Оқушылар бойында патриоттық тәрбиені қалыптастыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1 ОҚУШЫЛАР БОЙЫНДА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕНІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Патриоттық тәрбие берудің әдіснамалық, психологиялық.педагогикалық ерекшелігі
9
1.2 Оқушылардың бойында патриоттық тәрбиені халық педагогикасымен сабақтастыра дамыту
24
2 ОҚУШЫЛАР БОЙЫНДА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕНІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ
2.1 Оқушылар бойында патриоттық тәрбиені қалыптастырудың құрылымдық мазмұнының жүйесі
42
2.2 Оқушылар бойында патриоттық тәрбиені қалыптастырудың тәжірибелік . эксперименттік жұмысының нәтижесі
58
ҚОРЫТЫНДЫ
74
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
76
КІРІСПЕ
4
1 ОҚУШЫЛАР БОЙЫНДА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕНІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Патриоттық тәрбие берудің әдіснамалық, психологиялық.педагогикалық ерекшелігі
9
1.2 Оқушылардың бойында патриоттық тәрбиені халық педагогикасымен сабақтастыра дамыту
24
2 ОҚУШЫЛАР БОЙЫНДА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕНІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ
2.1 Оқушылар бойында патриоттық тәрбиені қалыптастырудың құрылымдық мазмұнының жүйесі
42
2.2 Оқушылар бойында патриоттық тәрбиені қалыптастырудың тәжірибелік . эксперименттік жұмысының нәтижесі
58
ҚОРЫТЫНДЫ
74
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
76
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіз мемлекет бола алатындығын бүкіл әлемге дәлелдеді. Ендігі басты міндет осы мемелекеттің өркендеп өсуі, халықтың әлеуметтік, экономикалық жағдайын көтеру. Жастарға патриоттық тәрбие берудің бағдарлы идеяларын елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында: «...біздің балаларымыз бен немерелеріміз ... бабалардың игі дәстүрін сақтай отырып қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар бейбіт, жылдам өркендеу үстіндегі күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы өз елінің патриоттары болады» - деп үміт артып отыр [1].
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бері балалардың, жасөспірімдердің оқу-тәрбие ісіне ұдайы көңіл бөлініп келеді. Оқу-тәрбие ісінде назар аударып отырған, тәрбие салаларының бірі - отансүйгіштік тәрбие. Қазақстан Республикасы - көп ұлтты іргелі ел.
Жаңа қоғамның дамуындағы ең маңызды нәтиже - оның барысында қалыптасқан жаңа адам бостандықты жеңіп алып, оны ауыр күрестерде қорғай білген, барлық сын-сынақтардан өтіп, өзі адам танымастай болып өзгерген. Өзінің бұрынғы қасиеттеріне саяси мұраттылықты қосып, өмір сүрудің тәжірибелерінен қуат алып, өзінің жеке басының мәдениетін, білімін кәдеге жаратып, мәреден көріне білетін адам.
Ұлттық дәстүрге берік, елін, жерін сүйетін азамат тәрбиелеу, оқушылардың бойында патриоттық сезімді қалыпастыру өскелең өмір талабынан туындап отыр.
Қазіргі кезеңде «қазақстандық отансүйгіштік» ұғымына зор мән берілуде. Көп ұлтты Қазақстан халқының отансүйгіштік сезімін қалыпастыратын - азаматтық келісім, ұлттық бірлік. Егемен еліміздің тәуелсіздігін сақтау ұлттық келісім, ішкі үндесім барша халқымыздың ынтымағы мен өзара жарасымдылығында.
Туған жер, табиғат, оның байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар - жалпы ұлттық құндылықтар ешкімді де бейтарап қалдыра алмайды. Олар сөзсіз адам көкірегінде жылылық, жақындық, туыстық сезімдерді ұялатып жатады. Бір сөзбен айтқанда, отансүйгіштік - қасиетті ұғым.
Қазақстандық отансүйгіштікке келсек, ол тек қазақтардың ғана өз отанына-сүйіспеншілігі емес, онда мекендейтін бүкіл ұлт пен ұлыс өкілдерінің бәріне қатысты дүние. Бұл сезімнің мағынасы терең, аумағы кең, құдіреті күшті. Ол өз мазмұны, өз аясы бар, құдіретті күшке кездей-соқтықтан айналмайды, бұл сезімнің оянып, бірте-бірте күш алып, саналы өзіндік мәні, өлшемі, мағынасы бар біртұтас сезімге ұласуы объективтік шарттылықтарды қажет етеді.
Отанын адамның өзі тануы тиіс. Оны жете біліп, қадір-қасиетін ұққанда, тарихын, өткен жолын, қиындықтарын, рухын, тар жол, тайғақ кешулерін көз алдынан өткізіп, жанымен сезе білгенде, елдің басын біріктірген, жат жұрттықтардан жерін, суын, даласын, тауын, қанын төгіп
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіз мемлекет бола алатындығын бүкіл әлемге дәлелдеді. Ендігі басты міндет осы мемелекеттің өркендеп өсуі, халықтың әлеуметтік, экономикалық жағдайын көтеру. Жастарға патриоттық тәрбие берудің бағдарлы идеяларын елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында: «...біздің балаларымыз бен немерелеріміз ... бабалардың игі дәстүрін сақтай отырып қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар бейбіт, жылдам өркендеу үстіндегі күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы өз елінің патриоттары болады» - деп үміт артып отыр [1].
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бері балалардың, жасөспірімдердің оқу-тәрбие ісіне ұдайы көңіл бөлініп келеді. Оқу-тәрбие ісінде назар аударып отырған, тәрбие салаларының бірі - отансүйгіштік тәрбие. Қазақстан Республикасы - көп ұлтты іргелі ел.
Жаңа қоғамның дамуындағы ең маңызды нәтиже - оның барысында қалыптасқан жаңа адам бостандықты жеңіп алып, оны ауыр күрестерде қорғай білген, барлық сын-сынақтардан өтіп, өзі адам танымастай болып өзгерген. Өзінің бұрынғы қасиеттеріне саяси мұраттылықты қосып, өмір сүрудің тәжірибелерінен қуат алып, өзінің жеке басының мәдениетін, білімін кәдеге жаратып, мәреден көріне білетін адам.
Ұлттық дәстүрге берік, елін, жерін сүйетін азамат тәрбиелеу, оқушылардың бойында патриоттық сезімді қалыпастыру өскелең өмір талабынан туындап отыр.
Қазіргі кезеңде «қазақстандық отансүйгіштік» ұғымына зор мән берілуде. Көп ұлтты Қазақстан халқының отансүйгіштік сезімін қалыпастыратын - азаматтық келісім, ұлттық бірлік. Егемен еліміздің тәуелсіздігін сақтау ұлттық келісім, ішкі үндесім барша халқымыздың ынтымағы мен өзара жарасымдылығында.
Туған жер, табиғат, оның байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар - жалпы ұлттық құндылықтар ешкімді де бейтарап қалдыра алмайды. Олар сөзсіз адам көкірегінде жылылық, жақындық, туыстық сезімдерді ұялатып жатады. Бір сөзбен айтқанда, отансүйгіштік - қасиетті ұғым.
Қазақстандық отансүйгіштікке келсек, ол тек қазақтардың ғана өз отанына-сүйіспеншілігі емес, онда мекендейтін бүкіл ұлт пен ұлыс өкілдерінің бәріне қатысты дүние. Бұл сезімнің мағынасы терең, аумағы кең, құдіреті күшті. Ол өз мазмұны, өз аясы бар, құдіретті күшке кездей-соқтықтан айналмайды, бұл сезімнің оянып, бірте-бірте күш алып, саналы өзіндік мәні, өлшемі, мағынасы бар біртұтас сезімге ұласуы объективтік шарттылықтарды қажет етеді.
Отанын адамның өзі тануы тиіс. Оны жете біліп, қадір-қасиетін ұққанда, тарихын, өткен жолын, қиындықтарын, рухын, тар жол, тайғақ кешулерін көз алдынан өткізіп, жанымен сезе білгенде, елдің басын біріктірген, жат жұрттықтардан жерін, суын, даласын, тауын, қанын төгіп
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Назарбаев. Н.Ә. Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана.-2006.
2 Назарбаев Н.Ә. Білім мен ғылым – даму тетігі /Елбасының Қ.Р. білім және ғылым қызметкерлерінің ІІІ съезінде сөйлеген сөзі /Егемен Қазақстан, - 13 қазан, - 2004ж.
3 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030. Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы / Егемен Қазақстан.-1997.-11 қазан.
4 Н. Назарбаев. Тарих толқынында. – Астана.- 2005
5 Құрастырған: Әбділдәұлы О. Батырлар жыры. – Алматы: Жеті жарғы,1996.
6 Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989.
7 Жұмабаев М. Педагогика. –Алматы: Ана тілі, 1992.
8 Құдайбердиев Ш. Түрік, қазақ қырғыз һәм хандар шежіресі.-Алматы: Олжас, 2004.
9 Дулатов М. Оян, Қазақ [мәтін]: роман, өлең, жыр, ән. –Алматы: Атамұра, 2003.
10 Майлин Б. Бес томдық шығармалар жинағы. Т.2: -Алматы: Жазушы, 1987.
11 Момышұы Б. Қанмен жазылған кітап. – Алматы: Жазушы, 1978.
12 Нұршайықов Ә. Патриоттық қанға сіңген қасиет пе?. //Ақиқат-2000.
13 Қалмырзаев Ә. Біз – қазақ, ежелден еркіндік аңсаған. – Алматы: Ғылым, 1998.
14 Мақатаев М. Шығармасының 4 томдық толық жинағы. –Алматы: Жалын,2001.
15 Сүлейменов О. Таңдамалы туындылары. –Алматы: Жібек жолы, 2005.
16 Шақанов М. Жаңа қазақтар. –Алматы: Білім, 2000.
17 Бабанский Ю.К. Методы обучения в советской школе. –М.:Просвещение,1985.
18 Болдырев Н.Ш. У чужых берегов. –М. 1980.
19 Сухомлинский В.А. Балаларға жүрек жылуымен. –Алматы: Мектеп, 1976.
20 Тәжібаев Т. Бес томдық шығармаар жинағы. –Алматы: Жазушы, 1981.
21 Бержанов Қ. Педагогика тарихы. –Алматы: Мектеп, 1984.
22 Мусин С. МАндат: Роман-хроника және ән. –Алматы: Жалын,1991.
23 Құнанбаев Қ. Білім заңдарына жол. –Алматы: Қазақстан, 1982.
24 Жарықбаев Қ., Қалив С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. – Алматы: Санат, 1995.
25 Қалиұлы С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы (Оқу құралы). – Алматы: Білім, 2003.
1 Назарбаев. Н.Ә. Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана.-2006.
2 Назарбаев Н.Ә. Білім мен ғылым – даму тетігі /Елбасының Қ.Р. білім және ғылым қызметкерлерінің ІІІ съезінде сөйлеген сөзі /Егемен Қазақстан, - 13 қазан, - 2004ж.
3 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030. Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы / Егемен Қазақстан.-1997.-11 қазан.
4 Н. Назарбаев. Тарих толқынында. – Астана.- 2005
5 Құрастырған: Әбділдәұлы О. Батырлар жыры. – Алматы: Жеті жарғы,1996.
6 Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989.
7 Жұмабаев М. Педагогика. –Алматы: Ана тілі, 1992.
8 Құдайбердиев Ш. Түрік, қазақ қырғыз һәм хандар шежіресі.-Алматы: Олжас, 2004.
9 Дулатов М. Оян, Қазақ [мәтін]: роман, өлең, жыр, ән. –Алматы: Атамұра, 2003.
10 Майлин Б. Бес томдық шығармалар жинағы. Т.2: -Алматы: Жазушы, 1987.
11 Момышұы Б. Қанмен жазылған кітап. – Алматы: Жазушы, 1978.
12 Нұршайықов Ә. Патриоттық қанға сіңген қасиет пе?. //Ақиқат-2000.
13 Қалмырзаев Ә. Біз – қазақ, ежелден еркіндік аңсаған. – Алматы: Ғылым, 1998.
14 Мақатаев М. Шығармасының 4 томдық толық жинағы. –Алматы: Жалын,2001.
15 Сүлейменов О. Таңдамалы туындылары. –Алматы: Жібек жолы, 2005.
16 Шақанов М. Жаңа қазақтар. –Алматы: Білім, 2000.
17 Бабанский Ю.К. Методы обучения в советской школе. –М.:Просвещение,1985.
18 Болдырев Н.Ш. У чужых берегов. –М. 1980.
19 Сухомлинский В.А. Балаларға жүрек жылуымен. –Алматы: Мектеп, 1976.
20 Тәжібаев Т. Бес томдық шығармаар жинағы. –Алматы: Жазушы, 1981.
21 Бержанов Қ. Педагогика тарихы. –Алматы: Мектеп, 1984.
22 Мусин С. МАндат: Роман-хроника және ән. –Алматы: Жалын,1991.
23 Құнанбаев Қ. Білім заңдарына жол. –Алматы: Қазақстан, 1982.
24 Жарықбаев Қ., Қалив С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. – Алматы: Санат, 1995.
25 Қалиұлы С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы (Оқу құралы). – Алматы: Білім, 2003.
Тұжырым
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми аппараты, мақсаты, нысаны
мен пәні, ғылыми болжамы, міндеттері, зерттеудің әдіснамалық және теориялық
негіздері баяндалады.
Бірінші тарауда халық педагогикасы арқылы оқушылар бойында патриоттық
тәрбиені қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздері туралы айтылады.
Екінші тарауда патриоттық тәрбиенің теориялық негізін пайдалана
отырып, жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларына оның әдістемесі
дайындалып, тәжірибе-эксперименттік жұмыстардың нәтижелері беріледі.
Аннотация
Дипломная работа состоит из введения, двух глав, заключения, списка
использованных источников.
В введении изложены актуальность, объект, предмет, цель, гипотеза и
задачи исследования, методологические и теоретические основы дипломной
работы.
В первой главе раскрываются научно-теоретические основы формирования
патриотического вопитания школьников с помощью народной педагогики.
Во второй главе на основе определения теоретических основ
патриотического воспитания учащихся общеобразовательных школ разроботана
методические рекомендации, а также сделан практически-экспериментальный
анализ работы.
Abstract
The diploma paper is consists of untroduction, two chapters,
conclusive part, a list of used literature.
In introductive part the actuality, object, subject, purpose and tasks
of the research, methodological foundation.
In the first chapter of diploma paper is describes the pedagogical
problem foundation of patriotic education national study in the school
In the second chapter of diploma, to devise methodical recommendations
and their testing in practice on the basis of defining the essence of
patriotic education at comprehensive schools, proved its effectiveness in
the way of experiments.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 ОҚУШЫЛАР БОЙЫНДА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕНІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ 9
ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Патриоттық тәрбие берудің әдіснамалық,
психологиялық-педагогикалық ерекшелігі
1.2 Оқушылардың бойында патриоттық тәрбиені халық 24
педагогикасымен сабақтастыра дамыту
2 ОҚУШЫЛАР БОЙЫНДА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕНІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТИІМДІ 42
ЖОЛДАРЫ
2.1 Оқушылар бойында патриоттық тәрбиені қалыптастырудың
құрылымдық мазмұнының жүйесі
2.2 Оқушылар бойында патриоттық тәрбиені қалыптастырудың 58
тәжірибелік – эксперименттік жұмысының нәтижесі
ҚОРЫТЫНДЫ 74
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 76
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіз
мемлекет бола алатындығын бүкіл әлемге дәлелдеді. Ендігі басты міндет осы
мемелекеттің өркендеп өсуі, халықтың әлеуметтік, экономикалық жағдайын
көтеру. Жастарға патриоттық тәрбие берудің бағдарлы идеяларын елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында: ...біздің балаларымыз бен
немерелеріміз ... бабалардың игі дәстүрін сақтай отырып қазіргі заманғы
нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар бейбіт,
жылдам өркендеу үстіндегі күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы өз елінің
патриоттары болады - деп үміт артып отыр [1].
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бері балалардың,
жасөспірімдердің оқу-тәрбие ісіне ұдайы көңіл бөлініп келеді. Оқу-тәрбие
ісінде назар аударып отырған, тәрбие салаларының бірі - отансүйгіштік
тәрбие. Қазақстан Республикасы - көп ұлтты іргелі ел.
Жаңа қоғамның дамуындағы ең маңызды нәтиже - оның барысында қалыптасқан
жаңа адам бостандықты жеңіп алып, оны ауыр күрестерде қорғай білген, барлық
сын-сынақтардан өтіп, өзі адам танымастай болып өзгерген. Өзінің бұрынғы
қасиеттеріне саяси мұраттылықты қосып, өмір сүрудің тәжірибелерінен қуат
алып, өзінің жеке басының мәдениетін, білімін кәдеге жаратып, мәреден
көріне білетін адам.
Ұлттық дәстүрге берік, елін, жерін сүйетін азамат тәрбиелеу,
оқушылардың бойында патриоттық сезімді қалыпастыру өскелең өмір талабынан
туындап отыр.
Қазіргі кезеңде қазақстандық отансүйгіштік ұғымына зор мән берілуде.
Көп ұлтты Қазақстан халқының отансүйгіштік сезімін қалыпастыратын -
азаматтық келісім, ұлттық бірлік. Егемен еліміздің тәуелсіздігін сақтау
ұлттық келісім, ішкі үндесім барша халқымыздың ынтымағы мен өзара
жарасымдылығында.
Туған жер, табиғат, оның байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи ескерткіштер,
туған өлкедегі тамаша киелі орындар - жалпы ұлттық құндылықтар ешкімді де
бейтарап қалдыра алмайды. Олар сөзсіз адам көкірегінде жылылық, жақындық,
туыстық сезімдерді ұялатып жатады. Бір сөзбен айтқанда, отансүйгіштік -
қасиетті ұғым.
Қазақстандық отансүйгіштікке келсек, ол тек қазақтардың ғана өз отанына-
сүйіспеншілігі емес, онда мекендейтін бүкіл ұлт пен ұлыс өкілдерінің бәріне
қатысты дүние. Бұл сезімнің мағынасы терең, аумағы кең, құдіреті күшті. Ол
өз мазмұны, өз аясы бар, құдіретті күшке кездей-соқтықтан айналмайды, бұл
сезімнің оянып, бірте-бірте күш алып, саналы өзіндік мәні, өлшемі, мағынасы
бар біртұтас сезімге ұласуы объективтік шарттылықтарды қажет етеді.
Отанын адамның өзі тануы тиіс. Оны жете біліп, қадір-қасиетін ұққанда,
тарихын, өткен жолын, қиындықтарын, рухын, тар жол, тайғақ кешулерін көз
алдынан өткізіп, жанымен сезе білгенде, елдің басын біріктірген, жат
жұрттықтардан жерін, суын, даласын, тауын, қанын төгіп қайсарлықпен қорғап
алған ерліктерін сезіп білгенде ғана, соған деген мақтаныш сезімі оянады.
Патриоттық сезім - ұлт рухының деңгейінің айнасы, өлшемі. Елбасы өзінің
халыққа Жолдауында азаматтардың отаншылдық сезімі мен өз еліне деген
сүйіспеншілігін дамытуды ұлттық қауіпсіздікті сақтаудың негізгі
элементтерінің бірі ретінде таниды.
Патриоттық тәрбиені қалыптастыру үшін алғы шарттар пісіп жетілуі керек.
Сол алғы шарттардың пісіп жетілуімен сабақтаса адамдардың сана- сезімі
артып, жаңа құндылықтарды, оның ішінде отаншылдық сезімді бойына молырақ
сезінетін болады.
Патриоттық сана-сезім болса, ол - отан құндылығы көрінісінің нәтижесі,
өткендегі өмір сүрген ата-баба санасының қажеттілігі мен ұмтылысына,
құлшынысынан туған елдік салт-дәстүрлерді адамдардың санасындағы
қажеттілігі мен қызығушылығы арқылы қабылдау.
Адам қауымдасып өмір сүргеннен бастап, қандай ғылым болмасын адамзаттың
ақыл-ойынан, өмірден, іс-тәжірибеден туындайтыны аян. Адам өмірімен тікелей
байланысты тәлім-тәрбиелік тұжырымдамалар халық тәрбиесі мен ғылыми ойдың
ажырамас туындысы. Ал халықтық тәлім-тәрбие әр ұлттың ғасырдан-ғасырға
жалғасқан мұрасы. Сондықтан да этнопедагогика педагогиканың негізі, нәр
беретін тамыры болмақ.
Егемендік алған бастапқы күндерден-ақ патриотизм ұғымы, оның мазмұны
төңірегінде пікірталас жүріп келеді. Одан, ұлттық патриотизм,
қазақстандық патриотизм - деген екі ұғымның туындағаны белгілі. Бірақ
өсіп келе жатқан жас буындарды отаншылдыққа тәрбиелеуде бұл екі ұғымның
қайсысын ұсынған жөн; олардың мазмұндық құрылымы, қандай ой-тұжырымдар
жүйесінен тұрады; бұдан былайғы кезде оқушыларды патриоттық сезімге
тәрбиелеуде бұрыннан қалыптасқан әдіс-тәсілдері, формалары мен мазмұнын
қолдануға бола ма?–деген сияқты көптеген проблемалық сұрақтар туындап отыр.
Бүгінгідей демократиялық бағыт ұстанып отырған қоғамда, балалар мен
жастардың тағдыры өздеріне, отбасының материалдық ахуалына байланысты болып
отырған жағдайда патриотизмнің сипатын ашып айқындаудың маңызы зор.
Бұл жағдайда, халқымыздың патриотизмге бай тарихи тәжірибелерін,
жауынгер, ер жүрек, ата-бабаларымыздың өнегелі өмірін, іс-әрекетін, мінез-
құлқын жас буындарға жеткізу, санасына сіңіріп, соған еліктеудің тың
жолдарын іздестіру қажеттігі туындап отыр. Бұл ретте аттары аңызға айналған
Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Наурызбай, Қарасай батыр сынды т.б.
ерлеріміздің орны бөлек [5].
Қазақ халқының біртуар ұлдары А.Байтұрсынов [6], М.Жұмабаев [7],
Ш.Құдайбердиев [8], М.Дулатов [9], Б.Майлин [10], т.б. өз ұлтының нағыз
патриоттары екендігін сөзімен де, ісімен де дәлелдеген ұлы тұлғалар, олар
ұлт азаматтығын оның өркениетті ел болуын көксеп, жастарды елін сүюге,
ұлтын қадірлеуге, отанын қастерлеуге шақырған. Майдангер жазушылыр
Б.Момышұлы [11], Ә.Нұршайықов [12], Ә.Қалмырзаев [13], өз шығармаларында
патриотизмнің Ұлы Отан соғысындағы өшпес үлгілерін жастарға өнеге етіп
көрсете білді. Заманымыздың белді ақындары М.Мақатаев [14], О.Сүлейменов
[15], М.Шақанов [16] т.б. шығармаларын көкіректегі қайнаған патриотизмнен
туындаған жалынды толғаулар деуге болады. Олар жас ұрпақты патриотизмге
тәрбиелеудің сарқылмас бұлағы. Бұл ақын-жазушылар өз шығармаларында кейде
ашық, кейде көміскі түрде тәуелсіз ел болуды аңсап, қазақ халқының бойында
ұлттық патриоттық сезімді оятуға ұмтылған, ал қазіргі күні біз оны ашық
айта аламыз.
Қазақстан мектептерінде кеңес одағы кезінде, өсіп келе жатқан жас
буындарды патриотизмге тәрбиелеудің теориясы мен практикасына қатысты
жеткілікті тәжірибелер жинақталған. Осы тәжірибелердің белгілі бір
кезеңдегі жай-жапсарын зерттеу, танып-білу, оның нәтижелерін нарықтық
экономика жағдайында, оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу жолдары мен
бағыттарын қарастыру бүгінгі күн талаптарынан туындап отыр:
- мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеудің теориялық және
әдістемелік аспектілері, мақсат-міндеттері, мазмұны Ю.К.Бабанский [17],
Н.И.Болдырев [18], В.А.Сухомлинский [19], т.б. зерттеулерінде дәлелденген;
- Қазақстанда білім беру саласының даму тарихы мен ұлттық тәлім-тәрбие
саласының әр түрлі проблемаларына қатысты Т.Тәжібаев [20], Қ.Бержанов [21],
С.Мусин [22], Қ.Құнанбаев [23] т.б. қарастырған;
- халықтық педагогиканы жастар тәрбиесінде тиімді пайдалану мен оларды
музыкалық шығармалар арқылы патриотизмге тәрбиелеу мәселелері Қ.Жарықбаев
[24], С.Қалиев [25], М.Х.Балтабаев [26], Б.М.Бекмұхамедов [27], т.б.
еңбектеріне орын алған;
Бірақ, бұл еңбектерде мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеудің
кейбір тұстары мен кезеңдері ашылғанымен жалпы Қазақстан мектептерінде
оқушыларды патриотизмге тәрбиелеудің даму тарихы толық зерделенбеген.
Сонымен бірге Қазақстанда жаңа демократиялық құрылым жағдайында оқушыларды
патриотизмге тәрбиелеуде, аса маңызды қазақ халқының ұлттық ерекшеліктері
және Отанымыздағы ұлт саясатына қатысты келелі ой-пікірлер осыған орай,
қоғамымыздың әлеуметтік-экономикалық дамуынан туындап отырған ұлттық
патриотизм, қазақстандық патриотизм секілді ұғымдардың педагогикалық
мәні ашылып нақтыланбаған. Бүгінгі нарықтық экономика жағдайында, өсіп келе
жатқан жас буындарды патриотизмге тәрбиелеудің тарихи тәжірибелерге
негізделген педагогикалық бағыттары нақты белгіленбеген.
Мұрағат құжаттары және философиялық, психологиялық, педагогикалық
тарихи еңбектер мен мектептердегі оқу-тәрбие практикасын зерделеу барысында
– мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеуде мұрағат құжаттары мен озық
тәжірибелердің тарихи-педагогикалық тұрғыдан толық зерделенбеуі мен оны
мектептегі оқу-тәрбие процесінде пайдаланылуының жеткіліксіздігі
арасындағы; оқушыларды патриотизмге тәрбиелеудің жаңа негізіндегі
мүмкіндіктері мен мектеп оқушыларын отаншылдыққ, елжандылыққа тәрбиелеудегі
мектеп сұранысы аралығындағы қарама-қайшылық туындап отыр. Бұл
қайшылықтардың шешімін табу, біздің зерттеу проблемамыздың көкейкестілін
анықтайды. Сондықтан да, зерттеу жұмысымыздың тақырыбын: Оқушылар бойында
патриоттық тәрбиені қалыптастырудың технологиясы деп анықтауға негіз
болды.
Зерттеу мақсаты: Оқушылар бойында патриоттық тәрбиені қалыптастыруды
теориялық тұрғыда негіздеу, әдістемесін жасау және оны тәжірибелік-
эксперименттен өткізу.
Зерттеу нысаны: Бастауыш мектептегі оқу-тәрбие жұмыстары.
Зерттеу пәні: Оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер, оқушыларды патриотизмге тәрбиелеудің
жүйесіне тарихи-пеагогикалық талдау жүргізіліп, сипаттама берілсе, оның
негізгі ұғымдарының мәні, мазмұны анықталса, онда жас ұрпақты патриотизмге,
елжандылыққа, ұлттық құндылықтарды бағалауға, өз елінің тарихын құрметтеуге
тәрбиелеу жолдарын, бағыттарын, мазмұндарын айқындауға мүмкіндік береді.
Зерттеу міндеттері:
1. Қазақстан мектептеріндегі патриоттық тәрбиені тарихи –педагогикалық
аспектіде қарастыру және оның озық тәжірибелерін пайдалану.
2. Оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу, ұлттық патриотизм,
қазақстандық патриотизм ұғымдарының мәнін, мазмұнын ашып көрсету.
3. Оқушылар бойында патриоттық тәрбиені қалыптастырудың әдістемесін
жасау, оның тиімділігін тәжірибелік-эксперимент жүзінде тексерістен өткізу.
Зерттеу көздері: Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы,
педагогиканың тарихы мен теориясы;мұрағат құжаттары; ресми құжаттар;
Қазақстан Республикасы Ата Заңы; білім беру заңы; тәрбие тұжырымдамасы;
Қазақстан Республикасы орта және жоғары білім беру тұжырымдамалары; оқу
және тәрбие процесінің бағдарламалары; педагогтар, психологтар, философтар
мен тарихшы ғалымдардың, жазушылардың, соғыс ардагерлерінің оқу және
тәрбиеге арнаған еңбектері.
Зерттеудің жетекші идеясы: құқықтық, демократиялық негізде қалыптасып
келе жатқан мемелекеттің жас буындарын патриоттық рухта тәрбиелеу.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі:
Табиғат, қоғам және адамзат дамуының жалпы заңдылықтары, патриоттық
тәрбиенің мәні мен оны қалыптастыру жолдары туралы ілімдер, жалпы
адамзаттық және ұлттық құндылықтардың өзара бірлігі жөніндегі қағидалары,
жеке тұлға туралы теория және оны дамытудағы халық педагогикасының мәнін
айқындайтын философиялық, психологиялық, педагогикалық тұжырымдамалар
жатады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
1. Оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу жұмыстарына тарихи-педагогикалық
тұрғыда сипаттама берілді.
2. Оқушыларды патриотизмге тәрбиелеудің тарихи-педагогикалық аспектісі
анықталып, патриотизмнің мәні, мазмұны ашылып, анықтама берілді.
3. Бастауыш сынып оқушыларын патриотизмге, ұлттық құндылықты, тілі мен
ел тарихын құрметтеуге тәрбиелеудің бағыттары мен мазмұндары, тиімді
әдістемелері айқындалды.
Зерттеу базасы: Тараз қаласының № 42 мектебінде іс-тәжірибелік сынақтан
өткізілді.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеден зерттеудің өзектілігі, нысанасы, пәні, мақсаты, міндеттері,
әдіснамалық негіздері, негізгі жетекші идея, зерттеу әдісі мен кезеңдері,
теориялық және практикалық мәнділігі, қорғауға ұсынылатын қағидалар
тұжырымдалды.
Оқушылар бойында патриоттық тәрбиені қалыптастырудың ғылыми-теориялық
негізі атты бірінші тарауда, оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу тарихы,
даму кезеңдері, патриоттық тәрбиенің мәні, мазмұны, ондағы мектеп
оқушыларын патриотизмге тәрбиелеудің іс-тәжірибелеріндегі тиімді жолдарына
сипаттама берілді.
Оқушылар бойында патриоттық тәрбиені қалыптастырудың тиімді жолдары
атты екінші тарауда, оқушыларды патриотизмге тәрбиелеудің бүгінгі
мәселелері қарастырылып, оны жетілдірудің бағыттары мен мазмұндары
белгіленді.
Қорытындыда зерттеудің нәтижелеріне негіздеген тұжырымдар берілген.
1 ОҚУШЫЛАР БОЙЫНДА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕНІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ
1.1 Патриоттық тәрбие берудің әдіснамалық, психологиялық-педагогикалық
негізі
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстанның
болашағы-қоғамның идеялық бірлігінде, Тарих толқынында деген
еңбектерінде идеялық мәселелерге топтасудың керек екенін айтып, бірігуге
шақырып, бұл міндетті жүзеге асыруда білім берудің, отбасы, еңбек ұжымы
сияқты дәстүрлі институттардың маңызды рөль атқаратынын, олардың ықпалы
ерекше тиімді болатынын баса айта отырып, Біздің тағы бір аса маңызды
идеологиялық міндеттеріміз-Қазақстандық патриотизмге тәрбиелеу, әрбір
азаматтың өзін-өзі айқын билеу. Олай болса, осы міндетті орындау жолында
тәрбие мәселесін қолға алып, ұрпақтарды аздырмай-тоздырмай қазіргі сауда-
саттықтың, алдау-арбаудың ықпалына жібермей, етегіне сүйретпей еліміздің
болашақ өркениетті дамуын алға бастыртатын адамдарын тәрбиелеуіміз керек,
- деді [4].
Өскелең ұрпақтың бойында патриотизмді дамыту – қоғамның бүгінгі таңдағы
стратегиялық міндеттерінің бірі. Жақында Мемлекет басшысы бекіткен
2006–2008 жылдарға арналған Қазақстан Республикасы азаматтарына патриоттық
тәрбие берудің мемлекеттік бағдарламасында жеке адамды тәрбиелеудегі
маңызды бағыттар айқындалды. Бұл ретте, әсіресе, жастардың отансүйгіштік
сана – сезімін қалыптастыруда, Отан міндеттерін қорғаудағы азаматтық борышы
мен міндеттерін орындауға тәрбиелеуде бүгінгі аға буынның атқарар рөлі де,
жауапкершілігі де орасан. Қазақстан тәуелсіздігінің 15 жылдығына орай
Алматыда Қазақ ұлттық аграрлық университетінде Мәдениет және ақпарат
министрлігі мен Республикалық әйелдер кеңесі қоғамдық бірлестігінің
ұйымдастыруымен Қазақстанның мемлекеттік дамуындағы әйелдердің рөлі атты
әлеуметтік маңызды жобаның аясында Қазақстандық патриотизм: тарих,
мәдениет, тіл атты конференция өтіп, жастар арасындағы патриоттық тәрбиені
жетілдіру мен оның жолдары туралы өзекті мәселелер талқыланды.
Патриоттық сезімнің нысаны мен азаматтық парыздың өтелер өлшемі - Отан.
Оны таратып айтсақ, бұл - туған жер, оның табиғат байлықтары, ұлттың тілі,
дәстүрі, мәдени ескерткіштері, тарихы жасалған өлкедегі киелі орындары.
Олардың адам санасына жылылық, жақындық, туысқандық сезімдерді ұялатып,
ізгі де ерлік істердің бастауына айналуы - патриотизмге тәрбиелеудің
арқауы. Ә.Қалмырзаев: Бұл сезім әркімде әр кезеңде (яғни, әртүрлі жаста)
оянып, кейін кәмелетке келгенде біржола буыны қатып, тәжірибемен, жаспен
уақытпен, біліммен, қоршаған ортаның ықпалымен, мемлекеттік және қоғамдық
әлеуметтік институттардың (балабақша, отбасы, мектеп, жоғары оқу орындары,
бұқаралық ақпарат құралдары, қоғамдык, ұйымдар, саяси ұйымдар мен
қозғалыстар) әсерімен қапыптасады деп жазады [13].
Қазақстандық патриотизм рухын отандастарымыздың санасына сіңіру
– қазіргі заманда күн тәртібіндегі алдыңғы орында тұрған
мәселелердің бірі. Патриотизм деген түсініктің өзі абстракциялы
философиялық ұғым емес, мемлекеттілікпен тығыз байланысты, тіпті оның
айнымас атрибуттарының бірі десе боларлық нақты сезім. Әрбір азамат өз
елінің жетістігін біліп, оның алған асуына үнемі көз жеткізіп, оған қуанып,
көкірегіне мақтаныш сезімін ұялатып отыру керек. Әйтпесе, жалған ұран мен
жалаң шақыраулардан патриоттық сезім оянбайды. Әрине, түйсігі терең, танымы
зор адамдарда патриоттық сезім үнемі болады. Бірақ жұрттың бәрі ондай емес
қой... Сондықтан, әсіресе, жастар арасында Отанымызға деген шынайы
патриоттық сезімді ояту, елін сүюге баулу –маңыздылығы аса зор.
Барлық мемлекеттер де өз халқының отаншылдық сезімін оятуға мүдделі.
Тіпті, мыңжылдық тарихы бар елдер де, бірнеше жүз жылдық құрылымы бар
мемлекеттер де оны бір сәт естен шығарған емес. Өйткені, шынайы патриоттық
сезімге селкеу түссе – елдің бірлігіне, іргесінің беріктігіне сызат түседі.
Кешегі Кеңестер Одағының тарихынан біз оны көзіміз көрді. Жариялылық,
демократия деген желеумен ел тарихының келеңсіз беттері айпара болып, қанды
жорықтар мен қасапты қылықтардың құпиялары ашыла бастап еді, патриоттық
сезімге де шіркеу түсті. Саналарда Бұл елдің несін сүгенбіз, несіне оның
жетістігіне мақтанғанбыз деген ой туа бастады. Сөйтіп ұзақ жылдар бойы
миға құйылған кеңестік патриотизм бірте-бірте сағымға айналып, желге
ұшты.Сондықтанда Кеңестер Одағы бір оқ шықпай құлағанда Елім, отаным деп
рухтанған, оны қорғаймын, өліспей беріспеймін деген бірде-бір адам болған
жоқ.
Қалай десек те, патриотизм мемекеттіліктің бейресми атрибуты.
Патриоттық сезімді барлық елдер де өмірдің барлық саласы арқылы
қалыптастыруды бір сәт қаперден шығармайды. Анда-санда америкалық кино
көріп отырсаңыз бір жағымды кейіпкер оқиға ортасында жүріп-ақ Американы
құдай сақтасын немесе Американың даңқы арта берсін деген сөздерді айтып
қалып жатады. Осының өзі-ақ беріле қарап отырған көрерменге ерекше әсер
етіп, елдің амандығын, жасампаздығын үнемі ойлаумен қатар, оны сүйіп,онымен
мақтану керек екенін еске салып, патриоттық ойдың ұшқынын тастап жібереді.
Ал біз секілді жаңадан ел болған мемлекеттер үшін патриотизм, әсіресе, зәру
дүние. Егер халық өз елін сүймесе, оның өрелі істерін біліп, онымен
мақтанбаса, жүрегінде оған деген сүйіспеншілік, махаббат тұтанбайды. Ал
еліне деген сүйіспеншілік болмаған жерде мемлекеттің өмір сүруі де екіталай
екенінің мысалын жоғарыда айттық. Сондықтан да бұл істің әрқашан да маңызды
орында тұруы керектігін Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевта өзінің сөздерінде
үнемі ескертіп отырады [2].
Адам бойына патриоттық сезімнің қалыптасуы отбасы тәрбиесі мен
балабақшадан бастау алатыны айқын. Сәбиді отбасында патриотизмге тәрбиелеу,
ана тілін үйрету, ұлттық мінез-құлық қалыптастыру, ұлттық салт-дәстүрді
сақтауға баулу, шыққан ата-тегін білуді таныту - ата-ана парызы. Халқына
құрмет, тарихи дәстүрлерге адалдық, сондай-ақ, туған жеріне, Отанына деген
сүйіспеншілік сияқты перзенттік борыш тұлға бойына сәби шарында дарыса, бұл
қасиеттер өсе келе ары қарай дамып, қалыптасуына қолайлы жағдай туады. Өсіп
келе жатқан жас ұрпақты патриотизмге тәрбиелеу қашанда толастамаған. Сонау
төңкеріс жылдарынан бастау алатын советтік патриотизм Ұлы Отан соғысында
жеңіске жеткізді. Одан кейінгі жылдары патриотизмге баулу жан-жақты,
үйлесімді дамыған тұлға тәрбиелеу, коммунисттік мораль қалыптастыру аясында
жүргізілді. Отаншылдыққа, туған жерін қорғауға баулу мектептің тәрбиелік
жұмыстарының аса маңызды бөлігін құрады. Патриоттық тәрбиенің негізгі
мақсаты- жеке тұлғаның, әлеуметтік топтың патриоттық іс-әрекеттерін саналы
түрде меңгеріп алудағы талпынысын айқындайтын саяси-моральдық, кәсіптік,
психологиялық, дене шынықтыру сияқты сапаларды қалыптастыру.
Патриотизмнің тарихи элементтері туған жерге, ана тіліне, салт-
дәстүріне сүйіспеншілік түрінде, ықылым заманнанқалыптаса бастаған. Таптық
қоғамда патриотизмнің мазмұны да таптық тұрғыда көрініс табады, өйткені
әрбір тап Отанға деген көзқарасын өз мүддесі тұрғысынан білдіреді.
Патриотизм қазақ халқымен бірге жасасып келе жатқан рухани сезім болып,
ауыз әдебиетінен кең орын алған. Орхон-Енисей жазбаларында патриотизмнің
қайнар көзі Мемлекет, Отан, Атамекен, ел-жұрт-деген сияқты ұғымдар
келтірілсе, Қорқыт ата кітабында жауынгерлердің мінез-құлқына сипаттама
беріледі. Отанға, елге деген сүйіспеншілік батырлықтың келіп шығу тегі,
батырлардың мінез-құлық ерекшеліктері, батырлық кәсіптің маңызөқы, ер-
азаматтардың міндеті жайлы Жүсіп Баласағұни [28], Қожа Ахмет Яссауи [29],
Әбу-Насыр-әл-Фараби [30], Махмуд Қашқари[31] т.б. еңбектерінде келелі
пікірлер айтылған.
Еліміз тәуелсіздік алғалы жас ұрпақ бойында патриоттық сананы
қалыптастыру, ол үшін патриоттық іс-әрекет ұйымдастыру, отбасы, балабақша
мен мектептердегі оқу-тәрбие процесінде патриоттық тәрбие беруді жетілдіру
қажеттілігі туып отыр. Сондықтан, жас ұрпаққа патриоттык, тәрбие беруде
бұрынғы тәжірибе мен бүгінгі практиканы және болашақ жоспарларды
байланыстыру қажет. Сонда ғана балалардың бойына ұлттық патриотизм сезімін
қалыптастыруға қол жетеді. Ұлттық патриотизм - жеке тұлғаның өз халқына
деген сүйіспеншілігі. Әрине, ол адамның ерекшелігі, тегі, қоныстанған
мекені, тарихи дәстүрі сияқты категорияларға байланысты әртүрлі деңгейде
көрініс береді. Соған қарамастан, осы рухани ерекшеліктерді білу, оны
қалыптастыру - патриоттық тәрбиенің негізгі мақсаты.
Патриоттық тәрбие жөнінде көптеген ғалымдар ғылыми еңбектер жазды.
Соларды атап өтетін болсақ:
Педагогика ғылымының докторы, профессор Сейтқалиев К.Б.
Х.Досмұхамедовтың ағартушылық қызметі мен шығармашылық еңбектеріндегі
патриоттық тәрбие [32].
Педагогика ғылымдарының докторы, профессор Құнантаева К.Қ. Қазақстан
мектептерінде оқушыларды патриотизмге тәрбиелеудің дамуы [33].
Педагогика ғылымдарының докторы, профессор Рахымбек Д. Оқыту үрдісінде
халық педагогикасы арқылы оқушылардың атамекенге сүйіспеншілігін
қалыптастыру [34].
Педагогика ғылымдарының докторы, профессор Қожахметова К.Ж. Қазақ
батырларының қаһармандық бейнесі арқылы оқушыларды отансүйгіштікке
тәрбиелеудің педагогикалық шарттары [35].
Қазақстан ғаламдық гуманистік ойлау жүйесіне енді. Сондықтан, ондағы
тәрбие әрекеті адами гуманистік мақсат-мүддеге қайшы болмауы қажет. Бұл
ретте, Қазақстанның көп ұлтты құрамы ескерілгені жөн. Аталған
ерекшеліктерге байланысты, қазіргі тәрбие жұмысын төмендегі тәртіпте
қарастыруға мүмкіндік бар:
1. Бастауыш сынып оқушыларын халықтық педагогика негізінде патриоттыққа
тәрбиелеу, оның нәтижесін бүгінгі өмір талабына сай пайдалану;
2. Жас ұрпақтың Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздерін білуін
қамтамасыз ету, оларды құрметтеу сезімін қалыптастыру;
3. Қазақ халқының озық гуманистік құндылықтарын басшылыққа ала отырып,
жалпы қазақстандық патриотизмге, отансүйгіштікке тәрбиелеу;
4. Оқушыларды өз пікірлерін ашық айтуға, сөз бостандығына, басқалардың
пікірін құрметтеуге тәрбиелеу.
Ұсынылып отырған тәрбие түрлерін пайдалану барысында мектепте сан-
салалы оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруға мүмкіндіктер бар. Олар: тәрбие
сағаттар, жарыстар, кездесулер, пікір-сайыс, ойындар, т.б.
Көздеген мақсатқа жету үшін бастауыш мектепте патриоттық тәрбие беру
бағытындағы оқу-тәрбие процесінің мынандай міндеттері көзделгені жөн:
1. Қазақ халқының халықтық педагогикасы арқылы жас ұрпақтың
отансүйгіштікке ынталы болып қалыптасуына мүмкіндік беру;
2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздерін құрметтеуге үйрету;
3. Қазақ халқының әдеп-ғұрпын, салт-дәстүрлерін үйретуге, мәдени
мұрасын қастерлеуге, оны сақтауға ынталандыру;
4. Батыр бабалар дәстүрлерін үлгі ете отырып, жас ұрпақты патриоттық,
ерлік, қаһармандық рухында тәрбиеленген азамат қалыптастыру.
Сөйтіп, жүйелі жүргізілген оқу-тәрбие процесі жүйесінде оқушылар
бойында төмендегідей патриоттық сезім қалыптасады:
- Қазақ халқының ауыз әдебиеті мен тарихын білу;
- Балаларға берілетін патриоттық тәрбиеге халық ауыз әдебиетінің
тигізетін ықпалын түсіну;
- Салт-дәстүр, әдеп-ғұрыпты тереңдеп тану;
Еліміздің ертеңі, ұлтымыздың болашағы-жас ұрпақты отансүйгіштікке,
патриоттыққа баулу - тәрбиенің ең басты міндеттерінің бірі. Аталған
мақсаттары күш-жігер бірінші кезекте бүлдіршіндердің санасына отаншылдық
сезім қалыптастыруға бағытталуы тиіс. Отан деген ұғым балаға жарық дүние
есігін ашқан үйі, ата-анасы, ағайын-туыстары, құрбы-құрдастары, туған жері,
кең-байтақ гүл жазира даласы, тау-тасы, өзен-көлі, сылдырап аққан мөлдір
бұлағы бейнесінде қабылданып, ең қасиетті де құдіретті алтын бесігі ретінде
танылуы керек. Азаматтық - Отанға, халыққа деген жоғары адамгершілік парыз.
Отаныңмен, халқыңмен мүдделес екеніңе мақтаныш сезімің, достығың,
жолдастығың, бірлігің көкірегіңді кернеп тұрса - патриотсың. Патриотизм -
еліңе іс-әрекетіңмен, бар болмысыңмен қызмет етуге дайындығың. Отан - Ана.
Оны қорғау үшін бүкіл патриот халықпен бірлесу, ынтымақтасу, достасу -
отансүйгіштіктің көрінісі. Отан, ана, тіл, достық, ынтымақ сөздерінің өзара
үндестігі - азаматтық парыз бен пагриотизм сезімінің логикалық бірлігінің
көрінісі.
Бастауыш сынып оқушыларына Отан, туған жер деген ұғымдар тарихи
қалыптасқан әлеуметтік, экономикалық, саяси және мәдени орта екенін
түсіндірудің мәні зор. Ол халықтың тұрмысымен, еңбегімен, өнерімен,
тілімен, ұлттық дәстүрімен байланысты екенін сәбилер білуі керек. Соларды
таныту арқылы бала бойына қарапайым адамгершілік қағидаларын орнықтыру -
тәрбиенің басты мақсаты.
Адам өзінің тұрмыстық іс - әрекеттерінде немесе күрделі жағдайда ерлік
істерге баруы үшін алдымен рухани жағынан дайын болуы керек. Патриотизмге,
отаншылдыққа тәрбиелеудің міндеттері төмендегідей негізгі мәселелерді
көздейді: педагогикалық тәжірибедегі мүмкіндіктерді барынша толық қамтып,
оқушылардың жеке тұлғасына ықпал етудің біртұтас жүйесін жасау; әр түрлі
пәндерді оқытуда және тәрбиелік жұмыстарды ұйымдастыруда тірек жасауға
лайық сипатқа ие болу; бұл бағытта жас буынды патриотизмге тәрбиелеудің
теориясы мен тәжірибесіне қатысты жаңа идеяларды үнемі айқындап, жұмыс
процесінде қолдану т.б.
Бастауыш сынып оқушыларының алғашқы патриоттық тәрбиесі – сынып
жетекшісінің күні бүрын жоспарланған жұмысының қорытындысы. Бұл балалардың
жас ерекшеліктеріне сай, Отан жайлы білім қорына байланысты танымдық
әрекетін қалыптастыру негізінде атқарылады. Баланың сабаққа эмоциялық қарым-
қатынасы, елде болып жатқан оқиғаларға, қоғамға пайдалы іс-әрекетке назар
аударуы, т.б. жағдайлар тәрбиешінің жұмысында айқындалады.
Білім мазмұнын бағалау нәтижесінде балалардың жас ерекшеліктеріне
байланысты логикалық тапсырма беру, оның тәрбиелік маңыздылығын ескеру,
сонымен бірге балалардың басқа мәселелерге қызығушылығына көңіл аудару
маңызды.
Әрбір ғылымның негізгі бұтағы әдіснама екенін ескере отырып,
оқушыларына патриоттық тәрбие берудің әдіснамалық негізін айқындау
барысында философтардың, психологтардың берген ғылыми тұжырымдары біздің
зерттеу жұмысымыздың әдіснамсын ашуға негіз болды. Патриоттық тәрбиенің
әдіснамалық негізін ашуда тарихи педагогикалық тұрғыдан талдау жасай
отырып, мәдениеттану, аксиологиялық және өркениеттік тұрғысынан айқындауға
жағдай жасалады.
Мәдениеттану тұрғысынан қарастыратын болсақ, ұрпақтан – ұрпаққа
жалғасқан ерлік және жауынгерлік дәстүрлер ұлттық патриотизмнің негізі
болып табылады. Бесік жырынан басталатын ерлікке баулу дәстүрлері түркі
халқына тән негізгі ырымдар болып саналады. Түркі халқына тән қасиет бұл –
ерлік. Қазақ деген ұғымның өзі ер, ерлік деген мағына береді.
Аксиологиялық тұрғысынан келетін болсақ, патриоттық қасиет бұл
адамгершілік тәрбиесінің негізгі бір тармағы, адам бойындағы негізгі
құндылықтар болып табылады. Халқымыздың бойындағы патриоттық құндылық
ұрпақтан – ұрпаққа беріліп отырған заңдылық тұрғысынан да қарастыруға
болады. Көне түркі заманнан бастау алған патриоттық құндылық Күлтегін
жазбаларында былай деп суреттеледі. Елтеріс қағанның алғырлығы, еліне
деген сүйіспеншілігі Күлтегеннің қанына ана сүтімен сіңді. Патриоттық
құндылық ана сүтімен даритын ең киелі ұғым екенін түсінеміз.
Ғылыми деректерге зер салатын болсақ, патриотизм ұғымы XV ғасырдың
басында француз халқының ұлттық батыры Жанна д’Арк ұлтының тәуелсіздігі
үшін басқыншылармен күресіп, өз Отанының дербестігін сақтап қалуды көзгеген
ұлы жеңістің нәтижесінде пайда болды десек, артық айтапған болар едік.
Басқа да елдердегі патриотизм де француз еліндегідей сырттан келген жауап
алушыларға, әртүрлі жаман пиғылдарға қарсы күрес тұрғысынан сипатталады.
Қазақ тарихын зерделеу барысында олардың табиғаты, әлеуметтік жағдайына,
тұрмыс тіршілігіне байланысты патриот халық екенін айқын аңғаруға болады.
Бұны қазақтың тұңғыш ғалымдарының бірі Ш.Уәлиханов жақсы зерттеген және
өзінің патриотизмге берген ғылыми тұжырымдамасында жақсы берілген (1
суретте берілген) [37].
Біз бұл тұжырымнан патриотизм отбасынан бастау алып, әулет,
тумаластарға деген сүйіспеншіктен барып халыққа деген махаббат және сол
кездегі алдыңғы қатарлы елдердің бірі Ресейді атап көрсетуі де
патриотизмнің халықаралық мәдени қатынастардың да негізі екенін көрсетеді.
Патриоттизмнің әдіснамалық негізін айқындуада психологиялық,
философиялық, педагогикалық тұрғыда зерттеу барысында әр кезеңде туындаған
патриотизм ұғымына талдаулар жүргіздік (1-кесте).
Жоғарыда берілген анықтамаларды сараласақ, әр кезеңде де патриотизм
ұғымы Отанға деген сүйіспеншілік тұрғысынан қарастырады. Бүгінгі
жаһандандыру процесі тұрғысынан алатын болсақ, патриотизм ұғымы халықтар
мен ұлттардың өз Отанына, мемлекетіне деген сүйіспеншілігімен қатар әлемдік
дамудың тыныштығы мен бейбітшілігін сақтау үшін барлық күш – жігерін
жұмсау.
Кесте - 1. Алыс және жақын шет елдердегі патриотизм ұғымына берілген
анықтамалардың классификациясы
Патриотизмге берілген анықтамалар Авторлар мен дерек көздері
1 2
Менің патриоттық сезімім ірбіт сандығындай Ш.Уәлиханов Таңдамалы
(матрешка сияқты бір сандықтың ішінде бір шығармалар жинағы
сандық, оның ішінде тағы бір сандық) мен ең
алдымен өз отбасымды, туған – туыстарымды
қадірлеймін, содан соң ауыл – аймақ, ел –
жұртымды, руластарымды, одан соң халқымды,
одан соң Сібір орыстары, Ресей жұртын
қадірлеймін - деген екен.
Патриот – Отанын сүйетін, оның байлығын Даль В.И.Толковый сло-варь
қорғайтын, отансүйгіш, отаншыл азамат. живого великорус-ского
языка – М., 1956 –
т.3-с.24
Патриотизм – адамгершілік және саяси Философиялық сөздік.
принцип, сезім оның мазмұны – Отан Алматы 1996 – 335 – б.
сүйіспеншілік, оған адалдық, оның өткені мен
қазіргісіне деген мақтаныш. Отан мүддесін
қорғауға құлшылық.
Патриотизм – Отанға, туған жерге, өзінің Педагогикалық энциклопедия
мәдени ортасына деген сүйіспеншілік.
Патриотизм – дегеніміз (грек patriotes – Қазақ совет
отандас, pattio – отан, туған жер) Отанға энциклопедиясы. 94, 168
деген сүйіспеншілік, бойындағы күш – қуаты
мен білімін Отан игілігі мен мүддесіне
жұмсау, туған жерін, ана тілің елдің әдет –
ғұрпы мен дәстүрін құрмет тұту сияқты
патротизм элементтері ерте заманнан
қалыптаса бастайды - деп атап көрсетеді
Патриотизм – Отанға (мемлекетке) деген Б.Момышұлы Қанмен жазылған
сүйіспеншілік, жеке адамның аман – кітап.
саулығының қоғамдық – мемлекеттік
қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын
сезіну, ал мемлекетті нығайту дегеніміз жеке
адамды күшейту екенін мойындау, қысқасын
айтқанда, патриотизм мемлекет деген ұғымды,
жеке адаммен, яғни оның өткенімен, бүгінгі
күнімен және болашағымен қарым – қатынасты
білдіреді
1 кестенің жалғасы
1 2
Патриотизм өз халқына, Отанға деген Педагогикалық сөздік, АПН
сүйіспеншілік пролетарлық ССРО т. 11 – М., 1960 –
интернационализммен берік байланысқан. с.86
Патриотизм әдетте Отанға сүйіспеншілік деп Бабанский Ю.К.
аталатын нақты бір әрекет бейнесінде және Педагогика. – М.:
қоғамдық сезімдердің күрделі жиынтығында Просвещение, 1983
көрініс беретін балаларының Отан анаға деген
көзқарасын сипаттайтын қоғамдық және
адамгершілік принцип.
Социалистік патриотизмге өзінің социалистік Лихачев Б.Т.
Отанына, оның мәдениетіне, дәстүріне деген Педагогика. Курс лекций. –
шексіз сүйіспеншілік, социализм жеңістеріне М: Прометей, Юрайт, 1998 –
деген мақтаныш, өз мемлекетінің экономикалық464с.
және саяси қуатын арттыруға бағытталған
әлеуметтік белсенділік, Отаның, оның
бостандығын, тә-уелсіздігін аянбай қорғауға
даяр болуға тән.
Патриотизм – тұлғаның бойындағы Отан үшін Сластенин В.А., Каширин
қызмет етуге дайын шын берілген Отанға дегенВ.П. Психология и
сүйіспеншілік қасиеті. Патриотизм - Өз педагогика – М.: АСАДАМА,
Отанына және отандастарына сүйіспеншілік 2003. – С. 278.
және құрмет мұраты, ал интернационализм
басқа халықтар мен елдерге деген құрмет пен
бірлік мұраты.
Патриотизм – адамның туа біткен биологиялық Құсайынова Д.С. Әлия мен
қасиеті емес, ол әлеуметтік, тарихи Мәншүк ерлігінде жоғары
қалыптасқан отанға деген сүйіспеншілік сынып оқушыларын
сезім, ол Отанға қызмет етуден көрінеді. патриоттыққа тәрбиелеу:
Пед. ғылым. канд. дисс. –
Алматы, 1999 – 135б.
Сурет – 1. Ш.Уәлиханов патриотизм ұғымына берген тұжырымына сәйкес
патриотизмнің моделі
Б. Момышұлы мемлекет байлығы жеке адам байлығының нәтижесінде
құралатына тоқтала келе, өткенгі, бүгінгі және болашақтағы тарихтың өзара
байланысы, қарым – қатынасы арқылы патриоттық сезімді қалыптастыруға болады
дейді (Сурет 2-де берілген) [11].
Сурет - 2. Б.Момышұлының патриотизмге берген тұжырымы бойынша моделі
Қазақстан халқының бойындағы патриотизм рухын жетілдіруде ел
президентінің ұлттың болашағына, оның өзіндік МЕН дегізерлік қасиеттерін
сақтау мүмкіндіктеріне сеніммін қарау, - дей келе, ұлттық әрекеттің аясын
үш түрлі фактор тұрғысынан бірінші – ұлттық бірігу (интеграция), екінші –
қазақтың ұлттық тұтастануы, үшінші – ұлттың жасақталу үрдісінде өзінің рөлі
мен қызметін айқын сезінулері қажет, - деген сөзді қазақстандағы негізгі
идеология – ұлттық бірлік, экономикалық, әскери, ақпараттық дербестік
сақтауда негізгі орын алары сөзсіз [38].
Қазақстандық патриотизм дегенді қалай түсінесіз? дегенде, менің ойыма
келетіні: жалпы, патриотизм де ұлттық мәдениеттің бір бөлшегі дер едім.
Шағын отбасы жөнінде де, елі жайында да, мемелекет көлемінде де адамда
патриотизм сезімі бірге қанаттасып жүреді деп білемін.Айтатын бір нәрсе,
Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлының Қазақстан халқына жолдауынан да,
Азаматтардың, құқықтарымен еркіндіктерін қорғау мемлекетімізді нығайтудың
маңызды мәселесі атты актуалды да, маңызды тақырыпта сөйлеген сөздерінен
де Қазақстан патриотизміне жауап алуға болады. Қазақстанда жүзден аса ұлт
өкілдері бар екендігі көпке мәлім. Солардың басқа мемлекеттер сияқты ырың-
жырың болмай, халыққа керек жағдайды жасап жүрген – алдымен қазақ халқы
ғой. Осыған бас-көз болып, бар қуат күшін салып жүрген – Президентіміз.
Қазақстан патриотизмі дегенде осы жағын да айту керек шығар. Жүзден аса ұлт
бар дедік, сонау бұлақ көздері бір арнаға құйылып, бәрі бір арнаға –дарияға
ағып, қазақ елі болған соң, біздің ұлттық дәстүрімізді сыйлау да –
Қазақстандық патриотизмнің бір көзі [1].
Патриотизм деген гректің отандас, отан, туған жер деген сөзі ғой, яғни
отанға деген сүйіспеншілік. Бар күш-қуатыңды отан игілігі мен мүддесіне
жұмсау деген мағынаны беретін бұл сөздің ауқымы кең. Патриотизм дегенде,
әуел бастан-ақ, адам адам болғалы туған жерін, ана тілін, елдің әдет-ғұрпы
мен салт-дәстүрін құрметтеп, қастерлеген. Бұл патриоттық сезім ерте
заманнан-ақ қалыптасқан. Мұның терең мығынасында ұлтжандылық жатады.
Қазіргі мезгілде екінің бірі идеалдық жағынан қалай болуымыз керектігін
түсіне алмай жатыр. Кеше ғана Отан соғысын көрдік қой. 1941-1945 жылдары да
әрбір адам патриот болуға ұмтылды. Тіпті қария әжелеріміз соңғы көрпе
–жастығын майданға берді ғой. Қазіргі шақта, Кеңес дәуірінде өмірі өткен,
есейген жандар мына заманға көндіге алмай жатқан болу керек. Сондықтан жас
жеткіншектерге өзекті патриот болу тәрбиесін бере алмай жатқан да шығар.
Қалай десек те, нарықтық заманға қалыптасуымыз керек. Қалыптаса отырып,
Қазақстандық патриот сезімін оятуымыз да қажет. Қазақстандық туымыз – көк
байрағымыз бар, Әнұран, Елтаңбамыз бар, өзіміздің елдің Президенті бар.
Бәрі де мақтаныш етуге тұрарлық. Бұл мақтаныш та –оқушылыр бойында
патриоттық сезімді оятудың бір көзі. Америка Құрама Штаттарындай, әр
отбасы, әр шаңырақ Қазақстандық екенімізді мақтаныш етіп, патриоттық
сезіммен үйімізге туымызды іліп қояр кезеңде туар.
Екінің бірін патриот деуге бола ма? дегенге айтарым, екінің бірі
патриот болуы керек. Бірақ оған уақыт қажет. Сондай сезімге жетеріміз анық.
Патриоттық тәрбиені тәрбиелеу де керек қанмен, тектілікпен келетін,
бойға бітетін қасиетте жоқ емес. Ерлік рух, отаншылдық, ұлттық намыс
патриотизммен, бәрі қосылып толыққанды, қордаланған ой-сезімді
тұжырымдайды. Патриотизмнің бір-бір қасиетті бөлшектері. Мәдениетте,
білімде, саясатта, білім саласында өз тілінде сөйлеу, өз тілін қадірлеу осы
айтылған рухтары толықтыра түседі.
Адамзаттың ортақ үйі – Жер шары екендігі белгілі. Осынау ортақ үйде
жанымызға жақын, киелі бір мекен бар. Ол – Отан, біздің Отанымыз-
Қазақстан.
Қазақстан – үкімет пен парламент, әкімшілік аумақ, өндіріс пен
экономика, қазба байлықтар ғана емес. Бұл оның сыртқы келбеті. Ең
маңыздысын білгің келсе, тереңіне үңіл. Қазақстан ата – мұраң, оның жолында
шыбын жаныңды арнасаң да артық етпейді. Нағыз патриоттар Отанының нығаюы
мен гүлденуі үшін күш-жігерін еселеп жұмсайтын болса, экономикамыз дамып,
өндіріс пен ауыл шаруашылығы өсіп өркендейді, жаңа қалалар бой көтереді.
Бұл өлкенің нағыз қожасы – қалтасын алтынға толтыру үшін келген шетелдік
қамқоршы мырзалар емес, қазақ халқы.
Балалары мен немерелеріне қалатын байлықты жатжұрттықтарға
үлестірмеудің қажеттігін Қазақстан патриоттары жете түсінеді. Сондықтан
жерінің бір тамшы мұнайы, бір түйір тасы, бір бұрау ағашы басқаға кетпесін
деп жаны ауырып шырқырыайды. Өз отанын ілгері бастыру үшін аянбай күресе
отырып, уақытша қиындықтарды толық жеңіп шығуға, жаңа шабытпен шығармашылық
еңбектерді туындатуға үлес қосады. Нағыз патриоттар өзінен бұрын Отанының
қамын көбірек ойлайды. Шынайы патриот қазақ атажұртының мәңгі тәуелсіз өмір
сүріп, гүлдене беруі үшін өзінің саналы өмірін сарп етуге даяр. Келешек
ұрпақтарымызға мұра болып қалатын жерімізді, оның табиғи ресурстарын өз
пайдасы үшін саудаға салатындарды әсте патриот деп атауға болмайды.
Мыңдаған жылдар аясында асыл қазынадай қалыптасқан халық даналығынан, салт-
дәстүрімізден бойын аулақ салғандарды патриот деп есептемейміз. Тегін
білмейтіндерді, тілін ұмытқандарды да патриоттар санатына қоспаймыз Біз
бәріміз өз туған жерімізде өмір сүрсек те, өкінішке орай, туған жерін әлі
Отаным деп сезіне алмай жүргендерде кездеседі. Демек, біз қазақстандықтар
түгелдей патриоттық сезімге бөлендік десек, артық айтқандық болар!
Адам бойындағы ізгі-қасиеттердің бәрі бала кезіндегі көрген әдеттері
мен алған тәрбиесінен бастау алады. Қалай десек те, ол түйсік ретінде
жадымызда сақталған. Бұл – адамның ішкі әлемін жарқыратып ашу үшін және
сыртқы дүние жағдайына үйлестіре қалыптастыруы үшін қажет. Адамның туғаннан
бергі көріп-түйгенін, сан ғасырлар бойғы ата-бабасының нені өсиеттеп
өткендігін еске түсіріп дамытып отыру үшін ұлттық тәрбие қажет. Генетикалық
тұрғыдан алғанда адамға дүниетаным мен сұғылалық қан арқылы дариды.
Қазақтардың қасиетті аруақтарға сыйынуының негізгі себебін осыдан іздеу
керек. Демек патриотизм – адамдарға генетика арқылы беріліп, ойына мықтап
орнығатын сезім. Алайда оған күтім мен қамқорлық, ұдайы шыңдап отыратын
тәлімгерлік те қажет.
Отанға деген сүйіспеншілік болмаған жерде ерлік тумайды. Менің ойымша,
нағыз батыр -өз Отанын жаудан қорғап қалғандар. Ал басқыншылар қанша мықты
болғанмен батыл жауынгер деген атаққа ие болудан аспайды. Ұлттық намыс –
сол ұлттың туа бітті өзіндік ерекшелігі. Тұтастай алып қарағанда әрбір
ұлтта немесе жеке адамдарда да намыс бар, ал ұлттық намыстың жөні бөлек, ол
– адамдардың бәріне ортақ болып қалыптасқан заңдылық. Соғыстағы ең мықты
қару – адамның биік рухы. Ерлік дегеніміз, жауыгерлікке тәрбиелеудің және
адамның өзімен іштей күресуінде өзін-өзі меңгеріп жеңе білуінің нәтижесі.
Ұлттық намыс болмаса, ұлт батырлары да болмайды. Сонымен қатар ол, ең
алдымен, елінің патриоты атанбаса, батыры да емес. Демек, ұлтына деген
құрмет патриотизмнің ажырамас бөлігі. Отаны мен халқына деген сүйіспеншілік
жоқ жерде патриотизм тумайды. Егер тура мағынасында айтсақ, патриотизм –
адамды өзінің арғы тегімен жалғастырып жататын арқауы мықты қасиетті жіп.
Патриотизм гректің patris-отан деген сөзінен туындайды, яғни
Отанға деген махаббат ұғымын береді. Міне осы мағынадан алатын болсақ,
Қазақстандық патриотизм - Қазақ еліне деген махаббат деген сөз. Ал
патриот деп, өз Отанын сүйетін жанды айтады [39].
Отансүйгіштік, Отанға деген махаббат - өте терең мағыналы ұғым. Отан
от басынан басталады -дейді халық. Демек, өз Отанына, халқына деген ең
алғашқы таза, пәк сезім адам бойына жас шағында, өз отбасында қалыптасады.
Себебі, бала бойындағы қасиеттердің дамуына оның өсуі кезіндегі алған
тәрбиесінің әсері ерекше болатыны анық. Демек, отансүйгіштік қасиет те әр
ортада әртүрлі деңгейде дамиды. Қандай болмасын халық экономикасы, ғылымы
мен техникасы, мәдениеті мен әдебиеті дамуға бет алған кезде өз тамырын
терең зерттей бастайды. Бүгінгі таңда Қазақ елі өз-егемендігін алған, дүние
жүзінің озық елдерімен тең иық тірестірсем деп келешекке кең құлаш сермей
бастаған ел. Міне осы жағдайда Қазақ елі қандай ел?,- деген сұрақтың
туындауы орынды. Оның жауабын пайымдар болсақ, біз өз бойындағы елім-жерім
деген қасиетті негізінде халықтың шынайы құрмет-сүйіспеншілігіне бөленген
қазақтың асыл тұлғалардың әрқайсысының өмірін, жүрек танысын сезінер
болсаңыз, олардың халық үшін өмір сүру бақытына ие болғанына көзіңіз
жетеді. Демек, Отан сүю сезімі – халқының келешегі үшін күресумен, ол
үшін аянбай еңбек етумен етене қабысып жататын сезім.
Қазақстанның келешегі үшін ақ жүрек, адал ниетпен қандай салада
болмасын, өз шама–шарқы келгенше аянбай еңбек етуді мен Қазақстан
патриотизмінің бүгінгі таңдағы шынайы көрінісі дер едім.
Өкінішке орай, біз қазір екінің бірін патриот деп айта алмаймыз.
Халықтың мүддесін қойып, өз қалтасын қалыңдату қамымен ғана еңбек етіп
жүргендерді көргенде өкініш отына күйесіз. Ұлы Абай айтқан:
Адамда үш-ақ нәрсе қасиетті,
Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүректі осы адамдардың бойынан іздеп
таба алмай қиналасыз [40].
Демек, патриотизм бар жерде ешбір жалғандыққа жол болмақ емес, ал
жалғандық бар жерде патриотизм туралы сөз қозғауда артық. Нағыз патриот
дегеніміз – халқының шынайы құрметіне бөленген жан. Өз білімімен , адал
еңбегімен, адами қасиеттерімен халықтың ортасында, оның шынайы құрметіне
бөленіп жүрген мыңдаған жандарды айта аламыз.
Адамның келешегінде оның тегінен дарыған қасиеттердің ерекше рөл
атқаратыны мәлім. Демек, патриоттық сезім де – адам бойына туа біткен
сезім. Бірақ оның даму-дамымауы тәрбиеге тікелей байланысты. Осы арада мен
мектеп оқулықтарының маңызына ерекше тоқталғым келеді. Қандай болмасын
оқулыққа үш түрлі міндет жүктеледі. Ол –білім беру, дамыту және тәрбиелеу.
Тәрбиелеу – ерекше маңызды міндет. Патриоттық тәрбие де, міне, осы
тәрбиенің ең маңыздысы.
Үлкен азаматтық сезіммен Отанын шынайы сүйген жан елі үшін ерлік
жасаудан еш уақытта тайынған емес, тайынбайды да. Себебі, шынайы ерлікке
бастайтын сезім – қашанда патриоттық сезім.
Ал, отаншылдық қасиет болса, оны патриотизмнің кемеліне келуі дер
едік. Отансүйгіштік қасиетке адам тек өзінің бар болмысмен ғана жете алады.
Дүниеде оқу бар да алған білімді тоқу бар. Аз оқып, көп тоқыған жандарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми аппараты, мақсаты, нысаны
мен пәні, ғылыми болжамы, міндеттері, зерттеудің әдіснамалық және теориялық
негіздері баяндалады.
Бірінші тарауда халық педагогикасы арқылы оқушылар бойында патриоттық
тәрбиені қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздері туралы айтылады.
Екінші тарауда патриоттық тәрбиенің теориялық негізін пайдалана
отырып, жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларына оның әдістемесі
дайындалып, тәжірибе-эксперименттік жұмыстардың нәтижелері беріледі.
Аннотация
Дипломная работа состоит из введения, двух глав, заключения, списка
использованных источников.
В введении изложены актуальность, объект, предмет, цель, гипотеза и
задачи исследования, методологические и теоретические основы дипломной
работы.
В первой главе раскрываются научно-теоретические основы формирования
патриотического вопитания школьников с помощью народной педагогики.
Во второй главе на основе определения теоретических основ
патриотического воспитания учащихся общеобразовательных школ разроботана
методические рекомендации, а также сделан практически-экспериментальный
анализ работы.
Abstract
The diploma paper is consists of untroduction, two chapters,
conclusive part, a list of used literature.
In introductive part the actuality, object, subject, purpose and tasks
of the research, methodological foundation.
In the first chapter of diploma paper is describes the pedagogical
problem foundation of patriotic education national study in the school
In the second chapter of diploma, to devise methodical recommendations
and their testing in practice on the basis of defining the essence of
patriotic education at comprehensive schools, proved its effectiveness in
the way of experiments.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 ОҚУШЫЛАР БОЙЫНДА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕНІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ 9
ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Патриоттық тәрбие берудің әдіснамалық,
психологиялық-педагогикалық ерекшелігі
1.2 Оқушылардың бойында патриоттық тәрбиені халық 24
педагогикасымен сабақтастыра дамыту
2 ОҚУШЫЛАР БОЙЫНДА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕНІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТИІМДІ 42
ЖОЛДАРЫ
2.1 Оқушылар бойында патриоттық тәрбиені қалыптастырудың
құрылымдық мазмұнының жүйесі
2.2 Оқушылар бойында патриоттық тәрбиені қалыптастырудың 58
тәжірибелік – эксперименттік жұмысының нәтижесі
ҚОРЫТЫНДЫ 74
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 76
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіз
мемлекет бола алатындығын бүкіл әлемге дәлелдеді. Ендігі басты міндет осы
мемелекеттің өркендеп өсуі, халықтың әлеуметтік, экономикалық жағдайын
көтеру. Жастарға патриоттық тәрбие берудің бағдарлы идеяларын елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында: ...біздің балаларымыз бен
немерелеріміз ... бабалардың игі дәстүрін сақтай отырып қазіргі заманғы
нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар бейбіт,
жылдам өркендеу үстіндегі күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы өз елінің
патриоттары болады - деп үміт артып отыр [1].
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бері балалардың,
жасөспірімдердің оқу-тәрбие ісіне ұдайы көңіл бөлініп келеді. Оқу-тәрбие
ісінде назар аударып отырған, тәрбие салаларының бірі - отансүйгіштік
тәрбие. Қазақстан Республикасы - көп ұлтты іргелі ел.
Жаңа қоғамның дамуындағы ең маңызды нәтиже - оның барысында қалыптасқан
жаңа адам бостандықты жеңіп алып, оны ауыр күрестерде қорғай білген, барлық
сын-сынақтардан өтіп, өзі адам танымастай болып өзгерген. Өзінің бұрынғы
қасиеттеріне саяси мұраттылықты қосып, өмір сүрудің тәжірибелерінен қуат
алып, өзінің жеке басының мәдениетін, білімін кәдеге жаратып, мәреден
көріне білетін адам.
Ұлттық дәстүрге берік, елін, жерін сүйетін азамат тәрбиелеу,
оқушылардың бойында патриоттық сезімді қалыпастыру өскелең өмір талабынан
туындап отыр.
Қазіргі кезеңде қазақстандық отансүйгіштік ұғымына зор мән берілуде.
Көп ұлтты Қазақстан халқының отансүйгіштік сезімін қалыпастыратын -
азаматтық келісім, ұлттық бірлік. Егемен еліміздің тәуелсіздігін сақтау
ұлттық келісім, ішкі үндесім барша халқымыздың ынтымағы мен өзара
жарасымдылығында.
Туған жер, табиғат, оның байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи ескерткіштер,
туған өлкедегі тамаша киелі орындар - жалпы ұлттық құндылықтар ешкімді де
бейтарап қалдыра алмайды. Олар сөзсіз адам көкірегінде жылылық, жақындық,
туыстық сезімдерді ұялатып жатады. Бір сөзбен айтқанда, отансүйгіштік -
қасиетті ұғым.
Қазақстандық отансүйгіштікке келсек, ол тек қазақтардың ғана өз отанына-
сүйіспеншілігі емес, онда мекендейтін бүкіл ұлт пен ұлыс өкілдерінің бәріне
қатысты дүние. Бұл сезімнің мағынасы терең, аумағы кең, құдіреті күшті. Ол
өз мазмұны, өз аясы бар, құдіретті күшке кездей-соқтықтан айналмайды, бұл
сезімнің оянып, бірте-бірте күш алып, саналы өзіндік мәні, өлшемі, мағынасы
бар біртұтас сезімге ұласуы объективтік шарттылықтарды қажет етеді.
Отанын адамның өзі тануы тиіс. Оны жете біліп, қадір-қасиетін ұққанда,
тарихын, өткен жолын, қиындықтарын, рухын, тар жол, тайғақ кешулерін көз
алдынан өткізіп, жанымен сезе білгенде, елдің басын біріктірген, жат
жұрттықтардан жерін, суын, даласын, тауын, қанын төгіп қайсарлықпен қорғап
алған ерліктерін сезіп білгенде ғана, соған деген мақтаныш сезімі оянады.
Патриоттық сезім - ұлт рухының деңгейінің айнасы, өлшемі. Елбасы өзінің
халыққа Жолдауында азаматтардың отаншылдық сезімі мен өз еліне деген
сүйіспеншілігін дамытуды ұлттық қауіпсіздікті сақтаудың негізгі
элементтерінің бірі ретінде таниды.
Патриоттық тәрбиені қалыптастыру үшін алғы шарттар пісіп жетілуі керек.
Сол алғы шарттардың пісіп жетілуімен сабақтаса адамдардың сана- сезімі
артып, жаңа құндылықтарды, оның ішінде отаншылдық сезімді бойына молырақ
сезінетін болады.
Патриоттық сана-сезім болса, ол - отан құндылығы көрінісінің нәтижесі,
өткендегі өмір сүрген ата-баба санасының қажеттілігі мен ұмтылысына,
құлшынысынан туған елдік салт-дәстүрлерді адамдардың санасындағы
қажеттілігі мен қызығушылығы арқылы қабылдау.
Адам қауымдасып өмір сүргеннен бастап, қандай ғылым болмасын адамзаттың
ақыл-ойынан, өмірден, іс-тәжірибеден туындайтыны аян. Адам өмірімен тікелей
байланысты тәлім-тәрбиелік тұжырымдамалар халық тәрбиесі мен ғылыми ойдың
ажырамас туындысы. Ал халықтық тәлім-тәрбие әр ұлттың ғасырдан-ғасырға
жалғасқан мұрасы. Сондықтан да этнопедагогика педагогиканың негізі, нәр
беретін тамыры болмақ.
Егемендік алған бастапқы күндерден-ақ патриотизм ұғымы, оның мазмұны
төңірегінде пікірталас жүріп келеді. Одан, ұлттық патриотизм,
қазақстандық патриотизм - деген екі ұғымның туындағаны белгілі. Бірақ
өсіп келе жатқан жас буындарды отаншылдыққа тәрбиелеуде бұл екі ұғымның
қайсысын ұсынған жөн; олардың мазмұндық құрылымы, қандай ой-тұжырымдар
жүйесінен тұрады; бұдан былайғы кезде оқушыларды патриоттық сезімге
тәрбиелеуде бұрыннан қалыптасқан әдіс-тәсілдері, формалары мен мазмұнын
қолдануға бола ма?–деген сияқты көптеген проблемалық сұрақтар туындап отыр.
Бүгінгідей демократиялық бағыт ұстанып отырған қоғамда, балалар мен
жастардың тағдыры өздеріне, отбасының материалдық ахуалына байланысты болып
отырған жағдайда патриотизмнің сипатын ашып айқындаудың маңызы зор.
Бұл жағдайда, халқымыздың патриотизмге бай тарихи тәжірибелерін,
жауынгер, ер жүрек, ата-бабаларымыздың өнегелі өмірін, іс-әрекетін, мінез-
құлқын жас буындарға жеткізу, санасына сіңіріп, соған еліктеудің тың
жолдарын іздестіру қажеттігі туындап отыр. Бұл ретте аттары аңызға айналған
Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Наурызбай, Қарасай батыр сынды т.б.
ерлеріміздің орны бөлек [5].
Қазақ халқының біртуар ұлдары А.Байтұрсынов [6], М.Жұмабаев [7],
Ш.Құдайбердиев [8], М.Дулатов [9], Б.Майлин [10], т.б. өз ұлтының нағыз
патриоттары екендігін сөзімен де, ісімен де дәлелдеген ұлы тұлғалар, олар
ұлт азаматтығын оның өркениетті ел болуын көксеп, жастарды елін сүюге,
ұлтын қадірлеуге, отанын қастерлеуге шақырған. Майдангер жазушылыр
Б.Момышұлы [11], Ә.Нұршайықов [12], Ә.Қалмырзаев [13], өз шығармаларында
патриотизмнің Ұлы Отан соғысындағы өшпес үлгілерін жастарға өнеге етіп
көрсете білді. Заманымыздың белді ақындары М.Мақатаев [14], О.Сүлейменов
[15], М.Шақанов [16] т.б. шығармаларын көкіректегі қайнаған патриотизмнен
туындаған жалынды толғаулар деуге болады. Олар жас ұрпақты патриотизмге
тәрбиелеудің сарқылмас бұлағы. Бұл ақын-жазушылар өз шығармаларында кейде
ашық, кейде көміскі түрде тәуелсіз ел болуды аңсап, қазақ халқының бойында
ұлттық патриоттық сезімді оятуға ұмтылған, ал қазіргі күні біз оны ашық
айта аламыз.
Қазақстан мектептерінде кеңес одағы кезінде, өсіп келе жатқан жас
буындарды патриотизмге тәрбиелеудің теориясы мен практикасына қатысты
жеткілікті тәжірибелер жинақталған. Осы тәжірибелердің белгілі бір
кезеңдегі жай-жапсарын зерттеу, танып-білу, оның нәтижелерін нарықтық
экономика жағдайында, оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу жолдары мен
бағыттарын қарастыру бүгінгі күн талаптарынан туындап отыр:
- мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеудің теориялық және
әдістемелік аспектілері, мақсат-міндеттері, мазмұны Ю.К.Бабанский [17],
Н.И.Болдырев [18], В.А.Сухомлинский [19], т.б. зерттеулерінде дәлелденген;
- Қазақстанда білім беру саласының даму тарихы мен ұлттық тәлім-тәрбие
саласының әр түрлі проблемаларына қатысты Т.Тәжібаев [20], Қ.Бержанов [21],
С.Мусин [22], Қ.Құнанбаев [23] т.б. қарастырған;
- халықтық педагогиканы жастар тәрбиесінде тиімді пайдалану мен оларды
музыкалық шығармалар арқылы патриотизмге тәрбиелеу мәселелері Қ.Жарықбаев
[24], С.Қалиев [25], М.Х.Балтабаев [26], Б.М.Бекмұхамедов [27], т.б.
еңбектеріне орын алған;
Бірақ, бұл еңбектерде мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеудің
кейбір тұстары мен кезеңдері ашылғанымен жалпы Қазақстан мектептерінде
оқушыларды патриотизмге тәрбиелеудің даму тарихы толық зерделенбеген.
Сонымен бірге Қазақстанда жаңа демократиялық құрылым жағдайында оқушыларды
патриотизмге тәрбиелеуде, аса маңызды қазақ халқының ұлттық ерекшеліктері
және Отанымыздағы ұлт саясатына қатысты келелі ой-пікірлер осыған орай,
қоғамымыздың әлеуметтік-экономикалық дамуынан туындап отырған ұлттық
патриотизм, қазақстандық патриотизм секілді ұғымдардың педагогикалық
мәні ашылып нақтыланбаған. Бүгінгі нарықтық экономика жағдайында, өсіп келе
жатқан жас буындарды патриотизмге тәрбиелеудің тарихи тәжірибелерге
негізделген педагогикалық бағыттары нақты белгіленбеген.
Мұрағат құжаттары және философиялық, психологиялық, педагогикалық
тарихи еңбектер мен мектептердегі оқу-тәрбие практикасын зерделеу барысында
– мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеуде мұрағат құжаттары мен озық
тәжірибелердің тарихи-педагогикалық тұрғыдан толық зерделенбеуі мен оны
мектептегі оқу-тәрбие процесінде пайдаланылуының жеткіліксіздігі
арасындағы; оқушыларды патриотизмге тәрбиелеудің жаңа негізіндегі
мүмкіндіктері мен мектеп оқушыларын отаншылдыққ, елжандылыққа тәрбиелеудегі
мектеп сұранысы аралығындағы қарама-қайшылық туындап отыр. Бұл
қайшылықтардың шешімін табу, біздің зерттеу проблемамыздың көкейкестілін
анықтайды. Сондықтан да, зерттеу жұмысымыздың тақырыбын: Оқушылар бойында
патриоттық тәрбиені қалыптастырудың технологиясы деп анықтауға негіз
болды.
Зерттеу мақсаты: Оқушылар бойында патриоттық тәрбиені қалыптастыруды
теориялық тұрғыда негіздеу, әдістемесін жасау және оны тәжірибелік-
эксперименттен өткізу.
Зерттеу нысаны: Бастауыш мектептегі оқу-тәрбие жұмыстары.
Зерттеу пәні: Оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер, оқушыларды патриотизмге тәрбиелеудің
жүйесіне тарихи-пеагогикалық талдау жүргізіліп, сипаттама берілсе, оның
негізгі ұғымдарының мәні, мазмұны анықталса, онда жас ұрпақты патриотизмге,
елжандылыққа, ұлттық құндылықтарды бағалауға, өз елінің тарихын құрметтеуге
тәрбиелеу жолдарын, бағыттарын, мазмұндарын айқындауға мүмкіндік береді.
Зерттеу міндеттері:
1. Қазақстан мектептеріндегі патриоттық тәрбиені тарихи –педагогикалық
аспектіде қарастыру және оның озық тәжірибелерін пайдалану.
2. Оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу, ұлттық патриотизм,
қазақстандық патриотизм ұғымдарының мәнін, мазмұнын ашып көрсету.
3. Оқушылар бойында патриоттық тәрбиені қалыптастырудың әдістемесін
жасау, оның тиімділігін тәжірибелік-эксперимент жүзінде тексерістен өткізу.
Зерттеу көздері: Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы,
педагогиканың тарихы мен теориясы;мұрағат құжаттары; ресми құжаттар;
Қазақстан Республикасы Ата Заңы; білім беру заңы; тәрбие тұжырымдамасы;
Қазақстан Республикасы орта және жоғары білім беру тұжырымдамалары; оқу
және тәрбие процесінің бағдарламалары; педагогтар, психологтар, философтар
мен тарихшы ғалымдардың, жазушылардың, соғыс ардагерлерінің оқу және
тәрбиеге арнаған еңбектері.
Зерттеудің жетекші идеясы: құқықтық, демократиялық негізде қалыптасып
келе жатқан мемелекеттің жас буындарын патриоттық рухта тәрбиелеу.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі:
Табиғат, қоғам және адамзат дамуының жалпы заңдылықтары, патриоттық
тәрбиенің мәні мен оны қалыптастыру жолдары туралы ілімдер, жалпы
адамзаттық және ұлттық құндылықтардың өзара бірлігі жөніндегі қағидалары,
жеке тұлға туралы теория және оны дамытудағы халық педагогикасының мәнін
айқындайтын философиялық, психологиялық, педагогикалық тұжырымдамалар
жатады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
1. Оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу жұмыстарына тарихи-педагогикалық
тұрғыда сипаттама берілді.
2. Оқушыларды патриотизмге тәрбиелеудің тарихи-педагогикалық аспектісі
анықталып, патриотизмнің мәні, мазмұны ашылып, анықтама берілді.
3. Бастауыш сынып оқушыларын патриотизмге, ұлттық құндылықты, тілі мен
ел тарихын құрметтеуге тәрбиелеудің бағыттары мен мазмұндары, тиімді
әдістемелері айқындалды.
Зерттеу базасы: Тараз қаласының № 42 мектебінде іс-тәжірибелік сынақтан
өткізілді.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеден зерттеудің өзектілігі, нысанасы, пәні, мақсаты, міндеттері,
әдіснамалық негіздері, негізгі жетекші идея, зерттеу әдісі мен кезеңдері,
теориялық және практикалық мәнділігі, қорғауға ұсынылатын қағидалар
тұжырымдалды.
Оқушылар бойында патриоттық тәрбиені қалыптастырудың ғылыми-теориялық
негізі атты бірінші тарауда, оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу тарихы,
даму кезеңдері, патриоттық тәрбиенің мәні, мазмұны, ондағы мектеп
оқушыларын патриотизмге тәрбиелеудің іс-тәжірибелеріндегі тиімді жолдарына
сипаттама берілді.
Оқушылар бойында патриоттық тәрбиені қалыптастырудың тиімді жолдары
атты екінші тарауда, оқушыларды патриотизмге тәрбиелеудің бүгінгі
мәселелері қарастырылып, оны жетілдірудің бағыттары мен мазмұндары
белгіленді.
Қорытындыда зерттеудің нәтижелеріне негіздеген тұжырымдар берілген.
1 ОҚУШЫЛАР БОЙЫНДА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕНІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ
1.1 Патриоттық тәрбие берудің әдіснамалық, психологиялық-педагогикалық
негізі
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстанның
болашағы-қоғамның идеялық бірлігінде, Тарих толқынында деген
еңбектерінде идеялық мәселелерге топтасудың керек екенін айтып, бірігуге
шақырып, бұл міндетті жүзеге асыруда білім берудің, отбасы, еңбек ұжымы
сияқты дәстүрлі институттардың маңызды рөль атқаратынын, олардың ықпалы
ерекше тиімді болатынын баса айта отырып, Біздің тағы бір аса маңызды
идеологиялық міндеттеріміз-Қазақстандық патриотизмге тәрбиелеу, әрбір
азаматтың өзін-өзі айқын билеу. Олай болса, осы міндетті орындау жолында
тәрбие мәселесін қолға алып, ұрпақтарды аздырмай-тоздырмай қазіргі сауда-
саттықтың, алдау-арбаудың ықпалына жібермей, етегіне сүйретпей еліміздің
болашақ өркениетті дамуын алға бастыртатын адамдарын тәрбиелеуіміз керек,
- деді [4].
Өскелең ұрпақтың бойында патриотизмді дамыту – қоғамның бүгінгі таңдағы
стратегиялық міндеттерінің бірі. Жақында Мемлекет басшысы бекіткен
2006–2008 жылдарға арналған Қазақстан Республикасы азаматтарына патриоттық
тәрбие берудің мемлекеттік бағдарламасында жеке адамды тәрбиелеудегі
маңызды бағыттар айқындалды. Бұл ретте, әсіресе, жастардың отансүйгіштік
сана – сезімін қалыптастыруда, Отан міндеттерін қорғаудағы азаматтық борышы
мен міндеттерін орындауға тәрбиелеуде бүгінгі аға буынның атқарар рөлі де,
жауапкершілігі де орасан. Қазақстан тәуелсіздігінің 15 жылдығына орай
Алматыда Қазақ ұлттық аграрлық университетінде Мәдениет және ақпарат
министрлігі мен Республикалық әйелдер кеңесі қоғамдық бірлестігінің
ұйымдастыруымен Қазақстанның мемлекеттік дамуындағы әйелдердің рөлі атты
әлеуметтік маңызды жобаның аясында Қазақстандық патриотизм: тарих,
мәдениет, тіл атты конференция өтіп, жастар арасындағы патриоттық тәрбиені
жетілдіру мен оның жолдары туралы өзекті мәселелер талқыланды.
Патриоттық сезімнің нысаны мен азаматтық парыздың өтелер өлшемі - Отан.
Оны таратып айтсақ, бұл - туған жер, оның табиғат байлықтары, ұлттың тілі,
дәстүрі, мәдени ескерткіштері, тарихы жасалған өлкедегі киелі орындары.
Олардың адам санасына жылылық, жақындық, туысқандық сезімдерді ұялатып,
ізгі де ерлік істердің бастауына айналуы - патриотизмге тәрбиелеудің
арқауы. Ә.Қалмырзаев: Бұл сезім әркімде әр кезеңде (яғни, әртүрлі жаста)
оянып, кейін кәмелетке келгенде біржола буыны қатып, тәжірибемен, жаспен
уақытпен, біліммен, қоршаған ортаның ықпалымен, мемлекеттік және қоғамдық
әлеуметтік институттардың (балабақша, отбасы, мектеп, жоғары оқу орындары,
бұқаралық ақпарат құралдары, қоғамдык, ұйымдар, саяси ұйымдар мен
қозғалыстар) әсерімен қапыптасады деп жазады [13].
Қазақстандық патриотизм рухын отандастарымыздың санасына сіңіру
– қазіргі заманда күн тәртібіндегі алдыңғы орында тұрған
мәселелердің бірі. Патриотизм деген түсініктің өзі абстракциялы
философиялық ұғым емес, мемлекеттілікпен тығыз байланысты, тіпті оның
айнымас атрибуттарының бірі десе боларлық нақты сезім. Әрбір азамат өз
елінің жетістігін біліп, оның алған асуына үнемі көз жеткізіп, оған қуанып,
көкірегіне мақтаныш сезімін ұялатып отыру керек. Әйтпесе, жалған ұран мен
жалаң шақыраулардан патриоттық сезім оянбайды. Әрине, түйсігі терең, танымы
зор адамдарда патриоттық сезім үнемі болады. Бірақ жұрттың бәрі ондай емес
қой... Сондықтан, әсіресе, жастар арасында Отанымызға деген шынайы
патриоттық сезімді ояту, елін сүюге баулу –маңыздылығы аса зор.
Барлық мемлекеттер де өз халқының отаншылдық сезімін оятуға мүдделі.
Тіпті, мыңжылдық тарихы бар елдер де, бірнеше жүз жылдық құрылымы бар
мемлекеттер де оны бір сәт естен шығарған емес. Өйткені, шынайы патриоттық
сезімге селкеу түссе – елдің бірлігіне, іргесінің беріктігіне сызат түседі.
Кешегі Кеңестер Одағының тарихынан біз оны көзіміз көрді. Жариялылық,
демократия деген желеумен ел тарихының келеңсіз беттері айпара болып, қанды
жорықтар мен қасапты қылықтардың құпиялары ашыла бастап еді, патриоттық
сезімге де шіркеу түсті. Саналарда Бұл елдің несін сүгенбіз, несіне оның
жетістігіне мақтанғанбыз деген ой туа бастады. Сөйтіп ұзақ жылдар бойы
миға құйылған кеңестік патриотизм бірте-бірте сағымға айналып, желге
ұшты.Сондықтанда Кеңестер Одағы бір оқ шықпай құлағанда Елім, отаным деп
рухтанған, оны қорғаймын, өліспей беріспеймін деген бірде-бір адам болған
жоқ.
Қалай десек те, патриотизм мемекеттіліктің бейресми атрибуты.
Патриоттық сезімді барлық елдер де өмірдің барлық саласы арқылы
қалыптастыруды бір сәт қаперден шығармайды. Анда-санда америкалық кино
көріп отырсаңыз бір жағымды кейіпкер оқиға ортасында жүріп-ақ Американы
құдай сақтасын немесе Американың даңқы арта берсін деген сөздерді айтып
қалып жатады. Осының өзі-ақ беріле қарап отырған көрерменге ерекше әсер
етіп, елдің амандығын, жасампаздығын үнемі ойлаумен қатар, оны сүйіп,онымен
мақтану керек екенін еске салып, патриоттық ойдың ұшқынын тастап жібереді.
Ал біз секілді жаңадан ел болған мемлекеттер үшін патриотизм, әсіресе, зәру
дүние. Егер халық өз елін сүймесе, оның өрелі істерін біліп, онымен
мақтанбаса, жүрегінде оған деген сүйіспеншілік, махаббат тұтанбайды. Ал
еліне деген сүйіспеншілік болмаған жерде мемлекеттің өмір сүруі де екіталай
екенінің мысалын жоғарыда айттық. Сондықтан да бұл істің әрқашан да маңызды
орында тұруы керектігін Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевта өзінің сөздерінде
үнемі ескертіп отырады [2].
Адам бойына патриоттық сезімнің қалыптасуы отбасы тәрбиесі мен
балабақшадан бастау алатыны айқын. Сәбиді отбасында патриотизмге тәрбиелеу,
ана тілін үйрету, ұлттық мінез-құлық қалыптастыру, ұлттық салт-дәстүрді
сақтауға баулу, шыққан ата-тегін білуді таныту - ата-ана парызы. Халқына
құрмет, тарихи дәстүрлерге адалдық, сондай-ақ, туған жеріне, Отанына деген
сүйіспеншілік сияқты перзенттік борыш тұлға бойына сәби шарында дарыса, бұл
қасиеттер өсе келе ары қарай дамып, қалыптасуына қолайлы жағдай туады. Өсіп
келе жатқан жас ұрпақты патриотизмге тәрбиелеу қашанда толастамаған. Сонау
төңкеріс жылдарынан бастау алатын советтік патриотизм Ұлы Отан соғысында
жеңіске жеткізді. Одан кейінгі жылдары патриотизмге баулу жан-жақты,
үйлесімді дамыған тұлға тәрбиелеу, коммунисттік мораль қалыптастыру аясында
жүргізілді. Отаншылдыққа, туған жерін қорғауға баулу мектептің тәрбиелік
жұмыстарының аса маңызды бөлігін құрады. Патриоттық тәрбиенің негізгі
мақсаты- жеке тұлғаның, әлеуметтік топтың патриоттық іс-әрекеттерін саналы
түрде меңгеріп алудағы талпынысын айқындайтын саяси-моральдық, кәсіптік,
психологиялық, дене шынықтыру сияқты сапаларды қалыптастыру.
Патриотизмнің тарихи элементтері туған жерге, ана тіліне, салт-
дәстүріне сүйіспеншілік түрінде, ықылым заманнанқалыптаса бастаған. Таптық
қоғамда патриотизмнің мазмұны да таптық тұрғыда көрініс табады, өйткені
әрбір тап Отанға деген көзқарасын өз мүддесі тұрғысынан білдіреді.
Патриотизм қазақ халқымен бірге жасасып келе жатқан рухани сезім болып,
ауыз әдебиетінен кең орын алған. Орхон-Енисей жазбаларында патриотизмнің
қайнар көзі Мемлекет, Отан, Атамекен, ел-жұрт-деген сияқты ұғымдар
келтірілсе, Қорқыт ата кітабында жауынгерлердің мінез-құлқына сипаттама
беріледі. Отанға, елге деген сүйіспеншілік батырлықтың келіп шығу тегі,
батырлардың мінез-құлық ерекшеліктері, батырлық кәсіптің маңызөқы, ер-
азаматтардың міндеті жайлы Жүсіп Баласағұни [28], Қожа Ахмет Яссауи [29],
Әбу-Насыр-әл-Фараби [30], Махмуд Қашқари[31] т.б. еңбектерінде келелі
пікірлер айтылған.
Еліміз тәуелсіздік алғалы жас ұрпақ бойында патриоттық сананы
қалыптастыру, ол үшін патриоттық іс-әрекет ұйымдастыру, отбасы, балабақша
мен мектептердегі оқу-тәрбие процесінде патриоттық тәрбие беруді жетілдіру
қажеттілігі туып отыр. Сондықтан, жас ұрпаққа патриоттык, тәрбие беруде
бұрынғы тәжірибе мен бүгінгі практиканы және болашақ жоспарларды
байланыстыру қажет. Сонда ғана балалардың бойына ұлттық патриотизм сезімін
қалыптастыруға қол жетеді. Ұлттық патриотизм - жеке тұлғаның өз халқына
деген сүйіспеншілігі. Әрине, ол адамның ерекшелігі, тегі, қоныстанған
мекені, тарихи дәстүрі сияқты категорияларға байланысты әртүрлі деңгейде
көрініс береді. Соған қарамастан, осы рухани ерекшеліктерді білу, оны
қалыптастыру - патриоттық тәрбиенің негізгі мақсаты.
Патриоттық тәрбие жөнінде көптеген ғалымдар ғылыми еңбектер жазды.
Соларды атап өтетін болсақ:
Педагогика ғылымының докторы, профессор Сейтқалиев К.Б.
Х.Досмұхамедовтың ағартушылық қызметі мен шығармашылық еңбектеріндегі
патриоттық тәрбие [32].
Педагогика ғылымдарының докторы, профессор Құнантаева К.Қ. Қазақстан
мектептерінде оқушыларды патриотизмге тәрбиелеудің дамуы [33].
Педагогика ғылымдарының докторы, профессор Рахымбек Д. Оқыту үрдісінде
халық педагогикасы арқылы оқушылардың атамекенге сүйіспеншілігін
қалыптастыру [34].
Педагогика ғылымдарының докторы, профессор Қожахметова К.Ж. Қазақ
батырларының қаһармандық бейнесі арқылы оқушыларды отансүйгіштікке
тәрбиелеудің педагогикалық шарттары [35].
Қазақстан ғаламдық гуманистік ойлау жүйесіне енді. Сондықтан, ондағы
тәрбие әрекеті адами гуманистік мақсат-мүддеге қайшы болмауы қажет. Бұл
ретте, Қазақстанның көп ұлтты құрамы ескерілгені жөн. Аталған
ерекшеліктерге байланысты, қазіргі тәрбие жұмысын төмендегі тәртіпте
қарастыруға мүмкіндік бар:
1. Бастауыш сынып оқушыларын халықтық педагогика негізінде патриоттыққа
тәрбиелеу, оның нәтижесін бүгінгі өмір талабына сай пайдалану;
2. Жас ұрпақтың Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздерін білуін
қамтамасыз ету, оларды құрметтеу сезімін қалыптастыру;
3. Қазақ халқының озық гуманистік құндылықтарын басшылыққа ала отырып,
жалпы қазақстандық патриотизмге, отансүйгіштікке тәрбиелеу;
4. Оқушыларды өз пікірлерін ашық айтуға, сөз бостандығына, басқалардың
пікірін құрметтеуге тәрбиелеу.
Ұсынылып отырған тәрбие түрлерін пайдалану барысында мектепте сан-
салалы оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруға мүмкіндіктер бар. Олар: тәрбие
сағаттар, жарыстар, кездесулер, пікір-сайыс, ойындар, т.б.
Көздеген мақсатқа жету үшін бастауыш мектепте патриоттық тәрбие беру
бағытындағы оқу-тәрбие процесінің мынандай міндеттері көзделгені жөн:
1. Қазақ халқының халықтық педагогикасы арқылы жас ұрпақтың
отансүйгіштікке ынталы болып қалыптасуына мүмкіндік беру;
2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздерін құрметтеуге үйрету;
3. Қазақ халқының әдеп-ғұрпын, салт-дәстүрлерін үйретуге, мәдени
мұрасын қастерлеуге, оны сақтауға ынталандыру;
4. Батыр бабалар дәстүрлерін үлгі ете отырып, жас ұрпақты патриоттық,
ерлік, қаһармандық рухында тәрбиеленген азамат қалыптастыру.
Сөйтіп, жүйелі жүргізілген оқу-тәрбие процесі жүйесінде оқушылар
бойында төмендегідей патриоттық сезім қалыптасады:
- Қазақ халқының ауыз әдебиеті мен тарихын білу;
- Балаларға берілетін патриоттық тәрбиеге халық ауыз әдебиетінің
тигізетін ықпалын түсіну;
- Салт-дәстүр, әдеп-ғұрыпты тереңдеп тану;
Еліміздің ертеңі, ұлтымыздың болашағы-жас ұрпақты отансүйгіштікке,
патриоттыққа баулу - тәрбиенің ең басты міндеттерінің бірі. Аталған
мақсаттары күш-жігер бірінші кезекте бүлдіршіндердің санасына отаншылдық
сезім қалыптастыруға бағытталуы тиіс. Отан деген ұғым балаға жарық дүние
есігін ашқан үйі, ата-анасы, ағайын-туыстары, құрбы-құрдастары, туған жері,
кең-байтақ гүл жазира даласы, тау-тасы, өзен-көлі, сылдырап аққан мөлдір
бұлағы бейнесінде қабылданып, ең қасиетті де құдіретті алтын бесігі ретінде
танылуы керек. Азаматтық - Отанға, халыққа деген жоғары адамгершілік парыз.
Отаныңмен, халқыңмен мүдделес екеніңе мақтаныш сезімің, достығың,
жолдастығың, бірлігің көкірегіңді кернеп тұрса - патриотсың. Патриотизм -
еліңе іс-әрекетіңмен, бар болмысыңмен қызмет етуге дайындығың. Отан - Ана.
Оны қорғау үшін бүкіл патриот халықпен бірлесу, ынтымақтасу, достасу -
отансүйгіштіктің көрінісі. Отан, ана, тіл, достық, ынтымақ сөздерінің өзара
үндестігі - азаматтық парыз бен пагриотизм сезімінің логикалық бірлігінің
көрінісі.
Бастауыш сынып оқушыларына Отан, туған жер деген ұғымдар тарихи
қалыптасқан әлеуметтік, экономикалық, саяси және мәдени орта екенін
түсіндірудің мәні зор. Ол халықтың тұрмысымен, еңбегімен, өнерімен,
тілімен, ұлттық дәстүрімен байланысты екенін сәбилер білуі керек. Соларды
таныту арқылы бала бойына қарапайым адамгершілік қағидаларын орнықтыру -
тәрбиенің басты мақсаты.
Адам өзінің тұрмыстық іс - әрекеттерінде немесе күрделі жағдайда ерлік
істерге баруы үшін алдымен рухани жағынан дайын болуы керек. Патриотизмге,
отаншылдыққа тәрбиелеудің міндеттері төмендегідей негізгі мәселелерді
көздейді: педагогикалық тәжірибедегі мүмкіндіктерді барынша толық қамтып,
оқушылардың жеке тұлғасына ықпал етудің біртұтас жүйесін жасау; әр түрлі
пәндерді оқытуда және тәрбиелік жұмыстарды ұйымдастыруда тірек жасауға
лайық сипатқа ие болу; бұл бағытта жас буынды патриотизмге тәрбиелеудің
теориясы мен тәжірибесіне қатысты жаңа идеяларды үнемі айқындап, жұмыс
процесінде қолдану т.б.
Бастауыш сынып оқушыларының алғашқы патриоттық тәрбиесі – сынып
жетекшісінің күні бүрын жоспарланған жұмысының қорытындысы. Бұл балалардың
жас ерекшеліктеріне сай, Отан жайлы білім қорына байланысты танымдық
әрекетін қалыптастыру негізінде атқарылады. Баланың сабаққа эмоциялық қарым-
қатынасы, елде болып жатқан оқиғаларға, қоғамға пайдалы іс-әрекетке назар
аударуы, т.б. жағдайлар тәрбиешінің жұмысында айқындалады.
Білім мазмұнын бағалау нәтижесінде балалардың жас ерекшеліктеріне
байланысты логикалық тапсырма беру, оның тәрбиелік маңыздылығын ескеру,
сонымен бірге балалардың басқа мәселелерге қызығушылығына көңіл аудару
маңызды.
Әрбір ғылымның негізгі бұтағы әдіснама екенін ескере отырып,
оқушыларына патриоттық тәрбие берудің әдіснамалық негізін айқындау
барысында философтардың, психологтардың берген ғылыми тұжырымдары біздің
зерттеу жұмысымыздың әдіснамсын ашуға негіз болды. Патриоттық тәрбиенің
әдіснамалық негізін ашуда тарихи педагогикалық тұрғыдан талдау жасай
отырып, мәдениеттану, аксиологиялық және өркениеттік тұрғысынан айқындауға
жағдай жасалады.
Мәдениеттану тұрғысынан қарастыратын болсақ, ұрпақтан – ұрпаққа
жалғасқан ерлік және жауынгерлік дәстүрлер ұлттық патриотизмнің негізі
болып табылады. Бесік жырынан басталатын ерлікке баулу дәстүрлері түркі
халқына тән негізгі ырымдар болып саналады. Түркі халқына тән қасиет бұл –
ерлік. Қазақ деген ұғымның өзі ер, ерлік деген мағына береді.
Аксиологиялық тұрғысынан келетін болсақ, патриоттық қасиет бұл
адамгершілік тәрбиесінің негізгі бір тармағы, адам бойындағы негізгі
құндылықтар болып табылады. Халқымыздың бойындағы патриоттық құндылық
ұрпақтан – ұрпаққа беріліп отырған заңдылық тұрғысынан да қарастыруға
болады. Көне түркі заманнан бастау алған патриоттық құндылық Күлтегін
жазбаларында былай деп суреттеледі. Елтеріс қағанның алғырлығы, еліне
деген сүйіспеншілігі Күлтегеннің қанына ана сүтімен сіңді. Патриоттық
құндылық ана сүтімен даритын ең киелі ұғым екенін түсінеміз.
Ғылыми деректерге зер салатын болсақ, патриотизм ұғымы XV ғасырдың
басында француз халқының ұлттық батыры Жанна д’Арк ұлтының тәуелсіздігі
үшін басқыншылармен күресіп, өз Отанының дербестігін сақтап қалуды көзгеген
ұлы жеңістің нәтижесінде пайда болды десек, артық айтапған болар едік.
Басқа да елдердегі патриотизм де француз еліндегідей сырттан келген жауап
алушыларға, әртүрлі жаман пиғылдарға қарсы күрес тұрғысынан сипатталады.
Қазақ тарихын зерделеу барысында олардың табиғаты, әлеуметтік жағдайына,
тұрмыс тіршілігіне байланысты патриот халық екенін айқын аңғаруға болады.
Бұны қазақтың тұңғыш ғалымдарының бірі Ш.Уәлиханов жақсы зерттеген және
өзінің патриотизмге берген ғылыми тұжырымдамасында жақсы берілген (1
суретте берілген) [37].
Біз бұл тұжырымнан патриотизм отбасынан бастау алып, әулет,
тумаластарға деген сүйіспеншіктен барып халыққа деген махаббат және сол
кездегі алдыңғы қатарлы елдердің бірі Ресейді атап көрсетуі де
патриотизмнің халықаралық мәдени қатынастардың да негізі екенін көрсетеді.
Патриоттизмнің әдіснамалық негізін айқындуада психологиялық,
философиялық, педагогикалық тұрғыда зерттеу барысында әр кезеңде туындаған
патриотизм ұғымына талдаулар жүргіздік (1-кесте).
Жоғарыда берілген анықтамаларды сараласақ, әр кезеңде де патриотизм
ұғымы Отанға деген сүйіспеншілік тұрғысынан қарастырады. Бүгінгі
жаһандандыру процесі тұрғысынан алатын болсақ, патриотизм ұғымы халықтар
мен ұлттардың өз Отанына, мемлекетіне деген сүйіспеншілігімен қатар әлемдік
дамудың тыныштығы мен бейбітшілігін сақтау үшін барлық күш – жігерін
жұмсау.
Кесте - 1. Алыс және жақын шет елдердегі патриотизм ұғымына берілген
анықтамалардың классификациясы
Патриотизмге берілген анықтамалар Авторлар мен дерек көздері
1 2
Менің патриоттық сезімім ірбіт сандығындай Ш.Уәлиханов Таңдамалы
(матрешка сияқты бір сандықтың ішінде бір шығармалар жинағы
сандық, оның ішінде тағы бір сандық) мен ең
алдымен өз отбасымды, туған – туыстарымды
қадірлеймін, содан соң ауыл – аймақ, ел –
жұртымды, руластарымды, одан соң халқымды,
одан соң Сібір орыстары, Ресей жұртын
қадірлеймін - деген екен.
Патриот – Отанын сүйетін, оның байлығын Даль В.И.Толковый сло-варь
қорғайтын, отансүйгіш, отаншыл азамат. живого великорус-ского
языка – М., 1956 –
т.3-с.24
Патриотизм – адамгершілік және саяси Философиялық сөздік.
принцип, сезім оның мазмұны – Отан Алматы 1996 – 335 – б.
сүйіспеншілік, оған адалдық, оның өткені мен
қазіргісіне деген мақтаныш. Отан мүддесін
қорғауға құлшылық.
Патриотизм – Отанға, туған жерге, өзінің Педагогикалық энциклопедия
мәдени ортасына деген сүйіспеншілік.
Патриотизм – дегеніміз (грек patriotes – Қазақ совет
отандас, pattio – отан, туған жер) Отанға энциклопедиясы. 94, 168
деген сүйіспеншілік, бойындағы күш – қуаты
мен білімін Отан игілігі мен мүддесіне
жұмсау, туған жерін, ана тілің елдің әдет –
ғұрпы мен дәстүрін құрмет тұту сияқты
патротизм элементтері ерте заманнан
қалыптаса бастайды - деп атап көрсетеді
Патриотизм – Отанға (мемлекетке) деген Б.Момышұлы Қанмен жазылған
сүйіспеншілік, жеке адамның аман – кітап.
саулығының қоғамдық – мемлекеттік
қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын
сезіну, ал мемлекетті нығайту дегеніміз жеке
адамды күшейту екенін мойындау, қысқасын
айтқанда, патриотизм мемлекет деген ұғымды,
жеке адаммен, яғни оның өткенімен, бүгінгі
күнімен және болашағымен қарым – қатынасты
білдіреді
1 кестенің жалғасы
1 2
Патриотизм өз халқына, Отанға деген Педагогикалық сөздік, АПН
сүйіспеншілік пролетарлық ССРО т. 11 – М., 1960 –
интернационализммен берік байланысқан. с.86
Патриотизм әдетте Отанға сүйіспеншілік деп Бабанский Ю.К.
аталатын нақты бір әрекет бейнесінде және Педагогика. – М.:
қоғамдық сезімдердің күрделі жиынтығында Просвещение, 1983
көрініс беретін балаларының Отан анаға деген
көзқарасын сипаттайтын қоғамдық және
адамгершілік принцип.
Социалистік патриотизмге өзінің социалистік Лихачев Б.Т.
Отанына, оның мәдениетіне, дәстүріне деген Педагогика. Курс лекций. –
шексіз сүйіспеншілік, социализм жеңістеріне М: Прометей, Юрайт, 1998 –
деген мақтаныш, өз мемлекетінің экономикалық464с.
және саяси қуатын арттыруға бағытталған
әлеуметтік белсенділік, Отаның, оның
бостандығын, тә-уелсіздігін аянбай қорғауға
даяр болуға тән.
Патриотизм – тұлғаның бойындағы Отан үшін Сластенин В.А., Каширин
қызмет етуге дайын шын берілген Отанға дегенВ.П. Психология и
сүйіспеншілік қасиеті. Патриотизм - Өз педагогика – М.: АСАДАМА,
Отанына және отандастарына сүйіспеншілік 2003. – С. 278.
және құрмет мұраты, ал интернационализм
басқа халықтар мен елдерге деген құрмет пен
бірлік мұраты.
Патриотизм – адамның туа біткен биологиялық Құсайынова Д.С. Әлия мен
қасиеті емес, ол әлеуметтік, тарихи Мәншүк ерлігінде жоғары
қалыптасқан отанға деген сүйіспеншілік сынып оқушыларын
сезім, ол Отанға қызмет етуден көрінеді. патриоттыққа тәрбиелеу:
Пед. ғылым. канд. дисс. –
Алматы, 1999 – 135б.
Сурет – 1. Ш.Уәлиханов патриотизм ұғымына берген тұжырымына сәйкес
патриотизмнің моделі
Б. Момышұлы мемлекет байлығы жеке адам байлығының нәтижесінде
құралатына тоқтала келе, өткенгі, бүгінгі және болашақтағы тарихтың өзара
байланысы, қарым – қатынасы арқылы патриоттық сезімді қалыптастыруға болады
дейді (Сурет 2-де берілген) [11].
Сурет - 2. Б.Момышұлының патриотизмге берген тұжырымы бойынша моделі
Қазақстан халқының бойындағы патриотизм рухын жетілдіруде ел
президентінің ұлттың болашағына, оның өзіндік МЕН дегізерлік қасиеттерін
сақтау мүмкіндіктеріне сеніммін қарау, - дей келе, ұлттық әрекеттің аясын
үш түрлі фактор тұрғысынан бірінші – ұлттық бірігу (интеграция), екінші –
қазақтың ұлттық тұтастануы, үшінші – ұлттың жасақталу үрдісінде өзінің рөлі
мен қызметін айқын сезінулері қажет, - деген сөзді қазақстандағы негізгі
идеология – ұлттық бірлік, экономикалық, әскери, ақпараттық дербестік
сақтауда негізгі орын алары сөзсіз [38].
Қазақстандық патриотизм дегенді қалай түсінесіз? дегенде, менің ойыма
келетіні: жалпы, патриотизм де ұлттық мәдениеттің бір бөлшегі дер едім.
Шағын отбасы жөнінде де, елі жайында да, мемелекет көлемінде де адамда
патриотизм сезімі бірге қанаттасып жүреді деп білемін.Айтатын бір нәрсе,
Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлының Қазақстан халқына жолдауынан да,
Азаматтардың, құқықтарымен еркіндіктерін қорғау мемлекетімізді нығайтудың
маңызды мәселесі атты актуалды да, маңызды тақырыпта сөйлеген сөздерінен
де Қазақстан патриотизміне жауап алуға болады. Қазақстанда жүзден аса ұлт
өкілдері бар екендігі көпке мәлім. Солардың басқа мемлекеттер сияқты ырың-
жырың болмай, халыққа керек жағдайды жасап жүрген – алдымен қазақ халқы
ғой. Осыған бас-көз болып, бар қуат күшін салып жүрген – Президентіміз.
Қазақстан патриотизмі дегенде осы жағын да айту керек шығар. Жүзден аса ұлт
бар дедік, сонау бұлақ көздері бір арнаға құйылып, бәрі бір арнаға –дарияға
ағып, қазақ елі болған соң, біздің ұлттық дәстүрімізді сыйлау да –
Қазақстандық патриотизмнің бір көзі [1].
Патриотизм деген гректің отандас, отан, туған жер деген сөзі ғой, яғни
отанға деген сүйіспеншілік. Бар күш-қуатыңды отан игілігі мен мүддесіне
жұмсау деген мағынаны беретін бұл сөздің ауқымы кең. Патриотизм дегенде,
әуел бастан-ақ, адам адам болғалы туған жерін, ана тілін, елдің әдет-ғұрпы
мен салт-дәстүрін құрметтеп, қастерлеген. Бұл патриоттық сезім ерте
заманнан-ақ қалыптасқан. Мұның терең мығынасында ұлтжандылық жатады.
Қазіргі мезгілде екінің бірі идеалдық жағынан қалай болуымыз керектігін
түсіне алмай жатыр. Кеше ғана Отан соғысын көрдік қой. 1941-1945 жылдары да
әрбір адам патриот болуға ұмтылды. Тіпті қария әжелеріміз соңғы көрпе
–жастығын майданға берді ғой. Қазіргі шақта, Кеңес дәуірінде өмірі өткен,
есейген жандар мына заманға көндіге алмай жатқан болу керек. Сондықтан жас
жеткіншектерге өзекті патриот болу тәрбиесін бере алмай жатқан да шығар.
Қалай десек те, нарықтық заманға қалыптасуымыз керек. Қалыптаса отырып,
Қазақстандық патриот сезімін оятуымыз да қажет. Қазақстандық туымыз – көк
байрағымыз бар, Әнұран, Елтаңбамыз бар, өзіміздің елдің Президенті бар.
Бәрі де мақтаныш етуге тұрарлық. Бұл мақтаныш та –оқушылыр бойында
патриоттық сезімді оятудың бір көзі. Америка Құрама Штаттарындай, әр
отбасы, әр шаңырақ Қазақстандық екенімізді мақтаныш етіп, патриоттық
сезіммен үйімізге туымызды іліп қояр кезеңде туар.
Екінің бірін патриот деуге бола ма? дегенге айтарым, екінің бірі
патриот болуы керек. Бірақ оған уақыт қажет. Сондай сезімге жетеріміз анық.
Патриоттық тәрбиені тәрбиелеу де керек қанмен, тектілікпен келетін,
бойға бітетін қасиетте жоқ емес. Ерлік рух, отаншылдық, ұлттық намыс
патриотизммен, бәрі қосылып толыққанды, қордаланған ой-сезімді
тұжырымдайды. Патриотизмнің бір-бір қасиетті бөлшектері. Мәдениетте,
білімде, саясатта, білім саласында өз тілінде сөйлеу, өз тілін қадірлеу осы
айтылған рухтары толықтыра түседі.
Адамзаттың ортақ үйі – Жер шары екендігі белгілі. Осынау ортақ үйде
жанымызға жақын, киелі бір мекен бар. Ол – Отан, біздің Отанымыз-
Қазақстан.
Қазақстан – үкімет пен парламент, әкімшілік аумақ, өндіріс пен
экономика, қазба байлықтар ғана емес. Бұл оның сыртқы келбеті. Ең
маңыздысын білгің келсе, тереңіне үңіл. Қазақстан ата – мұраң, оның жолында
шыбын жаныңды арнасаң да артық етпейді. Нағыз патриоттар Отанының нығаюы
мен гүлденуі үшін күш-жігерін еселеп жұмсайтын болса, экономикамыз дамып,
өндіріс пен ауыл шаруашылығы өсіп өркендейді, жаңа қалалар бой көтереді.
Бұл өлкенің нағыз қожасы – қалтасын алтынға толтыру үшін келген шетелдік
қамқоршы мырзалар емес, қазақ халқы.
Балалары мен немерелеріне қалатын байлықты жатжұрттықтарға
үлестірмеудің қажеттігін Қазақстан патриоттары жете түсінеді. Сондықтан
жерінің бір тамшы мұнайы, бір түйір тасы, бір бұрау ағашы басқаға кетпесін
деп жаны ауырып шырқырыайды. Өз отанын ілгері бастыру үшін аянбай күресе
отырып, уақытша қиындықтарды толық жеңіп шығуға, жаңа шабытпен шығармашылық
еңбектерді туындатуға үлес қосады. Нағыз патриоттар өзінен бұрын Отанының
қамын көбірек ойлайды. Шынайы патриот қазақ атажұртының мәңгі тәуелсіз өмір
сүріп, гүлдене беруі үшін өзінің саналы өмірін сарп етуге даяр. Келешек
ұрпақтарымызға мұра болып қалатын жерімізді, оның табиғи ресурстарын өз
пайдасы үшін саудаға салатындарды әсте патриот деп атауға болмайды.
Мыңдаған жылдар аясында асыл қазынадай қалыптасқан халық даналығынан, салт-
дәстүрімізден бойын аулақ салғандарды патриот деп есептемейміз. Тегін
білмейтіндерді, тілін ұмытқандарды да патриоттар санатына қоспаймыз Біз
бәріміз өз туған жерімізде өмір сүрсек те, өкінішке орай, туған жерін әлі
Отаным деп сезіне алмай жүргендерде кездеседі. Демек, біз қазақстандықтар
түгелдей патриоттық сезімге бөлендік десек, артық айтқандық болар!
Адам бойындағы ізгі-қасиеттердің бәрі бала кезіндегі көрген әдеттері
мен алған тәрбиесінен бастау алады. Қалай десек те, ол түйсік ретінде
жадымызда сақталған. Бұл – адамның ішкі әлемін жарқыратып ашу үшін және
сыртқы дүние жағдайына үйлестіре қалыптастыруы үшін қажет. Адамның туғаннан
бергі көріп-түйгенін, сан ғасырлар бойғы ата-бабасының нені өсиеттеп
өткендігін еске түсіріп дамытып отыру үшін ұлттық тәрбие қажет. Генетикалық
тұрғыдан алғанда адамға дүниетаным мен сұғылалық қан арқылы дариды.
Қазақтардың қасиетті аруақтарға сыйынуының негізгі себебін осыдан іздеу
керек. Демек патриотизм – адамдарға генетика арқылы беріліп, ойына мықтап
орнығатын сезім. Алайда оған күтім мен қамқорлық, ұдайы шыңдап отыратын
тәлімгерлік те қажет.
Отанға деген сүйіспеншілік болмаған жерде ерлік тумайды. Менің ойымша,
нағыз батыр -өз Отанын жаудан қорғап қалғандар. Ал басқыншылар қанша мықты
болғанмен батыл жауынгер деген атаққа ие болудан аспайды. Ұлттық намыс –
сол ұлттың туа бітті өзіндік ерекшелігі. Тұтастай алып қарағанда әрбір
ұлтта немесе жеке адамдарда да намыс бар, ал ұлттық намыстың жөні бөлек, ол
– адамдардың бәріне ортақ болып қалыптасқан заңдылық. Соғыстағы ең мықты
қару – адамның биік рухы. Ерлік дегеніміз, жауыгерлікке тәрбиелеудің және
адамның өзімен іштей күресуінде өзін-өзі меңгеріп жеңе білуінің нәтижесі.
Ұлттық намыс болмаса, ұлт батырлары да болмайды. Сонымен қатар ол, ең
алдымен, елінің патриоты атанбаса, батыры да емес. Демек, ұлтына деген
құрмет патриотизмнің ажырамас бөлігі. Отаны мен халқына деген сүйіспеншілік
жоқ жерде патриотизм тумайды. Егер тура мағынасында айтсақ, патриотизм –
адамды өзінің арғы тегімен жалғастырып жататын арқауы мықты қасиетті жіп.
Патриотизм гректің patris-отан деген сөзінен туындайды, яғни
Отанға деген махаббат ұғымын береді. Міне осы мағынадан алатын болсақ,
Қазақстандық патриотизм - Қазақ еліне деген махаббат деген сөз. Ал
патриот деп, өз Отанын сүйетін жанды айтады [39].
Отансүйгіштік, Отанға деген махаббат - өте терең мағыналы ұғым. Отан
от басынан басталады -дейді халық. Демек, өз Отанына, халқына деген ең
алғашқы таза, пәк сезім адам бойына жас шағында, өз отбасында қалыптасады.
Себебі, бала бойындағы қасиеттердің дамуына оның өсуі кезіндегі алған
тәрбиесінің әсері ерекше болатыны анық. Демек, отансүйгіштік қасиет те әр
ортада әртүрлі деңгейде дамиды. Қандай болмасын халық экономикасы, ғылымы
мен техникасы, мәдениеті мен әдебиеті дамуға бет алған кезде өз тамырын
терең зерттей бастайды. Бүгінгі таңда Қазақ елі өз-егемендігін алған, дүние
жүзінің озық елдерімен тең иық тірестірсем деп келешекке кең құлаш сермей
бастаған ел. Міне осы жағдайда Қазақ елі қандай ел?,- деген сұрақтың
туындауы орынды. Оның жауабын пайымдар болсақ, біз өз бойындағы елім-жерім
деген қасиетті негізінде халықтың шынайы құрмет-сүйіспеншілігіне бөленген
қазақтың асыл тұлғалардың әрқайсысының өмірін, жүрек танысын сезінер
болсаңыз, олардың халық үшін өмір сүру бақытына ие болғанына көзіңіз
жетеді. Демек, Отан сүю сезімі – халқының келешегі үшін күресумен, ол
үшін аянбай еңбек етумен етене қабысып жататын сезім.
Қазақстанның келешегі үшін ақ жүрек, адал ниетпен қандай салада
болмасын, өз шама–шарқы келгенше аянбай еңбек етуді мен Қазақстан
патриотизмінің бүгінгі таңдағы шынайы көрінісі дер едім.
Өкінішке орай, біз қазір екінің бірін патриот деп айта алмаймыз.
Халықтың мүддесін қойып, өз қалтасын қалыңдату қамымен ғана еңбек етіп
жүргендерді көргенде өкініш отына күйесіз. Ұлы Абай айтқан:
Адамда үш-ақ нәрсе қасиетті,
Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүректі осы адамдардың бойынан іздеп
таба алмай қиналасыз [40].
Демек, патриотизм бар жерде ешбір жалғандыққа жол болмақ емес, ал
жалғандық бар жерде патриотизм туралы сөз қозғауда артық. Нағыз патриот
дегеніміз – халқының шынайы құрметіне бөленген жан. Өз білімімен , адал
еңбегімен, адами қасиеттерімен халықтың ортасында, оның шынайы құрметіне
бөленіп жүрген мыңдаған жандарды айта аламыз.
Адамның келешегінде оның тегінен дарыған қасиеттердің ерекше рөл
атқаратыны мәлім. Демек, патриоттық сезім де – адам бойына туа біткен
сезім. Бірақ оның даму-дамымауы тәрбиеге тікелей байланысты. Осы арада мен
мектеп оқулықтарының маңызына ерекше тоқталғым келеді. Қандай болмасын
оқулыққа үш түрлі міндет жүктеледі. Ол –білім беру, дамыту және тәрбиелеу.
Тәрбиелеу – ерекше маңызды міндет. Патриоттық тәрбие де, міне, осы
тәрбиенің ең маңыздысы.
Үлкен азаматтық сезіммен Отанын шынайы сүйген жан елі үшін ерлік
жасаудан еш уақытта тайынған емес, тайынбайды да. Себебі, шынайы ерлікке
бастайтын сезім – қашанда патриоттық сезім.
Ал, отаншылдық қасиет болса, оны патриотизмнің кемеліне келуі дер
едік. Отансүйгіштік қасиетке адам тек өзінің бар болмысмен ғана жете алады.
Дүниеде оқу бар да алған білімді тоқу бар. Аз оқып, көп тоқыған жандарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz