Корпоративтік табыс салығы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Корпоративтік табыс салығының теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Корпоративтік табыс салығының пайда болу алғышарттары ... ... ... ... ... . 5
1.2 Корпоративтік табыс салығының экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Корпоративтік табысқа салық салудың шетел тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . 20
2. Бюджет кірістерін қалыптастырудағы корпоративтік табыс
салығының рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1 Корпоративтік табыс салығынын есептеу механизмі және төлеу реті ... . 26
2.2 Корпоративтік табыс салығы бюджет кірістерін қалыптастырудың
көзі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3 Астана қаласы Салық департаменті бойынша корпоративтік табыс
салығының түсу жағдайына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
3. Қазақстан Республикасы корпоративтік табыс салығындағы мәселелер
және жетілдіру тенденциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
3.1 Корпоративтік табыс салығында кездесетін мәселелер ... ... ... ... ... ... ... . 46
3.2 Корпоративтік табыс салығын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Корпоративтік табыс салығының теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Корпоративтік табыс салығының пайда болу алғышарттары ... ... ... ... ... . 5
1.2 Корпоративтік табыс салығының экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Корпоративтік табысқа салық салудың шетел тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . 20
2. Бюджет кірістерін қалыптастырудағы корпоративтік табыс
салығының рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1 Корпоративтік табыс салығынын есептеу механизмі және төлеу реті ... . 26
2.2 Корпоративтік табыс салығы бюджет кірістерін қалыптастырудың
көзі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3 Астана қаласы Салық департаменті бойынша корпоративтік табыс
салығының түсу жағдайына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
3. Қазақстан Республикасы корпоративтік табыс салығындағы мәселелер
және жетілдіру тенденциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
3.1 Корпоративтік табыс салығында кездесетін мәселелер ... ... ... ... ... ... ... . 46
3.2 Корпоративтік табыс салығын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Мемлекеттің тұрақты экономикасын құруда салықтар маңызды орын алады. Экономикалық мазмұны тұрғысынан салық дегеніміз, кәсіпорын мен ұйымдардан заңға негізделіп алынатын міндетті төлем жүйесі. Салық мәселесі мен салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен. Салық – нарықтық қатынастардың бір бөлігі, оның қызмет етуі елдегі экономикалық реформалардың нәтижелілігімен тығыз байланысты. Өз кезегінде жүргізілген салықтық реформаның тиімділігі мемлекеттің экономикалық дағдарысын, проблемаларын шешуші қызметін атқаруда. Яғни салық – бұл белгілі бір көлемде, белгілі бір мерзімде жалпы мемлекеттік қажеттіліктер үшін өкілетті мемлекеттік органдардың актілері негізінде бюджетке төленетін заңды және жеке тұлғалардың қайтарымсыз төлемдері.
Бүгінгі күні еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырап, дамып және нығайып келеді. Елбасының Жолдауына зерделей үңілгенде мұндағы әр тұжырым мұқият зерттеулермен, сараптаулармен, нақты болжаулармен түйінделгенін ұғынамыз. Президент биылғы Жолдауында Қазақстанның әлемнің бәсекеге барынша қабілетті әрі серпінді дамып келе жатқан мемлекеттерінің қатарына қалай қосылуы жолындағы негізгі жеті басым бағытты айқындаған екен. Сол басымдардың ішінде салық мәселесіне біршама өзгерістер енгізілді. Екінші басым бағыт Қазақстанды жаңа белеске көтеру-тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы болмақ. Яғни экономикалық саланы жаңарту және жаңғырту, қарқынды дамыту жолдарын ұстануымыз қажет деп қарастырылған.[1, 32б.]
Салық салудың негізгі мақсаты – мемлекет қазынасын толтыру, еліміздің экономикасын дамыту, әлеуметтік жағдайды жақсарту және кәсіпорын, тұрғындар қаржыларын қоғамдық қажеттілікке тарту болып табылады.
Салықсыз мемлекеттің және онымен байланысты барлығының да өмір сүруі мүмкін емес. Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік органдарды қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық рөлі артып келеді, мұны ЖҰӨ-нің көлеміндегі салық үлесінің ұлғаюынан көруге болады. Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың, ұдайы өндіріс процесіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде – жаңа сипатқа ие болуда. Мұндай ықпал көп бағытта жүргізуде.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексіне сәйкес елімізде салықтардың он үш түрі төленеді, оның ішінде өте маңызды салық болып корпорациялық табыс салығы болып табылады. Осы корпорациялық табыс салықпен байланысты сұрақтар неғұрлым мемлекет үшін, соғұрлым шаруашылық субъект үшін көкейтесті. Мемлекет үшін корпорациялық табыс салығы – бюджеттегі кіріс бөлімінің негізгі бабы, ал шаруашылық субъект үшін – бұл салықтың үлестік салмағы үлесі өте үлкен, осыдан кәсіпкерлік қызметке тигізетін әсері елеулі. Осы аталған мәселе – дипломдық жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Мемлекеттің тұрақты экономикасын құруда салықтар маңызды орын алады. Экономикалық мазмұны тұрғысынан салық дегеніміз, кәсіпорын мен ұйымдардан заңға негізделіп алынатын міндетті төлем жүйесі. Салық мәселесі мен салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен. Салық – нарықтық қатынастардың бір бөлігі, оның қызмет етуі елдегі экономикалық реформалардың нәтижелілігімен тығыз байланысты. Өз кезегінде жүргізілген салықтық реформаның тиімділігі мемлекеттің экономикалық дағдарысын, проблемаларын шешуші қызметін атқаруда. Яғни салық – бұл белгілі бір көлемде, белгілі бір мерзімде жалпы мемлекеттік қажеттіліктер үшін өкілетті мемлекеттік органдардың актілері негізінде бюджетке төленетін заңды және жеке тұлғалардың қайтарымсыз төлемдері.
Бүгінгі күні еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырап, дамып және нығайып келеді. Елбасының Жолдауына зерделей үңілгенде мұндағы әр тұжырым мұқият зерттеулермен, сараптаулармен, нақты болжаулармен түйінделгенін ұғынамыз. Президент биылғы Жолдауында Қазақстанның әлемнің бәсекеге барынша қабілетті әрі серпінді дамып келе жатқан мемлекеттерінің қатарына қалай қосылуы жолындағы негізгі жеті басым бағытты айқындаған екен. Сол басымдардың ішінде салық мәселесіне біршама өзгерістер енгізілді. Екінші басым бағыт Қазақстанды жаңа белеске көтеру-тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы болмақ. Яғни экономикалық саланы жаңарту және жаңғырту, қарқынды дамыту жолдарын ұстануымыз қажет деп қарастырылған.[1, 32б.]
Салық салудың негізгі мақсаты – мемлекет қазынасын толтыру, еліміздің экономикасын дамыту, әлеуметтік жағдайды жақсарту және кәсіпорын, тұрғындар қаржыларын қоғамдық қажеттілікке тарту болып табылады.
Салықсыз мемлекеттің және онымен байланысты барлығының да өмір сүруі мүмкін емес. Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік органдарды қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық рөлі артып келеді, мұны ЖҰӨ-нің көлеміндегі салық үлесінің ұлғаюынан көруге болады. Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың, ұдайы өндіріс процесіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде – жаңа сипатқа ие болуда. Мұндай ықпал көп бағытта жүргізуде.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексіне сәйкес елімізде салықтардың он үш түрі төленеді, оның ішінде өте маңызды салық болып корпорациялық табыс салығы болып табылады. Осы корпорациялық табыс салықпен байланысты сұрақтар неғұрлым мемлекет үшін, соғұрлым шаруашылық субъект үшін көкейтесті. Мемлекет үшін корпорациялық табыс салығы – бюджеттегі кіріс бөлімінің негізгі бабы, ал шаруашылық субъект үшін – бұл салықтың үлестік салмағы үлесі өте үлкен, осыдан кәсіпкерлік қызметке тигізетін әсері елеулі. Осы аталған мәселе – дипломдық жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1998 ж. 7 қазанында енгізілген өзгертулер мен толықтырулармен. Алматы: 2002 – 40 б.
2. Қазақстан Республикасының салық кодексі. 2003 ж. 12 желтоқсанынан № 209 – II. А: 2004 – 238 б.
3. Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2030» бағдарламасы,Алматы,1997ж,85б.
4. Н.Ә.Назарбаев «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты халыққа жолдауы, Егемен Қазақстан газеті,2007ж.
5. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық кодексі, Алматы, 2005 ж.,268 б.
1. Абибулаев Б. Об основных тенденциях развития алкогольной продукции Южно Казахстанском регионе // Вестник Министерства государственных доходов РК. – 2001.- №4 (19)
2. Абибулаев Б. О ситуации на рынке подакцизной продукции Южно Казахстанской области // Вестник Министерства государственных доходов РК. – 2001.- №9 (24)
3. Абдракимова Ж. Табыс салығы / Қаржы -қаражат.-А.-2001ж 285б.
4. Айдаров Д.Б. Теоретические аспекты совершенствования подоходного налога в РК / Налоговый эксперт.-2002.-К9-12.-140 б
5. Ажгалиева Д. Практика применения акцизов в зарубежных стран // Вестник налоговой службы РК. – 2003. – №4 – с24-28.
6. Алейбек Н. Организация Государственного регулирования оборота нефтепродуктов // Налоговый эксперт. – 2000. – №1.
7. Амиреева К.К. Контроль за подакцизными товарами // Налоговый консультант. – 2003. – №3.
8. Әубәкіров Я, Нәрібаев К. „Экономикалық теория негіздері”,- 1998,126-131 бб.
9. Годованов В.И. и др. Теория и практика налогов.- Москва, 1930.-225 с
10. Ержанова С. Налогооблажение юридических лиц в Казахстане. – Алматы, 1997 г.
11. Ермекбаева Б.Ж. „Салықтар және салық салу”,- Алматы: „Қазақ Университеті”, 2003, 5-6 бб.
12. Ермекбаева Б.Ж. “ Шет мемлекеттер салығы”,- Алматы: 2004, 121-125 бб Дадашева А. Налоги. – Москва, 2001.
13. Иваненко В. Особенности налоговой системы Канады // Финансы. – 2001. – №5.
14. Ильясов К.К., Зейнелғабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. “Налоги и налогообложение”,- Алматы: Рауан 1995, 132-134 бб.
15. Искакова З.Д. “Реформирование налоговой системы в разрешении проблемы формирования доходов государственного бюджета Казахстана”,- Вестник. Серия экономика. Алматы: №3(43) 2004, 4-9 бб.
16. Карагусова Г. “Сущность налогообложения”,- Алматы: 200,22-23 бб.
17. Манапов Н. Проблемы налоговой системы. // Қаржы-Қаражат. №6. 1996 г.
18. Масаимова С.Ж. „Мировой опыт налогового стимулирования развития производства” –Вестник КазЭУ 8/2003, 16-20 бб.
19. Мусин С.М. Налоги.- Алматы, 2000 г.
20. Найманбаев С.М. “Салықтық құқық”, - Алматы: “Жеті жарғы” 2005,
198-230 бб.
21. Нуралиева Н., Сапарова Л. Налоги: история и современность // Деловой мир Казахстана. – 1999. – №3 (12).
22. Нуралиев Л.П. Проблемы совершентвования налогообложения в Казахстане. // Қаржы. – 2001. – №3.
23. Нурахаев М.Е. Акцизы на бензин и на дизельное топливо // Налоговый консультант. – 2003. – №3 – 18-19 с.
24. Омаров К.Р. Отраслевые и иные особенности налогооблажения и учета.// - Бухгалтерский бюллетень. – 2004. –№1.
25. Пансков В.Г. Акцизы и проблемы государственного регулирования рынка алкогольной продукции // Финансы. – 2002. – №2 – 34-38 с.
26. Рожнева Т. Налоговая система Германии // Финансы. –1999. – №5.Ставки акцизов (по состоянию на май 2004 года) // Вестник ВЭД. – 2004. –№9
27. Сахариев С.С., Сахариева А.С. „Жаңа кезең – экономикалық теориясы”,- Алматы: „Данекер” 2004, 7-13 бб.
28. Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане. – Алматы, 2002 г.
29. Сейдахметов Ф.С. “ Налоги в Казахстане”,- Алматы: 2002, 115-119 бб.
30. Статистический ежегодник Казахстана: Статистический сборник / Под ред. А.А.Смаилова – А.: Агенство РК по статистике, 2008. – 583 с.
31. Туралыкова Е. “ Совершенствование налоговой системы РК”,- // Бухгалтер и налоги №6-2004, 31-33 бб.
32. Худяков А.И., Бродский Г.М. „Теория налогообложения”,- Издательство норма – К Алматы: 2002, 6-12 бб..
33. Худяков Л.Н. Финансовое право Республики Казахстан.-Алматы, 2001г.
34. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ө.С., Комягин Б.И. „Жалпы экономикалық теория”,- Оқулық. Алматы: 2002, 17-21 бб.
35. Щербина А. Т. Улучшать работу налоговых инспекций. // Қаржы. – 2003. - №6.
36. Шиликбаев С. Модель для расчета оптимальной ставки налогообложения. // Аль-Пари. №1. 2000 г., с. 62.
37. Ілиясов Н.Қ., Құлпыбаев С. “Қаржы”- Алматы: 2005, 208-211 бб.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1998 ж. 7 қазанында енгізілген өзгертулер мен толықтырулармен. Алматы: 2002 – 40 б.
2. Қазақстан Республикасының салық кодексі. 2003 ж. 12 желтоқсанынан № 209 – II. А: 2004 – 238 б.
3. Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2030» бағдарламасы,Алматы,1997ж,85б.
4. Н.Ә.Назарбаев «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты халыққа жолдауы, Егемен Қазақстан газеті,2007ж.
5. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық кодексі, Алматы, 2005 ж.,268 б.
1. Абибулаев Б. Об основных тенденциях развития алкогольной продукции Южно Казахстанском регионе // Вестник Министерства государственных доходов РК. – 2001.- №4 (19)
2. Абибулаев Б. О ситуации на рынке подакцизной продукции Южно Казахстанской области // Вестник Министерства государственных доходов РК. – 2001.- №9 (24)
3. Абдракимова Ж. Табыс салығы / Қаржы -қаражат.-А.-2001ж 285б.
4. Айдаров Д.Б. Теоретические аспекты совершенствования подоходного налога в РК / Налоговый эксперт.-2002.-К9-12.-140 б
5. Ажгалиева Д. Практика применения акцизов в зарубежных стран // Вестник налоговой службы РК. – 2003. – №4 – с24-28.
6. Алейбек Н. Организация Государственного регулирования оборота нефтепродуктов // Налоговый эксперт. – 2000. – №1.
7. Амиреева К.К. Контроль за подакцизными товарами // Налоговый консультант. – 2003. – №3.
8. Әубәкіров Я, Нәрібаев К. „Экономикалық теория негіздері”,- 1998,126-131 бб.
9. Годованов В.И. и др. Теория и практика налогов.- Москва, 1930.-225 с
10. Ержанова С. Налогооблажение юридических лиц в Казахстане. – Алматы, 1997 г.
11. Ермекбаева Б.Ж. „Салықтар және салық салу”,- Алматы: „Қазақ Университеті”, 2003, 5-6 бб.
12. Ермекбаева Б.Ж. “ Шет мемлекеттер салығы”,- Алматы: 2004, 121-125 бб Дадашева А. Налоги. – Москва, 2001.
13. Иваненко В. Особенности налоговой системы Канады // Финансы. – 2001. – №5.
14. Ильясов К.К., Зейнелғабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. “Налоги и налогообложение”,- Алматы: Рауан 1995, 132-134 бб.
15. Искакова З.Д. “Реформирование налоговой системы в разрешении проблемы формирования доходов государственного бюджета Казахстана”,- Вестник. Серия экономика. Алматы: №3(43) 2004, 4-9 бб.
16. Карагусова Г. “Сущность налогообложения”,- Алматы: 200,22-23 бб.
17. Манапов Н. Проблемы налоговой системы. // Қаржы-Қаражат. №6. 1996 г.
18. Масаимова С.Ж. „Мировой опыт налогового стимулирования развития производства” –Вестник КазЭУ 8/2003, 16-20 бб.
19. Мусин С.М. Налоги.- Алматы, 2000 г.
20. Найманбаев С.М. “Салықтық құқық”, - Алматы: “Жеті жарғы” 2005,
198-230 бб.
21. Нуралиева Н., Сапарова Л. Налоги: история и современность // Деловой мир Казахстана. – 1999. – №3 (12).
22. Нуралиев Л.П. Проблемы совершентвования налогообложения в Казахстане. // Қаржы. – 2001. – №3.
23. Нурахаев М.Е. Акцизы на бензин и на дизельное топливо // Налоговый консультант. – 2003. – №3 – 18-19 с.
24. Омаров К.Р. Отраслевые и иные особенности налогооблажения и учета.// - Бухгалтерский бюллетень. – 2004. –№1.
25. Пансков В.Г. Акцизы и проблемы государственного регулирования рынка алкогольной продукции // Финансы. – 2002. – №2 – 34-38 с.
26. Рожнева Т. Налоговая система Германии // Финансы. –1999. – №5.Ставки акцизов (по состоянию на май 2004 года) // Вестник ВЭД. – 2004. –№9
27. Сахариев С.С., Сахариева А.С. „Жаңа кезең – экономикалық теориясы”,- Алматы: „Данекер” 2004, 7-13 бб.
28. Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане. – Алматы, 2002 г.
29. Сейдахметов Ф.С. “ Налоги в Казахстане”,- Алматы: 2002, 115-119 бб.
30. Статистический ежегодник Казахстана: Статистический сборник / Под ред. А.А.Смаилова – А.: Агенство РК по статистике, 2008. – 583 с.
31. Туралыкова Е. “ Совершенствование налоговой системы РК”,- // Бухгалтер и налоги №6-2004, 31-33 бб.
32. Худяков А.И., Бродский Г.М. „Теория налогообложения”,- Издательство норма – К Алматы: 2002, 6-12 бб..
33. Худяков Л.Н. Финансовое право Республики Казахстан.-Алматы, 2001г.
34. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ө.С., Комягин Б.И. „Жалпы экономикалық теория”,- Оқулық. Алматы: 2002, 17-21 бб.
35. Щербина А. Т. Улучшать работу налоговых инспекций. // Қаржы. – 2003. - №6.
36. Шиликбаев С. Модель для расчета оптимальной ставки налогообложения. // Аль-Пари. №1. 2000 г., с. 62.
37. Ілиясов Н.Қ., Құлпыбаев С. “Қаржы”- Алматы: 2005, 208-211 бб.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Корпоративтік табыс салығының теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... . 5
1.1 Корпоративтік табыс салығының пайда болу
алғышарттары ... ... ... ... ... . 5
1.2 Корпоративтік табыс салығының экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Корпоративтік табысқа салық салудың шетел
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . 20
2. Бюджет кірістерін қалыптастырудағы корпоративтік табыс
салығының
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 26
2.1 Корпоративтік табыс салығынын есептеу механизмі және төлеу реті ... . 26
2.2 Корпоративтік табыс салығы бюджет кірістерін қалыптастырудың
көзі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3 Астана қаласы Салық департаменті бойынша корпоративтік табыс
салығының түсу жағдайына
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
38
3. Қазақстан Республикасы корпоративтік табыс салығындағы мәселелер
және жетілдіру
тенденциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 46
3.1 Корпоративтік табыс салығында кездесетін
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... 46
3.2 Корпоративтік табыс салығын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Мемлекеттің тұрақты экономикасын құруда салықтар маңызды орын алады.
Экономикалық мазмұны тұрғысынан салық дегеніміз, кәсіпорын мен ұйымдардан
заңға негізделіп алынатын міндетті төлем жүйесі. Салық мәселесі мен салық
салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен. Салық – нарықтық қатынастардың
бір бөлігі, оның қызмет етуі елдегі экономикалық реформалардың
нәтижелілігімен тығыз байланысты. Өз кезегінде жүргізілген салықтық
реформаның тиімділігі мемлекеттің экономикалық дағдарысын, проблемаларын
шешуші қызметін атқаруда. Яғни салық – бұл белгілі бір көлемде, белгілі бір
мерзімде жалпы мемлекеттік қажеттіліктер үшін өкілетті мемлекеттік
органдардың актілері негізінде бюджетке төленетін заңды және жеке
тұлғалардың қайтарымсыз төлемдері.
Бүгінгі күні еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырап, дамып
және нығайып келеді. Елбасының Жолдауына зерделей үңілгенде мұндағы әр
тұжырым мұқият зерттеулермен, сараптаулармен, нақты болжаулармен
түйінделгенін ұғынамыз. Президент биылғы Жолдауында Қазақстанның әлемнің
бәсекеге барынша қабілетті әрі серпінді дамып келе жатқан мемлекеттерінің
қатарына қалай қосылуы жолындағы негізгі жеті басым бағытты айқындаған
екен. Сол басымдардың ішінде салық мәселесіне біршама өзгерістер енгізілді.
Екінші басым бағыт Қазақстанды жаңа белеске көтеру-тұрлаулы экономикалық
өрлеудің іргетасы болмақ. Яғни экономикалық саланы жаңарту және жаңғырту,
қарқынды дамыту жолдарын ұстануымыз қажет деп қарастырылған.[1, 32б.]
Салық салудың негізгі мақсаты – мемлекет қазынасын толтыру, еліміздің
экономикасын дамыту, әлеуметтік жағдайды жақсарту және кәсіпорын, тұрғындар
қаржыларын қоғамдық қажеттілікке тарту болып табылады.
Салықсыз мемлекеттің және онымен байланысты барлығының да өмір сүруі
мүмкін емес. Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік
органдарды қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар
ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық
рөлі артып келеді, мұны ЖҰӨ-нің көлеміндегі салық үлесінің ұлғаюынан көруге
болады. Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың, ұдайы өндіріс
процесіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде – жаңа сипатқа ие болуда.
Мұндай ықпал көп бағытта жүргізуде.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексіне сәйкес елімізде салықтардың
он үш түрі төленеді, оның ішінде өте маңызды салық болып корпорациялық
табыс салығы болып табылады. Осы корпорациялық табыс салықпен байланысты
сұрақтар неғұрлым мемлекет үшін, соғұрлым шаруашылық субъект үшін
көкейтесті. Мемлекет үшін корпорациялық табыс салығы – бюджеттегі кіріс
бөлімінің негізгі бабы, ал шаруашылық субъект үшін – бұл салықтың үлестік
салмағы үлесі өте үлкен, осыдан кәсіпкерлік қызметке тигізетін әсері
елеулі. Осы аталған мәселе – дипломдық жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты корпоративтік табыс салығының теориялық
негізін, салық салуды есептеу механизмін ашып көрсету, мемлекеттік бюджет
кірісіндегі корпорациялық табыс салығының үлесіне экономикалық талдау жасау
негізінде проблемаларын анықтау және жетілдіру бойынша шаралар кешенін
өңдеу болып табылады. Қойылған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешу
көзделген:
– корпоративтік табыс салығының пайда болу алғышарттарына
сипаттама беру;
– корпоративтік табыс салығының экономикалық мәнін ашу;
– корпоративтік табысқа салық салудың шетелдік тәжірибесін
зерттеу;
– корпоративтік табыс салығы - бюджет кірістерін қалыптастырудың
көзі ретінде қарастыру;
– Астана қаласы Салық департаменті бойынша корпоративтік табыс
салығының түсімдеріне талдау жасау;
– бірқатар теориялық негіздер мен практикалық талдауларды негізге
ала отырып корпоративтік табыс салығын жетілдіру жолдарын қарастыру.
Жоғарыда көрсетілген міндеттерді орындау барысында жұмыста Қазақстан
Республикасының статистика бойынша агенттігінің статистикалық материалдары
мен Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің Салық департаментінің
ақпараттық мәліметтері қолданылды.
Жұмыстың тақырыбының теориялық және практикалық өзектілігі, тақырыптың
зерттелу деңгейі, зерттеу мақсаттары мен міндеттері, зертеудің объектісі
анықталып, қорғауға ұсынылған негізгі ғылыми жаңалықтары келтірілген.
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі, корпорациялық табыс салығының
экономикалық мәні, пайда болу алғышарттары, мазмұны, атқаратын қызметтері,
түрлері және корпорациялық табыс салығын салудағы кейбір дамыған
шетелдердің тәжрибесі қарастырылған.
Қазақстан Республикасының корпорациялық табыс салығының даму жағдайы
және даму тенденциялары, салық механизмдері және салық салуды жетілдіру
жолдары талданады. Сонымен, корпорациялық табыс салығында туындайтын
мәселелер, корпорациялық табыс салығын жетілдіру жолдары ұсынылады.
Корпорациялық табыс салығы бюджетке түсетін түсімдерінің негізгі сомасы
болып табылады, сонымен қатар экономикаға әсер етеді, экономика жағдайында
кәсіпкерлердің нарықтағы белсенділігін арттырады.
1. Корпорациялық табыс салығының теориялық негіздері
1.1 Корпорациялық табыс салығының пайда болу алғышарттары
Қазіргі нарықтық экономика жүйесінде салықтардың алатын орны өте зор.
Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі бөлігі. Бүгінгі күнде салықтар
әлеуметтік сферада және экономикалық реттеуде негізгі инструмент ретінде
көрініс табады, өйткені мемлекет салық жүйесінің көмегімен ұлттық табысты
қайта бөлу кезінде өзінің әсерін тигізе алады.
Ұйымдық–құқықтық жағынан салықтар бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң
жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленеті
қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге
асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып
табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп
дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен
сұрау салуларына бейімделеді. [1,79б.]
Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың
дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса
жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі-
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі
қоғамның экономикалық құрылысымен мемлекеттің табиғатымен және
функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды төлеу
әрбір азаматтың қасиетті борышы деген. Қазақстан Республикасы
Конституциясында - заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге
де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады
деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалығын) бөлудің
екі қағидаты қалыптасқан:
1) пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
2) қайыр көрсету (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың
қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және
табыстың өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын А.Смит
ұсынған еді. Олар мынаған саяды:
1) салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс
(әділеттілік қағидаты);
2) салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл
анықталуы керек (анықталған қағидат);
3) әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және әдіспен
алынуы тиіс (қолайлылық қағидаты);
4) салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салуда зорлық-зомбылықты жоқ етті, бұл
процеске реттеуді енгізді және А.Смитке салықтар оны төлейтіндерге
құлшылықтың нысаны емес, бостандықтың нышаны деп қорытынды жасуға
мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағидаттардың
тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.
Мемлекет салықтарды экономиканы реттеп отыратын экономикалық тұтқа
ретінде пайдаланады. Салықтың экономикалық мазмұны реттеушілік,
қазынагерлік және қайта бөлушілік міндеттерінде көрінеді. Мемлекет салық
қызметін пайдалана отырып, салық жүйесін анықтайды және қызмет ету
тетіктерін дайындайды, нақты даму сатысындағы қоғамның даму міндеттері мен
әлеуметтік-экономикалық мақсаттарға байланысты әзірленген экономикалық
саясатқа орай салық саласындағы әр түрлі шараларды өткізеді.
Рыноктық қатынастардың қалыптасу жағдайында салық саясаты саласындағы
негізгі бағыттар мемлекет пен салық төлеушінің арасындағы жаңа қатынастарды
тиімді көрсететін салықты анықтау болып табылады.
Салық ұғымы мен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін
құрайды. [3,285б.]
Салық жүйесін мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржы
қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі яғни,
салық салу әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары мен салыққа
қатысты кесімдердің, салық қызметі органдарының жиынтығы құрайды.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы болуымен
қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси
әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады. Еліміздің
салық жүйесінің дамуын төрт кезеңге бөліп қарастыруға болады:
1-ші кезең (1992-1995 жж) – жаңа салық жүйесі базисінің, салық
кезеңінің өңделуі және іске қосылуы;
2-ші кезең (1996-1998 жж.) – нарықтық экономика талаптарына сай келетін
салық жүйесін құруды аяқтау;
3-ші кезең (1998-2000жж.) – барлық қағидалардың ескерілуі арқылы салық
жүйесіне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу, салық жүйесін одан әрі
жетілдіру.
4-ші кезең (2001-2007 жж.) – Жаңа салық Кодексі қабылданып, іске
қосылды.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған
Қазақстан Республикасындағы Салық жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін
құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады.
Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі жұмыстардың бірі болып
саналады. Осы кезеңдерде елде көптеген өзгерістер болды және экономиканың
дамуына көптеген құбылыстар, атап айтқанда, меншіктің көптеген түрлерінің
дамуы, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы
қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі және тағы да басқа құбылыстар
іске аса бастады.
Осы Заң бойынша алғаш рет Қазақстан Республикасында 42 салық түрі қызмет
етті және олар 3 топқа бөлінді:
жалпы мемлекеттік салықтар – 10,
міндетті түрде төленетін жергілікті салықтар мен алымдар – 11,
жергілікті салықтар мен алымдардың 18 түрі.
Бұл салықтардың негізін табыс салығы, пайдаға салынатын салық, қосылған
құнға салынатын салық, акциз салығы, жер салығы және тағы басқа салықтар
құрады.
Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшіліктері де болды. Атап айтқанда,
басқа елдерге қарағанда біздің салық жүйеміздің жинақталған ғылыми және
практикалық тәжірибелерінің жеткіліксіздігі, салық түрлерінің көптігі,
халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс қалуы, айналымды
анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің көптігі және тағы да
басқалары. Осыдан келіп еліміздің салық жүйесін реформалаудың қажеттігі
туындады. [15,4-9б.]
Қазақстан Үкіметі 1992 жылдың басында салық жүйесін кезеңді түрде
реформалаудың концепциясын қабылдады. Аталмыш концепцияны іске асырудағы
негізгі кезең болып Қазақстан Республикасы Президентінің 24-ші сәуірдің
1995 жылында қабылдаған „Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы” Заң күші бар жарлығы табылады. Ол 1995 ж 1-ші шілдесінен
бастап іске қосылды, нәтижесінде бұрын қызмет еткен 42 салық түрінің орнына
11 салықтар мен алымдар қызмет ететін болды. Бұл Салық Заңдылығы бойынша
еліміздің салық жүйесі нарықтық қатынастар талабына біршама бейімделіп,
халықаралық тәжірибеге мейлінше жақындатылады. 1999 жылы салық жүйесі 5 рет
өзгерістерге ұшырады. Осыған орай 2000 жылы 1-ші қаңтарынан бастап
Қазақстан Республикасында 17 түрі салықтар мен алымдар қызмет етті. 4-ші
кезеңде, яғни 2001 жылдың 12 маусымында Жаңа Салық Кодексі қабылданып,
2002 ж. 1-ші қаңтарынан бастап іске қосылды. Салық Кодексінде Қазақастан
Республикасында қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттік
баж, 4 кедендік алым белгіленген.
5-ші кезең (2008-2009 жж.) –салық Кодексіне өзгерту қабылданып, іске
қосылды.
Мемлекет басшысы 2008 жылғы 6 ақпандағы Қазақстан халқының әл-ауқатын
арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты Қазақстан халқына
Жолдауында Салық кодексінде күрделі, көпқұрамалы міндет – бір мезгілде
салық жүйесінің ашықтығын, салық салудағы бейтараптықты, салықтық
әкімшілендірудің қарапайымдылығы мен тиімділігін қамтамасыз етіп,
экономиканың сапалы дамуы үшін ынталандыру жүйелерін құруды тапсырды.
Мемлекет басшысының тікелей тапсырмасымен әзірленген жаңа Салық
кодексінің жобасын еліміздің басты фискалдық құжаты 2009 жылдың 1
қаңтарынан бастап заңды күшіне енді .
– Жаңа кодекс арқылы енгізілетін ең басты өзгеріс – кезең-кезеңмен
корпорациялық табыс салығының (КТС) мөлшерлемесін азайту. Мәселен, аталған
салық түрін 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап – 30 пайыздан 20 пайыздық
мөлшерлемеге көшірілді.
Қазақстан Республикасы салық жүйесін басқару Қазақстан Республикасы
Конституциясы бойынша Президентке, Парламентке, Үкіметке, Қаржы
Министрлігіне жүктеледі. Салық қызметі органы Қазақстан Республикасы Қаржы
Министрлігі Салық Комитетінен және облыс, Астана, Алматы қалалары, аудандар
мен қалалар бойынша салық комитеттерінен тұрады.
Қаржы Министрлігінің салық комитеті салықтар және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдердің толық әрі уақытылы түсуіне мемлекеттік
басқаруды қамтамасыз ететін және салық қызметі органдарын басқаратын
орталық атқарушы орган болып табылады. Салық қызметі органдарына салық
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін,
міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын
қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салық
міндеттемелерінің орындалуына салық бақылауын жүзеге асыру жөніндегі
міндеттер жүктеледі. Салық органдары тиісті жоғары тұрған салық қызметі
органдарына төменнен жоғары қарай тікелей бағынады және жергілікті атқарушы
органдарға жатпайды.
Уәкілетті мемлекеттік орган салық органдарына басшылық жасауды
жүзеге асырады.
Салық органдарының бірінші басшыларын қызметке уәкілетті мемлекеттік
органның бірінші басшысы тағайындалады. Салық жүйесі мемлекеттік заңды және
жеке тұлғалармен жиынтықты қаржылық қатынасын және салықтар, нысандар,
салық салудың әдістері мен тәсілдерін, соңғысына заңды актілерін, сондай-ақ
басқару органының жиынтығын, салық қызметін көрсетеді. Салық төмендегідей
жіктеледі:
1) объекті бойынша салық салу;
2) пайдалану бойынша;
3) салық алынатын органдар бойынша;
4) экономикалық белгілері бойынша;
5) салық салу объектісін бағалау деңгейі бойынша;
Салық заңдары – бұл салық салу аясындағы қоғамдық қатынастарды
реттейтін нормативтік –құқықтық актілердің жиынтығы.
Қазақстан Республикасында 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап салық
қатынастарын реттеуші болып табылатын №209-ІІ 3ҚР Салық кодексі 2001 жылдың
12 маусымында Қазақстан Республикасында мәжілісімен қабылданды. Аталған
құжатта бюджетке барлық салықтар мен міндетті төлемдер белгіленетін,
енгізілетін, өзгертілетін немесе Салық кодексімен белгіленген тәртіп
бойынша күшін жоятын ереже енгізілген.
Қазақстан Республикасның салық заңдары қағидаларының мәні ҚР Салық
кодексімен белгіленген, салық салу қағидаларына оның ережесі қарама-қайшы
болмайтынын көрсетеді. Салық салудың міндетті принциптеріне сәйкес салық
төлеуші – салық салу заңының толық көлемі мен белгіленген мерзіміне сай
салық міндеттемелерін орындауға міндетті. Салық салудың айқындалған
қағидаларына сәйкес Қазақстан Республикасының бюджетіне түсетін салықтар
мен басқа да міндетті төлемдер нақты болуы тиісті. Салық салудың нақтылығы
салық төлеушінің салық заңындағы барлық негіздер мен пайда болған
тәртібінің орындалуын немесе тоқтатылуын білдіреді. [2,238 б.]
Жаңа кодекс арқылы енгізілетін ең басты өзгеріс – кезең-кезеңмен
корпорациялық табыс салығының (КТС) мөлшерлемесін азайту. Мәселен, аталған
салық түрін 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап – 30 пайыздан 20 пайызға; 2010
жылдың 1 қаңтарынан бастап – 20-дан 17,5 пайызға; ал 2011 жылдың 1
қаңтарынан 15 пайыздық мөлшерлемеге көшіру ұсынылған. Бұл – жаңа жобаның ең
негізгі жаңалығы деуге болады. Осындай жаңартулар арқылы жалпы салықтың
салмағын азайтып, елімізде кәсіпкерліктің кең қанат жаюына жол ашпақ.
Сондай-ақ басты өзгерістердің тағы біреуі – 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап
қосылған құн салығының (ҚҚС) мөлшерлемесін 13-тен 12 пайызға төмендету
көзделді. Бұл заңнан мемлекеттің ұтатыны – салық салудың тәртібін жеңілдету
нәтижесінде кәсіпкерліктің дамуына серпін береді. Жеке меншік секторға
пайдалы жағы – айналымдағы қаржылары салықтан босап, салық есептемесі
жеңілдетіледі. Онымен бірге, жеке меншік бизнес те анағұрлым жеңілдетілген
салық жүйесімен өмір сүреді. Яғни салық органдарында сағаттап кезек күтпей,
уақытының көп бөлігін өз шаруасына бөледі деген сөз. Жаңа жоба салықты
әкімшіліктендіру бағытында да жақсы нәтижелерге қол жеткізеді. Өйткені,
салық салуды, оның есептелуін және салық төлеудің тәртібін жеңілдету арқылы
салық органдарының қызметі жетілдіріледі, ақпараттық жүйелер дамиды. Мұның
нәтижесінде, әкімшіліктендіру жүйесі де жаңарады. Салық кодексінің жаңа
жобасы қазіргі кезде әлемнің өркениетті елдері қолданып отырған Батыстағы
салық жүйесінің барлық жақсы жақтары қамтылған.
Қазіргі кезде кәсіпкерліктің алдында тұрған ең үлкен әкімшілік кедергі –
салық есептілігінің шамадан тыс болуы. Бұл бағытта үлкен-үлкен шаралар
жүзеге асырылуда. Салықтың негізгі түрлері бойынша салық есептілігі барынша
қысқартылды. Жаңа кодексте салық есептілігін берудің біртұтас мерзімі
қарастырылып отыр. Яғни салық төлеудің жалпыға ортақ мерзімін бір айға
дейін ұзарттық деуге болады. Мәселен, қазір салық төлеушілер әр айдың 20-
нан кешіктермей салық туралы есептерін беру міндеттелсе, оны жаңа заңда
келесі айдың 25-жұлдызына жылжытты. Онымен қоса, шағын және орта бизнеске
арналып корпорациялық табыс салығы (КТС) бойынша аванстық төлемдер
шегерілді. Бұл – бизнес жыл сайын салық органдарына келіп, КТС бойынша
аванстық төлемдер туралы есеп беруден құтылды деген сөз. Сондай-ақ
әкімшілік процедуралар да жеңілдетілді. Тағы бір жаңалық – ҚҚС бойынша бір
ғана салық төлеу кезеңі белгіленді. Бұған дейін салық төлеу мерзімі бір ай
немесе бір тоқсан болып келсе, енді ол бір тоқсан болып өзгертілді. Бұл
әрекеттердің барлығы салық процедураларын жетілдіру үшін жасалып отыр.
Мәселен, бұған дейін салық төлеушілер ай сайын ҚҚС бойынша декларация
тапсырып келсе, ал келесі жылдан бастап салық декларациясын тек бір
тоқсанда ғана тапсыратын болады.
Сонымен 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының Салық
кодексінің жаңа жобасында баса назар аударылған негізгі ережелері:
1.Салық салу мәселелері бойынша салықтық міндеттемелерді атқару
барысында туындайтын айқын емес, нақтыланбаған тұстарды және қайшылықтарды
жою бойынша мәселелерді жедел шешетін, сондай-ақ салық төлеуден жалтарудың
болуы мүмкін схемасының жолын кесу бойынша Кон-сультациялық кеңес құрылады.
Оны Премьер-Министр басқаратын болады.
2.Корпорациялық табыс салығы (КТС) бойынша реформалауда тұжырымдалған
тәсілдің мәні – корпорациялық табыс салығының ставкаларын төмендету, аясы
тар салалық жеңілдіктер беруден бас тарту, автоматты түрде берілетін
бірыңғай инвестициялық ынталандыруларды жүргізу, залалдар мерзімін
ауыстыруды 10 жылға дейін ұзарту, сондай-ақ салық құрылымын жалпы жақсарту
болып табылады. 2009 жылдың 1қаңтарынан бастап жаңа Салық кодексі
шеңберінде салықтық жүктемелерді, ең алдымен, экономиканың шикізат емес
секторы үшін салықтық жүктемелерді едәуір төмендету көзделген. [3,205б.]
Корпоративтік табыс салығы кезең-кезеңімен 2009 жылы 30%-дан 20%-ға
дейін, 2010 жылы 17,5%-ға дейін және 2011 жылы 15%-ға дейін төмендейді.
Қосылған құн салығының ставкасы келесі жылдан бастап 13-тен 12%-ға дейін
төмендейді. ҚҚС салынатын айналымның ең аз көлемі 2 есе 38 млн. теңгеге
дейін ұлғаяды. Әлеуметтік салық ставкаларының регрессивті шәкілінің орнына
11% мөлшеріндегі бірыңғай ставка енгізілетін болады.
Экономиканың барлық кәсіпорындары үшін инвестицияларды жүзеге асыру үшін
салық преференциялары көзделген. Атап айтқанда, өндірмейтін секторлар үшін
жедел өтеу, мұнай өндірушілер үшін - өтеудің екі есе нормасы көзделген.
Шағын және орта бизнес кәсіпорындары үшін корпоративтік табыс салығы
бойынша аванстық төлемдерді төлеу туралы талап алынып тасталады.
1.2 Корпоративтік табыс салығының экономикалық мәні
Салықтар – тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуінің және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды. Салықтар барлық елдерде олардың
қоғамдық – экономикалық құрылысы мен саяси іс бағытына қарамастан ұлттық
мемлекет кірістерінің негізгі көзі, ұлттық табысты қайта бөлудің басты
қаржылық тетігі, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін
қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен ажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырады. Салықтар мемлекеттің құрылуымен
бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып
табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса, оның
салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Егер екі
мемлекет бір-бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемлекет жеңілген мемлекеттің
барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір мөлшерде салық салып
отырған.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.
Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады. Салық салу
мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми басылымдарда
міндетті түрде жариялануға жатады. Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің
сипатты ерекшелігі олардың сан алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз
пайдаланылуы болып табылады. Осынысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ
басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан,
төлем аударымдарынан айырмашылығы болады.
Салық – мемлекет бір жақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі
бір мөлшерде қайтарымсыз және өтеусіз, тұрақты сипатта бюджетке төленетін
төлемдер. Салықтар – қайтарымсыз, баламасыз және тұрақты сипаттағы құқықтық
формадағы мемлекет арқылы белгіленген міндетті төлемдер. Салықты басқа да
төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі салық белгілі бір обьектілерден
(табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді. Сонымен қатар салықты
төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі – бір күндік, он күндік,
айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде немесе мөлшерде (салық
ставкасы) алынады. Салық материалдық тұрғыдан алғанда, бұл белгілі бір
уақытта, белгіленген тәртіппен белгілі мөлшерде салық төлеушінің мемлекетке
төлейтін ақшалай сомасы, ал экономикалық мағынада – белгілі уақытта
белгіленген тәртіппен белгілі бір мөлшердегі құнының мемлекет пен төлеуші
арасындағы бір жақты қозғалысын байланыстарын ақша қатынастары, заңдық не
құқықтық мағынада – бұл тұлғаның мемлекетке белгілі бір мөлшердегі ақшалай
беретін міндеттемені тудыратын мемлекеттік бағалы қағаз. Салықтардың
экономикалық мәні салықтарды мемлекеттің өзінің функциялары мен міндеттерін
жүзеге асыру үшін жұмылдырылатын шаруашылық жүргізуші субъектіден,
азаматтардан ұлттық табыстың белгілі бір үлесін алу жөніндегі өндірістік
қатынастардың бөлігі болып табылатындығында және мемлекеттің заңды және
жеке тұлғалармен қалыптасатын ақша қарым–қатынастарымен сипатталады,
сондықтан салықтар экономикалық категория ретінде қаралады. Салықтардан
мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың
әлеуметтік–экономикалық мәні, олардың түрлері мен ролі қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен
айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу – әрбір
азаматтың қасиетті борышы деген еді. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және
сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.
Салықтар – мемлекеттің тұрақты қаржы көзі.
Салықты бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден
ерекшелендіретін айрықша белгілері бар, атап айтсақ:
Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі; Салық – ақшалай
нысанда төленеді; Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады;
Салық – баламасыз сипатта болады; Салық – салықты төлеген кезде меншік
нысандары айқындалады; Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады;
Осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық;
1.Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік апппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді. Сондықтан
мемлекет заңды және жеке тұлғаларға салық салу арқылы қажетті соманы
өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет салықты
белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық өнімнің бір
бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде салық
қатынасы бөлуші сипатта болады.
2. Салық – ақшалай нысанда төленеді.Натуралдық нысанда төленуі де
мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы саласында жиналған өнімнің бір бөлігі
салық ретінде төленеді. Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс
деп атап көрсетілген.
3. Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады. Салықты төлеген кезде
ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық төлеушіден мемлекетке
бағытталады. Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз)
айырмашылығы: Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай
қозғалады; Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге
бағытталады. Ал, қайтарымсыздық дегеніміз – ақшаны мерзімсіз
алудыбілдіреді, яғни ол соманы қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық – баламасыз сипатта болады. Салық құнның ақшалай нысанда
бірбағытта қозғалысын айқындайды, төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса
да қозғалыс жоқ. Толығырақ айтқанда, салық қандай да бір тауарға, немесе
мемлекеттік қызметке төлем болып есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын
көрсетеді. Сондықтан салық – баламасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады. Салықты төлеген
кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе материалдық құндылықтарда
жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді. Анығын айтқанда, салық салу
мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал меншік иелері
арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке меншіктен
мемлекеттік меншікке салық төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте алады.
6.Салық – тұрақты экономикалық қатынас тудырады. Салықты белгілеуде
тұрақты салық қатынастары пайда болады. тұрақтылықты мынадан байқауға
болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті құқықтық актілермен
белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу объектісі бар болса, ол
салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады. Салық қатыастарының
тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге бармауы тиіс. Кейбір
салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке төлемдік сипатта болады
(мысалы, мүлік салығын жеке азаматтар жылына бір рет төлейді) немесе кейде
кенеттен салық төлеу сипаты пайда болады (мәселен, ойламаған жерден жасаған
жұмысына жалақы алады).
Азаматтардың мүлік салығын төлеген кезде, оның салық қатынастары
қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің ағымдағы кезеңдегі төлеген
салықтарымен қоса, келесі салық кезеңдерінде де салық төлеуге міндетті
болады. бұл процесс салық төлеушілердің меншік иесі ретінде құқынан
айрылғанға дейін жалғасын таба береді. Сонымен қатар салықтың құқықтық
бірнеше белгілері бар, атап айтқанда: салықты – мемлекет немесе уәкілдік
берілген мемлекеттік орган белгілейлі; салық – құқықтық нысанда жүзеге
асады;салық – мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады; салықты
белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды; салық – мәжбүрлеме сипатта
болады; салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады;
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін олардың экономикалық маңызын түсіну
қажет. Ал салықтардың маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты.
Салықтардың мынадай негізгі қызметтері (функциялары) бар: Реттеушілік;
Фискалдық; Қайта бөлу. Фискалдық функция – барлық мемлекеттерге тән негізгі
қызмет. Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың
қоғамдық міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірісін толтыра отырып, экономикада әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге
асыруды қамтамасыз етеді. Салықтардың реттеушілік функциясы мемлекеттің
экономикалық қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық
шаруашылықтың дамуына қабылданатын бағдарламаға сәйкес ықпал етеді. Бұл
орайда салықтардың нысандарын таңдау, олардың ставкаларының, алу
әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл
реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен
тұтыну көлеміне ықпал етеді. Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер
табысының бір бөлігі мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-
әрекетінің ауқымы жалпы ұлттық өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы
анықталады; ол ұлттық табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді: бұл
үлес 1997 жылы – 19,7%, 1998 жылы – 16,6%, 1999 жылы – 17,4%, 2000 жылы –
22,6%, 2001 жылы – 22,2% болды.
Бұл негізгі функциялармен қатар салықтардың ынталандыру, бақылау
функцияларын да атауға болады. Салықтардың құрылу негіздері, салық
элементтері. Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтарды құру
мен алудың нақты әдістерін анықтайды, салықтың тиісті элементтері арқылы
салық салудың тәртібін белгілейді. Салық элементтері - бұл мемлекеттің заң
ак актілерімен анықталатын салықтың құрылу принциптері мен салық салуды
ұйымдастыру. Негізгі салық элементтеріне мыналар жатады:салық субъектісі;
салық салынушы; салық объектісі; салық базасы; салық салу бірлігі; салық
ставкасы; салық жеңілдіктері; салық төлеу мерзімі мен тәртібі; салық
төлеушілер мен салық органдарының міндеттері мен құқықтары; салық төлеуді
бақылау; салық заңдарын бұзғаны үшін санкциялар және т.б. Салық субъектісі
немесе салық төлеуші. Ол - заң бойынша салық төлеу міндеттілігі жүктелген
тұлға, алайда нарық механизмі арқылы салық ауыртпалығы басқа тұлғаға –
салық салынушыға аударылуы мүмкін.
Салық салынушылар – нақты салық ауыртпалығы (салық жүктемесі) түсетін
жеке тұлғалар, түпкілікті салық төлеушілер (салықтың ең соңғы, нақты
төлеушісі), яғни мемлекет азаматтары – Салық субъектісі. Салық төлеушіге
салық төлеу міндеттілігін жүктейтін құқықтық фактілер жиынтығы (дерек, іс-
қимыл, жағдай, оқиға). Мүлік пен іс-әрекеттер салық объектілері және салық
салуға байланысты объектілер болып табылады, олардың болуына байланысты
салық төлеушінің салықтық міндеттемесі туындайды. Салық базасы – салық салу
объектісі мен салық салуға байланысты объектінің құндық, заттай немесе өзге
де сипаттамалары, олардың негізінде бюджетке төленуге тиіс салықтар және
басқа да міндетті төлемдердің сомасы анықталады. Салықтың негізгі базасы
мыналар болып табылады:
- табысқа салынатын салық. Бұған корпорациялық және жеке табыс салығы
жатады;
- тауарларға салынатын салықтар. Олар қосылған құнға салынатын
салықтарды, кеден баждарын біріктіреді;
- капиталға салынатын салық. Оған жер салығы, мүлікке салынатын салық
және басқалары жатады. Салық салу өлшем бірлігі – салық базасын сандық
тұрғыдан көрсетуге пайдаланылатын салық салу ауқымының өлшем бірлігі.
Мысалы, автокөлік двигателінің қуаты көлік құралдарына салынатын салық
ауқымы болып табылады, ал қуат ат күші, киловатт өлшемінде көрсетілуі
мүмкін; алаң жер салығының ауқымы болып табылады, бұл ір елде түрлі
өлшемде: гектар, акр, шаршы метр өлшемдерінде көрсетіледі; бензинге акцизді
есептеу кезінде литр, баррель, галлон қолданылады. Салық ставкасы – салық
базасының өлшем бірлігіне абсолютті сомада немесе процентпен белгіленетін
салықтық есептеу мөлшері. Салық салу практикасында ставкалар тұрақты және
процентті болып бөлінеді.
Тұрақты ставкалар – табыс көзіне қарамастан салық салу бірлігіне
абсолюттік сомада белгіленеді (мысалы, мұнайдың 1 тоннасына, газдың 1 текше
метріне). Проценттік ставкалар – салық базасына қарай алынатын табыстың
мөлшеріне байланысты салық өлшем бірлігіне салынады. Проценттік ставканың 3
түрі бар: үйлесімді; прогрессивті; регрессивті.
Үйлесімді салық ставкалары – салық объектісіне (оның мөлшерін
саралауды есепке алмай) бірдей проценттік қатынаста іс-әрекет етеді.
Прогрессивті ставкалар – салық салынатын табыстың артуына сәйкес өсіп
отыратын салық ставкалары. Нәтижесінде салық төлеуші салықтың үлкен
абсолюттік сомасын ғана емес, сонымен бірге оның үлесін де төлейді. Мұндай
ставкалар ең алдымен табысы көп тұлғаларға ауыртпалық түсіреді.
Регрессивті ставкалар – табыстың өсуіне қарай төмендейді және табысы көп
тұлғаларға тиімді болып келеді, ал табысы аз адамдардың иығына ауыртпалық
түсіреді.
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес төлеушілерді салықтан толық немесе
ішінара босату. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады:
салық салынбайтын минимум – салық салудан толық босатылатын салық
объектісінің ең аз бөлігі; табыстың есептелген сомасынан шегерілетін
шегерімдер (асырауындағы жандарға, мүгедектерге – жеке табыс салығы
бойынша; күрделі қаржыларға, әлеуметтік объектілерді ұстауға, табиғат
қорғау шараларына жұмсалатын шығындардың сомасынан-корпорациялық табыс
салығы бойынша және т.б.); салық салынатын табыстың құрамына енбейтін сома
(мысалы, босату кезіндегі ұйғарымды жәрдемақы, жеке табыс салығы бойынша
өтемақы төлемдерінің сомасы); салық салудың жеке субъектілері мен
төлеушілердің санаттары үшін салық ставкасын төмендету. Салық
жеңілдіктеріне сонымен бірге төлеу мерзімін ұзарту және салық бойынша
бересіні есептен шығару да жатады. Жеңілдік кезеңі – салықтар бойынша
заңмен белгіленген жеңілдіктердің іс-әрекет ететін уақыты.
Салық төлеу мерзімі мен тәртібі – заңмен белгіленген әдістер мен салықты
бюджетке аудару шаралары. Салық төлеу тәртібі салықты бюджетке түсіру
шараларын тәртіпке келтіру үшін белгіленеді. Салық төлеушілер мен салық
органдарының құқықтары мен міндеттері - Салық кодексінің жалпы бөлімінде
берілген. Салықтық бақылау – салық қызметі органдарының салық заңының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақытылы аударылуын бақылауы.
Салық заңын бұзған салық төлеушілерге олардың жасырған сомасын,
төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу, салық заңын бұзу ауыртпалығына қарай
үлестік не еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетін төлемдер
мерзімін өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады. Салық
салу әдістері салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау
тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады:
- кадастрлық;
- салық төлеушінің декларациясы бойынша;
- табысты алу көзінен ұстап қалу;
- патенттік негізде.
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу
объектілерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы,
мүлік салығы) нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге
асырылады. Олар бойынша салық декларациясын есепті салық кезеңіне сәйкес
тапсырып отырады. Мысалы, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс салығын,
көлік құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер (арнаулы
салық режімін қолданатын заңды тұлғаларды қоспағанда) салық органына олар
бойынша декларацияны есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31-наурызынан
кешіктірмей өткізеді.
Жеке табыс салығы бойынша декларациясын мынадай салық төлеушілер:
- төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;
- тұрғын үй салу мен осындай құрылыс материалдарын сатып алуды жүзеге
асырғандар;
- Қазақстан Республикасы шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке
тұлғалар;
- Қазақстан Республикасы шегінен тыс жерлердегі шетел банктеріндегі
шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;
- Қазақстан Республикасы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заң
актілеріне сәйкес декларация беру жөнінде міндеттеме жүктелген адамдар;
- ҚР Парламентінің депутаттары, судьялар табыс етеді. Әскери
қызметкерлер мен ішкі істер органдарының қызметкерлері жеке табыс салығы
бойынша декларацияны уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген тәртіппен
ұсынады. Салық төлеушіден салық декларациясын табыс етудің белгіленген
мерзіміне дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уәкілетті мемлекеттік орган
салық декларациясын табыс ету мерзімін екі айдан аспайтын мерзімге ұзартуға
құқылы. Бірақ салық деларациясын тапсыру мерзімін өзгертпейді. Үшінші әдіс
бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің бухгалтериясы одан
салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды. Төртінші әдіспен салық
кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне берілетін патент негізінде
төленеді. Патент – арнаулы салық режімін қолдану құқығын куәландыратын және
салық сомасының бюджетке төленгендігін растайтын құжат. Салықтар кез-келген
өркениетті мемлекеттердің негізгі кіріс көзі. Қазақстан Республикасы
аумағында қолданылып жүрген заңды тұлғалардан алынатын барлық салықтар мен
алымдардың ішінде табыс салығының алатын орны ерекше. Әлемнің қандай
мемлекеті болмасын, барлығында табысқа не пайдаға салық салынады. Бұл
экономикалық категориялардың мазмұны, әсіресе олар салық салу объектісі
ретінде қызмет атқарса, олар тұрақсыз болады. Жалпы алғанда, пайда
дегеніміз шығыстарды шегергеннен кейінгі табыс, ал табыс-шаруашылық
субъектілерінің өз тауарын,қызметін, жұмысын сатқаннан түскен түсім.
Табыс категориясы қашанда пайда ұғымынан кең екендігі белгілі.
Қазақстанда қабылданған салықтық есеп ережесіне сәйкес, табыс – бұл
есепті кезеңдегі активтердің өсуі немесе міндеттемелердің азаюы. Табыс
алынған немесе алынуға тиіс өткізу құны бойынша бағаланады. Өткізу құны
салық төлеуші мен сатып алушы немесе активтерді қолданушы арасындағы
келісіммен анықталады. Қазақстан Республикасы өзінің 16 жылдық қысқа
тарихында салық салудың жоғарыда аталған екі кестесінде қолданып үлгірді.
Қазақ ССР-нің 1991 жылғы ақпанның 14-дегі Кәсіпорындардан, бірлестіктерден
және ұйымдардан алынатын салықтар туралы заңына сәйкес салық салу объектісі
ретінде пайда алынады. Осы заңды ауыстырған Қазақстан Республикасы
Президентінің 1994 жылғы ақпанның 12-дегі Пайда мен табысқа салық салу
туралы Заң күші бар Жарлығында салық салу объектісі ретінде табыс та,
пайда да алынады. Ал 1995 жылдың 24 сәуірінде қабылданған Қазақстан
Республикасы Президентінің Салықтар және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы заң күші бар Жарлығы мен қазіргі Салық кодексінде
де табыс салығы нысанына тоқтады және салық салудың ерекше категориясы
салық салынатын табысты енгізеді.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығында заңды
және жеке тұлғаларды қамтитын табыс салығының біртұтас конструкциясы
енгізілді. Бірақ бұл субъектілер арсында олардың табыс түрлері мен оны алу
әдістерінде айтарлықтай (едәуір) айырмашылық болуы бұл біріктірудің
тиімсіздігін көрсетті және заңды және жеке тұлғаларға салық салудың екі
режимі сақталды. Бұған қоса Қаржы Министрлігі заңды және жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығын есептеу мен төлеудің тәртібі туралы бөлек 2
нұсқаулық дайындады. Жаңа Салық Кодексінде осы кемшіліктер ескеріп Салық
Кодексінің табыс салығына байланысты ең негізгі ерекшелігі заңды және жеке
тұлғалардан алынатын табыс салығының бір тұтастығы бұзылып, жеке-жеке салық
болып бөлінген және дүниежүзілік халықаралық стандартқа сәйкес заңды
тұлғалардан алынатын табыс салығы корпорациялық табыс салығы деген жаңа
терминмен алынатын болды. Қабылданған концепцияға сәйкес корпорациялық
табыс салығының салық салу негізінде заңды тұлғалардан алынатын табыс
салығының салық салу принциптері алынған. Салық заңдылықтарының нормаларын
біркелкі түсіндіруді қамтамасыз ету, салық төлеушінің қолдануын жеңілдету,
салық тәртібін сақтау деңгейін жоғарлату мақсатында Салық Кодексінде
нормативтік-құқықтық актілерінің біргеше ережелері біріктірілген, яғни
Салық Кодексінде бұрынғы салық заңдылығындай, салықтың төлеушілері, салық
салу объектісі, Жылдық жиынтық табысты қалыптастыру әдістемесі, оны кейін
түзету мүмкіндіктері, шығындарды шегеріске жатқызу, сол сияқты табысты
анықтау, залады көшіру құқығы және бюджетке төлеуге жататын салықты есептеу
жолдары анықталған.
Табыс салғының бұрынғы есептеу әдісін сақтай отырып, жылдық жиынтық
табыс пен салықтық шегерістердің құрамын қайта қарау жолымен корпорациялық
табыс салығы бойынша салық ауыртпалығын төмендету ұсынылған. Корпорациялық
табыс салығының құрылу негізі. Корпорациялық табыс салығы корпорациялардың
табысына салынатын тікелей салық. Содай-ақ бюджеттің реттеуші кірісі болып
табылады. Бюджеттің кірісін реттелетін және бекітілетін салықтар құрайды.
Реттелетін салықтар –қалыпты мөлшер бойынша бюджеттің әр деңгейі арасындағы
бөлінетін салықтар. Бекітілетін салықтар –тек бір бюджетке түсетін
салықтар. Заңды тұлға дегеніміз Қазақстан Республикасының не шет
мемлекеттің заңдарына сәйкес құрылған дербес мүлкі бар, сол мүлікпен
құқықтар мен міндеттерге мүліктік және мүліктік емес қатынастарды жүзеге
асыратын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым.
Корпорациялық табыс салығын төлеушілерге Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкі мен мемлекеттік мекемелерді қоспағанда, Қазақстан
Республикасының резидент заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстан
Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе
Қазақстан Республикасындағы көздерден табыс алатын резидент емес заңды
тұлғалар жатады. Резидент заңды тұлға – Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес құрылған немесе оның нақты басқару органдары Қазақстанда болатын
заңды тұлға. Резидент емес заңды тұлға – Қазақстан Республикасы аумағында
кәсіпкерлік қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын, сондай-ақ
тұрақты мекеме құрмай Қазақстан Республикасынан табыстар алатын шетел заңды
тұлғалары. Табыс салығының салық салу объектілері болып салық салынатын
табыс;төлем көзінен салық салынатын табыс; Қазақстан Республикасында
қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғаның
таза табыс корпорациялық табыс салығы салынатын объектілер болып табылады.
Салық салынатын табыс жылдық жиынтық табыс пен көзделген шегерімдер
арасындағы айырма ретінде анықталады. Салық салынатын табыс=жылдық жиынтық
табыс-шегерістер.
Корпорациялық табыс салығының салық жүйесінде алатын орны ерекше.
Корпорациялық табыс салығы – заңды тұлғалардың табысына салынатын жалпы
мемлекеттік тікелей салық.
Қазақстан Республикасы аумағында қолданылып жүрген барлық салықтар мен
алымдардың ішіндегі ең маңыздысы „корпорациялық табыс салығы” болып
табылады. Корпорациялық табыс салығы Қазақстан Республикасының мемлекеттік
бюджет түсімдерінде маңызды орын алады.
Салық салу мәселелері бойынша салықтық міндеттемелерді атқару барысында
туындайтын айқын емес, нақтыланбаған тұстарды және қайшылықтарды жою
бойынша мәселелерді жедел шешетін, сондай-ақ салық төлеуден жалтарудың
болуы мүмкін схемасының жолын кесу бойынша Кон-сультациялық кеңес құрылады.
Корпорациялық табыс салығы (КТС) бойынша реформалауда тұжырымдалған
тәсілдің мәні – корпорациялық табыс салығының ставкаларын төмендету, аясы
тар салалық жеңілдіктер беруден бас тарту, автоматты түрде берілетін
бірыңғай инвестициялық ынталандыруларды жүргізу, залалдар мерзімін
ауыстыруды 10 жылға дейін ұзарту, сондай-ақ салық құрылымын жалпы жақсарту
болып табылады. 2009 жылдың 1қаңтарынан бастап жаңа Салық кодексі
шеңберінде салықтық жүктемелерді, ең алдымен, экономиканың шикізат емес
секторы үшін салықтық жүктемелерді едәуір төмендету көзделген. [3,205б.]
Корпоративтік табыс салығы кезең-кезеңімен 2009 жылы 30%-дан 20%-ға
дейін төмендеп 2010 жылы 17,5%-ға дейін және 2011 жылы 15%-ға дейін
төмендейді. Экономиканың барлық кәсіпорындары үшін инвестицияларды жүзеге
асыру үшін салық преференциялары көзделген. Атап айтқанда, өндірмейтін
секторлар үшін жедел өтеу, мұнай өндірушілер үшін - өтеудің екі есе нормасы
көзделген. Шағын және орта бизнес кәсіпорындары үшін корпоративтік табыс
салығы бойынша аванстық төлемдерді төлеу туралы талап алынып тасталады.
Жаңа инвестициялық преференциялар корпорациялық табыс салығы бойынша
ғана берілетін болады. Корпорациялық табыс салығы бойынша жеңілдіктер үш
жылға дейінгі кезең ішінде инвестицияларды жедел шегеру түрінде әрекет
ететін болады. Сонымен бірге залалдарды ауыстыру мерзімі 3 жылдан 10 жылға
дейін ұзартылады, бұл инвестицияларды есептен шығарудың артықшылықтарын
толығынан пайдалануға мүмкіндік береді. Преференциялар автоматты түрде,
яғни қызметті өңдеу өнеркәсібі секторында жүзеге асыратын кәсіпорынның
өтінім беру ретімен берілетін болады. Арнайы экономикалық аймақтарының
барлық аумағында қызмет талаптарын, атап айтқанда инвестициялық салық
преференциялар режимі бар корпоративтік табыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Корпоративтік табыс салығының теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... . 5
1.1 Корпоративтік табыс салығының пайда болу
алғышарттары ... ... ... ... ... . 5
1.2 Корпоративтік табыс салығының экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Корпоративтік табысқа салық салудың шетел
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . 20
2. Бюджет кірістерін қалыптастырудағы корпоративтік табыс
салығының
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 26
2.1 Корпоративтік табыс салығынын есептеу механизмі және төлеу реті ... . 26
2.2 Корпоративтік табыс салығы бюджет кірістерін қалыптастырудың
көзі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3 Астана қаласы Салық департаменті бойынша корпоративтік табыс
салығының түсу жағдайына
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
38
3. Қазақстан Республикасы корпоративтік табыс салығындағы мәселелер
және жетілдіру
тенденциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 46
3.1 Корпоративтік табыс салығында кездесетін
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... 46
3.2 Корпоративтік табыс салығын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Мемлекеттің тұрақты экономикасын құруда салықтар маңызды орын алады.
Экономикалық мазмұны тұрғысынан салық дегеніміз, кәсіпорын мен ұйымдардан
заңға негізделіп алынатын міндетті төлем жүйесі. Салық мәселесі мен салық
салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен. Салық – нарықтық қатынастардың
бір бөлігі, оның қызмет етуі елдегі экономикалық реформалардың
нәтижелілігімен тығыз байланысты. Өз кезегінде жүргізілген салықтық
реформаның тиімділігі мемлекеттің экономикалық дағдарысын, проблемаларын
шешуші қызметін атқаруда. Яғни салық – бұл белгілі бір көлемде, белгілі бір
мерзімде жалпы мемлекеттік қажеттіліктер үшін өкілетті мемлекеттік
органдардың актілері негізінде бюджетке төленетін заңды және жеке
тұлғалардың қайтарымсыз төлемдері.
Бүгінгі күні еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырап, дамып
және нығайып келеді. Елбасының Жолдауына зерделей үңілгенде мұндағы әр
тұжырым мұқият зерттеулермен, сараптаулармен, нақты болжаулармен
түйінделгенін ұғынамыз. Президент биылғы Жолдауында Қазақстанның әлемнің
бәсекеге барынша қабілетті әрі серпінді дамып келе жатқан мемлекеттерінің
қатарына қалай қосылуы жолындағы негізгі жеті басым бағытты айқындаған
екен. Сол басымдардың ішінде салық мәселесіне біршама өзгерістер енгізілді.
Екінші басым бағыт Қазақстанды жаңа белеске көтеру-тұрлаулы экономикалық
өрлеудің іргетасы болмақ. Яғни экономикалық саланы жаңарту және жаңғырту,
қарқынды дамыту жолдарын ұстануымыз қажет деп қарастырылған.[1, 32б.]
Салық салудың негізгі мақсаты – мемлекет қазынасын толтыру, еліміздің
экономикасын дамыту, әлеуметтік жағдайды жақсарту және кәсіпорын, тұрғындар
қаржыларын қоғамдық қажеттілікке тарту болып табылады.
Салықсыз мемлекеттің және онымен байланысты барлығының да өмір сүруі
мүмкін емес. Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік
органдарды қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар
ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық
рөлі артып келеді, мұны ЖҰӨ-нің көлеміндегі салық үлесінің ұлғаюынан көруге
болады. Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың, ұдайы өндіріс
процесіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде – жаңа сипатқа ие болуда.
Мұндай ықпал көп бағытта жүргізуде.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексіне сәйкес елімізде салықтардың
он үш түрі төленеді, оның ішінде өте маңызды салық болып корпорациялық
табыс салығы болып табылады. Осы корпорациялық табыс салықпен байланысты
сұрақтар неғұрлым мемлекет үшін, соғұрлым шаруашылық субъект үшін
көкейтесті. Мемлекет үшін корпорациялық табыс салығы – бюджеттегі кіріс
бөлімінің негізгі бабы, ал шаруашылық субъект үшін – бұл салықтың үлестік
салмағы үлесі өте үлкен, осыдан кәсіпкерлік қызметке тигізетін әсері
елеулі. Осы аталған мәселе – дипломдық жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты корпоративтік табыс салығының теориялық
негізін, салық салуды есептеу механизмін ашып көрсету, мемлекеттік бюджет
кірісіндегі корпорациялық табыс салығының үлесіне экономикалық талдау жасау
негізінде проблемаларын анықтау және жетілдіру бойынша шаралар кешенін
өңдеу болып табылады. Қойылған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешу
көзделген:
– корпоративтік табыс салығының пайда болу алғышарттарына
сипаттама беру;
– корпоративтік табыс салығының экономикалық мәнін ашу;
– корпоративтік табысқа салық салудың шетелдік тәжірибесін
зерттеу;
– корпоративтік табыс салығы - бюджет кірістерін қалыптастырудың
көзі ретінде қарастыру;
– Астана қаласы Салық департаменті бойынша корпоративтік табыс
салығының түсімдеріне талдау жасау;
– бірқатар теориялық негіздер мен практикалық талдауларды негізге
ала отырып корпоративтік табыс салығын жетілдіру жолдарын қарастыру.
Жоғарыда көрсетілген міндеттерді орындау барысында жұмыста Қазақстан
Республикасының статистика бойынша агенттігінің статистикалық материалдары
мен Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің Салық департаментінің
ақпараттық мәліметтері қолданылды.
Жұмыстың тақырыбының теориялық және практикалық өзектілігі, тақырыптың
зерттелу деңгейі, зерттеу мақсаттары мен міндеттері, зертеудің объектісі
анықталып, қорғауға ұсынылған негізгі ғылыми жаңалықтары келтірілген.
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі, корпорациялық табыс салығының
экономикалық мәні, пайда болу алғышарттары, мазмұны, атқаратын қызметтері,
түрлері және корпорациялық табыс салығын салудағы кейбір дамыған
шетелдердің тәжрибесі қарастырылған.
Қазақстан Республикасының корпорациялық табыс салығының даму жағдайы
және даму тенденциялары, салық механизмдері және салық салуды жетілдіру
жолдары талданады. Сонымен, корпорациялық табыс салығында туындайтын
мәселелер, корпорациялық табыс салығын жетілдіру жолдары ұсынылады.
Корпорациялық табыс салығы бюджетке түсетін түсімдерінің негізгі сомасы
болып табылады, сонымен қатар экономикаға әсер етеді, экономика жағдайында
кәсіпкерлердің нарықтағы белсенділігін арттырады.
1. Корпорациялық табыс салығының теориялық негіздері
1.1 Корпорациялық табыс салығының пайда болу алғышарттары
Қазіргі нарықтық экономика жүйесінде салықтардың алатын орны өте зор.
Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі бөлігі. Бүгінгі күнде салықтар
әлеуметтік сферада және экономикалық реттеуде негізгі инструмент ретінде
көрініс табады, өйткені мемлекет салық жүйесінің көмегімен ұлттық табысты
қайта бөлу кезінде өзінің әсерін тигізе алады.
Ұйымдық–құқықтық жағынан салықтар бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң
жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленеті
қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге
асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып
табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп
дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен
сұрау салуларына бейімделеді. [1,79б.]
Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың
дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса
жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі-
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі
қоғамның экономикалық құрылысымен мемлекеттің табиғатымен және
функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды төлеу
әрбір азаматтың қасиетті борышы деген. Қазақстан Республикасы
Конституциясында - заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге
де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады
деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалығын) бөлудің
екі қағидаты қалыптасқан:
1) пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
2) қайыр көрсету (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың
қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және
табыстың өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын А.Смит
ұсынған еді. Олар мынаған саяды:
1) салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс
(әділеттілік қағидаты);
2) салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл
анықталуы керек (анықталған қағидат);
3) әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және әдіспен
алынуы тиіс (қолайлылық қағидаты);
4) салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салуда зорлық-зомбылықты жоқ етті, бұл
процеске реттеуді енгізді және А.Смитке салықтар оны төлейтіндерге
құлшылықтың нысаны емес, бостандықтың нышаны деп қорытынды жасуға
мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағидаттардың
тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.
Мемлекет салықтарды экономиканы реттеп отыратын экономикалық тұтқа
ретінде пайдаланады. Салықтың экономикалық мазмұны реттеушілік,
қазынагерлік және қайта бөлушілік міндеттерінде көрінеді. Мемлекет салық
қызметін пайдалана отырып, салық жүйесін анықтайды және қызмет ету
тетіктерін дайындайды, нақты даму сатысындағы қоғамның даму міндеттері мен
әлеуметтік-экономикалық мақсаттарға байланысты әзірленген экономикалық
саясатқа орай салық саласындағы әр түрлі шараларды өткізеді.
Рыноктық қатынастардың қалыптасу жағдайында салық саясаты саласындағы
негізгі бағыттар мемлекет пен салық төлеушінің арасындағы жаңа қатынастарды
тиімді көрсететін салықты анықтау болып табылады.
Салық ұғымы мен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін
құрайды. [3,285б.]
Салық жүйесін мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржы
қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі яғни,
салық салу әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары мен салыққа
қатысты кесімдердің, салық қызметі органдарының жиынтығы құрайды.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы болуымен
қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси
әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады. Еліміздің
салық жүйесінің дамуын төрт кезеңге бөліп қарастыруға болады:
1-ші кезең (1992-1995 жж) – жаңа салық жүйесі базисінің, салық
кезеңінің өңделуі және іске қосылуы;
2-ші кезең (1996-1998 жж.) – нарықтық экономика талаптарына сай келетін
салық жүйесін құруды аяқтау;
3-ші кезең (1998-2000жж.) – барлық қағидалардың ескерілуі арқылы салық
жүйесіне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу, салық жүйесін одан әрі
жетілдіру.
4-ші кезең (2001-2007 жж.) – Жаңа салық Кодексі қабылданып, іске
қосылды.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған
Қазақстан Республикасындағы Салық жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін
құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады.
Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі жұмыстардың бірі болып
саналады. Осы кезеңдерде елде көптеген өзгерістер болды және экономиканың
дамуына көптеген құбылыстар, атап айтқанда, меншіктің көптеген түрлерінің
дамуы, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы
қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі және тағы да басқа құбылыстар
іске аса бастады.
Осы Заң бойынша алғаш рет Қазақстан Республикасында 42 салық түрі қызмет
етті және олар 3 топқа бөлінді:
жалпы мемлекеттік салықтар – 10,
міндетті түрде төленетін жергілікті салықтар мен алымдар – 11,
жергілікті салықтар мен алымдардың 18 түрі.
Бұл салықтардың негізін табыс салығы, пайдаға салынатын салық, қосылған
құнға салынатын салық, акциз салығы, жер салығы және тағы басқа салықтар
құрады.
Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшіліктері де болды. Атап айтқанда,
басқа елдерге қарағанда біздің салық жүйеміздің жинақталған ғылыми және
практикалық тәжірибелерінің жеткіліксіздігі, салық түрлерінің көптігі,
халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс қалуы, айналымды
анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің көптігі және тағы да
басқалары. Осыдан келіп еліміздің салық жүйесін реформалаудың қажеттігі
туындады. [15,4-9б.]
Қазақстан Үкіметі 1992 жылдың басында салық жүйесін кезеңді түрде
реформалаудың концепциясын қабылдады. Аталмыш концепцияны іске асырудағы
негізгі кезең болып Қазақстан Республикасы Президентінің 24-ші сәуірдің
1995 жылында қабылдаған „Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы” Заң күші бар жарлығы табылады. Ол 1995 ж 1-ші шілдесінен
бастап іске қосылды, нәтижесінде бұрын қызмет еткен 42 салық түрінің орнына
11 салықтар мен алымдар қызмет ететін болды. Бұл Салық Заңдылығы бойынша
еліміздің салық жүйесі нарықтық қатынастар талабына біршама бейімделіп,
халықаралық тәжірибеге мейлінше жақындатылады. 1999 жылы салық жүйесі 5 рет
өзгерістерге ұшырады. Осыған орай 2000 жылы 1-ші қаңтарынан бастап
Қазақстан Республикасында 17 түрі салықтар мен алымдар қызмет етті. 4-ші
кезеңде, яғни 2001 жылдың 12 маусымында Жаңа Салық Кодексі қабылданып,
2002 ж. 1-ші қаңтарынан бастап іске қосылды. Салық Кодексінде Қазақастан
Республикасында қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттік
баж, 4 кедендік алым белгіленген.
5-ші кезең (2008-2009 жж.) –салық Кодексіне өзгерту қабылданып, іске
қосылды.
Мемлекет басшысы 2008 жылғы 6 ақпандағы Қазақстан халқының әл-ауқатын
арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты Қазақстан халқына
Жолдауында Салық кодексінде күрделі, көпқұрамалы міндет – бір мезгілде
салық жүйесінің ашықтығын, салық салудағы бейтараптықты, салықтық
әкімшілендірудің қарапайымдылығы мен тиімділігін қамтамасыз етіп,
экономиканың сапалы дамуы үшін ынталандыру жүйелерін құруды тапсырды.
Мемлекет басшысының тікелей тапсырмасымен әзірленген жаңа Салық
кодексінің жобасын еліміздің басты фискалдық құжаты 2009 жылдың 1
қаңтарынан бастап заңды күшіне енді .
– Жаңа кодекс арқылы енгізілетін ең басты өзгеріс – кезең-кезеңмен
корпорациялық табыс салығының (КТС) мөлшерлемесін азайту. Мәселен, аталған
салық түрін 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап – 30 пайыздан 20 пайыздық
мөлшерлемеге көшірілді.
Қазақстан Республикасы салық жүйесін басқару Қазақстан Республикасы
Конституциясы бойынша Президентке, Парламентке, Үкіметке, Қаржы
Министрлігіне жүктеледі. Салық қызметі органы Қазақстан Республикасы Қаржы
Министрлігі Салық Комитетінен және облыс, Астана, Алматы қалалары, аудандар
мен қалалар бойынша салық комитеттерінен тұрады.
Қаржы Министрлігінің салық комитеті салықтар және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдердің толық әрі уақытылы түсуіне мемлекеттік
басқаруды қамтамасыз ететін және салық қызметі органдарын басқаратын
орталық атқарушы орган болып табылады. Салық қызметі органдарына салық
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін,
міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын
қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салық
міндеттемелерінің орындалуына салық бақылауын жүзеге асыру жөніндегі
міндеттер жүктеледі. Салық органдары тиісті жоғары тұрған салық қызметі
органдарына төменнен жоғары қарай тікелей бағынады және жергілікті атқарушы
органдарға жатпайды.
Уәкілетті мемлекеттік орган салық органдарына басшылық жасауды
жүзеге асырады.
Салық органдарының бірінші басшыларын қызметке уәкілетті мемлекеттік
органның бірінші басшысы тағайындалады. Салық жүйесі мемлекеттік заңды және
жеке тұлғалармен жиынтықты қаржылық қатынасын және салықтар, нысандар,
салық салудың әдістері мен тәсілдерін, соңғысына заңды актілерін, сондай-ақ
басқару органының жиынтығын, салық қызметін көрсетеді. Салық төмендегідей
жіктеледі:
1) объекті бойынша салық салу;
2) пайдалану бойынша;
3) салық алынатын органдар бойынша;
4) экономикалық белгілері бойынша;
5) салық салу объектісін бағалау деңгейі бойынша;
Салық заңдары – бұл салық салу аясындағы қоғамдық қатынастарды
реттейтін нормативтік –құқықтық актілердің жиынтығы.
Қазақстан Республикасында 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап салық
қатынастарын реттеуші болып табылатын №209-ІІ 3ҚР Салық кодексі 2001 жылдың
12 маусымында Қазақстан Республикасында мәжілісімен қабылданды. Аталған
құжатта бюджетке барлық салықтар мен міндетті төлемдер белгіленетін,
енгізілетін, өзгертілетін немесе Салық кодексімен белгіленген тәртіп
бойынша күшін жоятын ереже енгізілген.
Қазақстан Республикасның салық заңдары қағидаларының мәні ҚР Салық
кодексімен белгіленген, салық салу қағидаларына оның ережесі қарама-қайшы
болмайтынын көрсетеді. Салық салудың міндетті принциптеріне сәйкес салық
төлеуші – салық салу заңының толық көлемі мен белгіленген мерзіміне сай
салық міндеттемелерін орындауға міндетті. Салық салудың айқындалған
қағидаларына сәйкес Қазақстан Республикасының бюджетіне түсетін салықтар
мен басқа да міндетті төлемдер нақты болуы тиісті. Салық салудың нақтылығы
салық төлеушінің салық заңындағы барлық негіздер мен пайда болған
тәртібінің орындалуын немесе тоқтатылуын білдіреді. [2,238 б.]
Жаңа кодекс арқылы енгізілетін ең басты өзгеріс – кезең-кезеңмен
корпорациялық табыс салығының (КТС) мөлшерлемесін азайту. Мәселен, аталған
салық түрін 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап – 30 пайыздан 20 пайызға; 2010
жылдың 1 қаңтарынан бастап – 20-дан 17,5 пайызға; ал 2011 жылдың 1
қаңтарынан 15 пайыздық мөлшерлемеге көшіру ұсынылған. Бұл – жаңа жобаның ең
негізгі жаңалығы деуге болады. Осындай жаңартулар арқылы жалпы салықтың
салмағын азайтып, елімізде кәсіпкерліктің кең қанат жаюына жол ашпақ.
Сондай-ақ басты өзгерістердің тағы біреуі – 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап
қосылған құн салығының (ҚҚС) мөлшерлемесін 13-тен 12 пайызға төмендету
көзделді. Бұл заңнан мемлекеттің ұтатыны – салық салудың тәртібін жеңілдету
нәтижесінде кәсіпкерліктің дамуына серпін береді. Жеке меншік секторға
пайдалы жағы – айналымдағы қаржылары салықтан босап, салық есептемесі
жеңілдетіледі. Онымен бірге, жеке меншік бизнес те анағұрлым жеңілдетілген
салық жүйесімен өмір сүреді. Яғни салық органдарында сағаттап кезек күтпей,
уақытының көп бөлігін өз шаруасына бөледі деген сөз. Жаңа жоба салықты
әкімшіліктендіру бағытында да жақсы нәтижелерге қол жеткізеді. Өйткені,
салық салуды, оның есептелуін және салық төлеудің тәртібін жеңілдету арқылы
салық органдарының қызметі жетілдіріледі, ақпараттық жүйелер дамиды. Мұның
нәтижесінде, әкімшіліктендіру жүйесі де жаңарады. Салық кодексінің жаңа
жобасы қазіргі кезде әлемнің өркениетті елдері қолданып отырған Батыстағы
салық жүйесінің барлық жақсы жақтары қамтылған.
Қазіргі кезде кәсіпкерліктің алдында тұрған ең үлкен әкімшілік кедергі –
салық есептілігінің шамадан тыс болуы. Бұл бағытта үлкен-үлкен шаралар
жүзеге асырылуда. Салықтың негізгі түрлері бойынша салық есептілігі барынша
қысқартылды. Жаңа кодексте салық есептілігін берудің біртұтас мерзімі
қарастырылып отыр. Яғни салық төлеудің жалпыға ортақ мерзімін бір айға
дейін ұзарттық деуге болады. Мәселен, қазір салық төлеушілер әр айдың 20-
нан кешіктермей салық туралы есептерін беру міндеттелсе, оны жаңа заңда
келесі айдың 25-жұлдызына жылжытты. Онымен қоса, шағын және орта бизнеске
арналып корпорациялық табыс салығы (КТС) бойынша аванстық төлемдер
шегерілді. Бұл – бизнес жыл сайын салық органдарына келіп, КТС бойынша
аванстық төлемдер туралы есеп беруден құтылды деген сөз. Сондай-ақ
әкімшілік процедуралар да жеңілдетілді. Тағы бір жаңалық – ҚҚС бойынша бір
ғана салық төлеу кезеңі белгіленді. Бұған дейін салық төлеу мерзімі бір ай
немесе бір тоқсан болып келсе, енді ол бір тоқсан болып өзгертілді. Бұл
әрекеттердің барлығы салық процедураларын жетілдіру үшін жасалып отыр.
Мәселен, бұған дейін салық төлеушілер ай сайын ҚҚС бойынша декларация
тапсырып келсе, ал келесі жылдан бастап салық декларациясын тек бір
тоқсанда ғана тапсыратын болады.
Сонымен 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының Салық
кодексінің жаңа жобасында баса назар аударылған негізгі ережелері:
1.Салық салу мәселелері бойынша салықтық міндеттемелерді атқару
барысында туындайтын айқын емес, нақтыланбаған тұстарды және қайшылықтарды
жою бойынша мәселелерді жедел шешетін, сондай-ақ салық төлеуден жалтарудың
болуы мүмкін схемасының жолын кесу бойынша Кон-сультациялық кеңес құрылады.
Оны Премьер-Министр басқаратын болады.
2.Корпорациялық табыс салығы (КТС) бойынша реформалауда тұжырымдалған
тәсілдің мәні – корпорациялық табыс салығының ставкаларын төмендету, аясы
тар салалық жеңілдіктер беруден бас тарту, автоматты түрде берілетін
бірыңғай инвестициялық ынталандыруларды жүргізу, залалдар мерзімін
ауыстыруды 10 жылға дейін ұзарту, сондай-ақ салық құрылымын жалпы жақсарту
болып табылады. 2009 жылдың 1қаңтарынан бастап жаңа Салық кодексі
шеңберінде салықтық жүктемелерді, ең алдымен, экономиканың шикізат емес
секторы үшін салықтық жүктемелерді едәуір төмендету көзделген. [3,205б.]
Корпоративтік табыс салығы кезең-кезеңімен 2009 жылы 30%-дан 20%-ға
дейін, 2010 жылы 17,5%-ға дейін және 2011 жылы 15%-ға дейін төмендейді.
Қосылған құн салығының ставкасы келесі жылдан бастап 13-тен 12%-ға дейін
төмендейді. ҚҚС салынатын айналымның ең аз көлемі 2 есе 38 млн. теңгеге
дейін ұлғаяды. Әлеуметтік салық ставкаларының регрессивті шәкілінің орнына
11% мөлшеріндегі бірыңғай ставка енгізілетін болады.
Экономиканың барлық кәсіпорындары үшін инвестицияларды жүзеге асыру үшін
салық преференциялары көзделген. Атап айтқанда, өндірмейтін секторлар үшін
жедел өтеу, мұнай өндірушілер үшін - өтеудің екі есе нормасы көзделген.
Шағын және орта бизнес кәсіпорындары үшін корпоративтік табыс салығы
бойынша аванстық төлемдерді төлеу туралы талап алынып тасталады.
1.2 Корпоративтік табыс салығының экономикалық мәні
Салықтар – тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуінің және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды. Салықтар барлық елдерде олардың
қоғамдық – экономикалық құрылысы мен саяси іс бағытына қарамастан ұлттық
мемлекет кірістерінің негізгі көзі, ұлттық табысты қайта бөлудің басты
қаржылық тетігі, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін
қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен ажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырады. Салықтар мемлекеттің құрылуымен
бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып
табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса, оның
салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Егер екі
мемлекет бір-бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемлекет жеңілген мемлекеттің
барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір мөлшерде салық салып
отырған.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.
Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады. Салық салу
мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми басылымдарда
міндетті түрде жариялануға жатады. Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің
сипатты ерекшелігі олардың сан алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз
пайдаланылуы болып табылады. Осынысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ
басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан,
төлем аударымдарынан айырмашылығы болады.
Салық – мемлекет бір жақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі
бір мөлшерде қайтарымсыз және өтеусіз, тұрақты сипатта бюджетке төленетін
төлемдер. Салықтар – қайтарымсыз, баламасыз және тұрақты сипаттағы құқықтық
формадағы мемлекет арқылы белгіленген міндетті төлемдер. Салықты басқа да
төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі салық белгілі бір обьектілерден
(табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді. Сонымен қатар салықты
төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі – бір күндік, он күндік,
айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде немесе мөлшерде (салық
ставкасы) алынады. Салық материалдық тұрғыдан алғанда, бұл белгілі бір
уақытта, белгіленген тәртіппен белгілі мөлшерде салық төлеушінің мемлекетке
төлейтін ақшалай сомасы, ал экономикалық мағынада – белгілі уақытта
белгіленген тәртіппен белгілі бір мөлшердегі құнының мемлекет пен төлеуші
арасындағы бір жақты қозғалысын байланыстарын ақша қатынастары, заңдық не
құқықтық мағынада – бұл тұлғаның мемлекетке белгілі бір мөлшердегі ақшалай
беретін міндеттемені тудыратын мемлекеттік бағалы қағаз. Салықтардың
экономикалық мәні салықтарды мемлекеттің өзінің функциялары мен міндеттерін
жүзеге асыру үшін жұмылдырылатын шаруашылық жүргізуші субъектіден,
азаматтардан ұлттық табыстың белгілі бір үлесін алу жөніндегі өндірістік
қатынастардың бөлігі болып табылатындығында және мемлекеттің заңды және
жеке тұлғалармен қалыптасатын ақша қарым–қатынастарымен сипатталады,
сондықтан салықтар экономикалық категория ретінде қаралады. Салықтардан
мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың
әлеуметтік–экономикалық мәні, олардың түрлері мен ролі қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен
айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу – әрбір
азаматтың қасиетті борышы деген еді. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және
сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.
Салықтар – мемлекеттің тұрақты қаржы көзі.
Салықты бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден
ерекшелендіретін айрықша белгілері бар, атап айтсақ:
Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі; Салық – ақшалай
нысанда төленеді; Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады;
Салық – баламасыз сипатта болады; Салық – салықты төлеген кезде меншік
нысандары айқындалады; Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады;
Осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық;
1.Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік апппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді. Сондықтан
мемлекет заңды және жеке тұлғаларға салық салу арқылы қажетті соманы
өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет салықты
белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық өнімнің бір
бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде салық
қатынасы бөлуші сипатта болады.
2. Салық – ақшалай нысанда төленеді.Натуралдық нысанда төленуі де
мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы саласында жиналған өнімнің бір бөлігі
салық ретінде төленеді. Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс
деп атап көрсетілген.
3. Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады. Салықты төлеген кезде
ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық төлеушіден мемлекетке
бағытталады. Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз)
айырмашылығы: Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай
қозғалады; Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге
бағытталады. Ал, қайтарымсыздық дегеніміз – ақшаны мерзімсіз
алудыбілдіреді, яғни ол соманы қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық – баламасыз сипатта болады. Салық құнның ақшалай нысанда
бірбағытта қозғалысын айқындайды, төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса
да қозғалыс жоқ. Толығырақ айтқанда, салық қандай да бір тауарға, немесе
мемлекеттік қызметке төлем болып есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын
көрсетеді. Сондықтан салық – баламасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады. Салықты төлеген
кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе материалдық құндылықтарда
жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді. Анығын айтқанда, салық салу
мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал меншік иелері
арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке меншіктен
мемлекеттік меншікке салық төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте алады.
6.Салық – тұрақты экономикалық қатынас тудырады. Салықты белгілеуде
тұрақты салық қатынастары пайда болады. тұрақтылықты мынадан байқауға
болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті құқықтық актілермен
белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу объектісі бар болса, ол
салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады. Салық қатыастарының
тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге бармауы тиіс. Кейбір
салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке төлемдік сипатта болады
(мысалы, мүлік салығын жеке азаматтар жылына бір рет төлейді) немесе кейде
кенеттен салық төлеу сипаты пайда болады (мәселен, ойламаған жерден жасаған
жұмысына жалақы алады).
Азаматтардың мүлік салығын төлеген кезде, оның салық қатынастары
қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің ағымдағы кезеңдегі төлеген
салықтарымен қоса, келесі салық кезеңдерінде де салық төлеуге міндетті
болады. бұл процесс салық төлеушілердің меншік иесі ретінде құқынан
айрылғанға дейін жалғасын таба береді. Сонымен қатар салықтың құқықтық
бірнеше белгілері бар, атап айтқанда: салықты – мемлекет немесе уәкілдік
берілген мемлекеттік орган белгілейлі; салық – құқықтық нысанда жүзеге
асады;салық – мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады; салықты
белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды; салық – мәжбүрлеме сипатта
болады; салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады;
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін олардың экономикалық маңызын түсіну
қажет. Ал салықтардың маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты.
Салықтардың мынадай негізгі қызметтері (функциялары) бар: Реттеушілік;
Фискалдық; Қайта бөлу. Фискалдық функция – барлық мемлекеттерге тән негізгі
қызмет. Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың
қоғамдық міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірісін толтыра отырып, экономикада әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге
асыруды қамтамасыз етеді. Салықтардың реттеушілік функциясы мемлекеттің
экономикалық қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық
шаруашылықтың дамуына қабылданатын бағдарламаға сәйкес ықпал етеді. Бұл
орайда салықтардың нысандарын таңдау, олардың ставкаларының, алу
әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл
реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен
тұтыну көлеміне ықпал етеді. Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер
табысының бір бөлігі мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-
әрекетінің ауқымы жалпы ұлттық өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы
анықталады; ол ұлттық табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді: бұл
үлес 1997 жылы – 19,7%, 1998 жылы – 16,6%, 1999 жылы – 17,4%, 2000 жылы –
22,6%, 2001 жылы – 22,2% болды.
Бұл негізгі функциялармен қатар салықтардың ынталандыру, бақылау
функцияларын да атауға болады. Салықтардың құрылу негіздері, салық
элементтері. Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтарды құру
мен алудың нақты әдістерін анықтайды, салықтың тиісті элементтері арқылы
салық салудың тәртібін белгілейді. Салық элементтері - бұл мемлекеттің заң
ак актілерімен анықталатын салықтың құрылу принциптері мен салық салуды
ұйымдастыру. Негізгі салық элементтеріне мыналар жатады:салық субъектісі;
салық салынушы; салық объектісі; салық базасы; салық салу бірлігі; салық
ставкасы; салық жеңілдіктері; салық төлеу мерзімі мен тәртібі; салық
төлеушілер мен салық органдарының міндеттері мен құқықтары; салық төлеуді
бақылау; салық заңдарын бұзғаны үшін санкциялар және т.б. Салық субъектісі
немесе салық төлеуші. Ол - заң бойынша салық төлеу міндеттілігі жүктелген
тұлға, алайда нарық механизмі арқылы салық ауыртпалығы басқа тұлғаға –
салық салынушыға аударылуы мүмкін.
Салық салынушылар – нақты салық ауыртпалығы (салық жүктемесі) түсетін
жеке тұлғалар, түпкілікті салық төлеушілер (салықтың ең соңғы, нақты
төлеушісі), яғни мемлекет азаматтары – Салық субъектісі. Салық төлеушіге
салық төлеу міндеттілігін жүктейтін құқықтық фактілер жиынтығы (дерек, іс-
қимыл, жағдай, оқиға). Мүлік пен іс-әрекеттер салық объектілері және салық
салуға байланысты объектілер болып табылады, олардың болуына байланысты
салық төлеушінің салықтық міндеттемесі туындайды. Салық базасы – салық салу
объектісі мен салық салуға байланысты объектінің құндық, заттай немесе өзге
де сипаттамалары, олардың негізінде бюджетке төленуге тиіс салықтар және
басқа да міндетті төлемдердің сомасы анықталады. Салықтың негізгі базасы
мыналар болып табылады:
- табысқа салынатын салық. Бұған корпорациялық және жеке табыс салығы
жатады;
- тауарларға салынатын салықтар. Олар қосылған құнға салынатын
салықтарды, кеден баждарын біріктіреді;
- капиталға салынатын салық. Оған жер салығы, мүлікке салынатын салық
және басқалары жатады. Салық салу өлшем бірлігі – салық базасын сандық
тұрғыдан көрсетуге пайдаланылатын салық салу ауқымының өлшем бірлігі.
Мысалы, автокөлік двигателінің қуаты көлік құралдарына салынатын салық
ауқымы болып табылады, ал қуат ат күші, киловатт өлшемінде көрсетілуі
мүмкін; алаң жер салығының ауқымы болып табылады, бұл ір елде түрлі
өлшемде: гектар, акр, шаршы метр өлшемдерінде көрсетіледі; бензинге акцизді
есептеу кезінде литр, баррель, галлон қолданылады. Салық ставкасы – салық
базасының өлшем бірлігіне абсолютті сомада немесе процентпен белгіленетін
салықтық есептеу мөлшері. Салық салу практикасында ставкалар тұрақты және
процентті болып бөлінеді.
Тұрақты ставкалар – табыс көзіне қарамастан салық салу бірлігіне
абсолюттік сомада белгіленеді (мысалы, мұнайдың 1 тоннасына, газдың 1 текше
метріне). Проценттік ставкалар – салық базасына қарай алынатын табыстың
мөлшеріне байланысты салық өлшем бірлігіне салынады. Проценттік ставканың 3
түрі бар: үйлесімді; прогрессивті; регрессивті.
Үйлесімді салық ставкалары – салық объектісіне (оның мөлшерін
саралауды есепке алмай) бірдей проценттік қатынаста іс-әрекет етеді.
Прогрессивті ставкалар – салық салынатын табыстың артуына сәйкес өсіп
отыратын салық ставкалары. Нәтижесінде салық төлеуші салықтың үлкен
абсолюттік сомасын ғана емес, сонымен бірге оның үлесін де төлейді. Мұндай
ставкалар ең алдымен табысы көп тұлғаларға ауыртпалық түсіреді.
Регрессивті ставкалар – табыстың өсуіне қарай төмендейді және табысы көп
тұлғаларға тиімді болып келеді, ал табысы аз адамдардың иығына ауыртпалық
түсіреді.
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес төлеушілерді салықтан толық немесе
ішінара босату. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады:
салық салынбайтын минимум – салық салудан толық босатылатын салық
объектісінің ең аз бөлігі; табыстың есептелген сомасынан шегерілетін
шегерімдер (асырауындағы жандарға, мүгедектерге – жеке табыс салығы
бойынша; күрделі қаржыларға, әлеуметтік объектілерді ұстауға, табиғат
қорғау шараларына жұмсалатын шығындардың сомасынан-корпорациялық табыс
салығы бойынша және т.б.); салық салынатын табыстың құрамына енбейтін сома
(мысалы, босату кезіндегі ұйғарымды жәрдемақы, жеке табыс салығы бойынша
өтемақы төлемдерінің сомасы); салық салудың жеке субъектілері мен
төлеушілердің санаттары үшін салық ставкасын төмендету. Салық
жеңілдіктеріне сонымен бірге төлеу мерзімін ұзарту және салық бойынша
бересіні есептен шығару да жатады. Жеңілдік кезеңі – салықтар бойынша
заңмен белгіленген жеңілдіктердің іс-әрекет ететін уақыты.
Салық төлеу мерзімі мен тәртібі – заңмен белгіленген әдістер мен салықты
бюджетке аудару шаралары. Салық төлеу тәртібі салықты бюджетке түсіру
шараларын тәртіпке келтіру үшін белгіленеді. Салық төлеушілер мен салық
органдарының құқықтары мен міндеттері - Салық кодексінің жалпы бөлімінде
берілген. Салықтық бақылау – салық қызметі органдарының салық заңының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақытылы аударылуын бақылауы.
Салық заңын бұзған салық төлеушілерге олардың жасырған сомасын,
төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу, салық заңын бұзу ауыртпалығына қарай
үлестік не еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетін төлемдер
мерзімін өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады. Салық
салу әдістері салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау
тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады:
- кадастрлық;
- салық төлеушінің декларациясы бойынша;
- табысты алу көзінен ұстап қалу;
- патенттік негізде.
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу
объектілерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы,
мүлік салығы) нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге
асырылады. Олар бойынша салық декларациясын есепті салық кезеңіне сәйкес
тапсырып отырады. Мысалы, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс салығын,
көлік құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер (арнаулы
салық режімін қолданатын заңды тұлғаларды қоспағанда) салық органына олар
бойынша декларацияны есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31-наурызынан
кешіктірмей өткізеді.
Жеке табыс салығы бойынша декларациясын мынадай салық төлеушілер:
- төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;
- тұрғын үй салу мен осындай құрылыс материалдарын сатып алуды жүзеге
асырғандар;
- Қазақстан Республикасы шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке
тұлғалар;
- Қазақстан Республикасы шегінен тыс жерлердегі шетел банктеріндегі
шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;
- Қазақстан Республикасы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заң
актілеріне сәйкес декларация беру жөнінде міндеттеме жүктелген адамдар;
- ҚР Парламентінің депутаттары, судьялар табыс етеді. Әскери
қызметкерлер мен ішкі істер органдарының қызметкерлері жеке табыс салығы
бойынша декларацияны уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген тәртіппен
ұсынады. Салық төлеушіден салық декларациясын табыс етудің белгіленген
мерзіміне дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уәкілетті мемлекеттік орган
салық декларациясын табыс ету мерзімін екі айдан аспайтын мерзімге ұзартуға
құқылы. Бірақ салық деларациясын тапсыру мерзімін өзгертпейді. Үшінші әдіс
бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің бухгалтериясы одан
салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды. Төртінші әдіспен салық
кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне берілетін патент негізінде
төленеді. Патент – арнаулы салық режімін қолдану құқығын куәландыратын және
салық сомасының бюджетке төленгендігін растайтын құжат. Салықтар кез-келген
өркениетті мемлекеттердің негізгі кіріс көзі. Қазақстан Республикасы
аумағында қолданылып жүрген заңды тұлғалардан алынатын барлық салықтар мен
алымдардың ішінде табыс салығының алатын орны ерекше. Әлемнің қандай
мемлекеті болмасын, барлығында табысқа не пайдаға салық салынады. Бұл
экономикалық категориялардың мазмұны, әсіресе олар салық салу объектісі
ретінде қызмет атқарса, олар тұрақсыз болады. Жалпы алғанда, пайда
дегеніміз шығыстарды шегергеннен кейінгі табыс, ал табыс-шаруашылық
субъектілерінің өз тауарын,қызметін, жұмысын сатқаннан түскен түсім.
Табыс категориясы қашанда пайда ұғымынан кең екендігі белгілі.
Қазақстанда қабылданған салықтық есеп ережесіне сәйкес, табыс – бұл
есепті кезеңдегі активтердің өсуі немесе міндеттемелердің азаюы. Табыс
алынған немесе алынуға тиіс өткізу құны бойынша бағаланады. Өткізу құны
салық төлеуші мен сатып алушы немесе активтерді қолданушы арасындағы
келісіммен анықталады. Қазақстан Республикасы өзінің 16 жылдық қысқа
тарихында салық салудың жоғарыда аталған екі кестесінде қолданып үлгірді.
Қазақ ССР-нің 1991 жылғы ақпанның 14-дегі Кәсіпорындардан, бірлестіктерден
және ұйымдардан алынатын салықтар туралы заңына сәйкес салық салу объектісі
ретінде пайда алынады. Осы заңды ауыстырған Қазақстан Республикасы
Президентінің 1994 жылғы ақпанның 12-дегі Пайда мен табысқа салық салу
туралы Заң күші бар Жарлығында салық салу объектісі ретінде табыс та,
пайда да алынады. Ал 1995 жылдың 24 сәуірінде қабылданған Қазақстан
Республикасы Президентінің Салықтар және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы заң күші бар Жарлығы мен қазіргі Салық кодексінде
де табыс салығы нысанына тоқтады және салық салудың ерекше категориясы
салық салынатын табысты енгізеді.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығында заңды
және жеке тұлғаларды қамтитын табыс салығының біртұтас конструкциясы
енгізілді. Бірақ бұл субъектілер арсында олардың табыс түрлері мен оны алу
әдістерінде айтарлықтай (едәуір) айырмашылық болуы бұл біріктірудің
тиімсіздігін көрсетті және заңды және жеке тұлғаларға салық салудың екі
режимі сақталды. Бұған қоса Қаржы Министрлігі заңды және жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығын есептеу мен төлеудің тәртібі туралы бөлек 2
нұсқаулық дайындады. Жаңа Салық Кодексінде осы кемшіліктер ескеріп Салық
Кодексінің табыс салығына байланысты ең негізгі ерекшелігі заңды және жеке
тұлғалардан алынатын табыс салығының бір тұтастығы бұзылып, жеке-жеке салық
болып бөлінген және дүниежүзілік халықаралық стандартқа сәйкес заңды
тұлғалардан алынатын табыс салығы корпорациялық табыс салығы деген жаңа
терминмен алынатын болды. Қабылданған концепцияға сәйкес корпорациялық
табыс салығының салық салу негізінде заңды тұлғалардан алынатын табыс
салығының салық салу принциптері алынған. Салық заңдылықтарының нормаларын
біркелкі түсіндіруді қамтамасыз ету, салық төлеушінің қолдануын жеңілдету,
салық тәртібін сақтау деңгейін жоғарлату мақсатында Салық Кодексінде
нормативтік-құқықтық актілерінің біргеше ережелері біріктірілген, яғни
Салық Кодексінде бұрынғы салық заңдылығындай, салықтың төлеушілері, салық
салу объектісі, Жылдық жиынтық табысты қалыптастыру әдістемесі, оны кейін
түзету мүмкіндіктері, шығындарды шегеріске жатқызу, сол сияқты табысты
анықтау, залады көшіру құқығы және бюджетке төлеуге жататын салықты есептеу
жолдары анықталған.
Табыс салғының бұрынғы есептеу әдісін сақтай отырып, жылдық жиынтық
табыс пен салықтық шегерістердің құрамын қайта қарау жолымен корпорациялық
табыс салығы бойынша салық ауыртпалығын төмендету ұсынылған. Корпорациялық
табыс салығының құрылу негізі. Корпорациялық табыс салығы корпорациялардың
табысына салынатын тікелей салық. Содай-ақ бюджеттің реттеуші кірісі болып
табылады. Бюджеттің кірісін реттелетін және бекітілетін салықтар құрайды.
Реттелетін салықтар –қалыпты мөлшер бойынша бюджеттің әр деңгейі арасындағы
бөлінетін салықтар. Бекітілетін салықтар –тек бір бюджетке түсетін
салықтар. Заңды тұлға дегеніміз Қазақстан Республикасының не шет
мемлекеттің заңдарына сәйкес құрылған дербес мүлкі бар, сол мүлікпен
құқықтар мен міндеттерге мүліктік және мүліктік емес қатынастарды жүзеге
асыратын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым.
Корпорациялық табыс салығын төлеушілерге Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкі мен мемлекеттік мекемелерді қоспағанда, Қазақстан
Республикасының резидент заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстан
Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе
Қазақстан Республикасындағы көздерден табыс алатын резидент емес заңды
тұлғалар жатады. Резидент заңды тұлға – Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес құрылған немесе оның нақты басқару органдары Қазақстанда болатын
заңды тұлға. Резидент емес заңды тұлға – Қазақстан Республикасы аумағында
кәсіпкерлік қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын, сондай-ақ
тұрақты мекеме құрмай Қазақстан Республикасынан табыстар алатын шетел заңды
тұлғалары. Табыс салығының салық салу объектілері болып салық салынатын
табыс;төлем көзінен салық салынатын табыс; Қазақстан Республикасында
қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғаның
таза табыс корпорациялық табыс салығы салынатын объектілер болып табылады.
Салық салынатын табыс жылдық жиынтық табыс пен көзделген шегерімдер
арасындағы айырма ретінде анықталады. Салық салынатын табыс=жылдық жиынтық
табыс-шегерістер.
Корпорациялық табыс салығының салық жүйесінде алатын орны ерекше.
Корпорациялық табыс салығы – заңды тұлғалардың табысына салынатын жалпы
мемлекеттік тікелей салық.
Қазақстан Республикасы аумағында қолданылып жүрген барлық салықтар мен
алымдардың ішіндегі ең маңыздысы „корпорациялық табыс салығы” болып
табылады. Корпорациялық табыс салығы Қазақстан Республикасының мемлекеттік
бюджет түсімдерінде маңызды орын алады.
Салық салу мәселелері бойынша салықтық міндеттемелерді атқару барысында
туындайтын айқын емес, нақтыланбаған тұстарды және қайшылықтарды жою
бойынша мәселелерді жедел шешетін, сондай-ақ салық төлеуден жалтарудың
болуы мүмкін схемасының жолын кесу бойынша Кон-сультациялық кеңес құрылады.
Корпорациялық табыс салығы (КТС) бойынша реформалауда тұжырымдалған
тәсілдің мәні – корпорациялық табыс салығының ставкаларын төмендету, аясы
тар салалық жеңілдіктер беруден бас тарту, автоматты түрде берілетін
бірыңғай инвестициялық ынталандыруларды жүргізу, залалдар мерзімін
ауыстыруды 10 жылға дейін ұзарту, сондай-ақ салық құрылымын жалпы жақсарту
болып табылады. 2009 жылдың 1қаңтарынан бастап жаңа Салық кодексі
шеңберінде салықтық жүктемелерді, ең алдымен, экономиканың шикізат емес
секторы үшін салықтық жүктемелерді едәуір төмендету көзделген. [3,205б.]
Корпоративтік табыс салығы кезең-кезеңімен 2009 жылы 30%-дан 20%-ға
дейін төмендеп 2010 жылы 17,5%-ға дейін және 2011 жылы 15%-ға дейін
төмендейді. Экономиканың барлық кәсіпорындары үшін инвестицияларды жүзеге
асыру үшін салық преференциялары көзделген. Атап айтқанда, өндірмейтін
секторлар үшін жедел өтеу, мұнай өндірушілер үшін - өтеудің екі есе нормасы
көзделген. Шағын және орта бизнес кәсіпорындары үшін корпоративтік табыс
салығы бойынша аванстық төлемдерді төлеу туралы талап алынып тасталады.
Жаңа инвестициялық преференциялар корпорациялық табыс салығы бойынша
ғана берілетін болады. Корпорациялық табыс салығы бойынша жеңілдіктер үш
жылға дейінгі кезең ішінде инвестицияларды жедел шегеру түрінде әрекет
ететін болады. Сонымен бірге залалдарды ауыстыру мерзімі 3 жылдан 10 жылға
дейін ұзартылады, бұл инвестицияларды есептен шығарудың артықшылықтарын
толығынан пайдалануға мүмкіндік береді. Преференциялар автоматты түрде,
яғни қызметті өңдеу өнеркәсібі секторында жүзеге асыратын кәсіпорынның
өтінім беру ретімен берілетін болады. Арнайы экономикалық аймақтарының
барлық аумағында қызмет талаптарын, атап айтқанда инвестициялық салық
преференциялар режимі бар корпоративтік табыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz