Баланс кәсіпорын қаржысында және міндеттемелерінде статус – квоны
сипаттайды, яғни пайдаланылып жүрген есеп саясатына сай осы кезеңде
кәсіпорын жалпы қандай жағдайда тұр деген сұраққа жауап береді, бірақ бұл
жағдайда ненің нәтижесінде жеткеніне жауап бермейді. Бұл сұраққа жауап беру
үшін, тек қосымша мәлімттер ғана емес, сонымен қатар есеп жене есеп беруде
көрсетілмейтін көптеген факторлардың талдануы қажет.
3. Баланста салыстырмалы шаруашылық аралық талдау жүргізу үшін қажетті
база жоқ. Ол кеңістік және уақыттық салыстырулармен қамтамасыз
етпейді.Сондықтан оныңталдауы динамикада жүргізілуі тиіс және мүмкіндігінше
көрсеткіштерге,олардың орташа салық және прогрессивтік маңыздылығына шолу
жасаумен толықтырылыуы тиіс.Осындай мақсатпен ұқсас кәсіпорындар тобы
бойынша негізгі есептік көрсеткіштерді ашық жариалау қажет.Осындай
мақсатпен ұқсас кәсіпорындар тобы бойынша негізгіесептік көрсеткіштерді
ашық жариалау қажет.Бұл қажетті орташа көрсеткіштерді есептеп шығаруға
мүмкіндік береді.
4. Баланста кәсіпорынның қаражаттарының айналымы туралы мелімет
жоқ.Баланстың сол немесе басқа бабы бойынша соманың аз немесе көптігі
туралы қортындыны баланстың көрсеткіштерін айналымының сәйкес сомаларымен
салыстырғаннан кейін ғана жасауға болады.Мысалы,екі кәсіпорынның
баланстардағы материалдар бабы бойынша сомасы бірдей , яғни 5 млн .
теңге. Бір жылдағы материалдар айналымы , бірінші кәсіпорында 60 млн.
Теңге, ал екіншіде 10 .млн . теңгені құрады .Осыған сәйкес бірінші жағдайда
материалдардың қоры жылдық тұтынушылардың 1 12 (5 60) – ін (айлық қор)
, ал екінші жағдайда 0,5, яғни жылдық тұтынудың жартысын қамтамасыз етеді.
5. Баланс есепті кезеңнің басы мен соңындағы мезгілдік мәліметтердің
жиынтығы болып табылады., яғни онда осы балансты толтыру кезеңіндегі
шаруашылық операцияларының жиынтығы жазылып отырады. Ол кәсіпорынның есепті
кезең ішіндегі мүмкіндік жағдайын көрсетпейді. Бұл ең алдымен баланстың
динамикалық баптарына қатысты, олар материалдар, дайын өнім, тауарлар
, дебиторлық борыш және басқалар . Мысалы , жыл соңында қолда бар өнім
қорларының үлес салмағының көп болуы мен дебиторлык борыштың айратлыктай
үлесі, мұндай жағдай жыл бойы осылай болды дегенді білдіреді.
6. Баланста кәсіпорынның активтерін сатып алуда тарихи бағаны
қолданупринципі жүргізіледі, ол мүліктің жалпы алғанда нақты багасын едәуір
дәрежеде бұрмалайды. Баланстың жекебаптарына инфлясиялық факторлар мен
нарық коньюктурасының өзгерісі едәуір бұрмалаушылық әсерін тигізуі мүмкін.
Инфляция, кәсіпорын пайдаланатын шикізат пен жабдықтарға бағаның өсуі және
негізгі құралдарды жаңарту дәрежесінің төмен жағдайында көпьеген баланс
баптары функционалдық қызметі жағынан бірдей, бірақ есеп объектілері нің
құны жағынан әр түрлі жиынтықты көрсетеді. Бұл әр түрлі есеп мерзімдерінде
есептелген баланстың аттас көрсеткіштерінің салыстырмалылыгының бұзылуына
әкеліп соқтырады. Әрине, ол сондай-ақ кәсіпорын қызметінің нәтижесін, оның
шаруашылық қаражаттарының бағасын (гудвилл) едәуір бұрмалайды. Бұл
кедергі баланс валютасының кәсіпорын бағасының дәл кәрсетпейтіндігін
дәлелдейді. Баланс жиыны кәсіпорын активтері мен оны жабу көздерінің
есептік бағасын ғана көрсетеді,ал осы кезде бұл активтердің нарықтық бағасы
мүлдем басқаша болуы мүмкін және берілген активтің пайдалану мерзімі мен
оның баланста көрсетілуі қаншалықты ұзақ болса, есептік баға мен ағымдағы
нарықтық баға арасындағы айырмашылық соншалықты көп болады.
7.Баланс және қаржылық есеп берудің басқа да нысандары шаруашылық
субъектісі қызметінің барлық жақтарын толығымен көрсетпейді. Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы мен оның өзгеру перспективасы тек қаржылық сипаттағы
факторлардың ғана емес, сонымен қатар көптеген құндық бағасы жоқ
факторлардың да ықпалында болады . Олардың қатарында: мүмкін болатын саяси
және жалпы экономикалық өзгерістер, саланы және кәсіпорынды басқарудың
ұйымдастырушылық құрылымын қайта құру, меншік түрінің алмасуы қызметкердің
кәсіби және жалпы білімдік дайындығы және тағы басқалар. Сондықтан қаржылық
есеп беруді соның ішінде бухгалтерлік балансты талдау кешенді экономикалық
талдаудың тек бір ғана бөлімі болып табылады .
Осы шектеулерге қарамастан, бухгалтерлік баланс кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдауды ақпараттық қамтамасыз етудің бірде-бір басты көзі болып
табылады, ал оны оқу осы талдаудың алғашқы сатысы болып табылады.
Алайда кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізгенде баланс
көрсеткіштерімен қатар қаржылық есеп берудің басқа да нысандарының
көрсеткіштерін қолдану қажет, әсіресе кәсіпорынның жыл бойғы барлық табыс
сомасын осы кәсіпорынның өзінің қызметін жүргізу үшін жұмсалған барлық
шығындар сомасымен салыстырудан тұратын қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижесі туралы есепті қолдану керек, оның баланстан айырмашылығы ол
мезеттік суреті және қатып қалған қаржылық жағдайы емес, ол капитал
қозғалысы, есепті кезеңдегі субъектінің қаржылық нәтижесі болып табылады.
Сондықтан кәсіпорынның балансына қарағанда, құжат талдаушы адам үшін
анағұрлым маңызды және ақпараттық болып табылады. Ол бұл кәсіпорын табыс
немесе (шығын) зиян әкелетіндігін анықтау үшін табыстар мен шығындар туралы
жеткілікті мөлшерде бөлініп алынған анық көрсеткіштердің көмегімен белгілі
бір кезеңдегі кәсіпорынның қызмет нәтижесіне баға береді. Батыс
тәжірибесінде, балансты есеп берудің басты нысаны ретінде бөліп
қарастыратын біздің елге қарағанда, табыс және зиян туралы есепке біршама
басымдылық берілуі кездейсоқ емес. Атап айтқанда, дәл осы үлгі американық,
ұлыбритандық және жңазелендиялық фирмалардың жылдық есебінде бірінші болып
келтіріледі. Мұның түп тамырын психологиялық тұрғысынан іздеген жөн, табыс
батыс фирмалары қызметіндегі маңызды көрсеткіш болып табылады, олар
сондықтан да оны ең алдымен сыртқы пайдаланушыларға әйгілеп көрсетуге
тырысады.
Субъект қызметінің қаржылық нәтижесі туралы есеп бухгалтерлік есептің
№3 Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп стандартымен
анықталады. Оның заңды тұлғаларды рет-ретімен құру және ұсыну мақсатында
қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі жөніндегі есептің баптарын жіктеу және
есепке алудың тәртібі көрсетіледі, бұл өз кезегінде заңды тұлғаның әр
мезгілдегі есептік кезеңдердегі қаржылық есебі мен түрлі заңды тұлғалардың
қаржы есептерін салыстыруға мүмкіндік береді.
Сондай-ақ стандарт, негізгі қызметтен алынған табыс пен шығынды,
төтенше жағдайлардан және тоқтатылған операциялардан болатын табыс пен
зиянды, сондай-ақ есеп кезіндегі есептік бағаның, есеп саясатының
өзгеруінен және қаржылық есептегі елеулі қателерді түзетуден болатын әр
түрлі табыс және шығындарды ашудың тәртібін анықтайды.
Табыстар мен шығындар баптарының арасын ажырату да субъектінің
жұмысының нәтижесін көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл бөлімдерге әр түрлі
баптар жатады. Мысалы, кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі
туралы есеп жалпы табысты, салық салынғанға дейін және салық салынғаннан
кейінгі негізгі қызметтен алынған табысты және таза табысты көрсетуі.
Бұл есептің жасалуы №3 бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес келесідей
түрде болады.
Бұрынғыға қарағанда бұл едәуір оңайлатылған. Мұнда табысты
пайдалануды, бюджетке төлемді, табыс салығы бойынша жеңілдіктерді есептеу
барысындағы шығындар ашып көрсетілмеген. Ол тек есепті кезеңдегі қаржылық
нәтиженің қалыптасуын (таза табысты немесе зиянды) ғана көрсетеді.
Есепті кезеңде табылған табыстар мен шығындардың барлық баптары
есепті кезеңнің таза табысын немесе шығынын анықтау барысында есепке
алынады.
Осылайша кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы
есеп, қаржылық есептің қалған екі элементі туралы – яғни табыс пен шығындар
туралы мәліметтерден тұроады. ҚР Президентінің 1995 жылы 26 желтоқсандағы
№2732 Бухгалтерлікесеп туралы заң күші бар Жарлығында,сондай-ақ ҚР-ның
Ұлттық комиссиясының қаулысымен бекітілген бухгалтерлік есеп бойынша
1996жылы 12 қараша №2 қаржылық есепті дайындау және тапсыруға қажетті
Концепцуалдық негізінде айтылғандай, бұл элементтер субъектінің қаржылық
көрсеткіштерін өлшеумен тікелей байланысты. Табыстар активтердің көбеюін
немесе міндеттемелердің азаюын көрсетеді, ал шығындар – активтердің азаюын
немесе есепті кезеңдегі міндеттемелердің көбеюін көрсетеді.
Табыстар мен шығындар баптарының арасына қойылған шектеулер
тәжірибеде жалпы қабылданған болып табылады. Бұл шектеу, баптың қалыптасу
көзі осы субъектінің ақша қаражаттарын болашақта айналдыру мүмкіндігін
бағалау барысында белгілі бір маңызға ие болады деген негізде жүргізіледі.
№3 Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебі ҚР шаруашылық
субъектілерінің қаржылық есеп беруіндегі жаңа үлгі болып табылады. Бұл
есепте кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі ақша қаражаттарының көздері
анықталады және оларды пайдаланылу жолдары көрсетіледі. Кәсіпорынның есепті
кезеңіндегі жұмсаған ақша қаражаттарын жабу үшін негізгі қызметтен алынатын
қаражаттары жеткілікті ме, соны көрсетеді. Ол сондай-ақ қолданушыларды
кәсіпорынның операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметінің белгілі
бір бөлігіндегі есепті кезеңдегі ақша қаражаттарының келіп түсуі мен шығыны
туралы ақпараттармен қамтамасыз ете отырып, оларға кәсіпорынның қаржы
жағдайындағы өзгерістерін бағалауға мүмкіндік береді.
Ақша қаражаттары- бұл кассадағы және банк шоттарындағы қолма- қол
ақша.
Операциялық қызмет деп субъекті табыс алу жөніндегі негізгі қызметін,
сондай- ақ оның инвестициялық және қаржылық қызметіне қатысы жоқ, басқада
бір қызметін түсінеміз.
Инвестициялық қызмет дегеніміз- бұл ұзақ мерзімді активтерді сатып
алу және сату, өтелінетін несиелерді беру және алу.
Қаржылық қызмет, бұл нәтижесінде меншікті капитал мен қарыз
қаражаттарының құрамы мен мөлшері өзгеріске ұшырайтын субъектінің қызметі
болып табылады. Субъект қызметінің барлық осы түрлері ақша қаражаттарының
келіп түсуі мен шығуының негізі арналары болып табылады.
Сонымен, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдаған кезде тек бухгалтерлік
баланс мәліметтері ғана емес, сонымен бірге басқа да қаржылық есеп беру
нысандарының көрсеткіштері, түсіндірме хаттағы мәліметтер және де есеп
берудегі қосымша ақпараттар мәліметтері де қолданылады.
Қаржылық есеп берудің жаңа түрі, кәсіпорынның коммерциялық құпиясы
болып табылатын ақпараттарына сүйенбестен, оның қаржылық жағдайын кешенді
түрде талдауға мүмкіндік береді.
1.3. Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді
талдау
Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді
талдауды ішкі (басқару) және сыртқы (қаржылық талдау) талдау деп бөлуді
қажет етіп отыр. Талдаудың бұл түрлерінің әрқайсысының өзінің негізгі
ақпараттық көздері бар.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар:
Акционерлерді, қалың жұртшылықты, банктерді, сондай-ақ сақтандыру ұйымдары
мен үкімет органдарын кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен оның қаржылық жағдайы
және есепті кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесімен таныстыру үшін
қаржылық газеттер мен бюллетендерде, арнайы анықтамаларда басылып шығатын
қаржылық есеп беру. Сонымен қатар көбіне, есепте субъектінің шаруашылық
қызметін динамикада бейнелеп көрсетуге, даму бағыты мен оның алдыңғы
кезеңдегі жағдайын болжауға мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың
мәліметтерін жариялайды. Есеп берудің екінші түрі – басқару талдауы, бұл
кәсіпорын шығаратын өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативтері
туралы, сондай-ақ сапасының төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс
шығарылып, өтпей қалуына байланысты мәліметтерден тұратын қатаң
құпияландырылған, басқа тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады. Ішкі есеп
берудің ішіндегі жауапкершілік орталықтары мен пайда болу орындары бойынша
шығындар сияқты жеке бөлімшелердің жұмыс нәтижелерін сипаттайтын маңызды
есеп түрлері болады. Кәсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу
деңгейін анықтау шығындар мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс
істейтінін көруге мүмкіндік береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір
иесіздікті жояды. Ішкі талдау басқару есебі, ал сыртқы талдау қаржылық есеп
негізінде жүргізіледі. Бүгінгі таңдағы нарыққа өту кезеңінде кәсіпорнның
қаржылық жағдайын бағалауда жаңа амалдар қажет.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі
ережелерін қалыптастырады. Олардың ішінен алты әдісті бөліп қарастыруға
болады:
1) көлденең талдау;
2) тікелей талдау;
3) трендтік талдау;
4) салыстырмалы талдау;
5) факторлық талдау;
6) қаржылық коэффициенттер әдісі.
Көлденең (уақытша) талдау – есеп берудің әрбір позициясын өткен
кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік
есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға
мүмкіндік береді.
Тікелей (құрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі жеке баптардың үдес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.
Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы,
яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар.
Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бір қатар өткен кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған
көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің
көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызды қалыптасады,
ал одан кейін перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайында көбірек тарлған
әдісі әр түрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану болып табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу
кезінде шамалардың біреуін бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке
қатынасы ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициенттерді есептеу баланстың
жеке баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар
кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база
болып табылады және де олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын
құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара
математикалық қатынастарды көрсетеді.
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы
оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады. Бұл қатынастарды талдаудың ең
қиын аспектісі, себебі ол осы қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы
факторларын білуді талап етеді, мысалы, саладағы жалпы экономикалық
жағдайлар, кәсіпорын басшылығының саясаты және басқалар. Қатынастарды үлкен
байыптылықыпен талдау қажет, өйткені бір ғана фактор алымына да, бөліміне
де әсер етуі мүмкін. Негізінен қатынас деңгейі өткен кезеңдегі, теориялық
дәлелденген салалық қатынаспен салыстырылады. Қатынасты талдау болашаққа
бейімделуі тиіс.
Қаржылық талдауда салыстырмалы көрсеткіштер негізінде жүргізудің
шетелдік тәрбиесін механикалық түрде көшіріп алу, көп жағдайда тиімсіз,
себебі бұл жағдайда біздің кәсіпорындардың өз ерекшеліктеріне назар
аударылмайды. Нәтижесінде бір көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы туралы
берілген кеңестер кейбір кезде расталмайды. Дегенмен, қаржылық жағдайды
талдау барысында салыстырмалы көрсеткіштерді зерттеу қажет болады, себебі
ол болып жатқан жағдайларды түсінуге және де оларды тек ағымдағы мезетте
ғана емес, сонымен қатар болашақта да дұрыс бағалауға мүмкіндік береді.
Әлдеқайда кең таралған және зерттелген көрсеткіштерге мыналар жатады:
өтімділік, қаржылық тұрақтылық, табыстылық және іскерлік белсенділік.
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау – бұл фабрикалардың, еншілес
фирмалардың, бөлімшелердің және цехтардың жекеленген көрсеткіштері бойынша
есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-ақ
берілген фирманың көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы
экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен
салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып табылады.
Факторлық талдау – бұл жекелеген факторлардың (себептердің)
қорытынды көрсеткішке тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау)
немесе реттелмеген тәсілдері көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық
талдау қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде –
тура, ал оның жеке элементтерін жалпы қорытынды көрсеткішке біріктіргенде
ол – кері (синтез) болуы мүмкін.
Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайды талдауда
экономикалық (элиминирлеу, баланстық үйлесу және тағы басқа), сондай-ақ
экономикалық және математикалық статистиканың (топтау, орташа және
салыстырмалы шама, графиктік және индекстік әдістер, корреляция, регрессия
және тағы) дәстүрлі тәсілдері қолданылады. Белгілі бір экономикалық ғылым
шегіде жасалған түрлі әдістер мен тәсілдерді іскерлікпен пайдалану
кәсіпорынның қаржылық жағдайына терең талдау жасауға және шаруашылық
субъектісінің қаржылық тұрақтылығын нығайтуға, жағдайын жақсартуға
байланысты ұсыныстарды дайындауға мүмкіндік береді.
Қаржылық есепті тексеру барысында аналитикалық шаралардың жүргізілуі
қойылған мақсаттарға, сондай-ақ әр түрлі ақпараттық, мерзімдік,
әдістемелік, кадрлық және техникалық қамтамасыз ету факторларына байланысты
болады.
Аудитордың аналитикалық қызметінің логикасы оны, яғни талдауды екі
модульдік құрылым түрінде ұйымдастыруды көздейді:
- қаржылық есепті экспресс талдау;
- қаржылық жағдайды тереңдетіп (нақтылап) талдау.
Экспресс талдаудың мақсаты шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы
мен даму динамикасын көрнекті түрде және қарапайым бағалау болып табылады.
Экспресс- талдаудың үш кезеңде жүргізілуі орынды:
1. дайындық;
2. қаржылық есепке алдын ала шолу жасау;
3. экономикалық оқу және есеп беруді талдау.
Бірінші кезеңнің мақсаты – қаржылық есеп беруді талдаудың мақсатқа
сәйкестігі туралы шешім қабылдау және оның оқуға дайындығына көз жеткізу.
Бірінші міндет, аудиторлық есепте берілген ақпараттардың дәлдігі
және олардың қолданылып жүрген нормативтік құжаттарға сәйкестігі туралы
баға берілген бағасынан тұратын аудиторлық қорытындымен танысу арқылы
шешіледі.
Есептің оқуға дайындығын тексеру аса күрделі емес және белгілі бір
деңгейде техникалық сипатта болады. Мұнда есеп берудің формальды нышаны
және мәні бойынша көзбен шолу және қарапайым есептік тексеру жүргізіледі:
барлық нысандармен қосымшалардың, деректемелер (реквизиттер) мен қойылған
қолдардың барлығы анықталады; есептік нысандарды толтырудың дұрыстығы мен
түсінікті болуы салыстырылып тексеріледі; баланс валютасы мен барлық аралық
жиынтықтар тексеріледі; есеп нысандары көрсеткіштерінің өзара үйлесімділігі
және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау мазмұны, әдістері.
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайдың мәні және оның талдаудың мақсаты.
2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі.
3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайды талдау әдістері, экспересс талдау.
2. Кәсіпорынның қаржылық талдау көрсеткіштерін зерттеу.
1. Баланс активтері құрамын, құрастырылу көздерін, өтімділігін, төлеу,
несие қабілеттілігін талдау.
2. Кәсіпорынның нарықтық белсенділік жүйесі, тиімділік, табыстылық
көрсеткішін талдау.
3. Кәсіпорынның банкрот болу ықтималдығын, кәсіпкерлік тәуекелді,
инвестициялық жобаның тиімділігін талдау.
3. Қаржылық жағдайды жетілдіру жолдары.
Кіріспе
Қазақстан Республикасы кәсіпорындарында, соңғы жылдары еліміздің
эконономикасының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты бухгалтерлік
есептің әдістемесі мен тәжірибесінде түбегейлі өзгерістер болды.
Бухгалтерлік есеп стандарттары мен себъектілердің қаржы-шаруашылық
қызметі шоттары Бас жоспарының 1997 жылдың 1 қаңтарынан қолданысқа
енгізілуі және қаржылық есеп беру нысандарының халықаралық стандарт
талаптарына сай қаржылық талдаудың жаңа әдістемесін жасауды қажет етеді.
Есеп тіркемелерінде шаруашылық операцияларын жазып көрсетудің
дәстүрлі бүхгалтерлік қызметі, көптеген қаржылық ақпаратты
пайдаланушылардың сұрақ-тілектеріне толығынан жауап бере алмайтындығын
тәжірибе көрсетті. Іскерлік шешімдер қабылдау үшін бұл ақпарат белгілі
түрде өзгертілуі және өңделуі қажет. Қазіргі жағдайда бухгалтер қаржылық
нәтиже қалыптастырудың әр түрлі әдістерін білуді, кәсіпорында қабылданған
қаржылық стратегияны іс жүзіне асыруды қамтамасыз ететін есеп саясатын
таңдап алып, соны басшылыққа ұсынуы керек, яғни оның қызметінің аясы жай
есепшіліктен қаржы жағдайын талдау ісі ажырамас бөлігі болып табылатын,
қаржы менеджментіне дейін өсіп, айтарлықтай кеңейеді.
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса
қажеттілік салдарынан туындады:салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу
жүргізбей, шарушылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін
себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің
екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізуі
мүмкін емес.
Қай уақытта болмасын бұл өте маңызды. Қазіргі қоғамның әкімшілік-
әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатынасқа ену кезеңінде оның мәнділігі
одан әрі арта түседі. Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттік меншік жағдайында
кеңінен орын алған ұқыпсыздық пен жауапкерсіздікті іскерлік, басқарушылық,
қатаң орындаушылық тәртіп, ұқыптылық және үнемділікпен алмастыру – нарықтық
экономиканың өзіне тән ерекшеліктері.
Нарықық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен
өзгеше іс-әрекетті талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңдарда,
материалдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тот басып жатуына,
яғни миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере
алмайды. Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы
қорларды қозғалысқа келтіреді.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың
шаруашылықты жүргізуші субъекті ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып,
олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне
мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы рынокта білікті
серікті таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің
тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай
жоғарғы жақтың жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді қазіргі кезде өз қалауы
бойынша алады. Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және
қатесіз таңдауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және
дұрыс бағдар тауып, оны ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі
болады. Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жүргізуші субъектілердің
қызметінің жетістіктері басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің
объективтілігі, нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей
тәуелді. Үйлесімді шешімдердің қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы
ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны
белгілі.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша
қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен
өнімді өндіру мен стаудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің
қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми
негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік, әсіресе қаржылық шешімдер
қабылдау үщін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты
талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік
белсенділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін,
басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Отандық талдау әдебиеттерінде қаржылық талдау мәселесі аз
зерттелген, сондықтан оның прогрессивті әдістері әзірше бізде ойдағыдай
қолданыс таба алмай отыр. Ал бұл кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесі мен
экономикалық дамуына, ең ақырында еліміздің экономикалық өсуіне кері әсерін
тигізеді.
Ұсынылып отырған осы дипломдық жұмыстың мақсаты- кәсіпорынның
қаржылық жағдайын талдаудың және әдістемелік негіздері туралы мағлұмат
беру, оны ұғыну, оларға талдау зерттеуіндегі дағдыларды меңгеруге
көмектесу. Бұл болашақ жас мамандарға талдау жұмысын біліктілікпен
жүргізуге, кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері мен нарықтық
тұрақтылығы туралы дұрыс, ғылыми негізделген баға мен қорытынды беруге,
өндірістің өсуі мен оның тиімділігін арттыруды қамтамасыз ететін, жоғарыда
көрсетілген еліміздің ұзақ мерзімді бірінші кезектегі мақсатына ойдағыдай
жету үшін басшылыққа үйлесімді басқару шешімдерін дайындауға мүмкіндік
береді.
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау мазмұны, әдістері.
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайдың мәні және оның талдаудың мақсаты.
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен, сондай-
ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестіктер және де
басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайынталдау жөніндегі сұрақтарды
қарастырмас бұрын, қаржылық жағдай дегеніміз немесе қаржылық жай-күй
дегеніміз не соны анықап алған жөн. Соңғы жылдары шығарылған арнайы
әдебиеттерде бұл ұғым әр түрлі түсіндіріледі. Профессор А.Д.Шеремет
Кәсіпорынның қаржы (активтер) жағдайы қаржыны тарату, пайдалану және
қалыптастыру көздерімен (меншіктік капитал және міндеттемелер, яғни
пассивтер) сипатталады деп жазған.
Профессор Н.А.Русак бұл ұғымды былайша анықтайды: Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен
сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстармен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-
қатынастар болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады. Кәсіпорынның уақытылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық
жағдайының жақсылығын көрсетеді.
В.М.Радионова мен М.А.Федотова кәсіпорыннның қаржылық жағдай қаржы
ресурстарының қалыптасуымен, таратылуы және пайдалануымен көрсетіледі деп
жазады.
М.Н.Крейнина, А.И.Ковалев және В.П.Привалов қаржылық жағдай ұғымын
былайша түсіндіреді: Қаржылық жағдай – бұл қаржы ресурстарының қолда
барын, үлестіріп таратылуы және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер
жиынтығы.
Профессор И.Т.Балабанов Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы –
бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни төлем
қабілеттілігі, несие қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды
пайдалану, мемлекет алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық
субъектісінің қаржылық жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді:
табыстылық пен рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі;
капиталды пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу - деп жазады.
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі
әдістермен есептелетін бірыңғай көрсеткіштерге қарағанда (мысалы, еңбек
өнімділігі, қор қайтарымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік)
қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы
бағалауға тигізетін әсерін зертеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта
келе, кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ
кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдаындағы
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын
куәландыруы тиіс.
Біздің көзқарасымыз бойынша, сенімділік кәсіпорын жұымысының
үздіксіздігін және оның төлеу қабілеттілігін көрсетеді.
Осы берілген түсініктерге сүйене отырып, біз бұл ұғымды былай
анықтауды ұсынамыз:
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақытылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрақтылығы, ол ең алдымен әрдайым
табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының қозғалысын
көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді өткізуден түсетін табыстың
тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен,
несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы басқалармен есеп айырысу үшін
жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар кәсіпорынның одан әрі дамуы
үшін барлық есеп айырысулар мен барлық міндеттемелерді орындағаннан кейін,
осы кәсіпорында өндірісті дамытуға, оның материалдық-техникалық базасын
жаңартуға және де әлеуметтік климаты жақсартуға және басқаларға мүмкіндік
беретіндей дәрежеде табыс қалуы қажет.
А.Д.Шеремет мен В.С.Сайфуллин дәлірек және анығырақ түсіндіреді.
Олар қаржылық тұрақтылықтың мәні – бұл қорлар мен шығындардың қалыптасу
көздерінен қамтамасыз етілуі – деп түсіндіреді.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді, оларды В.М.Радионова және М.А.Федотова келесідей түрлерге жіктейді:
1. пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы;
2. нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;
3. құрылысы бойынша – қарапайым және күрделі;
4. әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорнның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең
бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ, тұрақты
және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі –
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару
өнері – кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын
қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі – бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрылымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады.
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы қаражаттар үлкен әсерін тигізеді. Кәсіпорын ақша
қаражаттарын қаншалықты көп тарататын болса, оның қаржылық мүмкіндіктері де
соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық тәуекелділік те
өседі – яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында есептесе ала ма, жоқ
па? – деген қауіп туады.
Және де бұл жерде кәсіпорынның төлеу қабілеттілігінің қаржылық
кепілінің бір түрі ретінде резервтерге үлкен роль берілген.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
- кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
- шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы төлем
қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
- төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
- шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
- қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы
мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
- кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдаының
әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар
сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, Қазақстан Республикасы
үкіметінің салық және несие саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау
жөніндегі заң актілері, сыртқы экономикалық байланыс және тағы басқалар
жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
конрагенттерімен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып алушылар,
акционерлер және тағы басқалар) өзара қарым-қатынасы үлкен әсер етеді.
Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу – жақсы
қаржылық жағдайдың бірден-бір шарты болып табылады. Әрине, акционерлер өз
жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді ұқыпты төлейтін
қаржылық тұрақты кәсіпорындаға салады. Инвестициялық тартымдылығы болуы
үшін, тек бүгінгі күні ғана емес, болашақта да кәсіпорынның қаржылық
жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс.
Сондай-ақ бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша бнлгілі бір пайызбен
алғысы келетін, ал заем мерзімі біткен уақытта – облигация иелеріне де
қатысты. Кез келген коммерциялық кәсіпорын сияқты банктер де өз
несиелерімен тәуекел ете отырып несие алушының өз қарызын уақытында және
толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру туралы шешім қабылдай отырып, кез
келген банк өз клиентінің қаржылық жағдайын және бұл қарыздың қамтамасыз
етілуін тексереді. Басқаша айтқанда, кәсіпорынның қаржылық жағдайы банктер
осы кәсіпорынға несие беру орынды ма, жоқ па, ал бұл сұрақты дұрыс шешкен
жағдайда – қандай пайызбен және қанша мерзімге деген сұрақтарды шешудегі
негізгі белгілі болып табылады.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі
жоғары кәсіпорындармен келісім-шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы
органдары, әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғанын
қалайды, себебі тек осындай кәсіпорын ғана салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді уақытылы және толық төлей алады.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің
және оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы
экононмикалық қызыгушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың
ең жақсы тәсілі, бұл талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және
осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызметін атқарады.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты келесілер болып табылады:
- қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі өзгерісі;
- активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестігі, оларды
таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
- айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
- қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
- кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
- ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш
есебі;
- баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлеу
қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
- кәсіпорын табыстылығын бағалау;
- кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
- кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзімді
болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 атыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерцилық, өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның осы
қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына
өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз
кезеңіндегі қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды
туғызады, оның төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің
үздіксіздігін және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз
етеді.
Қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан бастаған жөн және
оған мыналар жатады:
- кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау;
- кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және құрылымдық
динамикасын талдау;
- кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
- баланс өтімділігін талдау;
- кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін талдау.
1.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық
есеп беру болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы
№2732 Бухгалтерлік есеп туралы заң күші бар Жарлығына сәйкес, 1998 жылдан
бастап қаржылық есеп беруге мыналар жатады:
1. бухгалтерлік баланс;
2. қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;
3. ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп.
Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ қаржылық есеп
беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен
толықтырылуы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме
хатта, берілген субъектінің есеп және есеп берудің қандай саясатын ұстап
отырғандығы және қаржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да
ақпараттар жазылуы тиіс.
Субъектілерге қаржылық есепті бухгалтерлік есеп стандартында
анықталған жаеңілдетілген түрде толтырып, көрсетуге рұқсат етіледі. Бұл
егер де төмендегі көрсетілген 3 шарттың кез келген екеуі орындағанда ғана
маңызға ие болады:
1. зейнетақы, жәрдем ақша және басқа әлеуметтік төлемдерді есептеу,
сондай-ақ айппұл санкцияларын, салық және басқа Қазақстан Республикасы
төлемдерін салу үшін жылдық табыс Қазақстан Республикасы заңымен
көрсетілген 10000 есе есептік көрсеткіштен аспайды;
2. қаржылық жыл бойы қызметкерлердің орташа саны 50-ден аспайды;
3. активтердің жалпы құны 60000 еселік есептік көрсеткіштен аспайды.
Қазіргі кезде бізде қолданылып жүрген отандық қаржылық есеп негізі
шамалары бойынша халықаралық есеп стандартының талаптарына сай келеді,
себебі Қазақстан Республикасында соңғы жылдары бухгалтерлік есепті
халықаралық тәжірибеге бейімдей отырып реформалау процесі белсенді
жүргізілді, ол біріншіден, негізін құраушы нарықтық қатынастар болып
табылатын жаңа экономикалық жүйенің қалыптасуымен, екіншіден, біздің
еліміздің әлемдік экономикалық кеңістікке кіруімен байланысты.
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есепті реформалау процесі
барысында есеп беруді құру мақсаттарына жаңа көзқарастар пайда болды және
оның бағыты өзгерді.
Қаржылық есептің мақсаты – бухгалтерлік есепті №2 Бухгалтерлік
баланс және қаржылық есептегі негізгі ашылулар деген стандартында
көрсетілгендей, - бұл қолданушыны заңды тұлғаның қаржылық жағдайы және оның
қызметінің нәтижелері мен есепті кезеңдегі қаржылық жағдайында болған
өзгерістер туралы пайдалы, маңызды әрі дәл ақпараттармен қамтамасыз ету
болып табылады.
Қаржылық есеп негізінен өтелген жағдайлардың қаржылық нәтижелерін
және де кәсіпорын үшін инвестициялық шешімдер мен несие беру бойынша
шешімдерді шешу үшін, сондай-ақ субъектінің болашақтағы ақша ағымдарын және
осы субъектіге сеніп тапсырылған ресурстар мен басқарушы органдардың
жұмыстарымен байланысты ресурстар мен міндеттемелерді бағалау үшін қажетті
пайдалы ақпараттарды сипаттайды. Алайда қаржылық есеп қолданушыларға
экононмикалық шешімдерді қабылдау үшін қажетті барлық ақпараттарды
қамтымайды. Қаржы есебін пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық шешімдер
субъектінің ақша қаражаттарын айналдыру мүмкіндігін бағалауды, сондай-ақ
оларды айналдыру уақытын есептеу және нәтижеге сенімді болуын талап етеді.
Бұл нәтижесінде, субъектінің өз жұмысшыларына және жабдықтаушыларына ақы
төлеу, пайызды төлеу, несиені қайтару және табысты тарату қабілетін
анықтайды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі
қызметін бухгалтерлік баланс атқарады.
Баланс – есепті жылдың басындағы және соңындағы кәсіпорынның
қаржылық жағдайын сипаттайды және маңызды қызметтер атқарады. Біріншіден,
баланс меншік иелерін шаруашылық субъектісінің мүліктік жағдайымен
таныстырады. Осы арқылы олар бұл субъекті нені иеленеді, материалдық
құралдардың сандық және сапалық қорлары қандай, кәсіпорын жақын арада
үшінші жақ алдындағы өз міндеттемелерін ақтай ала ма, соны білдіреді.
Екіншіден, басшылар кәсіпорынның басқа ұқсас кәсіпорындар жүйесіндегі өз
орны, таңдап алынған статегиялық бағытының дұрыстығы туралы, ресурстарды
пайдалану тиімділігінің салыстырмалы сипаты және кәсіпорынды басқару
бойынша әр түрлі сұрақтарға шешімдер қабылдау туралы түсінік алады.
Үшіншіден, баланстың мазмұны, оны ішкі қолданушылары сияқты сыртқы
қолданушыларға да пайдалануға мүмкіндік береді. Мысалы, аудиторлар жұмыс
процесінде дұрыс шешім қабылдау үшін өз тексеріс жұмысын жоспарлауда,
сондай-ақ клиенттің сыртқы есеп берудегі есеп жүйесінде мүмкін болатын,
әдейі жасалынған және әдейі жасалынбаған қателіктер аумағындағы әлсіз
жақтарын шығару үшін көмек алады, ал талдаушылар қаржылық талдаудың
бағытын анықтайды.
Баланстың маңыздылығы соншалық, көп жағдайда қаржылық жағдайды
талдауды баланстық талдау деп атайды. Бухгалтерлік баланс – қаржылық
есептің негізгі түрі бола отырып, ол есепті кезеңдегі кәсіпорын мүлкінің
құрамы мен құрылымын, ағымдағы активтердің айналымдылығы мен өтімділігін,
меншікті капитал мен міндеттеменің қолда барын, дебиторлық және кредиторлық
борыштың динамикасы мен жағдайын және кәсіпорынның несие қабілеттілігі мен
төлеу қабілеттілігін анықтауға мүмкіндік береді. Баланс көрсеткіштері
кәсіпорынның капиталын орналастыру тиімділігін,оның ағымдағы және алдағы
кезеңдегі шаруашылық қызметке жетуі,қарыз көздерінің көлемі мен
құрылымын,сондай-ақ оларды ынталандыру тиімділігін бағалауға мүмкіндік
береді.Осылайша,бухгалтерлік балансты талдау үшін және кәсіпорынның
қаржылық жағдайын бағалауда ақпараттың ең қажетті түрі болып табылады.
1997 жылға дейін бухгалтерлік баланс екі бөліктен:актив және
пассивтен тұратын кесте түрінде құрылып келді.Активтер,баланс кәсіпорынының
есепті кезеңде бақылап,таратып отыратын мүмкіндік және қарыздық құқық құны
ретінде көрсетіледі.Пассивтер кәсіпорынның заемдар мен кредиторлық қарыздар
бойынша міндеттемелері болып табылады,оларды өтеу мүлік құнының немесе
келіп түсетін табыстың төмендеуіне әкеліп соқтырады.Мүліктің түрлері және
олардың қалыптасу көздері сапалық біркелкі белгілері бойынша
топтастырылады.Осының нәтижесінде баланстың активі мен пассиві мүлік және
оның қалыптасу көздерінің біркелкі экономикалық топтарының аз ғана санынан
құралады,ал оның ішінде әр топ өз алдына жеке-жеке элементтер мен
қортындылаған көрсеткіштерден тұрады.Актив пен пассивтегі бұндай жеке
элементтер мен қорытындырылған көрсеткіштер баланс баптары деп аталады.
Баланстың актив бөлімінің құрылымына сай ерекшелік-бұл яғни баланс
бөлімдері мен баптарының әр бөлім ішінде (шегінде) қатаң,белгілі бір
дәйектілікпен орналасуы-яғни олардың өтімділік дәрежесіне байланысты мына
принцип бойынша:өтімділік дәрежесі аз активтерден өтімділігі көп активтерге
дейін,демек басында баланстың өтімдігі жағынан төмен бөлімдері мен баптары
жазылады,содан кейін өтімділігінің өсу деңгейіне байланысты жоғары өтімді
активтер жазылады.Осы принцип бойынша активтің қорытынды баптары ең өтімді
айналым қаражаттары(ағымдағы активтер) болып табылады олар қысқа мерзімді
қаржылық салымдар,кассадағы,есеп айырысу және валюталық шоттардағы ақша
қаражаттары,сондай-ақ басқа да ақша қаражаттары.
Баланс пассивінің бөлімдері мен баптары төлем мерзімінің жеделдік
дәрежесіне байланысты мына принципке сай құрылды: төлем мерзімінің
жеделдігі аз бағыттарынан жеделдігі көп бағыттарға дейін.
Бухгалтерлік стардарттың іске қосылуынан бастап бухгалтерлік баланс
жаңаша анықталады және оның екі бөлігі мен элементтері де жаңаша
сипатталады.Олардың түсіндірмесі нарықтық экономикасы дамыған елдердің
бухгалтерлік есеп және аудит тұрғысырдағы жетекші ғалымдардың еңбектеріне
арқа сүйейді.
Бухгалтерлік баланс және оның элементтері туралы бұл анықтамалар
біздің бухгалтерлік есеп теориясы бойынша оқулықтарымызда берілген
анықтамалардан өте ерекшеленеді.ҚР-дағы бухгалтерлік есеп туралы заңды
жасаушылар негіз ретінде батыс ғалымдарының еңбегін алып отыр. Қаржылық
есептің,субъектінің қаржылық жағдайын бағалаумен негізгі элементтері-
активтер,меншікті капитал және субъектінің міндеттемесіболып табылатынын
айта келе,олар қаржылық есептің бұл элементтерінде келесідей сипаттама
береді.
Активтер-бұл құндық бағасы бар кәсіпорынның мүлкі,мүліктік,жеке
мүліктік емес иелігі және құқығы болып табылады.
Міндеттеме-бұл тұлғаның(қарыз адамның) белгілі бір әрекетті басқа бір
тұлғаның(несие берушінің) пайдасына жасайтын міндеті-мүлікті беру,жұмыс
атқару, ақша төлеу және басқалар немесе белгілі бір іс-әрекеттен бас тарту,
ал несие берушінің қарыз адамнан өзінің міндетін орындауын талап етуге
құқығы бар.
Меншікті капитал- бұл субъектінің өз міндеттемелерін шегеріп
тастағаннан кейінгі активтері.
Сонымен, қаржылық есептің негізгі элементтерінің анықтамасын
түсіндіруде батыс елдерінен ешқандай айырмашылығы жоқ деп айтуға болады.
Баланс бухгалтерлік есептің Бухгалтерлік баланс және қаржылық есеп
берудегі негізгі анықтаулар №2 стандартымен анықталады. Ол активтердің,
меншікті капитал және міндеттемелердің мәнін анықтайды, сондай-ақ қаржылық
есеп беруде анықтауға жататын ақпараттарға деген талаптардан тұрады.
Баланста ұзақ мерзімді және ағымдағы міндеттемелердің жиынтық сомасы
анықталады. Баланста ағымдағы активтер мен міндеттемелерді және олардың
жиынтық сомасын анықтау, қаржылық есепті пайдаланушыларды кәсіпорынның
қаржылық жағдайын бағалауда және дәлелді басқарушылық шешімдер қабылдауда
қажет болатын ақпараттармен қамтамасыз етеді.
Пайдаланушылар үшін қаржылық есептің өте пайдалы екендігіне БЕС-2-нің
7-пунктінде ерекше көңіл бөлінген. Онда былай жазылған: барлық маңызды
ақпараттар, қаржылық есепті қолданушылар үшін анық және түсінікті
болатындай дәрежеде ашылуы тиіс.
БЕС-2 және қаржылық есепті жасаудың әдістемелік нұсқаулары негізінде
құрастырылған бухгалтерлік баланс көлденең түрде 1- кестеде көрсетілген
көрсеткіштерден тұрады.
Алайда айта кеткен жөн, балансты құрудың түрін таңдау( көлденең, яғни
екі жақты немесе тікелей) шаруашылық субъектілерінің шексіз құқы болып
табылады.
Баланс активті мен пассивін құру принциптері бұрынғы қалпында қалып
отыр, яғни активтер олардың өтімділік деңгейіне байланысты, өтімділігі
төмен активтерден өтімдігі жоғары активтерге қарай, пассивтер принцип
бойынша төлем мерзімінің жеделдік деңгейіне байланысты мерзімінің жеделдігі
азынан көбіне қарай.
Тікелей түрде құрастырылған баланс 5 бөлімнен тұрады:
1. ұзақ мерзімді активтер;
2. ағымдағы активтер;
3. меншікті капитал;
4. ұзақ мерзімді міндеттемелер;
5. ағымдағы міндеттемелер.
Баланс қаржылық есеп беруде үш элементті сипаттайды: активтер,
меншікті капитал және міндеттемелер. Қалған екі элемент – табыс және шығын
– қаржы-шаруашылық қызметі нәтижелері туралы есеп беруде көрсетіледі.
Қаржылық жағдайды талдау барысында тек бухгалтерлік баланс
мәліметтеріне ғана сүйенуге болмайды. Бұндай тәсіл бірнеше қарапайымдау,
себсбі бухгалтерлік баланс кемшілік пен шек қоюшылықтан ада емес, олардың
ең маңыздылары келесілер болып табылады:
1.Баланс табиғаты жағынан тарихи сипатта болады. Баланста келтірілген
мәліметтер оны құрған кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесін көрсетеді.
Бұл жағдайда баланс ақпараттары ретроспективалық және перспективалық
талдау мақсаттары үшін қолданылуы мүмкін.
2. Баланс кәсіпорын қаржысында және міндеттемелерінде статус – квоны
сипаттайды, яғни пайдаланылып жүрген есеп саясатына сай осы кезеңде
кәсіпорын жалпы қандай жағдайда тұр деген сұраққа жауап береді, бірақ бұл
жағдайда ненің нәтижесінде жеткеніне жауап бермейді. Бұл сұраққа жауап беру
үшін, тек қосымша мәлімттер ғана емес, сонымен қатар есеп жене есеп беруде
көрсетілмейтін көптеген факторлардың талдануы қажет.
3. Баланста салыстырмалы шаруашылық аралық талдау жүргізу үшін қажетті
база жоқ. Ол кеңістік және уақыттық салыстырулармен қамтамасыз
етпейді.Сондықтан оныңталдауы динамикада жүргізілуі тиіс және мүмкіндігінше
көрсеткіштерге,олардың орташа салық және прогрессивтік маңыздылығына шолу
жасаумен толықтырылыуы тиіс.Осындай мақсатпен ұқсас кәсіпорындар тобы
бойынша негізгі есептік көрсеткіштерді ашық жариалау қажет.Осындай
мақсатпен ұқсас кәсіпорындар тобы бойынша негізгіесептік көрсеткіштерді
ашық жариалау қажет.Бұл қажетті орташа көрсеткіштерді есептеп шығаруға
мүмкіндік береді.
4. Баланста кәсіпорынның қаражаттарының айналымы туралы мелімет
жоқ.Баланстың сол немесе басқа бабы бойынша соманың аз немесе көптігі
туралы қортындыны баланстың көрсеткіштерін айналымының сәйкес сомаларымен
салыстырғаннан кейін ғана жасауға болады.Мысалы,екі кәсіпорынның
баланстардағы материалдар бабы бойынша сомасы бірдей , яғни 5 млн .
теңге. Бір жылдағы материалдар айналымы , бірінші кәсіпорында 60 млн.
Теңге, ал екіншіде 10 .млн . теңгені құрады .Осыған сәйкес бірінші жағдайда
материалдардың қоры жылдық тұтынушылардың 1 12 (5 60) – ін (айлық қор)
, ал екінші жағдайда 0,5, яғни жылдық тұтынудың жартысын қамтамасыз етеді.
5. Баланс есепті кезеңнің басы мен соңындағы мезгілдік мәліметтердің
жиынтығы болып табылады., яғни онда осы балансты толтыру кезеңіндегі
шаруашылық операцияларының жиынтығы жазылып отырады. Ол кәсіпорынның есепті
кезең ішіндегі мүмкіндік жағдайын көрсетпейді. Бұл ең алдымен баланстың
динамикалық баптарына қатысты, олар материалдар, дайын өнім, тауарлар
, дебиторлық борыш және басқалар . Мысалы , жыл соңында қолда бар өнім
қорларының үлес салмағының көп болуы мен дебиторлык борыштың айратлыктай
үлесі, мұндай жағдай жыл бойы осылай болды дегенді білдіреді.
6. Баланста кәсіпорынның активтерін сатып алуда тарихи бағаны
қолданупринципі жүргізіледі, ол мүліктің жалпы алғанда нақты багасын едәуір
дәрежеде бұрмалайды. Баланстың жекебаптарына инфлясиялық факторлар мен
нарық коньюктурасының өзгерісі едәуір бұрмалаушылық әсерін тигізуі мүмкін.
Инфляция, кәсіпорын пайдаланатын шикізат пен жабдықтарға бағаның өсуі және
негізгі құралдарды жаңарту дәрежесінің төмен жағдайында көпьеген баланс
баптары функционалдық қызметі жағынан бірдей, бірақ есеп объектілері нің
құны жағынан әр түрлі жиынтықты көрсетеді. Бұл әр түрлі есеп мерзімдерінде
есептелген баланстың аттас көрсеткіштерінің салыстырмалылыгының бұзылуына
әкеліп соқтырады. Әрине, ол сондай-ақ кәсіпорын қызметінің нәтижесін, оның
шаруашылық қаражаттарының бағасын (гудвилл) едәуір бұрмалайды. Бұл
кедергі баланс валютасының кәсіпорын бағасының дәл кәрсетпейтіндігін
дәлелдейді. Баланс жиыны кәсіпорын активтері мен оны жабу көздерінің
есептік бағасын ғана көрсетеді,ал осы кезде бұл активтердің нарықтық бағасы
мүлдем басқаша болуы мүмкін және берілген активтің пайдалану мерзімі мен
оның баланста көрсетілуі қаншалықты ұзақ болса, есептік баға мен ағымдағы
нарықтық баға арасындағы айырмашылық соншалықты көп болады.
7.Баланс және қаржылық есеп берудің басқа да нысандары шаруашылық
субъектісі қызметінің барлық жақтарын толығымен көрсетпейді. Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы мен оның өзгеру перспективасы тек қаржылық сипаттағы
факторлардың ғана емес, сонымен қатар көптеген құндық бағасы жоқ
факторлардың да ықпалында болады . Олардың қатарында: мүмкін болатын саяси
және жалпы экономикалық өзгерістер, саланы және кәсіпорынды басқарудың
ұйымдастырушылық құрылымын қайта құру, меншік түрінің алмасуы қызметкердің
кәсіби және жалпы білімдік дайындығы және тағы басқалар. Сондықтан қаржылық
есеп беруді соның ішінде бухгалтерлік балансты талдау кешенді экономикалық
талдаудың тек бір ғана бөлімі болып табылады .
Осы шектеулерге қарамастан, бухгалтерлік баланс кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдауды ақпараттық қамтамасыз етудің бірде-бір басты көзі болып
табылады, ал оны оқу осы талдаудың алғашқы сатысы болып табылады.
Алайда кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізгенде баланс
көрсеткіштерімен қатар қаржылық есеп берудің басқа да нысандарының
көрсеткіштерін қолдану қажет, әсіресе кәсіпорынның жыл бойғы барлық табыс
сомасын осы кәсіпорынның өзінің қызметін жүргізу үшін жұмсалған барлық
шығындар сомасымен салыстырудан тұратын қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижесі туралы есепті қолдану керек, оның баланстан айырмашылығы ол
мезеттік суреті және қатып қалған қаржылық жағдайы емес, ол капитал
қозғалысы, есепті кезеңдегі субъектінің қаржылық нәтижесі болып табылады.
Сондықтан кәсіпорынның балансына қарағанда, құжат талдаушы адам үшін
анағұрлым маңызды және ақпараттық болып табылады. Ол бұл кәсіпорын табыс
немесе (шығын) зиян әкелетіндігін анықтау үшін табыстар мен шығындар туралы
жеткілікті мөлшерде бөлініп алынған анық көрсеткіштердің көмегімен белгілі
бір кезеңдегі кәсіпорынның қызмет нәтижесіне баға береді. Батыс
тәжірибесінде, балансты есеп берудің басты нысаны ретінде бөліп
қарастыратын біздің елге қарағанда, табыс және зиян туралы есепке біршама
басымдылық берілуі кездейсоқ емес. Атап айтқанда, дәл осы үлгі американық,
ұлыбритандық және жңазелендиялық фирмалардың жылдық есебінде бірінші болып
келтіріледі. Мұның түп тамырын психологиялық тұрғысынан іздеген жөн, табыс
батыс фирмалары қызметіндегі маңызды көрсеткіш болып табылады, олар
сондықтан да оны ең алдымен сыртқы пайдаланушыларға әйгілеп көрсетуге
тырысады.
Субъект қызметінің қаржылық нәтижесі туралы есеп бухгалтерлік есептің
№3 Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп стандартымен
анықталады. Оның заңды тұлғаларды рет-ретімен құру және ұсыну мақсатында
қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі жөніндегі есептің баптарын жіктеу және
есепке алудың тәртібі көрсетіледі, бұл өз кезегінде заңды тұлғаның әр
мезгілдегі есептік кезеңдердегі қаржылық есебі мен түрлі заңды тұлғалардың
қаржы есептерін салыстыруға мүмкіндік береді.
Сондай-ақ стандарт, негізгі қызметтен алынған табыс пен шығынды,
төтенше жағдайлардан және тоқтатылған операциялардан болатын табыс пен
зиянды, сондай-ақ есеп кезіндегі есептік бағаның, есеп саясатының
өзгеруінен және қаржылық есептегі елеулі қателерді түзетуден болатын әр
түрлі табыс және шығындарды ашудың тәртібін анықтайды.
Табыстар мен шығындар баптарының арасын ажырату да субъектінің
жұмысының нәтижесін көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл бөлімдерге әр түрлі
баптар жатады. Мысалы, кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі
туралы есеп жалпы табысты, салық салынғанға дейін және салық салынғаннан
кейінгі негізгі қызметтен алынған табысты және таза табысты көрсетуі.
Бұл есептің жасалуы №3 бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес келесідей
түрде болады.
Бұрынғыға қарағанда бұл едәуір оңайлатылған. Мұнда табысты
пайдалануды, бюджетке төлемді, табыс салығы бойынша жеңілдіктерді есептеу
барысындағы шығындар ашып көрсетілмеген. Ол тек есепті кезеңдегі қаржылық
нәтиженің қалыптасуын (таза табысты немесе зиянды) ғана көрсетеді.
Есепті кезеңде табылған табыстар мен шығындардың барлық баптары
есепті кезеңнің таза табысын немесе шығынын анықтау барысында есепке
алынады.
Осылайша кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы
есеп, қаржылық есептің қалған екі элементі туралы – яғни табыс пен шығындар
туралы мәліметтерден тұроады. ҚР Президентінің 1995 жылы 26 желтоқсандағы
№2732 Бухгалтерлікесеп туралы заң күші бар Жарлығында,сондай-ақ ҚР-ның
Ұлттық комиссиясының қаулысымен бекітілген бухгалтерлік есеп бойынша
1996жылы 12 қараша №2 қаржылық есепті дайындау және тапсыруға қажетті
Концепцуалдық негізінде айтылғандай, бұл элементтер субъектінің қаржылық
көрсеткіштерін өлшеумен тікелей байланысты. Табыстар активтердің көбеюін
немесе міндеттемелердің азаюын көрсетеді, ал шығындар – активтердің азаюын
немесе есепті кезеңдегі міндеттемелердің көбеюін көрсетеді.
Табыстар мен шығындар баптарының арасына қойылған шектеулер
тәжірибеде жалпы қабылданған болып табылады. Бұл шектеу, баптың қалыптасу
көзі осы субъектінің ақша қаражаттарын болашақта айналдыру мүмкіндігін
бағалау барысында белгілі бір маңызға ие болады деген негізде жүргізіледі.
№3 Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебі ҚР шаруашылық
субъектілерінің қаржылық есеп беруіндегі жаңа үлгі болып табылады. Бұл
есепте кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі ақша қаражаттарының көздері
анықталады және оларды пайдаланылу жолдары көрсетіледі. Кәсіпорынның есепті
кезеңіндегі жұмсаған ақша қаражаттарын жабу үшін негізгі қызметтен алынатын
қаражаттары жеткілікті ме, соны көрсетеді. Ол сондай-ақ қолданушыларды
кәсіпорынның операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметінің белгілі
бір бөлігіндегі есепті кезеңдегі ақша қаражаттарының келіп түсуі мен шығыны
туралы ақпараттармен қамтамасыз ете отырып, оларға кәсіпорынның қаржы
жағдайындағы өзгерістерін бағалауға мүмкіндік береді.
Ақша қаражаттары- бұл кассадағы және банк шоттарындағы қолма- қол
ақша.
Операциялық қызмет деп субъекті табыс алу жөніндегі негізгі қызметін,
сондай- ақ оның инвестициялық және қаржылық қызметіне қатысы жоқ, басқада
бір қызметін түсінеміз.
Инвестициялық қызмет дегеніміз- бұл ұзақ мерзімді активтерді сатып
алу және сату, өтелінетін несиелерді беру және алу.
Қаржылық қызмет, бұл нәтижесінде меншікті капитал мен қарыз
қаражаттарының құрамы мен мөлшері өзгеріске ұшырайтын субъектінің қызметі
болып табылады. Субъект қызметінің барлық осы түрлері ақша қаражаттарының
келіп түсуі мен шығуының негізі арналары болып табылады.
Сонымен, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдаған кезде тек бухгалтерлік
баланс мәліметтері ғана емес, сонымен бірге басқа да қаржылық есеп беру
нысандарының көрсеткіштері, түсіндірме хаттағы мәліметтер және де есеп
берудегі қосымша ақпараттар мәліметтері де қолданылады.
Қаржылық есеп берудің жаңа түрі, кәсіпорынның коммерциялық құпиясы
болып табылатын ақпараттарына сүйенбестен, оның қаржылық жағдайын кешенді
түрде талдауға мүмкіндік береді.
1.3. Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді
талдау
Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді
талдауды ішкі (басқару) және сыртқы (қаржылық талдау) талдау деп бөлуді
қажет етіп отыр. Талдаудың бұл түрлерінің әрқайсысының өзінің негізгі
ақпараттық көздері бар.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар:
Акционерлерді, қалың жұртшылықты, банктерді, сондай-ақ сақтандыру ұйымдары
мен үкімет органдарын кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен оның қаржылық жағдайы
және есепті кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесімен таныстыру үшін
қаржылық газеттер мен бюллетендерде, арнайы анықтамаларда басылып шығатын
қаржылық есеп беру. Сонымен қатар көбіне, есепте субъектінің шаруашылық
қызметін динамикада бейнелеп көрсетуге, даму бағыты мен оның алдыңғы
кезеңдегі жағдайын болжауға мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың
мәліметтерін жариялайды. Есеп берудің екінші түрі – басқару талдауы, бұл
кәсіпорын шығаратын өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативтері
туралы, сондай-ақ сапасының төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс
шығарылып, өтпей қалуына байланысты мәліметтерден тұратын қатаң
құпияландырылған, басқа тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады. Ішкі есеп
берудің ішіндегі жауапкершілік орталықтары мен пайда болу орындары бойынша
шығындар сияқты жеке бөлімшелердің жұмыс нәтижелерін сипаттайтын маңызды
есеп түрлері болады. Кәсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу
деңгейін анықтау шығындар мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс
істейтінін көруге мүмкіндік береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір
иесіздікті жояды. Ішкі талдау басқару есебі, ал сыртқы талдау қаржылық есеп
негізінде жүргізіледі. Бүгінгі таңдағы нарыққа өту кезеңінде кәсіпорнның
қаржылық жағдайын бағалауда жаңа амалдар қажет.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі
ережелерін қалыптастырады. Олардың ішінен алты әдісті бөліп қарастыруға
болады:
1) көлденең талдау;
2) тікелей талдау;
3) трендтік талдау;
4) салыстырмалы талдау;
5) факторлық талдау;
6) қаржылық коэффициенттер әдісі.
Көлденең (уақытша) талдау – есеп берудің әрбір позициясын өткен
кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік
есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға
мүмкіндік береді.
Тікелей (құрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі жеке баптардың үдес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.
Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы,
яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар.
Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бір қатар өткен кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған
көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің
көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызды қалыптасады,
ал одан кейін перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайында көбірек тарлған
әдісі әр түрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану болып табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу
кезінде шамалардың біреуін бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке
қатынасы ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициенттерді есептеу баланстың
жеке баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар
кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база
болып табылады және де олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын
құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара
математикалық қатынастарды көрсетеді.
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы
оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады. Бұл қатынастарды талдаудың ең
қиын аспектісі, себебі ол осы қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы
факторларын білуді талап етеді, мысалы, саладағы жалпы экономикалық
жағдайлар, кәсіпорын басшылығының саясаты және басқалар. Қатынастарды үлкен
байыптылықыпен талдау қажет, өйткені бір ғана фактор алымына да, бөліміне
де әсер етуі мүмкін. Негізінен қатынас деңгейі өткен кезеңдегі, теориялық
дәлелденген салалық қатынаспен салыстырылады. Қатынасты талдау болашаққа
бейімделуі тиіс.
Қаржылық талдауда салыстырмалы көрсеткіштер негізінде жүргізудің
шетелдік тәрбиесін механикалық түрде көшіріп алу, көп жағдайда тиімсіз,
себебі бұл жағдайда біздің кәсіпорындардың өз ерекшеліктеріне назар
аударылмайды. Нәтижесінде бір көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы туралы
берілген кеңестер кейбір кезде расталмайды. Дегенмен, қаржылық жағдайды
талдау барысында салыстырмалы көрсеткіштерді зерттеу қажет болады, себебі
ол болып жатқан жағдайларды түсінуге және де оларды тек ағымдағы мезетте
ғана емес, сонымен қатар болашақта да дұрыс бағалауға мүмкіндік береді.
Әлдеқайда кең таралған және зерттелген көрсеткіштерге мыналар жатады:
өтімділік, қаржылық тұрақтылық, табыстылық және іскерлік белсенділік.
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау – бұл фабрикалардың, еншілес
фирмалардың, бөлімшелердің және цехтардың жекеленген көрсеткіштері бойынша
есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-ақ
берілген фирманың көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы
экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен
салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып табылады.
Факторлық талдау – бұл жекелеген факторлардың (себептердің)
қорытынды көрсеткішке тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау)
немесе реттелмеген тәсілдері көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық
талдау қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде –
тура, ал оның жеке элементтерін жалпы қорытынды көрсеткішке біріктіргенде
ол – кері (синтез) болуы мүмкін.
Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайды талдауда
экономикалық (элиминирлеу, баланстық үйлесу және тағы басқа), сондай-ақ
экономикалық және математикалық статистиканың (топтау, орташа және
салыстырмалы шама, графиктік және индекстік әдістер, корреляция, регрессия
және тағы) дәстүрлі тәсілдері қолданылады. Белгілі бір экономикалық ғылым
шегіде жасалған түрлі әдістер мен тәсілдерді іскерлікпен пайдалану
кәсіпорынның қаржылық жағдайына терең талдау жасауға және шаруашылық
субъектісінің қаржылық тұрақтылығын нығайтуға, жағдайын жақсартуға
байланысты ұсыныстарды дайындауға мүмкіндік береді.
Қаржылық есепті тексеру барысында аналитикалық шаралардың жүргізілуі
қойылған мақсаттарға, сондай-ақ әр түрлі ақпараттық, мерзімдік,
әдістемелік, кадрлық және техникалық қамтамасыз ету факторларына байланысты
болады.
Аудитордың аналитикалық қызметінің логикасы оны, яғни талдауды екі
модульдік құрылым түрінде ұйымдастыруды көздейді:
- қаржылық есепті экспресс талдау;
- қаржылық жағдайды тереңдетіп (нақтылап) талдау.
Экспресс талдаудың мақсаты шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы
мен даму динамикасын көрнекті түрде және қарапайым бағалау болып табылады.
Экспресс- талдаудың үш кезеңде жүргізілуі орынды:
1. дайындық;
2. қаржылық есепке алдын ала шолу жасау;
3. экономикалық оқу және есеп беруді талдау.
Бірінші кезеңнің мақсаты – қаржылық есеп беруді талдаудың мақсатқа
сәйкестігі туралы шешім қабылдау және оның оқуға дайындығына көз жеткізу.
Бірінші міндет, аудиторлық есепте берілген ақпараттардың дәлдігі
және олардың қолданылып жүрген нормативтік құжаттарға сәйкестігі туралы
баға берілген бағасынан тұратын аудиторлық қорытындымен танысу арқылы
шешіледі.
Есептің оқуға дайындығын тексеру аса күрделі емес және белгілі бір
деңгейде техникалық сипатта болады. Мұнда есеп берудің формальды нышаны
және мәні бойынша көзбен шолу және қарапайым есептік тексеру жүргізіледі:
барлық нысандармен қосымшалардың, деректемелер (реквизиттер) мен қойылған
қолдардың барлығы анықталады; есептік нысандарды толтырудың дұрыстығы мен
түсінікті болуы салыстырылып тексеріледі; баланс валютасы мен барлық аралық
жиынтықтар тексеріледі; есеп нысандары көрсеткіштерінің өзара үйлесімділігі
және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz