Вертуальды және интернет тәуелділігінің психикалық аспектілері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ВИРТУАЛДЫ ЖӘНЕ ИНТЕРНЕТ-ТӘУЕЛДІЛІГІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ ТУРАЛЫ
ЗЕРТТЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...6
1.1. Виртуалды және интернет тәуелділіктің пайда болуы, белгілері мен
механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.2. Жеткіншек шақтағы балалардың виртуалды және интернет тәуелділігінің
психологиялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..16
2. ЖЕТКІНШЕК ШАҚТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ВИРТУАЛДЫ ЖӘНЕ ИНТЕРНЕТ ТӘУЕЛДІЛІГІНЕН
АРЫЛУДЫҢ ТИІМДІ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.1. Жеткіншек шақтағы балалардың психикалық даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .19
2.2. Жеткіншек шақтағы балалардың виртуалды және интернет тәуелділігінен
арылуының тәжірибелік-эксперимент жұмысының
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ..2 4
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 65
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Қоғамдағы өсіп келе жатқан компьютеризация
және Интернетизациямен байланысты шетелде 1980 жылдарда бастау алған
виртуалды және интернетті патологиялық пайдалану проблемасы өзекті бола
бастады. Яғни, виртуалды және интернет-тәуелділік туралы айтылып отыр
(синонимдері: интернет-аддикция, нетаголизм, виртуалды аддикция, интернет
әрекет-қылықтық тәуелділік, интернетті артық патологиялық қолдану).
Грифитс, 1995 көсетуі бойынша жоғары технологиялармен байланысты
бейхимиялық (әрекет-қылықтық) аддикцияның жаңа формаларын белгілеу үшін
М.Грифитс технологиялық тәуелділіктер термин ұсынды, ол оны пассивті
(мысалы, теледидардан тәуелділік) және активті (интернет-ойындар) деп
бөлді.
Соңғы екі онжылдық ондаған миллион адамдардың кәсіби әрі күнделікті
өмірінде интернеттің кең түрде таралуымен ерекшеленеді. Интернет арқылы
өмірдің барлық аспектілері жайлы ақпарат алынады, сауда, қарым-қатынас,
сексуалдық және ойындық құмарлықтар жүзеге асырылады.
Виртуалды және интернет-тәуелділігі феномені көптеген ғалымдарды
алаңдатуда және осы мәселе төңірегінде медицина, әлеуметтану, физиология
педагогика, экология және т.б. көптеген ғылымдар саласындағы зерттеу
жұмыстары үлкен алаңдатушылықты атап көрсетеді.
Қазіргі шақта компьютер біздің өмірдің таптырмас бөлігі, алайда кей
кезде біз осы түсті металдың қымбат бөліктерінің еңбекке қабілеттілігінен
тәуелді болатындығымызды әрқашан да мойындамаймыз. Қазіргі кезден
компьютерлік желілер қызметтің банкілік іс, қауіпсіздік жүйесі, медицина,
өндіріс, ғылым сияқты және тағы басқа маңызды салаларға ендірілген. Мұндай
сфераларда қателіктер жіберілмейді, ал жіберіліп қойса, қымбат бағамен
түзетіледі. Адамның компьютерден тәуелділігі мұнымен шектелмейді.
Сонымен компьютер, бұл зат біздің өмірге салыстырмалы жақында еніп,
онда мәңгіге бекітілді. Ендігі бір де бір кәсіпорын, бір де бір оқу орны
компьютерлік технологияларсыз өз ісін жүргізбейді. Бір жағынан компьютер
өмірді айтарлықтай жеңілдетті, екінші жағынан адамзат компьютерлік ойындар
мен виртуалды және интернеттен тәуелділіктің қалыптасуы сияқты глобальды
проблемалармен ұштасып отыр.
Қазіргі кезде жастардың белгілі бір бөлігі компьютерлік виртуалды және
интернет тәуелділігінің ықпалында, ал бұл қатерлі психикалық ауру болып
табылады. Сондықтан да қоғам бұл мәселенің қауіптілігі мен маңыздылығын
түсінуі қажет.
Өркениеттілік компьютерлік желілердің негативті әсері кәмелетке
толмағандардың қылмыстық бағдарларын және тәуелділікті қалыптастыруы ерекше
қауіп тудырады. Оның қауіптілігі мынада: тұрақты тәуелділіктің дамуы, мұнда
кәмелетке толмаған бала тек қана интернеттегі жұмыс жайында ойлайды, егер
үйде интернетке қосылу мүмкіндігі болмаса компьютерлік клубқа түсу үшін
туыстарынан ақша тасиды, интернетте тым көп уақыт отырады (мектептегі
сабақтарынан жиі қалады, ұйқысы қанбайды, және т.б.).
Сондықтан да аталған тақырып қазіргі таңда еліміздің болашағы болып
табылатын жастарды тәрбиелеу мәселелері арасындағы ең өзекті мәселелер
қатарына жатады деп толық сеніммен айта аламын.
Зерттеу мақсаты: Виртуалды және интернет-тәуелділік құбылысының негізін
ашу, жеткіншектік жастағы балалардың психологиялық даму ерекшеліктеріне
ықпалын зерттеу, тәуелділіктің туындау себебін анықтау және оның алдын-алу
шараларын іздестіру.
Зерттеу нысаны: Виртуалды және интернет-тәуелділігі және оның
жеткіншектік шақтағы көріністері.
Зерттеу пәні: Виртуалды және интернет-тәуелділігіне жағдай жасайтын
факторлар, оның белгілері және механизмдері, жеткіншектік жастағы балаларға
виртуалды және интернет-тәуелділіктің ықпалы.
Зерттеу болжамы: Егер жеткіншектердің бойындағы виртуалды және интернет-
тәуелділіктің алдын алуда жас кезеңдік, жеке дара ерекшеліктері ескерілсе,
онда көптеген жағымсыз мінез-құлық көріністерін жағымсыз әрекеттерге
тәуелділігін болдырмай, алдын алуға болады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Виртуалды және интернет–тәуелділігінің пайда болу себептері,
кезеңдері, белгілері мен механизмдерін ашу.
2. Жеткіншектің жас ерекшеліктері негізінде интернет тұтынушысы
ретіндегі психологиялық аспектілерін түсіндіру.
3. Жеткіншек шақтағы балалардың виртуалды және интернет тәуелділігінен
арылу мақсатында тәжірибелік-эксперимент жұмыстар жүргізу
Зерттеудің теориялық мәні мен ғылыми жаңалығы:
1. Әлеуметтік психологияның өзекті виртуалды және интернет-
тәуелділік мәселесі жан-жақты қарастырылып, мазмұны ашылды;
2. Виртуалды және интернет-тәуелділіктің психологиялық аспектілері:
психологиялық және физиологиялық симптомдар, интернет
тұтынушылардың мотивациясы, қарым-қатынас жасау ерекшеліктері
көрсетілді;
3. Виртуалды және интернет-тәуелділіктің жеткіншек бойындағы
көрінісі анықталып, әсері түсіндірілді;
4. Жеткіншектің бойында виртуалды және интернет-тәуелділігінің алдын
алу және түзету әдістемелері ұсынылады.
Зерттеудің практикалық мәні:
Интернет және компьютерлік ойындардан тәуелділікті анықтауға арналған
тест-сұрақшасы; түзету әдістемелері орта мектептегі ұстаздар мен психолог-
мамандар, ата-аналар үшін маңызы бар және тәжірибелік әрекетте қолдануға
болады.
Зерттеу кезеңдері:
1 кезеңінде 2010-2011 жылдары виртуалды және интернет-тәуелділік
мәселесі бойынша ақпараттар, материалдар, теориялық әдебиетер жинақталды.
Ғылыми аппарат айқындалды.
2 кезеңде 2011-2012 жылдары виртуалды және интернет–тәуелділігінің
пайда болуы, дамуы, оның кезеңдері, белгілері мен механизмдеріне байланысты
материалдарға теориялық талдау жүргізілді. Теориялық-ғылыми мәліметтерді
тәжірибелік-зерттеу жұмысында қолданып ой қорытындыланды.
Зерттеу базасы: Тараз қаласының № 47 орта мектебінің 8 сынып
оқушылары.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 ВИРТУАЛДЫ ЖӘНЕ ИНТЕРНЕТ ТӘУЕЛДІЛІГІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ ТУРАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР
1. Виртуалды және интернет тәуелділіктің пайда болуы, белгілері мен
механизмдері
Өткен ғасырда үлкен жылдамдыққа ие болған ғылыми техникалық прогресс
компьютерлерге жағдай жасайтын заңдылықты әрі айқын базаға айналып отыр.
Қазіргі заманғы адам интернетсіз өмір сүре алмас десе де болады. Біздің
күнделікті өмірге ене отырып, компьютерлік технологиялар дайын ғылыми
жасақтамалар мен болашақ проектілердің жаңа идеяларын біріктіретін
көпірге айналды. Компьютеризация біздің өмірімізге тек жағымды ғана емес,
сонымен қатар жағымсыз әсерлерін ендіруде. Интернет және компьютер
көмегімен қоғамдық және өндірістік қызметтің барлық сфералары дамытудың
қосымша мүмкіндіктеріне ие болды. Осыған орай болашақта адам компьютер
немесе интернетсіз толық өмір сүре алмайды деген болжамның жүзеге асу
мүмкіндігінің жоғары екендігі туралы айтуға болады. Қазірден көптеген ұйым,
компания, фирмалар өз қызметін компьютерлік желісіз жүзеге асыра алмайды.
Компьютерлік желілер сферасы тұтынушыларға өзінің жетілдірулері мен жаңа
бағдарламаларын ұсына отырып, жедел әрі тұрақты дамып келеді [6].
Виртуалды және интернет-тәуелділікпен алғашқы болып өз қызметінде
интернетті пайдаланып, қызметкерлерінде онлайнда отырудан патологиялық
құмарлық пайда болу салдарынан шығынға ұшырайтын компаниялар, сондай-ақ
дәрігер психотерапевттер кездесті. Виртуалды және интернет-тәуелділік
феноменін психологиялық зерттеудің негізін қалаушы екі американдық:
клиникалық психолог Кимберли Янг және психиатр И.Гольдберг. К.Янг 1994 жылы
интернет-тәуелділікті анықтайтын арнайы сұрақша дайындап, оны веб-сайтта
орналастырды. Нәтижесінде 500 анкета толтырылып, оның 400-ін адддиктілер
толтырылған. Өткен ғасырдың 90-шы жылдардың ортасында тәуелділік құбылысын
анықтау үшін И.Гольдерг (1996) Интернет-аддикциятерминін және
тәуелділікті анықтауға көмектесетін диагностикалық критерийлер жиынтығын
ұсынды.
M.Orzack, 1998 мәліметтерінде М.Орзак Виртуалды және интернет-
тәуелділікке тән келесідей психологиялық және физиологиялық симптомдарды
бөліп көрсетілген:
Психологиялық симптомдар:
• көтеріңкі көңіл-күй және компьютердің алдындағы эйфория сезімі;
• тоқтау дың мүмкін еместігі;
• компьютер алдында өткізілетін уақыт көлемінің артуы;
• жанұя және жолдастарын елемеу;
• компьютерден алыс кездерде бос болу сезімі, депрессия, мөлшерден
тыс қозу;
• өз қызметі жайлы қызметкерлеріне немесе жанұя мүшелеіне жалған
айту;
• жұмыс немесе оқудағы проблемалар.
Физииологиялық симптомдар:
• карпальды канал синдромы (бұлшықеттің ұзақ күйзеліске ұшырау мен
байланысты қолдың жүйкелік жолдарының туннельдік жолдарының
зақымдануы);
• көз сұйық затының құрғауы;
• бас ауруы;
• омыртқа ауруы;
• уақытында тамақтанбау;
• жеке гигиенаны сақтамау;
• ұйқының бұзылуы.
К.Янг (Young, 1998) зерттеулеріне сәйкес қауіпті белгілерге (Виртуалды
және интернет-тәуелділігінің нышандары) мыналар жатқызылады:
• электрондық поштаны тексеруге деген бағыттылық;
• келесі он-лайн сеансына алаңдаушылық;
• он-лайн уақытын арттыру;
• итернетке төленеін ақшаның артуы.
Орныққан итернет-аддикцияның белгілеріне К.Янг (2000) бойынша келесі
критерийлер жатқызылады:
• интернетке толық ену;
• желіде өткізілетін уақытты үнемі арттырып отыру;
• интернетті пайдалануды тоқтату кезіндегі тынымсыздық сезімдері;
• уақытты басқарумен байланысты проблемалар;
• қоршаған ортамен (жанұя, мектеп, жұмыс, достар) проблемалар;
• желіде өткізген уақыт жайлы жалған айту;
• интернетті пайдалану кезіндегі көңіл-күй өзгерісі [5]..
Көрсетілген тәуелділіктің арасындағы таралым 1-5%-ды құрайды
(Griffiths, 2000; Young, 1998), ҒТП сәйкес виртуалды тәуелділікке әртүрлі
мамандар бейімделуі артуда. Kim et al., 2005 келтірген мәліметтерінде Корей
зерттеушілерінің мәліметтері келтірілген және оған сәйкес жоғары сынып
оқушыларының 38%-нда Интернет-аддикция бар екенін көрсетті. Ресейдегі
(WWW.monitoring.ru) зерттеулер бойынша 1992-2004 ж.ж. жеткіншектер саны 2-
25%-ға дейін өсті, яғни жеткіншектер желінің белсенді пайдаланушыларына
айналып келуде, осыған сәйкес жастар арасындағы Интернет-аддикция жағдайлар
саны да өсуде.
К.Янг (Young, 1998) Виртуалды және интернет-тәуелділіктің 5 негізгі
түрін сипаттайды:
1. Киберсексуалды тәуелділік – порносайттарға кіруге және киберсекспен
айналысуға, чаттарда ересектерге арналған арнайы
телеконференцияларда сексуалды тематиканы талқылау.
2. Виртуалды танысуларға құмарлық – жанұямен, достармен реалдық
қатынастардың орнына вертуалды кибер қатынастарды қалау.
3. Желіге деген тым жоғары қажеттілік – онлайндық азарттық ойындар ойнау,
үнемі аукциондарға қатысып сатып алулар жасау.
4. Тым көп ақпарат қабылдау (жабысқақ веб-серфинг) – жүйедегі үнемі
саяхаттаулар, ақпаратты мәліметтер базасы және іздеуші сайттарда
іздеу.
5. Компьютерлік тәуелділік – компьютерлік ойындарға үнемі қатысу (атыс
ойындары Doom, Quake, Unreal, Stan Craft стратегиясы және
т.б.).
К.Янг және Р.Роджерс (Young, Rodgers,1998) жүргізген пилотаждық
зерттеуге 259 адам оның ішінде 130 ер адам (орта жас шамасы-31) және 129
әйел адам (орта жас шамасы-33) он-лайндық режимде Р.Кеттелдің 16 факторлық
жеке тұлғалық сұрақшасын (16PF) және Янг құрастырған виртуалды және
интернет-тәуелділік сұрақшасын толтырды. Алынған мәліметтерге сәйкес аддикт
адамдар абстрактілі ойлаудың жоғары деңгейіне ие, өз-өзіне сенімді
индивидуалистер, сезімтал және басқаларға эмоционалды жауап беретіні
анықталды [1].
Зерттеушілердің пікірінше индивидуалист бола тұра, аддиктілер ұзаққа
созылатын изоляцияға оңай бейімделеді.
М.Шоттон (Shotton, 1989) компьютерден тәуелділіктің типологиясын
дайындадаы, онда бұл тәуелділіктің 3 түрін анықтады.
Бірінішіден, бұл желішілер (networkers): олар оптимист, тәуелділіктің
басқа типтерімен салыстырмалы түрде – анағұрлым әлеуметтік белсенді,
адамдарға позитивті қатынас көрсетеді, жолдастары болады, ата-аналарымен
жағымды қарым-қатынаста болады. Компьютер олар үшін – хобби сияқты : олар
өшірілген мәліметтер базаларына ізденіс салулары немесе MUD типіндегі
рольдік топтық ойындар ойнауы мүмкін, алайда көрсетілген басқа тәуелді
типтерге қарағанда өз бетінше аз программалайды, компьютерлік графика
немесе аппараттық қамсыздандырумен қызықпайды.
Екіншіден, бұл жұмысшылар (workers) – саны бойынша ең аз топ. Олар
неғұрлым жаңа әрі қымбат комьютерлерге ие. Программалаупроцесін нақты
жоспарлап алып бұл бағдарламаларды керекті нәтижеге жетц үшін дайындайды.
Әдетте бұл топтың өкілдері жақсы оқыған стандартты оқыту бағдарламалары
оларды қанағаттандырмайды, сондықтан да олар қосымша оқу курстарына
қатысады. Оларға қатаң қызметтік этика тән.
Үшіншіден, бұл зерттеушілер (explorers) – саны ең көп топ. Олар
бағдарламалауды интеллектуалды әрекет және көңілкөтерумен теңдей көреді.
Аса күрделі бағдарламалар жаза отырып, көбінесе оны аяғына дейін жеткізбей,
одан да күрделі жаңа түрлеріне көшеді. Бұл топтың өкілдері компьютерлік
пираттылық және хакерліліктің қызметін атқарады. Формальды жағынан алғанда
олардың білім дәрежесі жұмысшыларға қарағанда төмен алайда,
зерттеушілер олардан қалмай отырып қана коймай, тіпті білім көлемңмен
озып та кетеді. Амбициялары көп байқалмайды: жоғары шен де, үлкен төлемақы
да олар үшін басты орында тұрған жоқ. Сөйтіп, олар өмірдегі жетістіктердің
әлеуметтік критерийлеріне селқостықпен қарайды. Зерттеушілер үшін
компьютер партнер және дос, оның жаны бар, адамдармен қарағанда онымен
қарым-қатынасжасаған жеңілірек болып көрінеді [8].
Kraut et al.,1998; Shapira et al.,2000 көрсеткендей, Интернетке
тәуелділер арасында депрессия және обсессивті-компульсивті аффективті
бұзылыстардың басымдылығы; Джолдыгулов және т.б., 2005 мәліметтеріне
сүйенетінболсақ, сондай-ақ азпрогредиентті шизофрения шеңберіндегі жасырын
депрессияның жоғары деңгейде екені анықталды. Kim et al., 2005 айтуынша,
Корей зерттеушілері интернет-аддикциясы бар жоғары сынып оқушыларында
депрессияның, суицид қаупінің жоғары болатыны анықтады . Y.Hambuger, E.Ben-
Artzi (2000) Айзенк сұрақшасының көмегімен интернетке тәуелділіердің жеке
тұлғалық ерекшеліктерін зерттей отырып, интроверттер мен экстраверттер
интернеттің әртүрлі ресурстарын пайдаланатынын, сондай-ақ экстраверт ер
адамдар интернетті көңіл көтеру үшін пайдалануда жағымды корреляцияланса,
ақпараттық сайттарды пайдаланумен нейротизм жағымсыз байланыста болатынын
көрсетті. Әйел адамдарда экстраверсия негативті корреляцияланды, ал
нейротизм интернеттің ақпараттық сайттарын пайдалануда жағымды болатынын
көрсетті. Кейін жаңағы авторлар интернет-аддиктілер, оның ішінде басымы
әйел адамдар үшін жалғыздық сезімі тән, бұл сезім деңгейін төменднту
мақсатында әйел адамдар чаттарда қарым-қатынас жасап, уақыт өткізетіні
анықталды (Y.Amichai-Hambuger, E.Ben-Artzi; 2003) [5].
Американ зерттеушісі S.Calpan (2002) Интернетке тәуелді тұлғалардың
депрессия, жалғыздық, ұялшақтық,өзімшілдік сияқты жеке қасиеттерді бөліп
көрсетті.
Н.В.Чудова (2002) болса, әртүрлі зерттеушілердің нәтижелері жалпылай
келе, интернет-аддиктілердің келесідей қасиеттерді тізімін келтіреді:
өзінің дене дамуына байланысты Менін қабылдауындағы қиындықтар; тікелей
қарым-қатынас жасаудағы қиындықтар (тұйықтылық); интеллектуализацияға
бейімділік, жалғыздық сезімі және өзара түсіністіктің жетіспеушілігі;
агрессивтіліктің төмендігі;эмоционалды күйзеліс және негативизмге
бейімділік; фрустрацияланған қажеттіліктің болуы; тәуелсіздік; идеалды
Мен туралы түсінік дифференциалданбаған; реалсызданған, өзін-өзі бағалау
деңгейінің төмендігі; проблемалардан және жауапкершіліктен қашуға бейім
болу [10].
Менделевич В.Д., 2003 көрсетуінше, интернетке тәуелді адамдарда басқа
аддикциялардың жасырын формалары көрініс табады: сексуалды адиакция
киберсекске ауысады; псевдология, крусодерлілік сияқты кибер-қатынаста
көрініс табатын коммуникативті тәуелділік
Д.Гринфилд (Greenfield, 1999) көбінесе интернет-тәуелділікпен қатар
(жағдайлардың 20%-нда кездеседі) сексуалды аддикция жүреді деген деректер
келтіреді [8].
M.Грифитс (1998) Интернет-аддикция интернеттің әртүрлі формаларын
пайдалану негізінде қалыптасуы мүмкін деген гипотезаны алға тартты.
M.Грифитс 1999 зерттеулерін К. Янг зерттеулерімен салыстыратын болсақ,
интернеттің көптеген көптеген интенсивті тұтынушыларының көпшілігі міндетті
түрде интернет-аддиктілер емес, олар желіні басқа аддикцияларын жүзеге
асыру үшін пайдаланатынын атап көрсеткен болатын. J.Kandell М.Грифитс
зерттеулерінен айырмашылығы ол интернет-адикцияны желідегі белсенділік
формасынан тәуелсіз болып табылатын Интернеттен патологиялық тәуелділік деп
анықтады [9].
Интернет-аддикцияның дефиницияларын (қысқаша түсінігі, ұғымы) кеңейте
отырып, К.Янг, R.Davis (2001) интернетті патологиялық пайдаланудың
когнитивті-әрекет-қылыққа әсер ету моделін ұсынды. интернет-аддикцияның 2
формасын бөліп көрсетті: интернетті спецификалық патологиялық пайдалану
(Specific Pathologial Internet Use) және интернетті негізгі патологиялық
пайдалану (Generalized Pathological Internet Use). Бірінші түрі интернеттің
кез-келген арнайы қызметінен тәуелділіктің туындайтыны көрсетеді: онлайндық
қызметтер, онлайндық аукциондар, акцияларды онлайндық сату, онлайндық
гемблинг. Аддикцияның мазмұны сақталады, және интернеттен тыс жүзеге
асырылуы мүмкін. Екінші түрі интернетті көп мақсатты әрі маманданусыз тым
артық пайдалану жатқызылады, яғни желіде нақты мақсатсыз уақыт өткізеді
және интернеттің әлеуметтік сферасымен байланысты [12].
Интернет-аддикция құбылысы әртүрлі әрекет-қылықтық тәуелділіктердің
қосындысынан тұрады (жұмыс істеу, қарым-қатынас, ойындық қажеттілік).
Компьютер мұнда тәуелділік обьектісі емес, ал оны жүзеге асырушы құрал
болып табылады. Девиантты әрекет-қылықтың басқа формаларының қалыптасуына
әсер ететін әрі интернет-аддикциямен байланысты тағы бір аспектіні атап өту
дұрыс болады. Бұл қауіппен жеткіншектер он-лайн режимінде кездесуі мүмкін:
• балалар сеніміділігін пайдалану: тыйым әрекеттерді орындату
мақсатында баланы қызықтыру;
• порнографияға кіруге мүмкіндік: порнография желіде оңай
таралғандықтан бала оған оп-оңай тап болуы мүмкін. Балалардың
мұндай сайттарға кіруін қамтамасыз ететін бағдарламалық
қамсыздандырулар өз қызметін ылғи да атқармайды, ал кейде тіпті де
істен шығады;
• деструктивті мазмұнды контент-сайттар: мысалы, бомба немесе
нашақорлық заттарды дайындау бойынша немесе т.б.
Ата-аналар баласының қандай сайттарға кіретінін қадағалап, бала әрекет-
қылығының кез-келген өзгерістеріне мұқият болулары керек.
DOOM, QUAKE тәріздес ойындар зорлығы бар желілік ойындар мен қызығу
баланың агрессивтілігін жоғарылатады. Ата-ана баланың қандай ойын
ойнайтынын білуі керек және құрастырмалы баламасын ұсынуға дайын болуы
тиіс.
ТМД елдеріндегі компьютеризацияның дамуымен байланысты интернет-
аддиктілердің де саны (әсіресе жастар арасында) өсетіні анықталуда [15].
Интернет – адамзат миының жемісі. Интернет – әлемдегі әртүрлі
нүктелерінде орналасқан компьютерлерді біріктірітін кең, тармақталған желі.
Интернет 150 елді қамтып, 175 мыңнан астам әртүрлі желіні байланыстырды;
интернетке 200 миллион компьютер қосылып, 500 миллионнан астам тұтынушылар
тіркелген. Желіде бұл сан әрдайым өсуде. 1985 жылы интернет 100 желіні
қамтыса, 1989 жылға қарай оның саны 500-ге дейін өсті. Қазіргі уақытта жыл
сайын өсу қарқыны 100%–ға жетіп отыр. Көптеген тұтынушылар интернет
желісіне кіру мүмкіндігін үйде де, жұмыста да қалар еді. Бұл жағдайдан шығу
– модем және телефондық жүйелер арқылы қосылу болып табылады.
Интернеттің даму жылдамдығы соншалықты, оның коэффициенті айында
пайызбен есептеледі. Басында ARPANET аталған бұл жүйе алғашында әртүрлі
компьютерлер арасында үнемі байланысты қамтамасыз ететін әдіс–тәсілдерді
зерттеу үшін арналған болатын. Мәліметтерді жіберудің көптеген әдістері
ARPANET–пен өткізілген эксперимент сәтті өткендігі соншалықты, күнделікті
мәліметтерді жіберу мүмкіндігін алу үшін көптеген корпорациялар оған енуге
бел буды. Ал 1975 жылы ARPANET экспериметалды желіден жұмыс істейтін желіге
айналды. 1983 жылы MILNET ARPANET–тен бөлініп кетті, ал Интернет термині
жалпымен қабылданған ортақ желіге айналды: MILNET қосу ARPANET 1991 жылы
ARPANET компьютер нарығынан жойылғанымен, интернет желісі қалды, бүкіл
әлемдегі көп желілерді біріктіргендіктен оның көрсеткіштері айтарлықтай
артты. 2000 жылға қарай интернет энтузиасттар қолдарында болған кезеңнен
өтті. Желінің дамуы оның нарықталуына әкелді. Бұның басты себебі 1992 жылы
World Wide Web (Бүкіләлемдік тор) проектілеуі болды, бұның нәтижесінде ол
1990 жылдан бастап, тұтынушылар үшін өзекті бола бастайды [20].
Тұтынушылар арасында Желі қарқынды таралуымен қатар жарнамалаушылар да
оған қызыға бастады.
Ғылыми және азаматтық пайдалануда қолданылып жүрген интернет бүгінгі
күнде коммерциялық емес фирма, БАҚ–рының және үкіметтің автономды баспалық
құралдарының халықаралық қарым–қатынастың негізгі әдісі болып табылады. Шын
мәнінде, интернетті өзіндік бір глобальды БАҚ ретінде қарастыруға болады.
Барлық мәліметтер базасы мен жүйелеріне біруақытта үлкен жылдамдықта кіре
алу және бір уақытта үйде отырып–ақ индивидуалды таңдау жасау – бұл деген
керемет емес пе? Белгілі бір ақпараттық іздеу жүйесіне кірсе, білімнің
барлық облыстарына есік ашылады. Интернеттегі адам–компьютер қосылу
мүмкіндігінің дамуы адам–компьютер–адам қосылу мүмкіндігіне жол ашты.
Желі арнайы нышандарға ие байланыстырушы функциясына желілік компьютерлік
реалдылықта виртуалды қоғамдастықтар – интернет қарым–қатынасымен біріккен
және спецификалық психологиялық қасиеттері бар топтар. Бастықтық интернетте
компаниялардың бүкіл дерлігінде өз сайттары бар, ол Желі арқылы сауда
жасайтын ақпарат және тауар айнымалы саны күннен күнге өсуде [21].
1984 жылы Вильям Гибсон Neuromancer романын жарыққа шығарды, онда
алғаш рет киберкеңістік ұғымы қолданылды: киберкеңістік – бұл бүкіл
планета бойынша операторлардың көпшілігі күнделікті сезілетін ұйымдасқан
галлюцинация. [42] Гибсонның романы жарыққа шыққаннан кейін, уақыт өте
бүкіл әлемдік телекоммуникацияық желімен жасалған кеңістікті киберкеңістік
деп атай бастады. Миллиондаған адамдар интернетті көптеген мақсаттарда
қолданып келеді [33].
Қазіргі шақта компьютер біздің өмірдің таптырмас бөлігі, алайда кей
кезде біз осы түсті металдың қымбат бөліктерінің еңбекке қабілеттілігінен
тәуелді болатындығымызды әрқашан да мойындамаймыз. Қазіргі кезден
компьютерлік желілер қызметтің банкілік іс, қауіпсіздік жүйесі, медицина,
өндіріс, ғылым сияқты және тағы басқа маңызды салаларға ендірілген. Мұндай
сфераларда қателіктер жіберілмейді, ал жіберіліп қойса, қымбат бағамен
түзетіледі. Адамның компьютерден тәуелділігі мұнымен шектелмейді.
Сонымен компьютер, бұл зат біздің өмірге салыстырмалы жақында еніп,
онда мәңгіге бекітілді. Ендігі бір де бір кәсіпорын, бір де бір оқу орны
компьютерлік технологияларсыз өз ісін жүргізбейді. Бір жағынан компьютер
өмірді айтарлықтай жеңілдетті, екінші жағынан адамзат компьютерлік ойындар
мен интернеттен тәуелділіктің қалыптасуы сияқты глобальды проблемалармен
ұштасып отыр.
Виртуалды және интернет-тәуелділік ұғымы 1990 жылы пайда болды.
Мамандар тәуелділіктің бұл түрін техникалық құралдардың негізіндегі
спецификалық–эмоционалды наркоманияға жатқызады [24].
Бүгінгі адамдарға, әсіресе жастарға қауіп төндіріп тұрған ең үлкен
әдеттердің бірі интенет-тәуелділік болып табылады. Қазіргі таңда
технология және оның нәтижелерін пайдаланатын адамдар байланыс құралдарын
жақсы меңгеріп алған. Әрине, адамның өмірін жеңілдететін технонологияларын
пайдалану керек. Бірақ, технология дамуының жемісі болып табылатын атом
бомбасының адамзатқа тигізген зияндарын айтып жеткізу қиын.
Осындай технологияның зиянды жемістерінің бірі интернет болып
табылады. Интернет дүние жүзінің қай жерінде не болып жатқанын білу,
қажетті мағлұматты керек уақытта алу және біздің қолымыздағы мағлұматтың
басқа жерге жетуін қамтамасыз етеді. Бұл шынымен де үлкен жеңілдік және бұл
жеңілдікті адамдар барынша көп пайдалануда.
Бұл құралдарды мағлұмат алу және ойын-сауық үшін қолдану да
тәуелділікке әкеліп соғуы мүмкін. Тәуелді адамдардың интернетке кіру немесе
компьютер ойындарын ойнау әдеті күнделікті өмірін ұмыттыратындай дәрежеге
дейін жетеді. Адам көп уақытын компьютермен өткізіп, компьютер қолданбаған
кезде мазасызданады, оны сағынып, бұл істі тастау немесе азайту шаралары
нәтижесіз болып шығады. Бір мезгіл ойын ойнамаса, немесе аз ойнаса, бәрібір
ойнауды арттырады [36].
Егер де адам пайдалана алатын кәсіби немесе басқа бір қажеттіліктерін
қамтамасыз ететін істерімен айналыспай ұзақ уақыт отырса, электрондық
поштамды қарап шығамын деп интернеттен сағаттар бойы шықпай қойса, демек
ол адам интернет-тәуелділігіне шалдыққан болу керек. Егер де бұл адам
интернетте аз уақыт отырдым деп уақыттың қалай өтіп кеткенін сезбей, кеш
жатып, кеш тұрса, сабаққа немесе жұмысқа кешіксе, өзін тоқтату үшін
интернетті жаптырып тастап, кейін шыдамай қайтадан аштырса, бұл туралы
басқа адамдардың айтқан сөздеріне ашуланса, интернетке тәуелді болды деген
сөз.
Тәуелділік, жалпы алғанда, өмірдің басқа салаларына қанағаттанбауды
білдіреді. Адамды қоғамдық өмірден басқа белсенділіктен алыстатып, шын
өмірді ұмыттырады. Интернет пен компьютерге тәуелді адамдар интернет
қолданбайтын адамдардың қасында өздерін мазасыз сезіне бастайды. Қоғамға
жабайы тұлға болу көбінесе компьютермен көп уақыт өткізетін балаларда
байқалады. Мысалға, мектеп немесе достарының ұйымдастырған саяхат, пикник
және әртүрлі іс-шараларға қатыспайтын балалардың ең жақсы досы компьютер
болып табылады. [28]
Ол балалар әрдайым интернетті немесе компьютер ойынын ойлап,
проблемаларды ұмыту үшін немесе көңіл-күйлері нашар болғанда компьютердің
басына отырады. Бұл үшін көп ақша жұмсаулары да мүмкін. Ұйқылары бұзылып
күндіз бен түні ауысып кетеді. Ұйқысыздықтан денсаулық проблемалары,
ұмытшақтық пайда болады. Интернет тәуелділігінің карта ойындарындағы
құмарлыққа ұқсас жақтары көп болады. Бір ғана маңызды айырмашылығы
материалдық шығының болмауы. Сонымен қатар, интернет арқылы, материалдық
зиянға ұшыраған адамдар да баршылық.
Аддиктивті әрекет–қылықтың белгілі бір түрі бола отырып, интернет
тәуелділік өз эмоционалды–психикалық көңіл–күйін трансформациялау әдісі
арқылы күнделікті өмірден кетуге деген бағыттылықпен сипатталады. Бұл сәтте
адам тек өз жұмыстарын артқа қарай итермей, сондай–ақ оның психикасының
жұмысы бәсеңдейді, кейде дербес жеке тұлғалық дамуы тоқтатылады. Адамдар өз
өмірінің түрлі проблемаларын шешуден құтылғандай болады.
Ресей психологтарының мәліметтері бойынша компьютерлік ойын ойнайтын
адамдардың 10-14% оған тәуелді болады екен. Бұл тәуелділік кез–келген шақта
пайда болуы мүмкін, алайда жеткіншектер оған әлде қайда бейімдірек болып
табылады. [25]
Бала виртуалды реалдылыққа қай себептермен енеді? Себептердің бірі
көңіл көтеруге деген құмарлық, оның балалар түрлі компьютерлік ойындардан
ала алады. Басқа себеп баланың қараусыз қалуы, яғни ата–ананың бос еместігі
соншалықты, тіпті өз баласына да уақыты жетпейді. Мұндай ата–аналар баланың
сезімдері, күйзелістері, мектептегі жоғары нәтижелерімен қызықпайды, өз
баласының не қалап, қандай өмір сүріп жүргендігі жайлы білмейді. Олар жай
ғана балаға компьютер сатып алады, бұл арқылы олар ата–аналық парыздан
құтылғандай сезінеді.
Бала болса, толық еркіндікте, өзімен–өзі. Келесі себеп ата–ана немесе
оны орнындағы адамдар арасындағы үнемі ұрыс–керістер. Мұндай жанұяларда
эмоционалды–психологиялық күйзеліс орын алған. Виртуалды реалдылыққа
қашудың тағы бір себебі сыныптас немесе құрдастары жағынан көрсетілетін
физикалық, эмоционалды–психологиялық зорлық көрсетулер. Ата–ананың
айырылысуы да бұған себеп бола алады. Ата–анамен, құрдастарымен,
кластастарымен немесе өзі үшін маңызды адамдармен қарым–қатынастың
жетіспеуінен де виртуалды және интернет тәуелділік пайда болады. Баланың
өзін–өзі бағалау деңгейінің төмен не жоғары болуы виртуалды реалдылыққа
жүгінудің себебі болуы мүмкін.
Егер де баланы өз жанұясы, ата–анасымен қарым-қатынасы немесе өмір
сүру ерекшелігі қанағаттандырмаса (мысалы, ата–анасы ішімдікті көп
қабылдайды), мұндай жағдайларда балада өз жанұясынан жансыну сезімі пайда
болады, оның нәтижесінде виртуалды әлем баланы толық өзіне сіңіріп алады.
Егер де жанұяда ата–ана балаға қатыгездікпен қараса, зорлықты көрмеу
мақсатында виртуалды әлемге кіріп кетеді. Бұл жаңа шындықта оны ешкім
ренжітпейді, ол әрқашанда өзін–өзі қорғай алады, ол күшті әрі жеңімпаз
болады. Оның өмірлерінің саны ештеңемен шектелмеген, ал егерде дұрыс
болмай кеткеннің өзінде–ақ ол кез–келген сәтте ойынды басынан бастай алады
[29].
Аталған себептердің барлығы баланың күнделікті өмір проблемаларынан,
танылмаған әрі қызықтыратын реалдылыққа әкеледі. Көбіне балалар виртуалды
әлемге ену кезінде оған төтеп бере алмайды. Жеткіншектер мен балаларда
қорғанудың психологиялық механизмдері болмайды, психикалық жүйелері
күйзеліске ұшырайды, қорқыныш, үрей, ауыр қозулар, түнгі шошулар, жабысқақ
күйлер сияқты жағымсыз күйлер пайда болуына әкеледі. Үнемі компьютер
алдында отырудан балаларда тамақтану тәртібі бұзылады, олар уақытты сезбей,
тәуліктеп ұйықтамай жүре алады.
Күн және түн тәртібі толығымен трансформацияланады – жақындар және
ата–аналар түсініксіз дене қозғалыстарымен айғай, ойыннан кейінгі тынымсыз
ұйқыны байқайды. Бұл жағдайда виртуалды шындық баланың бойын билеп,
басқаруды жоғалтады. Ойын тәуелділігі осыған негізделеді: компьютер адамды
басқара бастайды. Кішкентай адамның басқа адамдармен қарым–қатынас
дағдылары, эмоционалды сферасы ең алдмен ата–ана және құрдастарымен
қарым–қатынас, ертегі оқу, қоршаған ортамен тікелей қарым–қатынас жасау
барысында қалыптасады. Виртуалды реалдылық қоршаған орта туралы шынайы
түсінік бермейтіні жайлы әркім де біледі. Бұл баланы компьютерге
тәрбиелеуге бергенде болатын құбылыс.
Егер де бала компьютер алдында күні бойғы уақытын өткізсе, бұған кім
кінәлі деген орынсыз сұрақ туындайды. Әрине ата-ананың балаға көңіл
аудармауы, осының нәтижесі. Өкінішке орай ата–аналар кінәсіз бола тұра
кінәлі болып қабылданады.
Біздің қазіргі өмір қарқыны, жанұя үшін өмір сүру мен қоректенудің
керекті деңгейін қамтамасыз ету қажеттілігі бүкіл жанұя мүшелерін еңбек
етуге мәжбүрлейді. Осыдан келесі заңдылық туындайды: қараусыз бала
сабақтарынан қайтқаннан кейін пәтерде оны жалғыз досы – компьютер күтеді.
Ал ата–ана бала компьютер алдында немен айналысатыны жайлы қызықпаған
кезде, процесс толығымен бақылаудан шығады. Балалар ата–анасы жұмыста
болған кезде компьютер алдында отырады, достарымен диск алмасады, музыка
суреттер жүктейді, интернеттен үй тапсырмасын, баяндамаларды көшіреді.
Психолог М.Гриффитс тәуелді ойыншыларды екі категорияға бөліп
қарастырады. Алғашқылары желіде топтасып ойнауды ұнатады. Бұл рольдік
ойындар. Олар үшін бастысы жеңіс алған жағдайда топтың оны мақтауы болып
табылады. Екіншілері компьютерді белгілі бір проблемалардан қашу мақсатында
пайдаланады. Басқаша айтқанда, компьютерлік тәуелділіктің қалыптасуына
психоактивті заттарға тәуелділік қалыптасуындағы сияқты психологиялық
факторлар қатысады [35].
Виртуалды және интернет–тәуелділігінің қалыптасуы біртіндеп жүреді.
Берілген тәуелділіктің қалыптасуының кезеңдерін бөліп көрсетуге болады.
1. Жеңіл қызығушылық кезеңі.
Бала алғашқы рет компьютерлік ойын ойнағаннан кейін ойынның сюжеті ұнай
бастайды, өзін басты кейіпкермен ұқсата бастайды, графика, сурет, музыкасы
ұнайды. Бала реалды және виртуалды әлемді салыстыра бастайды да, таңдауын
ақырғысына тоқтатады. Компьютерлік реалдылық балаға өз армандарын жүзеге
асыруға мүмкіндік береді. Алайда бұл кезеңнің спецификасы бар: ойын
комрьютерге жүйелік сипат емес, ситуациялық сипат береді. Ойынға тұрақты
қажеттілік әлі де қалыптаспаған, ойын процесі адам үшін мәнді құндылыққа ие
емес.
2. Қызығушылық кезеңі.
Бұл кезеңде балада жаңа қажеттілік пайда болады – компьютерлік ойын
ойнау қажеттілігі. Бұл жерде ойын жүйелік сипатқа ие. Бұл қажеттілігін
қанағаттандыра алмаса, бала белсенді әрекеттерге көшеді.
3. Тәуелділік кезеңі.
Мұнда баланың құндылықтық–мағыналық сферасында күрделі өзгерістер пайда
болады. Өзіндік сана және өзін–өзі бағалау өзгерісіне ұшырайды.ойын реалды
әлемді толық ығыстырып тастайды. Тәуелділік өз көрінісін екі формада
табады: әлеуметтенген және индивидуалданған. Интернет–тәуелділіктің
әлеуметтенген формасында бала өзі сияқты тәуелді балалармен болса да,
қоғаммен әлеуметтік байланысты ұстайды. Мұндай жеткіншектер бірлесіп
ойнағанды ұнатады.берілген жағдайда ойындық мотивация негізінде жарыстық
сипат жатыр. Тәуелділіктің бұл формасы келесі формаға қарағанда әсері
әлдеқайда жағымсыз. Индивидуалданған формасында адамның тек дүниетанымы
ғана емес, сонымен қатар қоршаған орта, социуммен өзара әрекеттестігі
бұзылады. Мұндай балалар үшін интернет наркотикпен теңдес болады. Егер де
біраз уақыт бұл құмарлықтың орнын басқа бірдеңе баспаса, онда ол табиғаты
бойынша ломкаға жақын күйге (жағымсыз эмоциялар сезеді, қозулы және
агрессивті болады, прострацияға ұшырайды) көшеді. Мұндай құбылыстар
клиникалық тілмен психопатология немесе берілген патологияны тудыратын өмір
сүрудің стилі деп атайды.
4. Құштарлық кезеңі.
Бұл интернет тәуелділіктің ақырғы кезеңі. Ол адамның ойындық
белсенділігінің сөнуімен, индивидтің сауығуға психолгиясының өзгеруімен
сипатталады. Мұнда бала компьютерден дистанция ұстайды, алайда орныққан
тәуелділіктен толық босай алмайды. Берілген кезең ұзақ, кейде тіпті өмір
бойы сақталады. Ол құштарлықтың сөну жылдамдығына тәуелді [50].
1.2 Жеткіншек шақтағы балалардың виртуалды және интернет-тәуелділігінің
психологиялық аспектілері
Интернет тәуелділікке бейім адамдар интернетке аддекватты қарайтын
адамдардан ерекшеленетіні анық нәрсе. Интернет тәуелділік белгілерінің
пайда болуын анықтауға зерттеулер жүргізілуде. Олар интернет тәуелділігі
қалай пайда болады, неде көрінеді, оны қалай емдеуге болады деген
сұрақтарға жауап іздеуде болды. Зерттеуді шетел психологтары М.Шоттон,
Ш.Тэкл және К.Янг жүргізді. Және мынандай ой қорытындыларына келді:
➢ Ата–ана интернеттегі ойыннан біраз уақытқа көңіл бөлуді сұрау
кезінде, жеткіншек оны істеуге айқын қарсылығын білдіреді.
➢ Баланы компьютерден алып тастаудың өзінде де ол өте қозулы күйде
болады.
➢ Компьютердегі программаларды жаңарту және жаңа ойындар сатып алу үшін
бала көп қаражат жұмсайды.
➢ Жеткіншек үй жұмысы, міндеттері, сабақ жайлы ұмытады.
➢ Қоректену және ұйқы графигі толық бұзылады, бала өз денсаулығын
сақтамайды.
➢ Өзін үнемі сергектік күйде сақтау мақсатында жеткіншек кофе және
басқа психостимуляторларды көп пайдаланады.
➢ Компьютер алдында көп қоректенеді.
➢ Компьютер алдында ойнау немесе жұмыс істеу барысында бала эмоционалды
көтеріліс сезеді.
➢ Қоршаған адамдармен үнемі түрлі интернеттік тақырыптарда әңгімелесу
басталады.
➢ Компьютер алдында эйфория сезімін сезеді.
➢ Өзінің компьютерлік фантастика әлеміне келесі енудің ұсақ–түйегіне
дейін ойластырады және оған жағдай жасайды. Ал бұл көңіл–күйдің
көтерілуіне жағдай тудырады, барлық ойларын билейді, ол жайында
армандайды.
Біраз уақыттан кейін дамып келе жатқан ағзада асқорыту жүйесінің
қызмет етуінде бұзылыстар; омыртқа, жауырын, қолдарында аурулық сезімдер
пайда болады, ал көз алмаларының үнемі қозу жағдайында болуы көз
ауруларының пайда болуына жағдай туғызады.
Егерде бала келесідей әрекеттер жасайтын болса, ата–ана мен
жақындарға көңіл аударған жөн:
➢ Компьютерден алыстамай ішіп жейді, сабағын оқиды.
➢ Компьютер қасында түн өткізе бастайды.
➢ Компьютер алдында отыру үшін мектептен қала бастады.
➢ Пәтерге кіре салысымен компьютерге бағытталады.
➢ Тамақ ішу, тіс тазалау, шашты тарау, киім ауыстыруды ұмытып кетеді
(бұдан бұрын ол байқалмаған болатын).
➢ Компьютер сынып қалған жағдайда қозулы, агрессивті күйде болады,
немен айналысарын білмейді.
➢ Компьютер алдына отыруға тыйым салынса, бопсалап қорқытады.
Виртуалды және интернет–тәуелділік механизмдеріне тоқталсақ, ол ағзаның
түсініксіз талаптары мен психикалық жүйесіне негізделген. Бұл талаптар
персонаж роліне енуге деген құмарлыққа және бұл арқылы шындықтан қашуға
негізделеді. Берілген механизмдер адам санасы мен мотивация сипатынан
тәуелсіз жұмыс істейді. Бұл мотивтер бала белгілі бір компьютерлік ойынмен
алғашқы танысуынан кейін пайда болады [45].
Кейін индивидуалды ерекшеліктер және мотив негізінде тәуелділік
қалыптаса бастайды:
Бірінші механизм – бұл реалдылықтан кету. Бұл механизмнің негізі
баланың күнделікті шаруа мен проблемалаардан (мектептегі, құрдастарымен,
жанұядағы, мұғалімдермен проблемалары болуы мүмкін) кетуге деген
қажеттілігі болып табылады. Реалдылықтан кету термині қоғам немесе
социумнан кету емес, ал шын мәнінде реалдылықтан кету дегенді білдіреді.
Шынайы реалдылықтан кету басқа виртуалдыға ауысу арқылы жүзеге асырылады.
Тәуелділіктің қалыптасу механизмдерінің психологиялық аспектілері
жеткіншек немесе баланың күнделікті өмірімен байланысты әртүрлі проблемалар
мен ыңғайсыздықтардан құтылу сияқты жаратылыстық бағыттылыққа негізделеді.
Бала психикасы жағымсыз әсерлерге әлі де тұрақсыз, кез келген күйзеліс
пен ыңғайсыздықтар амалсыз немесе катастрофалық болып қабылданады. Рольдік
компьютерлік ойын бастан өткерілмеген өмірлік жағдайларды жасау үшін
қарапайым әрі қол жетерлік әдісті табуға жәрдемдеседі.
Рольдік ойын көмегімен бала проблема, сабақ, шаруа және тағы басқа
күнделікті міндеттері жоқ идеалды әлем жасайды. Ойын оған эмоционалды
босату және стресті шешу әдісі болып көрінуі мүмкін. Алайда бала бұл
идеалдылы реалдылыққа тез үйреніп кетеді. Реалды өмірде проблемалар ешқайда
да кетпейтіндіктен бала басқа реалдылыққа кетуді жиілетіп, оған салынып
кетеді, сондықтан да болашақта одан шығу өте күрделі болады. Шынайы әлемнен
толық үзіліп кету қаупі пайда болады, 100%-ға реалдылықты виртуалды әлемге
ауыстыруы мүмкін. Өте күшті интернет–тәуелділік қалыптасу қаупі өседі.
Мұнда тәуелділіктің қалыптасу мен нашақорлық препараттарды қабылдаумен
ұқсас ерекшеліктерін байқауға болады.
Виртуалды және интернет–тәуелділіктің қалыптасуының келесі механизмі
–бұл рольді қабылдау. Бұл механизм негізінде адамға тән ойынға қажеттілігі
жатыр. Балаға белгілі бір себептермен реалды өмірде қанағаттандырылмай
жүрген қажеттіліктерді қанағаттандыруға мүмкіндік беретін компьютерлік
персонаж – ролін қабылдауға бағыттылық тән болып табылады. Адамдар ерте
балалық шағынан рольдік ойын ойнауға үйренген. Бұл рольдік ойын ойнаған
кезінде, саналы түрде ересек адамның ролін (ана, әке, апа немесе атасы)
қабылдайды. Бұл арқылы ол оны қоршаған әлемді тануға деген қажеттілікті
бейсаналы қанағаттандырады. Есею барысында бала рольдік ойынды
интеллектуалдыға ауыстырады, алайда басқа адамның ролін қабылдауға деген
қажеттілік сақтала береді. Виртуалды реалдылық көмегімен оны компьютерлік
ойында қанағаттандыруға болады [18].
Рольдік ойын – бұл танымдық қызметтің тиімді әдісі. Тәуелділіктің
қалыптасу процесінің өзі рольді қабылдауға деген қатты қажеттілік пен
құмарлыққа негізделген. Біраздан кейін келесідей болады: бала көп ойнаған
сайын реалды және виртуалды өмір айырмашылығы айқындала береді. Сөйтіп,
ойын өмірлік проблемаларды компенсациялайтын құралға айналады, бала реалды
әлемдегі емес, ол виртуалды әлемдегі қажеттілігін қанағаттандыра бастайды.
Әрине, мұндай коменсация салдары өте ауыр. Бұл балада өзін–өзі тану,
өзін–өзі бағалаудың және жоғары психикалық функциялардың қалыптасуында,
жеке тұлғасының дамуындағы бірқатар күрделі проблемеларды тудырады.
Сөйтіп, басқаның ролін қабылдауға қажеттіліктің пайда болуы
психологиялық факторлардың негізінде өтеді:
➢ Реалдылықтан кетуге деген құмарлық және қатты қажетсіну.
➢ Өзін компьютерлік ойын персонажымен ұқсатуға деген қажеттілік
[46]. .
Берілген факторлар бірлесе немесе біреуі басым болып жүзеге асуы
мүмкін. Бұл механизмнің екеуі де негативті өмірлік күйзелісті
компенсациялау процестеріне негізделген.
Егер де бала өз өмірімен толық қанағаттанып, проблемаларын рационалды
шеше білсе, ол балада виртуалды әлемге кетуге деген қажеттілік пайда болу
мүмкіндігі өте төмен. Алайда мұндай балалар өте аз.
2 ЖЕТКІНШЕК ШАҚТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ВИРТУАЛДЫ ЖӘНЕ ИНТЕРНЕТ ТӘУЕЛДІЛІГІНЕН
АРЫЛУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ
2.1 Жеткіншек шақтағы балалардың психикалық даму ерекшеліктері
Жеткіншектік шақтағы интернет-тәуелділігінің психологиялық
физиологоялық әлеуметтік себептерін, жеткіншектің психикалық даму
ерекшеліктері, жеткіншек интернет тұтынушысы ретіндегі әрекет
ерекшеліктері, мотивациясы, қарым-қатынасы, жеткіншектік шақтағы тәуелді
әрекет-қылықты зерттеудің теориялық негіздерін байланыстыра отырып қарасақ.
Жеткіншектік кезеңнің шектері шамамен балалардың орта мектептің V-VIII
кластарында оқитын кезеңімен сәйкес келеді де, 11-12 жастан 14-15 жасқа
дейінгі аралықты қамтиды, бірақ жеткіншектік шақтың іс жүзінде басаталуы V
класақа көшумен тура келмей, бір жыл ерте не кеш болуы мүмкін.
Жеткіншектік кезеңнің баланың дамуындағы ерекше орны оның өтпелі,
бетбұрыс, қиын, сыналатын кезең деген атауларында бейеленген.бұл
атауларда осы жастарда болатын, өмірдің бір дәуірінен екіншісіне өтумен
байланыстыдаму процестерінің күрделілігі мен мңыздылығы айтылған. Балалық
шақтан ересектікке өту осы кезеңдегі дене, ақыл-ой, адамгершілік,
әлеуметтік дамудың барлық жақтарының негізгі мазмұны мен өзіне тән
ерекшелігі болып табылады. Барлық бағыттарда сапалық жаңа құрылымдар
қалыптасады,организмнің сана-сезімінің, үлкендермен және жолдастарымен
қарым-қатынастың, олармен әлеуметтік өзара іс-әрекет әдістерінің,
мүдделердің, танымдық және оқу іс-әрекетінің, мінез-құлыққа, іс-әрекет пен
қарым-қатынасқа арқау болатын моральдық-этикалық нормалар мазмұнының қайта
құрылуы нәтижесінде ересектік элементтері пайда болады.
Жеткіншектің жеке басы дамуының аса маңызды факторы – оның өзінің
ауқымды әлеуметтік белсенділігі; ол белгілі бір үлгілер мен игіліктеді
игеруге, үлкендермен және жолдастармен, ақырында өзіне қанағаттанарлық
қарым-қатынас орнатуға (өзінің жеке басы мен өзінің болашағын және ниетін,
мақсаты мен міндетін жүзеге асыру әрекеттерін жобалау) бағытталады [38].
Алайда жаңаның қалыптасу процесі біраз уақытқа созылады, көптеген
жағдайларға байланысты болады және осы себепті бүкіл майданда әркелкі болуы
мүмкін. Мұның өзі, бір жағынан, жеткіншекте балалық пен ересектіктің
қатар болуымен, ал, екінші жағынан, сол бір ғана паспорттық жастағы
жеткіншектерде ересектіктің түрлі жақтарының даму дірежесіндегі елеулі
айырмашылықтардың болуымен анықталады. Бұл қазіргі мектеп оқушыларының
өміріндегі жағдайларда екі түрлі жай сәттерінің болуымен байланысты, олар:
1) ересектіктің дамуын тежейтін жайлар: балалардың көбінде басқадай тұрақты
және байыпты міндеттер болмай, тек оқумен ғана шұғылдануы; көптеген ата-
аналардың балалардың тұрмыстағы еңбектен, қиыншылықтар мен қынжылыстардан
қорғаштауға, түгелдей қамқорлыққа алуға тырысуы; 2) ересектендіретін
жайлар: мұны жөнімен сан алуан информацияның орасан зор тасқыны; көптеген
ата – аналардың бос уақытының аздығы және осының мүмкін салдары ретінде
балалардың дербестікке ерте жетуі, жолдастарымен қарым–қатынастың жедел
дамуы; дене күші дамуы мен жыныстық толысудың акселерациясы.
Осының бәрі ересектіктің дамуын анықтайтын алуан түрлі жағдайлар
жасайды, осыдан келіп оның белгілі бір жақтары дамуының алуан түрлі
көріністері мен елеулі айырмашылықтары келіп шығады. Мәселен, VIII класта
бет–пішіні мен мүдделері әлі балаға ұқсас ер балалар да бар, сонымен қатар
ересектер өмірінің қайсыбір жақтарына ортақтасқан өте ересек балалар да
бар; өздігінен білім алып жүрген интеллектуалдар да бар, бірақ сонымен
қатар оқу материалының өзін өздігінен игере білмейтін жеткіншектер де бар,
ал болашаққа деген жоспары айқын емес, мектеп оқушылары бар, ал болашақ
мамандығына саналы түрде даярлана бастағандар бар; кейбір қыз балалардың
бар ойлағаны сән қуу мен ер балалар ғана, басқалары бұған онша мән
бермейді; кейбір балалар үйінде нағыз қолғанат–жәрдемшілер болса, енді
біреулері әбден ерке болып кеткен, тіпті тұрмыстағы қарапайым жұмыстарға да
ебі жоқ [46].
Жеткіншектердің ересектігінің дамуындағы жалпы бағыт әртүрлі және әрбір
бағыттың көптеген нұсқалары болуы мүмкін. Бір өлшем ұқсас үш нұсқада
ересектіктің дамуы әрқилы болады да, бұл орайда мазмұны әртүрлі өмірлік
игіліктер қалыптасады: біреу үшін маңыздының енді бірге құны жоқ.
Жеткіншектік кезеңнің маңыздылығы адамның жеке басының моральдық және
әлеуметтік негіздері қолданады және олардың қалыптасуының жалпы бағыты
белгіленеді. Жасөспірімдік шақта олардың қалыптасуы жалғасады.
Жеткіншектік кезең қиын әрі сыналатын кезең деп саналады. Бұлай
бағалау, біріншіден, осы уақытта болатын көптеген сапалық өзгерістерге
байланысты; бұл өзгерістер кейде баланың бұрынғы ерекшеліктерін, мүдделері
мен қарым–қатынастарын түбірінен өзгеретін сипатта болады; мұның өзі
біршама қысқа мерзімде болуы мүмкін, көбінесе күтпеген жерден болады да,
даму процесі секірмелі, қауырт сипат алады. Екіншіден, болвп жатқан
өзгерісер екінің бірінде, бір жағынан жеткіншектің өзінде әртүрлі
субьективтік қиыншылықтармен қабаттасады, ал екінші жағынан, оны
тәрбиелеудегі қиыншылықтармен ұштасады: жеткіншек ересектердің ықпалына
көне қоймайды, онда тіл алмаудың, қарсылық пен назарлықтың әртүрлі
формалары шығады (қиқиарлық, дөрекілік, қарсылық, тентектік, бүкпелік,
тұйықтық).
Жеткіншектік кезеңде дамудың сыналу көріністерінің пайда болуында
биологиялық және әлеуметтік жайлардың ролі туралы теориялық талас жарты
ғасырдан астам уақыттан бері болып келеді.
Жеткіншектің дамуындағы биологиялық факор мәселесі баланың ағзасында
нақ осы шақта биологиялық толысу жолына түбегейлі өзгерістердің болуынан
туындайды: дене күшінің дамуында жаңа кезең басталып, жыныстық жетілу
процесі өрістейді. Бұлардың бәрінің сыртында ағзаның морфологиялық және
физиологиялық қайта құрылу процестері тұрады.
Ағзаның қайта құрылуы эндокриндік жүйедегі өзгерістерден басталады.
Гипофиздің, әсіресе оның алдыңғы бөлігінің қызметі күшейеді, ал мұның
гормондары талшықтардың өсуіне және ішкі секрецияның басқа да өте маңызды
бездерінің (қалқан жыныс, бүйрпек үсті бездерінің) қызметіне өолайлы жағдай
жасайды. Олардың қызметі жеткіншектің ағзасында көптеген өзгерістер, соның
ішінде неғұрлым анық көрінетін өзгерістер туғызады (жыныс мүшелерінің дамуы
және екінші жыныстық белгілердің көрінуі). Бұл процестер қыз балаларда 11-
13 жаста, ер балаларда 13-15 жаста неғұрлым жедел жүреді. Дене күшінің
толысуы мен жыныстық жетілудің акселерациясы байқалып отырған қазіргі
уақытта кейбір қыз балалар 10-11, ер балалар 12-13 жаста жыныстық жетілудің
бастапқы сатысында болады [29].
Бойдың ұзаруы, салмақтың артуы, кеуде клеткасы шеңберінің өсуі
–жеткіншек шақтағы дене толысуының өзіне тән жағдайлары, бұлар күрт өсу
деген ерекше терминмен белгіленеді. Осының нәтижесінде баланың пішінімен
салыстырғанда жеткіншектің пішіні өзгереді: денеің пропорциясы ересек
адамға тән пропорцияға жақындайды. Бас сүйегінің бет бөлігінің жедел
жетілуі нәтижесінде бет әлпеті де өзгереді. Жеткіншек жасындағы жылдарда
омыртқа жылдық өсуінде бойдың ұзару қарқынынан қалып қояды. 14 жасқа дейін
омыртқалар арасындағы кеңістік әлі шеміршекпен толы болады да, ұзақ уақыт
бойы сыңар жақ салмақ түскен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ВИРТУАЛДЫ ЖӘНЕ ИНТЕРНЕТ-ТӘУЕЛДІЛІГІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ ТУРАЛЫ
ЗЕРТТЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...6
1.1. Виртуалды және интернет тәуелділіктің пайда болуы, белгілері мен
механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.2. Жеткіншек шақтағы балалардың виртуалды және интернет тәуелділігінің
психологиялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..16
2. ЖЕТКІНШЕК ШАҚТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ВИРТУАЛДЫ ЖӘНЕ ИНТЕРНЕТ ТӘУЕЛДІЛІГІНЕН
АРЫЛУДЫҢ ТИІМДІ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.1. Жеткіншек шақтағы балалардың психикалық даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .19
2.2. Жеткіншек шақтағы балалардың виртуалды және интернет тәуелділігінен
арылуының тәжірибелік-эксперимент жұмысының
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ..2 4
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 65
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Қоғамдағы өсіп келе жатқан компьютеризация
және Интернетизациямен байланысты шетелде 1980 жылдарда бастау алған
виртуалды және интернетті патологиялық пайдалану проблемасы өзекті бола
бастады. Яғни, виртуалды және интернет-тәуелділік туралы айтылып отыр
(синонимдері: интернет-аддикция, нетаголизм, виртуалды аддикция, интернет
әрекет-қылықтық тәуелділік, интернетті артық патологиялық қолдану).
Грифитс, 1995 көсетуі бойынша жоғары технологиялармен байланысты
бейхимиялық (әрекет-қылықтық) аддикцияның жаңа формаларын белгілеу үшін
М.Грифитс технологиялық тәуелділіктер термин ұсынды, ол оны пассивті
(мысалы, теледидардан тәуелділік) және активті (интернет-ойындар) деп
бөлді.
Соңғы екі онжылдық ондаған миллион адамдардың кәсіби әрі күнделікті
өмірінде интернеттің кең түрде таралуымен ерекшеленеді. Интернет арқылы
өмірдің барлық аспектілері жайлы ақпарат алынады, сауда, қарым-қатынас,
сексуалдық және ойындық құмарлықтар жүзеге асырылады.
Виртуалды және интернет-тәуелділігі феномені көптеген ғалымдарды
алаңдатуда және осы мәселе төңірегінде медицина, әлеуметтану, физиология
педагогика, экология және т.б. көптеген ғылымдар саласындағы зерттеу
жұмыстары үлкен алаңдатушылықты атап көрсетеді.
Қазіргі шақта компьютер біздің өмірдің таптырмас бөлігі, алайда кей
кезде біз осы түсті металдың қымбат бөліктерінің еңбекке қабілеттілігінен
тәуелді болатындығымызды әрқашан да мойындамаймыз. Қазіргі кезден
компьютерлік желілер қызметтің банкілік іс, қауіпсіздік жүйесі, медицина,
өндіріс, ғылым сияқты және тағы басқа маңызды салаларға ендірілген. Мұндай
сфераларда қателіктер жіберілмейді, ал жіберіліп қойса, қымбат бағамен
түзетіледі. Адамның компьютерден тәуелділігі мұнымен шектелмейді.
Сонымен компьютер, бұл зат біздің өмірге салыстырмалы жақында еніп,
онда мәңгіге бекітілді. Ендігі бір де бір кәсіпорын, бір де бір оқу орны
компьютерлік технологияларсыз өз ісін жүргізбейді. Бір жағынан компьютер
өмірді айтарлықтай жеңілдетті, екінші жағынан адамзат компьютерлік ойындар
мен виртуалды және интернеттен тәуелділіктің қалыптасуы сияқты глобальды
проблемалармен ұштасып отыр.
Қазіргі кезде жастардың белгілі бір бөлігі компьютерлік виртуалды және
интернет тәуелділігінің ықпалында, ал бұл қатерлі психикалық ауру болып
табылады. Сондықтан да қоғам бұл мәселенің қауіптілігі мен маңыздылығын
түсінуі қажет.
Өркениеттілік компьютерлік желілердің негативті әсері кәмелетке
толмағандардың қылмыстық бағдарларын және тәуелділікті қалыптастыруы ерекше
қауіп тудырады. Оның қауіптілігі мынада: тұрақты тәуелділіктің дамуы, мұнда
кәмелетке толмаған бала тек қана интернеттегі жұмыс жайында ойлайды, егер
үйде интернетке қосылу мүмкіндігі болмаса компьютерлік клубқа түсу үшін
туыстарынан ақша тасиды, интернетте тым көп уақыт отырады (мектептегі
сабақтарынан жиі қалады, ұйқысы қанбайды, және т.б.).
Сондықтан да аталған тақырып қазіргі таңда еліміздің болашағы болып
табылатын жастарды тәрбиелеу мәселелері арасындағы ең өзекті мәселелер
қатарына жатады деп толық сеніммен айта аламын.
Зерттеу мақсаты: Виртуалды және интернет-тәуелділік құбылысының негізін
ашу, жеткіншектік жастағы балалардың психологиялық даму ерекшеліктеріне
ықпалын зерттеу, тәуелділіктің туындау себебін анықтау және оның алдын-алу
шараларын іздестіру.
Зерттеу нысаны: Виртуалды және интернет-тәуелділігі және оның
жеткіншектік шақтағы көріністері.
Зерттеу пәні: Виртуалды және интернет-тәуелділігіне жағдай жасайтын
факторлар, оның белгілері және механизмдері, жеткіншектік жастағы балаларға
виртуалды және интернет-тәуелділіктің ықпалы.
Зерттеу болжамы: Егер жеткіншектердің бойындағы виртуалды және интернет-
тәуелділіктің алдын алуда жас кезеңдік, жеке дара ерекшеліктері ескерілсе,
онда көптеген жағымсыз мінез-құлық көріністерін жағымсыз әрекеттерге
тәуелділігін болдырмай, алдын алуға болады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Виртуалды және интернет–тәуелділігінің пайда болу себептері,
кезеңдері, белгілері мен механизмдерін ашу.
2. Жеткіншектің жас ерекшеліктері негізінде интернет тұтынушысы
ретіндегі психологиялық аспектілерін түсіндіру.
3. Жеткіншек шақтағы балалардың виртуалды және интернет тәуелділігінен
арылу мақсатында тәжірибелік-эксперимент жұмыстар жүргізу
Зерттеудің теориялық мәні мен ғылыми жаңалығы:
1. Әлеуметтік психологияның өзекті виртуалды және интернет-
тәуелділік мәселесі жан-жақты қарастырылып, мазмұны ашылды;
2. Виртуалды және интернет-тәуелділіктің психологиялық аспектілері:
психологиялық және физиологиялық симптомдар, интернет
тұтынушылардың мотивациясы, қарым-қатынас жасау ерекшеліктері
көрсетілді;
3. Виртуалды және интернет-тәуелділіктің жеткіншек бойындағы
көрінісі анықталып, әсері түсіндірілді;
4. Жеткіншектің бойында виртуалды және интернет-тәуелділігінің алдын
алу және түзету әдістемелері ұсынылады.
Зерттеудің практикалық мәні:
Интернет және компьютерлік ойындардан тәуелділікті анықтауға арналған
тест-сұрақшасы; түзету әдістемелері орта мектептегі ұстаздар мен психолог-
мамандар, ата-аналар үшін маңызы бар және тәжірибелік әрекетте қолдануға
болады.
Зерттеу кезеңдері:
1 кезеңінде 2010-2011 жылдары виртуалды және интернет-тәуелділік
мәселесі бойынша ақпараттар, материалдар, теориялық әдебиетер жинақталды.
Ғылыми аппарат айқындалды.
2 кезеңде 2011-2012 жылдары виртуалды және интернет–тәуелділігінің
пайда болуы, дамуы, оның кезеңдері, белгілері мен механизмдеріне байланысты
материалдарға теориялық талдау жүргізілді. Теориялық-ғылыми мәліметтерді
тәжірибелік-зерттеу жұмысында қолданып ой қорытындыланды.
Зерттеу базасы: Тараз қаласының № 47 орта мектебінің 8 сынып
оқушылары.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 ВИРТУАЛДЫ ЖӘНЕ ИНТЕРНЕТ ТӘУЕЛДІЛІГІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ ТУРАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР
1. Виртуалды және интернет тәуелділіктің пайда болуы, белгілері мен
механизмдері
Өткен ғасырда үлкен жылдамдыққа ие болған ғылыми техникалық прогресс
компьютерлерге жағдай жасайтын заңдылықты әрі айқын базаға айналып отыр.
Қазіргі заманғы адам интернетсіз өмір сүре алмас десе де болады. Біздің
күнделікті өмірге ене отырып, компьютерлік технологиялар дайын ғылыми
жасақтамалар мен болашақ проектілердің жаңа идеяларын біріктіретін
көпірге айналды. Компьютеризация біздің өмірімізге тек жағымды ғана емес,
сонымен қатар жағымсыз әсерлерін ендіруде. Интернет және компьютер
көмегімен қоғамдық және өндірістік қызметтің барлық сфералары дамытудың
қосымша мүмкіндіктеріне ие болды. Осыған орай болашақта адам компьютер
немесе интернетсіз толық өмір сүре алмайды деген болжамның жүзеге асу
мүмкіндігінің жоғары екендігі туралы айтуға болады. Қазірден көптеген ұйым,
компания, фирмалар өз қызметін компьютерлік желісіз жүзеге асыра алмайды.
Компьютерлік желілер сферасы тұтынушыларға өзінің жетілдірулері мен жаңа
бағдарламаларын ұсына отырып, жедел әрі тұрақты дамып келеді [6].
Виртуалды және интернет-тәуелділікпен алғашқы болып өз қызметінде
интернетті пайдаланып, қызметкерлерінде онлайнда отырудан патологиялық
құмарлық пайда болу салдарынан шығынға ұшырайтын компаниялар, сондай-ақ
дәрігер психотерапевттер кездесті. Виртуалды және интернет-тәуелділік
феноменін психологиялық зерттеудің негізін қалаушы екі американдық:
клиникалық психолог Кимберли Янг және психиатр И.Гольдберг. К.Янг 1994 жылы
интернет-тәуелділікті анықтайтын арнайы сұрақша дайындап, оны веб-сайтта
орналастырды. Нәтижесінде 500 анкета толтырылып, оның 400-ін адддиктілер
толтырылған. Өткен ғасырдың 90-шы жылдардың ортасында тәуелділік құбылысын
анықтау үшін И.Гольдерг (1996) Интернет-аддикциятерминін және
тәуелділікті анықтауға көмектесетін диагностикалық критерийлер жиынтығын
ұсынды.
M.Orzack, 1998 мәліметтерінде М.Орзак Виртуалды және интернет-
тәуелділікке тән келесідей психологиялық және физиологиялық симптомдарды
бөліп көрсетілген:
Психологиялық симптомдар:
• көтеріңкі көңіл-күй және компьютердің алдындағы эйфория сезімі;
• тоқтау дың мүмкін еместігі;
• компьютер алдында өткізілетін уақыт көлемінің артуы;
• жанұя және жолдастарын елемеу;
• компьютерден алыс кездерде бос болу сезімі, депрессия, мөлшерден
тыс қозу;
• өз қызметі жайлы қызметкерлеріне немесе жанұя мүшелеіне жалған
айту;
• жұмыс немесе оқудағы проблемалар.
Физииологиялық симптомдар:
• карпальды канал синдромы (бұлшықеттің ұзақ күйзеліске ұшырау мен
байланысты қолдың жүйкелік жолдарының туннельдік жолдарының
зақымдануы);
• көз сұйық затының құрғауы;
• бас ауруы;
• омыртқа ауруы;
• уақытында тамақтанбау;
• жеке гигиенаны сақтамау;
• ұйқының бұзылуы.
К.Янг (Young, 1998) зерттеулеріне сәйкес қауіпті белгілерге (Виртуалды
және интернет-тәуелділігінің нышандары) мыналар жатқызылады:
• электрондық поштаны тексеруге деген бағыттылық;
• келесі он-лайн сеансына алаңдаушылық;
• он-лайн уақытын арттыру;
• итернетке төленеін ақшаның артуы.
Орныққан итернет-аддикцияның белгілеріне К.Янг (2000) бойынша келесі
критерийлер жатқызылады:
• интернетке толық ену;
• желіде өткізілетін уақытты үнемі арттырып отыру;
• интернетті пайдалануды тоқтату кезіндегі тынымсыздық сезімдері;
• уақытты басқарумен байланысты проблемалар;
• қоршаған ортамен (жанұя, мектеп, жұмыс, достар) проблемалар;
• желіде өткізген уақыт жайлы жалған айту;
• интернетті пайдалану кезіндегі көңіл-күй өзгерісі [5]..
Көрсетілген тәуелділіктің арасындағы таралым 1-5%-ды құрайды
(Griffiths, 2000; Young, 1998), ҒТП сәйкес виртуалды тәуелділікке әртүрлі
мамандар бейімделуі артуда. Kim et al., 2005 келтірген мәліметтерінде Корей
зерттеушілерінің мәліметтері келтірілген және оған сәйкес жоғары сынып
оқушыларының 38%-нда Интернет-аддикция бар екенін көрсетті. Ресейдегі
(WWW.monitoring.ru) зерттеулер бойынша 1992-2004 ж.ж. жеткіншектер саны 2-
25%-ға дейін өсті, яғни жеткіншектер желінің белсенді пайдаланушыларына
айналып келуде, осыған сәйкес жастар арасындағы Интернет-аддикция жағдайлар
саны да өсуде.
К.Янг (Young, 1998) Виртуалды және интернет-тәуелділіктің 5 негізгі
түрін сипаттайды:
1. Киберсексуалды тәуелділік – порносайттарға кіруге және киберсекспен
айналысуға, чаттарда ересектерге арналған арнайы
телеконференцияларда сексуалды тематиканы талқылау.
2. Виртуалды танысуларға құмарлық – жанұямен, достармен реалдық
қатынастардың орнына вертуалды кибер қатынастарды қалау.
3. Желіге деген тым жоғары қажеттілік – онлайндық азарттық ойындар ойнау,
үнемі аукциондарға қатысып сатып алулар жасау.
4. Тым көп ақпарат қабылдау (жабысқақ веб-серфинг) – жүйедегі үнемі
саяхаттаулар, ақпаратты мәліметтер базасы және іздеуші сайттарда
іздеу.
5. Компьютерлік тәуелділік – компьютерлік ойындарға үнемі қатысу (атыс
ойындары Doom, Quake, Unreal, Stan Craft стратегиясы және
т.б.).
К.Янг және Р.Роджерс (Young, Rodgers,1998) жүргізген пилотаждық
зерттеуге 259 адам оның ішінде 130 ер адам (орта жас шамасы-31) және 129
әйел адам (орта жас шамасы-33) он-лайндық режимде Р.Кеттелдің 16 факторлық
жеке тұлғалық сұрақшасын (16PF) және Янг құрастырған виртуалды және
интернет-тәуелділік сұрақшасын толтырды. Алынған мәліметтерге сәйкес аддикт
адамдар абстрактілі ойлаудың жоғары деңгейіне ие, өз-өзіне сенімді
индивидуалистер, сезімтал және басқаларға эмоционалды жауап беретіні
анықталды [1].
Зерттеушілердің пікірінше индивидуалист бола тұра, аддиктілер ұзаққа
созылатын изоляцияға оңай бейімделеді.
М.Шоттон (Shotton, 1989) компьютерден тәуелділіктің типологиясын
дайындадаы, онда бұл тәуелділіктің 3 түрін анықтады.
Бірінішіден, бұл желішілер (networkers): олар оптимист, тәуелділіктің
басқа типтерімен салыстырмалы түрде – анағұрлым әлеуметтік белсенді,
адамдарға позитивті қатынас көрсетеді, жолдастары болады, ата-аналарымен
жағымды қарым-қатынаста болады. Компьютер олар үшін – хобби сияқты : олар
өшірілген мәліметтер базаларына ізденіс салулары немесе MUD типіндегі
рольдік топтық ойындар ойнауы мүмкін, алайда көрсетілген басқа тәуелді
типтерге қарағанда өз бетінше аз программалайды, компьютерлік графика
немесе аппараттық қамсыздандырумен қызықпайды.
Екіншіден, бұл жұмысшылар (workers) – саны бойынша ең аз топ. Олар
неғұрлым жаңа әрі қымбат комьютерлерге ие. Программалаупроцесін нақты
жоспарлап алып бұл бағдарламаларды керекті нәтижеге жетц үшін дайындайды.
Әдетте бұл топтың өкілдері жақсы оқыған стандартты оқыту бағдарламалары
оларды қанағаттандырмайды, сондықтан да олар қосымша оқу курстарына
қатысады. Оларға қатаң қызметтік этика тән.
Үшіншіден, бұл зерттеушілер (explorers) – саны ең көп топ. Олар
бағдарламалауды интеллектуалды әрекет және көңілкөтерумен теңдей көреді.
Аса күрделі бағдарламалар жаза отырып, көбінесе оны аяғына дейін жеткізбей,
одан да күрделі жаңа түрлеріне көшеді. Бұл топтың өкілдері компьютерлік
пираттылық және хакерліліктің қызметін атқарады. Формальды жағынан алғанда
олардың білім дәрежесі жұмысшыларға қарағанда төмен алайда,
зерттеушілер олардан қалмай отырып қана коймай, тіпті білім көлемңмен
озып та кетеді. Амбициялары көп байқалмайды: жоғары шен де, үлкен төлемақы
да олар үшін басты орында тұрған жоқ. Сөйтіп, олар өмірдегі жетістіктердің
әлеуметтік критерийлеріне селқостықпен қарайды. Зерттеушілер үшін
компьютер партнер және дос, оның жаны бар, адамдармен қарағанда онымен
қарым-қатынасжасаған жеңілірек болып көрінеді [8].
Kraut et al.,1998; Shapira et al.,2000 көрсеткендей, Интернетке
тәуелділер арасында депрессия және обсессивті-компульсивті аффективті
бұзылыстардың басымдылығы; Джолдыгулов және т.б., 2005 мәліметтеріне
сүйенетінболсақ, сондай-ақ азпрогредиентті шизофрения шеңберіндегі жасырын
депрессияның жоғары деңгейде екені анықталды. Kim et al., 2005 айтуынша,
Корей зерттеушілері интернет-аддикциясы бар жоғары сынып оқушыларында
депрессияның, суицид қаупінің жоғары болатыны анықтады . Y.Hambuger, E.Ben-
Artzi (2000) Айзенк сұрақшасының көмегімен интернетке тәуелділіердің жеке
тұлғалық ерекшеліктерін зерттей отырып, интроверттер мен экстраверттер
интернеттің әртүрлі ресурстарын пайдаланатынын, сондай-ақ экстраверт ер
адамдар интернетті көңіл көтеру үшін пайдалануда жағымды корреляцияланса,
ақпараттық сайттарды пайдаланумен нейротизм жағымсыз байланыста болатынын
көрсетті. Әйел адамдарда экстраверсия негативті корреляцияланды, ал
нейротизм интернеттің ақпараттық сайттарын пайдалануда жағымды болатынын
көрсетті. Кейін жаңағы авторлар интернет-аддиктілер, оның ішінде басымы
әйел адамдар үшін жалғыздық сезімі тән, бұл сезім деңгейін төменднту
мақсатында әйел адамдар чаттарда қарым-қатынас жасап, уақыт өткізетіні
анықталды (Y.Amichai-Hambuger, E.Ben-Artzi; 2003) [5].
Американ зерттеушісі S.Calpan (2002) Интернетке тәуелді тұлғалардың
депрессия, жалғыздық, ұялшақтық,өзімшілдік сияқты жеке қасиеттерді бөліп
көрсетті.
Н.В.Чудова (2002) болса, әртүрлі зерттеушілердің нәтижелері жалпылай
келе, интернет-аддиктілердің келесідей қасиеттерді тізімін келтіреді:
өзінің дене дамуына байланысты Менін қабылдауындағы қиындықтар; тікелей
қарым-қатынас жасаудағы қиындықтар (тұйықтылық); интеллектуализацияға
бейімділік, жалғыздық сезімі және өзара түсіністіктің жетіспеушілігі;
агрессивтіліктің төмендігі;эмоционалды күйзеліс және негативизмге
бейімділік; фрустрацияланған қажеттіліктің болуы; тәуелсіздік; идеалды
Мен туралы түсінік дифференциалданбаған; реалсызданған, өзін-өзі бағалау
деңгейінің төмендігі; проблемалардан және жауапкершіліктен қашуға бейім
болу [10].
Менделевич В.Д., 2003 көрсетуінше, интернетке тәуелді адамдарда басқа
аддикциялардың жасырын формалары көрініс табады: сексуалды адиакция
киберсекске ауысады; псевдология, крусодерлілік сияқты кибер-қатынаста
көрініс табатын коммуникативті тәуелділік
Д.Гринфилд (Greenfield, 1999) көбінесе интернет-тәуелділікпен қатар
(жағдайлардың 20%-нда кездеседі) сексуалды аддикция жүреді деген деректер
келтіреді [8].
M.Грифитс (1998) Интернет-аддикция интернеттің әртүрлі формаларын
пайдалану негізінде қалыптасуы мүмкін деген гипотезаны алға тартты.
M.Грифитс 1999 зерттеулерін К. Янг зерттеулерімен салыстыратын болсақ,
интернеттің көптеген көптеген интенсивті тұтынушыларының көпшілігі міндетті
түрде интернет-аддиктілер емес, олар желіні басқа аддикцияларын жүзеге
асыру үшін пайдаланатынын атап көрсеткен болатын. J.Kandell М.Грифитс
зерттеулерінен айырмашылығы ол интернет-адикцияны желідегі белсенділік
формасынан тәуелсіз болып табылатын Интернеттен патологиялық тәуелділік деп
анықтады [9].
Интернет-аддикцияның дефиницияларын (қысқаша түсінігі, ұғымы) кеңейте
отырып, К.Янг, R.Davis (2001) интернетті патологиялық пайдаланудың
когнитивті-әрекет-қылыққа әсер ету моделін ұсынды. интернет-аддикцияның 2
формасын бөліп көрсетті: интернетті спецификалық патологиялық пайдалану
(Specific Pathologial Internet Use) және интернетті негізгі патологиялық
пайдалану (Generalized Pathological Internet Use). Бірінші түрі интернеттің
кез-келген арнайы қызметінен тәуелділіктің туындайтыны көрсетеді: онлайндық
қызметтер, онлайндық аукциондар, акцияларды онлайндық сату, онлайндық
гемблинг. Аддикцияның мазмұны сақталады, және интернеттен тыс жүзеге
асырылуы мүмкін. Екінші түрі интернетті көп мақсатты әрі маманданусыз тым
артық пайдалану жатқызылады, яғни желіде нақты мақсатсыз уақыт өткізеді
және интернеттің әлеуметтік сферасымен байланысты [12].
Интернет-аддикция құбылысы әртүрлі әрекет-қылықтық тәуелділіктердің
қосындысынан тұрады (жұмыс істеу, қарым-қатынас, ойындық қажеттілік).
Компьютер мұнда тәуелділік обьектісі емес, ал оны жүзеге асырушы құрал
болып табылады. Девиантты әрекет-қылықтың басқа формаларының қалыптасуына
әсер ететін әрі интернет-аддикциямен байланысты тағы бір аспектіні атап өту
дұрыс болады. Бұл қауіппен жеткіншектер он-лайн режимінде кездесуі мүмкін:
• балалар сеніміділігін пайдалану: тыйым әрекеттерді орындату
мақсатында баланы қызықтыру;
• порнографияға кіруге мүмкіндік: порнография желіде оңай
таралғандықтан бала оған оп-оңай тап болуы мүмкін. Балалардың
мұндай сайттарға кіруін қамтамасыз ететін бағдарламалық
қамсыздандырулар өз қызметін ылғи да атқармайды, ал кейде тіпті де
істен шығады;
• деструктивті мазмұнды контент-сайттар: мысалы, бомба немесе
нашақорлық заттарды дайындау бойынша немесе т.б.
Ата-аналар баласының қандай сайттарға кіретінін қадағалап, бала әрекет-
қылығының кез-келген өзгерістеріне мұқият болулары керек.
DOOM, QUAKE тәріздес ойындар зорлығы бар желілік ойындар мен қызығу
баланың агрессивтілігін жоғарылатады. Ата-ана баланың қандай ойын
ойнайтынын білуі керек және құрастырмалы баламасын ұсынуға дайын болуы
тиіс.
ТМД елдеріндегі компьютеризацияның дамуымен байланысты интернет-
аддиктілердің де саны (әсіресе жастар арасында) өсетіні анықталуда [15].
Интернет – адамзат миының жемісі. Интернет – әлемдегі әртүрлі
нүктелерінде орналасқан компьютерлерді біріктірітін кең, тармақталған желі.
Интернет 150 елді қамтып, 175 мыңнан астам әртүрлі желіні байланыстырды;
интернетке 200 миллион компьютер қосылып, 500 миллионнан астам тұтынушылар
тіркелген. Желіде бұл сан әрдайым өсуде. 1985 жылы интернет 100 желіні
қамтыса, 1989 жылға қарай оның саны 500-ге дейін өсті. Қазіргі уақытта жыл
сайын өсу қарқыны 100%–ға жетіп отыр. Көптеген тұтынушылар интернет
желісіне кіру мүмкіндігін үйде де, жұмыста да қалар еді. Бұл жағдайдан шығу
– модем және телефондық жүйелер арқылы қосылу болып табылады.
Интернеттің даму жылдамдығы соншалықты, оның коэффициенті айында
пайызбен есептеледі. Басында ARPANET аталған бұл жүйе алғашында әртүрлі
компьютерлер арасында үнемі байланысты қамтамасыз ететін әдіс–тәсілдерді
зерттеу үшін арналған болатын. Мәліметтерді жіберудің көптеген әдістері
ARPANET–пен өткізілген эксперимент сәтті өткендігі соншалықты, күнделікті
мәліметтерді жіберу мүмкіндігін алу үшін көптеген корпорациялар оған енуге
бел буды. Ал 1975 жылы ARPANET экспериметалды желіден жұмыс істейтін желіге
айналды. 1983 жылы MILNET ARPANET–тен бөлініп кетті, ал Интернет термині
жалпымен қабылданған ортақ желіге айналды: MILNET қосу ARPANET 1991 жылы
ARPANET компьютер нарығынан жойылғанымен, интернет желісі қалды, бүкіл
әлемдегі көп желілерді біріктіргендіктен оның көрсеткіштері айтарлықтай
артты. 2000 жылға қарай интернет энтузиасттар қолдарында болған кезеңнен
өтті. Желінің дамуы оның нарықталуына әкелді. Бұның басты себебі 1992 жылы
World Wide Web (Бүкіләлемдік тор) проектілеуі болды, бұның нәтижесінде ол
1990 жылдан бастап, тұтынушылар үшін өзекті бола бастайды [20].
Тұтынушылар арасында Желі қарқынды таралуымен қатар жарнамалаушылар да
оған қызыға бастады.
Ғылыми және азаматтық пайдалануда қолданылып жүрген интернет бүгінгі
күнде коммерциялық емес фирма, БАҚ–рының және үкіметтің автономды баспалық
құралдарының халықаралық қарым–қатынастың негізгі әдісі болып табылады. Шын
мәнінде, интернетті өзіндік бір глобальды БАҚ ретінде қарастыруға болады.
Барлық мәліметтер базасы мен жүйелеріне біруақытта үлкен жылдамдықта кіре
алу және бір уақытта үйде отырып–ақ индивидуалды таңдау жасау – бұл деген
керемет емес пе? Белгілі бір ақпараттық іздеу жүйесіне кірсе, білімнің
барлық облыстарына есік ашылады. Интернеттегі адам–компьютер қосылу
мүмкіндігінің дамуы адам–компьютер–адам қосылу мүмкіндігіне жол ашты.
Желі арнайы нышандарға ие байланыстырушы функциясына желілік компьютерлік
реалдылықта виртуалды қоғамдастықтар – интернет қарым–қатынасымен біріккен
және спецификалық психологиялық қасиеттері бар топтар. Бастықтық интернетте
компаниялардың бүкіл дерлігінде өз сайттары бар, ол Желі арқылы сауда
жасайтын ақпарат және тауар айнымалы саны күннен күнге өсуде [21].
1984 жылы Вильям Гибсон Neuromancer романын жарыққа шығарды, онда
алғаш рет киберкеңістік ұғымы қолданылды: киберкеңістік – бұл бүкіл
планета бойынша операторлардың көпшілігі күнделікті сезілетін ұйымдасқан
галлюцинация. [42] Гибсонның романы жарыққа шыққаннан кейін, уақыт өте
бүкіл әлемдік телекоммуникацияық желімен жасалған кеңістікті киберкеңістік
деп атай бастады. Миллиондаған адамдар интернетті көптеген мақсаттарда
қолданып келеді [33].
Қазіргі шақта компьютер біздің өмірдің таптырмас бөлігі, алайда кей
кезде біз осы түсті металдың қымбат бөліктерінің еңбекке қабілеттілігінен
тәуелді болатындығымызды әрқашан да мойындамаймыз. Қазіргі кезден
компьютерлік желілер қызметтің банкілік іс, қауіпсіздік жүйесі, медицина,
өндіріс, ғылым сияқты және тағы басқа маңызды салаларға ендірілген. Мұндай
сфераларда қателіктер жіберілмейді, ал жіберіліп қойса, қымбат бағамен
түзетіледі. Адамның компьютерден тәуелділігі мұнымен шектелмейді.
Сонымен компьютер, бұл зат біздің өмірге салыстырмалы жақында еніп,
онда мәңгіге бекітілді. Ендігі бір де бір кәсіпорын, бір де бір оқу орны
компьютерлік технологияларсыз өз ісін жүргізбейді. Бір жағынан компьютер
өмірді айтарлықтай жеңілдетті, екінші жағынан адамзат компьютерлік ойындар
мен интернеттен тәуелділіктің қалыптасуы сияқты глобальды проблемалармен
ұштасып отыр.
Виртуалды және интернет-тәуелділік ұғымы 1990 жылы пайда болды.
Мамандар тәуелділіктің бұл түрін техникалық құралдардың негізіндегі
спецификалық–эмоционалды наркоманияға жатқызады [24].
Бүгінгі адамдарға, әсіресе жастарға қауіп төндіріп тұрған ең үлкен
әдеттердің бірі интенет-тәуелділік болып табылады. Қазіргі таңда
технология және оның нәтижелерін пайдаланатын адамдар байланыс құралдарын
жақсы меңгеріп алған. Әрине, адамның өмірін жеңілдететін технонологияларын
пайдалану керек. Бірақ, технология дамуының жемісі болып табылатын атом
бомбасының адамзатқа тигізген зияндарын айтып жеткізу қиын.
Осындай технологияның зиянды жемістерінің бірі интернет болып
табылады. Интернет дүние жүзінің қай жерінде не болып жатқанын білу,
қажетті мағлұматты керек уақытта алу және біздің қолымыздағы мағлұматтың
басқа жерге жетуін қамтамасыз етеді. Бұл шынымен де үлкен жеңілдік және бұл
жеңілдікті адамдар барынша көп пайдалануда.
Бұл құралдарды мағлұмат алу және ойын-сауық үшін қолдану да
тәуелділікке әкеліп соғуы мүмкін. Тәуелді адамдардың интернетке кіру немесе
компьютер ойындарын ойнау әдеті күнделікті өмірін ұмыттыратындай дәрежеге
дейін жетеді. Адам көп уақытын компьютермен өткізіп, компьютер қолданбаған
кезде мазасызданады, оны сағынып, бұл істі тастау немесе азайту шаралары
нәтижесіз болып шығады. Бір мезгіл ойын ойнамаса, немесе аз ойнаса, бәрібір
ойнауды арттырады [36].
Егер де адам пайдалана алатын кәсіби немесе басқа бір қажеттіліктерін
қамтамасыз ететін істерімен айналыспай ұзақ уақыт отырса, электрондық
поштамды қарап шығамын деп интернеттен сағаттар бойы шықпай қойса, демек
ол адам интернет-тәуелділігіне шалдыққан болу керек. Егер де бұл адам
интернетте аз уақыт отырдым деп уақыттың қалай өтіп кеткенін сезбей, кеш
жатып, кеш тұрса, сабаққа немесе жұмысқа кешіксе, өзін тоқтату үшін
интернетті жаптырып тастап, кейін шыдамай қайтадан аштырса, бұл туралы
басқа адамдардың айтқан сөздеріне ашуланса, интернетке тәуелді болды деген
сөз.
Тәуелділік, жалпы алғанда, өмірдің басқа салаларына қанағаттанбауды
білдіреді. Адамды қоғамдық өмірден басқа белсенділіктен алыстатып, шын
өмірді ұмыттырады. Интернет пен компьютерге тәуелді адамдар интернет
қолданбайтын адамдардың қасында өздерін мазасыз сезіне бастайды. Қоғамға
жабайы тұлға болу көбінесе компьютермен көп уақыт өткізетін балаларда
байқалады. Мысалға, мектеп немесе достарының ұйымдастырған саяхат, пикник
және әртүрлі іс-шараларға қатыспайтын балалардың ең жақсы досы компьютер
болып табылады. [28]
Ол балалар әрдайым интернетті немесе компьютер ойынын ойлап,
проблемаларды ұмыту үшін немесе көңіл-күйлері нашар болғанда компьютердің
басына отырады. Бұл үшін көп ақша жұмсаулары да мүмкін. Ұйқылары бұзылып
күндіз бен түні ауысып кетеді. Ұйқысыздықтан денсаулық проблемалары,
ұмытшақтық пайда болады. Интернет тәуелділігінің карта ойындарындағы
құмарлыққа ұқсас жақтары көп болады. Бір ғана маңызды айырмашылығы
материалдық шығының болмауы. Сонымен қатар, интернет арқылы, материалдық
зиянға ұшыраған адамдар да баршылық.
Аддиктивті әрекет–қылықтың белгілі бір түрі бола отырып, интернет
тәуелділік өз эмоционалды–психикалық көңіл–күйін трансформациялау әдісі
арқылы күнделікті өмірден кетуге деген бағыттылықпен сипатталады. Бұл сәтте
адам тек өз жұмыстарын артқа қарай итермей, сондай–ақ оның психикасының
жұмысы бәсеңдейді, кейде дербес жеке тұлғалық дамуы тоқтатылады. Адамдар өз
өмірінің түрлі проблемаларын шешуден құтылғандай болады.
Ресей психологтарының мәліметтері бойынша компьютерлік ойын ойнайтын
адамдардың 10-14% оған тәуелді болады екен. Бұл тәуелділік кез–келген шақта
пайда болуы мүмкін, алайда жеткіншектер оған әлде қайда бейімдірек болып
табылады. [25]
Бала виртуалды реалдылыққа қай себептермен енеді? Себептердің бірі
көңіл көтеруге деген құмарлық, оның балалар түрлі компьютерлік ойындардан
ала алады. Басқа себеп баланың қараусыз қалуы, яғни ата–ананың бос еместігі
соншалықты, тіпті өз баласына да уақыты жетпейді. Мұндай ата–аналар баланың
сезімдері, күйзелістері, мектептегі жоғары нәтижелерімен қызықпайды, өз
баласының не қалап, қандай өмір сүріп жүргендігі жайлы білмейді. Олар жай
ғана балаға компьютер сатып алады, бұл арқылы олар ата–аналық парыздан
құтылғандай сезінеді.
Бала болса, толық еркіндікте, өзімен–өзі. Келесі себеп ата–ана немесе
оны орнындағы адамдар арасындағы үнемі ұрыс–керістер. Мұндай жанұяларда
эмоционалды–психологиялық күйзеліс орын алған. Виртуалды реалдылыққа
қашудың тағы бір себебі сыныптас немесе құрдастары жағынан көрсетілетін
физикалық, эмоционалды–психологиялық зорлық көрсетулер. Ата–ананың
айырылысуы да бұған себеп бола алады. Ата–анамен, құрдастарымен,
кластастарымен немесе өзі үшін маңызды адамдармен қарым–қатынастың
жетіспеуінен де виртуалды және интернет тәуелділік пайда болады. Баланың
өзін–өзі бағалау деңгейінің төмен не жоғары болуы виртуалды реалдылыққа
жүгінудің себебі болуы мүмкін.
Егер де баланы өз жанұясы, ата–анасымен қарым-қатынасы немесе өмір
сүру ерекшелігі қанағаттандырмаса (мысалы, ата–анасы ішімдікті көп
қабылдайды), мұндай жағдайларда балада өз жанұясынан жансыну сезімі пайда
болады, оның нәтижесінде виртуалды әлем баланы толық өзіне сіңіріп алады.
Егер де жанұяда ата–ана балаға қатыгездікпен қараса, зорлықты көрмеу
мақсатында виртуалды әлемге кіріп кетеді. Бұл жаңа шындықта оны ешкім
ренжітпейді, ол әрқашанда өзін–өзі қорғай алады, ол күшті әрі жеңімпаз
болады. Оның өмірлерінің саны ештеңемен шектелмеген, ал егерде дұрыс
болмай кеткеннің өзінде–ақ ол кез–келген сәтте ойынды басынан бастай алады
[29].
Аталған себептердің барлығы баланың күнделікті өмір проблемаларынан,
танылмаған әрі қызықтыратын реалдылыққа әкеледі. Көбіне балалар виртуалды
әлемге ену кезінде оған төтеп бере алмайды. Жеткіншектер мен балаларда
қорғанудың психологиялық механизмдері болмайды, психикалық жүйелері
күйзеліске ұшырайды, қорқыныш, үрей, ауыр қозулар, түнгі шошулар, жабысқақ
күйлер сияқты жағымсыз күйлер пайда болуына әкеледі. Үнемі компьютер
алдында отырудан балаларда тамақтану тәртібі бұзылады, олар уақытты сезбей,
тәуліктеп ұйықтамай жүре алады.
Күн және түн тәртібі толығымен трансформацияланады – жақындар және
ата–аналар түсініксіз дене қозғалыстарымен айғай, ойыннан кейінгі тынымсыз
ұйқыны байқайды. Бұл жағдайда виртуалды шындық баланың бойын билеп,
басқаруды жоғалтады. Ойын тәуелділігі осыған негізделеді: компьютер адамды
басқара бастайды. Кішкентай адамның басқа адамдармен қарым–қатынас
дағдылары, эмоционалды сферасы ең алдмен ата–ана және құрдастарымен
қарым–қатынас, ертегі оқу, қоршаған ортамен тікелей қарым–қатынас жасау
барысында қалыптасады. Виртуалды реалдылық қоршаған орта туралы шынайы
түсінік бермейтіні жайлы әркім де біледі. Бұл баланы компьютерге
тәрбиелеуге бергенде болатын құбылыс.
Егер де бала компьютер алдында күні бойғы уақытын өткізсе, бұған кім
кінәлі деген орынсыз сұрақ туындайды. Әрине ата-ананың балаға көңіл
аудармауы, осының нәтижесі. Өкінішке орай ата–аналар кінәсіз бола тұра
кінәлі болып қабылданады.
Біздің қазіргі өмір қарқыны, жанұя үшін өмір сүру мен қоректенудің
керекті деңгейін қамтамасыз ету қажеттілігі бүкіл жанұя мүшелерін еңбек
етуге мәжбүрлейді. Осыдан келесі заңдылық туындайды: қараусыз бала
сабақтарынан қайтқаннан кейін пәтерде оны жалғыз досы – компьютер күтеді.
Ал ата–ана бала компьютер алдында немен айналысатыны жайлы қызықпаған
кезде, процесс толығымен бақылаудан шығады. Балалар ата–анасы жұмыста
болған кезде компьютер алдында отырады, достарымен диск алмасады, музыка
суреттер жүктейді, интернеттен үй тапсырмасын, баяндамаларды көшіреді.
Психолог М.Гриффитс тәуелді ойыншыларды екі категорияға бөліп
қарастырады. Алғашқылары желіде топтасып ойнауды ұнатады. Бұл рольдік
ойындар. Олар үшін бастысы жеңіс алған жағдайда топтың оны мақтауы болып
табылады. Екіншілері компьютерді белгілі бір проблемалардан қашу мақсатында
пайдаланады. Басқаша айтқанда, компьютерлік тәуелділіктің қалыптасуына
психоактивті заттарға тәуелділік қалыптасуындағы сияқты психологиялық
факторлар қатысады [35].
Виртуалды және интернет–тәуелділігінің қалыптасуы біртіндеп жүреді.
Берілген тәуелділіктің қалыптасуының кезеңдерін бөліп көрсетуге болады.
1. Жеңіл қызығушылық кезеңі.
Бала алғашқы рет компьютерлік ойын ойнағаннан кейін ойынның сюжеті ұнай
бастайды, өзін басты кейіпкермен ұқсата бастайды, графика, сурет, музыкасы
ұнайды. Бала реалды және виртуалды әлемді салыстыра бастайды да, таңдауын
ақырғысына тоқтатады. Компьютерлік реалдылық балаға өз армандарын жүзеге
асыруға мүмкіндік береді. Алайда бұл кезеңнің спецификасы бар: ойын
комрьютерге жүйелік сипат емес, ситуациялық сипат береді. Ойынға тұрақты
қажеттілік әлі де қалыптаспаған, ойын процесі адам үшін мәнді құндылыққа ие
емес.
2. Қызығушылық кезеңі.
Бұл кезеңде балада жаңа қажеттілік пайда болады – компьютерлік ойын
ойнау қажеттілігі. Бұл жерде ойын жүйелік сипатқа ие. Бұл қажеттілігін
қанағаттандыра алмаса, бала белсенді әрекеттерге көшеді.
3. Тәуелділік кезеңі.
Мұнда баланың құндылықтық–мағыналық сферасында күрделі өзгерістер пайда
болады. Өзіндік сана және өзін–өзі бағалау өзгерісіне ұшырайды.ойын реалды
әлемді толық ығыстырып тастайды. Тәуелділік өз көрінісін екі формада
табады: әлеуметтенген және индивидуалданған. Интернет–тәуелділіктің
әлеуметтенген формасында бала өзі сияқты тәуелді балалармен болса да,
қоғаммен әлеуметтік байланысты ұстайды. Мұндай жеткіншектер бірлесіп
ойнағанды ұнатады.берілген жағдайда ойындық мотивация негізінде жарыстық
сипат жатыр. Тәуелділіктің бұл формасы келесі формаға қарағанда әсері
әлдеқайда жағымсыз. Индивидуалданған формасында адамның тек дүниетанымы
ғана емес, сонымен қатар қоршаған орта, социуммен өзара әрекеттестігі
бұзылады. Мұндай балалар үшін интернет наркотикпен теңдес болады. Егер де
біраз уақыт бұл құмарлықтың орнын басқа бірдеңе баспаса, онда ол табиғаты
бойынша ломкаға жақын күйге (жағымсыз эмоциялар сезеді, қозулы және
агрессивті болады, прострацияға ұшырайды) көшеді. Мұндай құбылыстар
клиникалық тілмен психопатология немесе берілген патологияны тудыратын өмір
сүрудің стилі деп атайды.
4. Құштарлық кезеңі.
Бұл интернет тәуелділіктің ақырғы кезеңі. Ол адамның ойындық
белсенділігінің сөнуімен, индивидтің сауығуға психолгиясының өзгеруімен
сипатталады. Мұнда бала компьютерден дистанция ұстайды, алайда орныққан
тәуелділіктен толық босай алмайды. Берілген кезең ұзақ, кейде тіпті өмір
бойы сақталады. Ол құштарлықтың сөну жылдамдығына тәуелді [50].
1.2 Жеткіншек шақтағы балалардың виртуалды және интернет-тәуелділігінің
психологиялық аспектілері
Интернет тәуелділікке бейім адамдар интернетке аддекватты қарайтын
адамдардан ерекшеленетіні анық нәрсе. Интернет тәуелділік белгілерінің
пайда болуын анықтауға зерттеулер жүргізілуде. Олар интернет тәуелділігі
қалай пайда болады, неде көрінеді, оны қалай емдеуге болады деген
сұрақтарға жауап іздеуде болды. Зерттеуді шетел психологтары М.Шоттон,
Ш.Тэкл және К.Янг жүргізді. Және мынандай ой қорытындыларына келді:
➢ Ата–ана интернеттегі ойыннан біраз уақытқа көңіл бөлуді сұрау
кезінде, жеткіншек оны істеуге айқын қарсылығын білдіреді.
➢ Баланы компьютерден алып тастаудың өзінде де ол өте қозулы күйде
болады.
➢ Компьютердегі программаларды жаңарту және жаңа ойындар сатып алу үшін
бала көп қаражат жұмсайды.
➢ Жеткіншек үй жұмысы, міндеттері, сабақ жайлы ұмытады.
➢ Қоректену және ұйқы графигі толық бұзылады, бала өз денсаулығын
сақтамайды.
➢ Өзін үнемі сергектік күйде сақтау мақсатында жеткіншек кофе және
басқа психостимуляторларды көп пайдаланады.
➢ Компьютер алдында көп қоректенеді.
➢ Компьютер алдында ойнау немесе жұмыс істеу барысында бала эмоционалды
көтеріліс сезеді.
➢ Қоршаған адамдармен үнемі түрлі интернеттік тақырыптарда әңгімелесу
басталады.
➢ Компьютер алдында эйфория сезімін сезеді.
➢ Өзінің компьютерлік фантастика әлеміне келесі енудің ұсақ–түйегіне
дейін ойластырады және оған жағдай жасайды. Ал бұл көңіл–күйдің
көтерілуіне жағдай тудырады, барлық ойларын билейді, ол жайында
армандайды.
Біраз уақыттан кейін дамып келе жатқан ағзада асқорыту жүйесінің
қызмет етуінде бұзылыстар; омыртқа, жауырын, қолдарында аурулық сезімдер
пайда болады, ал көз алмаларының үнемі қозу жағдайында болуы көз
ауруларының пайда болуына жағдай туғызады.
Егерде бала келесідей әрекеттер жасайтын болса, ата–ана мен
жақындарға көңіл аударған жөн:
➢ Компьютерден алыстамай ішіп жейді, сабағын оқиды.
➢ Компьютер қасында түн өткізе бастайды.
➢ Компьютер алдында отыру үшін мектептен қала бастады.
➢ Пәтерге кіре салысымен компьютерге бағытталады.
➢ Тамақ ішу, тіс тазалау, шашты тарау, киім ауыстыруды ұмытып кетеді
(бұдан бұрын ол байқалмаған болатын).
➢ Компьютер сынып қалған жағдайда қозулы, агрессивті күйде болады,
немен айналысарын білмейді.
➢ Компьютер алдына отыруға тыйым салынса, бопсалап қорқытады.
Виртуалды және интернет–тәуелділік механизмдеріне тоқталсақ, ол ағзаның
түсініксіз талаптары мен психикалық жүйесіне негізделген. Бұл талаптар
персонаж роліне енуге деген құмарлыққа және бұл арқылы шындықтан қашуға
негізделеді. Берілген механизмдер адам санасы мен мотивация сипатынан
тәуелсіз жұмыс істейді. Бұл мотивтер бала белгілі бір компьютерлік ойынмен
алғашқы танысуынан кейін пайда болады [45].
Кейін индивидуалды ерекшеліктер және мотив негізінде тәуелділік
қалыптаса бастайды:
Бірінші механизм – бұл реалдылықтан кету. Бұл механизмнің негізі
баланың күнделікті шаруа мен проблемалаардан (мектептегі, құрдастарымен,
жанұядағы, мұғалімдермен проблемалары болуы мүмкін) кетуге деген
қажеттілігі болып табылады. Реалдылықтан кету термині қоғам немесе
социумнан кету емес, ал шын мәнінде реалдылықтан кету дегенді білдіреді.
Шынайы реалдылықтан кету басқа виртуалдыға ауысу арқылы жүзеге асырылады.
Тәуелділіктің қалыптасу механизмдерінің психологиялық аспектілері
жеткіншек немесе баланың күнделікті өмірімен байланысты әртүрлі проблемалар
мен ыңғайсыздықтардан құтылу сияқты жаратылыстық бағыттылыққа негізделеді.
Бала психикасы жағымсыз әсерлерге әлі де тұрақсыз, кез келген күйзеліс
пен ыңғайсыздықтар амалсыз немесе катастрофалық болып қабылданады. Рольдік
компьютерлік ойын бастан өткерілмеген өмірлік жағдайларды жасау үшін
қарапайым әрі қол жетерлік әдісті табуға жәрдемдеседі.
Рольдік ойын көмегімен бала проблема, сабақ, шаруа және тағы басқа
күнделікті міндеттері жоқ идеалды әлем жасайды. Ойын оған эмоционалды
босату және стресті шешу әдісі болып көрінуі мүмкін. Алайда бала бұл
идеалдылы реалдылыққа тез үйреніп кетеді. Реалды өмірде проблемалар ешқайда
да кетпейтіндіктен бала басқа реалдылыққа кетуді жиілетіп, оған салынып
кетеді, сондықтан да болашақта одан шығу өте күрделі болады. Шынайы әлемнен
толық үзіліп кету қаупі пайда болады, 100%-ға реалдылықты виртуалды әлемге
ауыстыруы мүмкін. Өте күшті интернет–тәуелділік қалыптасу қаупі өседі.
Мұнда тәуелділіктің қалыптасу мен нашақорлық препараттарды қабылдаумен
ұқсас ерекшеліктерін байқауға болады.
Виртуалды және интернет–тәуелділіктің қалыптасуының келесі механизмі
–бұл рольді қабылдау. Бұл механизм негізінде адамға тән ойынға қажеттілігі
жатыр. Балаға белгілі бір себептермен реалды өмірде қанағаттандырылмай
жүрген қажеттіліктерді қанағаттандыруға мүмкіндік беретін компьютерлік
персонаж – ролін қабылдауға бағыттылық тән болып табылады. Адамдар ерте
балалық шағынан рольдік ойын ойнауға үйренген. Бұл рольдік ойын ойнаған
кезінде, саналы түрде ересек адамның ролін (ана, әке, апа немесе атасы)
қабылдайды. Бұл арқылы ол оны қоршаған әлемді тануға деген қажеттілікті
бейсаналы қанағаттандырады. Есею барысында бала рольдік ойынды
интеллектуалдыға ауыстырады, алайда басқа адамның ролін қабылдауға деген
қажеттілік сақтала береді. Виртуалды реалдылық көмегімен оны компьютерлік
ойында қанағаттандыруға болады [18].
Рольдік ойын – бұл танымдық қызметтің тиімді әдісі. Тәуелділіктің
қалыптасу процесінің өзі рольді қабылдауға деген қатты қажеттілік пен
құмарлыққа негізделген. Біраздан кейін келесідей болады: бала көп ойнаған
сайын реалды және виртуалды өмір айырмашылығы айқындала береді. Сөйтіп,
ойын өмірлік проблемаларды компенсациялайтын құралға айналады, бала реалды
әлемдегі емес, ол виртуалды әлемдегі қажеттілігін қанағаттандыра бастайды.
Әрине, мұндай коменсация салдары өте ауыр. Бұл балада өзін–өзі тану,
өзін–өзі бағалаудың және жоғары психикалық функциялардың қалыптасуында,
жеке тұлғасының дамуындағы бірқатар күрделі проблемеларды тудырады.
Сөйтіп, басқаның ролін қабылдауға қажеттіліктің пайда болуы
психологиялық факторлардың негізінде өтеді:
➢ Реалдылықтан кетуге деген құмарлық және қатты қажетсіну.
➢ Өзін компьютерлік ойын персонажымен ұқсатуға деген қажеттілік
[46]. .
Берілген факторлар бірлесе немесе біреуі басым болып жүзеге асуы
мүмкін. Бұл механизмнің екеуі де негативті өмірлік күйзелісті
компенсациялау процестеріне негізделген.
Егер де бала өз өмірімен толық қанағаттанып, проблемаларын рационалды
шеше білсе, ол балада виртуалды әлемге кетуге деген қажеттілік пайда болу
мүмкіндігі өте төмен. Алайда мұндай балалар өте аз.
2 ЖЕТКІНШЕК ШАҚТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ВИРТУАЛДЫ ЖӘНЕ ИНТЕРНЕТ ТӘУЕЛДІЛІГІНЕН
АРЫЛУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ
2.1 Жеткіншек шақтағы балалардың психикалық даму ерекшеліктері
Жеткіншектік шақтағы интернет-тәуелділігінің психологиялық
физиологоялық әлеуметтік себептерін, жеткіншектің психикалық даму
ерекшеліктері, жеткіншек интернет тұтынушысы ретіндегі әрекет
ерекшеліктері, мотивациясы, қарым-қатынасы, жеткіншектік шақтағы тәуелді
әрекет-қылықты зерттеудің теориялық негіздерін байланыстыра отырып қарасақ.
Жеткіншектік кезеңнің шектері шамамен балалардың орта мектептің V-VIII
кластарында оқитын кезеңімен сәйкес келеді де, 11-12 жастан 14-15 жасқа
дейінгі аралықты қамтиды, бірақ жеткіншектік шақтың іс жүзінде басаталуы V
класақа көшумен тура келмей, бір жыл ерте не кеш болуы мүмкін.
Жеткіншектік кезеңнің баланың дамуындағы ерекше орны оның өтпелі,
бетбұрыс, қиын, сыналатын кезең деген атауларында бейеленген.бұл
атауларда осы жастарда болатын, өмірдің бір дәуірінен екіншісіне өтумен
байланыстыдаму процестерінің күрделілігі мен мңыздылығы айтылған. Балалық
шақтан ересектікке өту осы кезеңдегі дене, ақыл-ой, адамгершілік,
әлеуметтік дамудың барлық жақтарының негізгі мазмұны мен өзіне тән
ерекшелігі болып табылады. Барлық бағыттарда сапалық жаңа құрылымдар
қалыптасады,организмнің сана-сезімінің, үлкендермен және жолдастарымен
қарым-қатынастың, олармен әлеуметтік өзара іс-әрекет әдістерінің,
мүдделердің, танымдық және оқу іс-әрекетінің, мінез-құлыққа, іс-әрекет пен
қарым-қатынасқа арқау болатын моральдық-этикалық нормалар мазмұнының қайта
құрылуы нәтижесінде ересектік элементтері пайда болады.
Жеткіншектің жеке басы дамуының аса маңызды факторы – оның өзінің
ауқымды әлеуметтік белсенділігі; ол белгілі бір үлгілер мен игіліктеді
игеруге, үлкендермен және жолдастармен, ақырында өзіне қанағаттанарлық
қарым-қатынас орнатуға (өзінің жеке басы мен өзінің болашағын және ниетін,
мақсаты мен міндетін жүзеге асыру әрекеттерін жобалау) бағытталады [38].
Алайда жаңаның қалыптасу процесі біраз уақытқа созылады, көптеген
жағдайларға байланысты болады және осы себепті бүкіл майданда әркелкі болуы
мүмкін. Мұның өзі, бір жағынан, жеткіншекте балалық пен ересектіктің
қатар болуымен, ал, екінші жағынан, сол бір ғана паспорттық жастағы
жеткіншектерде ересектіктің түрлі жақтарының даму дірежесіндегі елеулі
айырмашылықтардың болуымен анықталады. Бұл қазіргі мектеп оқушыларының
өміріндегі жағдайларда екі түрлі жай сәттерінің болуымен байланысты, олар:
1) ересектіктің дамуын тежейтін жайлар: балалардың көбінде басқадай тұрақты
және байыпты міндеттер болмай, тек оқумен ғана шұғылдануы; көптеген ата-
аналардың балалардың тұрмыстағы еңбектен, қиыншылықтар мен қынжылыстардан
қорғаштауға, түгелдей қамқорлыққа алуға тырысуы; 2) ересектендіретін
жайлар: мұны жөнімен сан алуан информацияның орасан зор тасқыны; көптеген
ата – аналардың бос уақытының аздығы және осының мүмкін салдары ретінде
балалардың дербестікке ерте жетуі, жолдастарымен қарым–қатынастың жедел
дамуы; дене күші дамуы мен жыныстық толысудың акселерациясы.
Осының бәрі ересектіктің дамуын анықтайтын алуан түрлі жағдайлар
жасайды, осыдан келіп оның белгілі бір жақтары дамуының алуан түрлі
көріністері мен елеулі айырмашылықтары келіп шығады. Мәселен, VIII класта
бет–пішіні мен мүдделері әлі балаға ұқсас ер балалар да бар, сонымен қатар
ересектер өмірінің қайсыбір жақтарына ортақтасқан өте ересек балалар да
бар; өздігінен білім алып жүрген интеллектуалдар да бар, бірақ сонымен
қатар оқу материалының өзін өздігінен игере білмейтін жеткіншектер де бар,
ал болашаққа деген жоспары айқын емес, мектеп оқушылары бар, ал болашақ
мамандығына саналы түрде даярлана бастағандар бар; кейбір қыз балалардың
бар ойлағаны сән қуу мен ер балалар ғана, басқалары бұған онша мән
бермейді; кейбір балалар үйінде нағыз қолғанат–жәрдемшілер болса, енді
біреулері әбден ерке болып кеткен, тіпті тұрмыстағы қарапайым жұмыстарға да
ебі жоқ [46].
Жеткіншектердің ересектігінің дамуындағы жалпы бағыт әртүрлі және әрбір
бағыттың көптеген нұсқалары болуы мүмкін. Бір өлшем ұқсас үш нұсқада
ересектіктің дамуы әрқилы болады да, бұл орайда мазмұны әртүрлі өмірлік
игіліктер қалыптасады: біреу үшін маңыздының енді бірге құны жоқ.
Жеткіншектік кезеңнің маңыздылығы адамның жеке басының моральдық және
әлеуметтік негіздері қолданады және олардың қалыптасуының жалпы бағыты
белгіленеді. Жасөспірімдік шақта олардың қалыптасуы жалғасады.
Жеткіншектік кезең қиын әрі сыналатын кезең деп саналады. Бұлай
бағалау, біріншіден, осы уақытта болатын көптеген сапалық өзгерістерге
байланысты; бұл өзгерістер кейде баланың бұрынғы ерекшеліктерін, мүдделері
мен қарым–қатынастарын түбірінен өзгеретін сипатта болады; мұның өзі
біршама қысқа мерзімде болуы мүмкін, көбінесе күтпеген жерден болады да,
даму процесі секірмелі, қауырт сипат алады. Екіншіден, болвп жатқан
өзгерісер екінің бірінде, бір жағынан жеткіншектің өзінде әртүрлі
субьективтік қиыншылықтармен қабаттасады, ал екінші жағынан, оны
тәрбиелеудегі қиыншылықтармен ұштасады: жеткіншек ересектердің ықпалына
көне қоймайды, онда тіл алмаудың, қарсылық пен назарлықтың әртүрлі
формалары шығады (қиқиарлық, дөрекілік, қарсылық, тентектік, бүкпелік,
тұйықтық).
Жеткіншектік кезеңде дамудың сыналу көріністерінің пайда болуында
биологиялық және әлеуметтік жайлардың ролі туралы теориялық талас жарты
ғасырдан астам уақыттан бері болып келеді.
Жеткіншектің дамуындағы биологиялық факор мәселесі баланың ағзасында
нақ осы шақта биологиялық толысу жолына түбегейлі өзгерістердің болуынан
туындайды: дене күшінің дамуында жаңа кезең басталып, жыныстық жетілу
процесі өрістейді. Бұлардың бәрінің сыртында ағзаның морфологиялық және
физиологиялық қайта құрылу процестері тұрады.
Ағзаның қайта құрылуы эндокриндік жүйедегі өзгерістерден басталады.
Гипофиздің, әсіресе оның алдыңғы бөлігінің қызметі күшейеді, ал мұның
гормондары талшықтардың өсуіне және ішкі секрецияның басқа да өте маңызды
бездерінің (қалқан жыныс, бүйрпек үсті бездерінің) қызметіне өолайлы жағдай
жасайды. Олардың қызметі жеткіншектің ағзасында көптеген өзгерістер, соның
ішінде неғұрлым анық көрінетін өзгерістер туғызады (жыныс мүшелерінің дамуы
және екінші жыныстық белгілердің көрінуі). Бұл процестер қыз балаларда 11-
13 жаста, ер балаларда 13-15 жаста неғұрлым жедел жүреді. Дене күшінің
толысуы мен жыныстық жетілудің акселерациясы байқалып отырған қазіргі
уақытта кейбір қыз балалар 10-11, ер балалар 12-13 жаста жыныстық жетілудің
бастапқы сатысында болады [29].
Бойдың ұзаруы, салмақтың артуы, кеуде клеткасы шеңберінің өсуі
–жеткіншек шақтағы дене толысуының өзіне тән жағдайлары, бұлар күрт өсу
деген ерекше терминмен белгіленеді. Осының нәтижесінде баланың пішінімен
салыстырғанда жеткіншектің пішіні өзгереді: денеің пропорциясы ересек
адамға тән пропорцияға жақындайды. Бас сүйегінің бет бөлігінің жедел
жетілуі нәтижесінде бет әлпеті де өзгереді. Жеткіншек жасындағы жылдарда
омыртқа жылдық өсуінде бойдың ұзару қарқынынан қалып қояды. 14 жасқа дейін
омыртқалар арасындағы кеңістік әлі шеміршекпен толы болады да, ұзақ уақыт
бойы сыңар жақ салмақ түскен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz