Неке және отбасы құқығының түсінігі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
Негізгі бөлім
1 Тарау. Отбасылық құқық бойынша неке
1.1 Некенiң түсiнiгi, некеге тiркелу тәртiбi, некеге тұру шарттары
1.2 Некенi тоқтатудың заңды тәртібі және одан туындайтын алименттік міндеттемелер
1.3 ҚР.сы азаматтарының шетел азаматтарымен және азаматтығы жоқ адамдармен некелерiн тiркеу тәртiбi
2 Тарау. Неке шарты және неке қатынастарын реттеу
2. 1 Неке шартының ұғымы, мазмұны мен оны түзудің тәртібі
2. 2 Неке шарты бойынша ата.аналар мен балалардың құқықтық жағдайлары
2. 3 Отбасы және неке мәселелері салт.дәстүр аясында
Қорытынды
Қолданылатын әдебиетер тізімі
Кіріспе
Негізгі бөлім
1 Тарау. Отбасылық құқық бойынша неке
1.1 Некенiң түсiнiгi, некеге тiркелу тәртiбi, некеге тұру шарттары
1.2 Некенi тоқтатудың заңды тәртібі және одан туындайтын алименттік міндеттемелер
1.3 ҚР.сы азаматтарының шетел азаматтарымен және азаматтығы жоқ адамдармен некелерiн тiркеу тәртiбi
2 Тарау. Неке шарты және неке қатынастарын реттеу
2. 1 Неке шартының ұғымы, мазмұны мен оны түзудің тәртібі
2. 2 Неке шарты бойынша ата.аналар мен балалардың құқықтық жағдайлары
2. 3 Отбасы және неке мәселелері салт.дәстүр аясында
Қорытынды
Қолданылатын әдебиетер тізімі
Қазақстан Республикасының осы кезде қолданылып жүрген «Неке және семья» туралы» кодексі 1969 жылдың 6 тамызында қабылданды. Оның қабылдануына КСРО-ның 1968 жылдың 27 маусымындағы «ССР Одағы мен одақтас республикалардың Неке және отбасы туралы заң Негіздерін бекіту туралы» заңы негіз болды. КСРО-ның осы заңы 1968 жылдың 1 қазаңынан күшіне енгізілді де, сол уақыттан бастап туылған балалар жөнінде қолданыла бастады.
Мәскеуде қабылданған заңдар Одақта тұратын басқа халықтардың ұлттық дәстүріне, салтына тура келе бермеді, тіпті, кей жағдайда қарама-қарсы келді. Мысалы, осы заңда қазақ салтында жаңа туған баланың фамилиясы ретінде әкесінің есімі жазылмайтыны көрсетілген.
Дәстүрге, салтқа деген мұндай қарама-қайшылықты жою үшін Қазақстан Республикасы Президентінің I992 жылдың 16 қаңтарындағы Жарлығымен кодекстің 59-бабына қосымша екінші тармақ енгізілді. Онда былай делінген: «Ұлттық салтты ескере отырып, ата-анасының (әке-шешесінің) келісімі бойынша, баланың тегі ретінде, оның тудырған әкесінің немесе атасының (әкесінің) есімін қолданылуына болады». Сондай-ақ 1992 жылдың 23 желтоқсанында Қазақстан Республикасы Президентінің тағы да арнайы /1/Жарлығы қабылданып, кодекстің 16-бабына жаңадан өзгерістер енгізілді, яғни:
«семья — бұдан әрі отбасы «фамилиясы — бұдан әрі тегі
— неке жасы болып еркектерге — 18 жас, қыздарға — 17 жас белгіленді;
— кейбір жағдайларда аудандық, қалалық, қаладағы аудандық әкімшілік органдардың некелік жасты төмендетуіне болады, бірақ ол бір жылдан артық болмауы керек;
— неке жасын кеміту туралы өтінішті некеге турушылардың өздері немесе олардың ата-аналары, қамқоршылары, некеге ерте отырудың себептерін көрсете отырын берулері қажет;
— некеге отыру жасын төмендету барлық жағдайларда некеге отырушылардың келісімі бойынша іске асырылады.
Еңбекті әзірлеу кезінде «Неке және отбасы туралы» кодекстің 1988 жылдың 1 қаңтарына дейінгі өзгерістер мен толықтырулар енгізілген ресми мәтіні негізге алынды.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кенесінің 19973 жылғы 22 қазандағы қаулысы, Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы, жаңа Азаматтық кодекстің жалпы бөлімі, Республика Президентінің 1992 жылдың 16 қаңтарындағы және 1992 жылдың 23 желтоқсанындағы Жарлықтары, басқа да нормативтік-құқықтық заң актілері пайдаланылды/2/.
Әлемдік жүйеде қазақ халқының да басқа халықтар секілді алар орыны ерекше. Өйткені, «Қазақ» деген этноним соңғы ғасырларда қалыптасқанымен, қазақтардың тарихы үш жарым мыңжылдық дәуірлерге барып тіреледі. Оның үстіне қазақтардың басқа халықтарды былай қойғанда, өз туыстары - түркі тектес халықтардан өзгешеленетін әрі ежелден келе жатқан дәстүр-салттары бар. Бұл дәстүр-салттарды,
Мәскеуде қабылданған заңдар Одақта тұратын басқа халықтардың ұлттық дәстүріне, салтына тура келе бермеді, тіпті, кей жағдайда қарама-қарсы келді. Мысалы, осы заңда қазақ салтында жаңа туған баланың фамилиясы ретінде әкесінің есімі жазылмайтыны көрсетілген.
Дәстүрге, салтқа деген мұндай қарама-қайшылықты жою үшін Қазақстан Республикасы Президентінің I992 жылдың 16 қаңтарындағы Жарлығымен кодекстің 59-бабына қосымша екінші тармақ енгізілді. Онда былай делінген: «Ұлттық салтты ескере отырып, ата-анасының (әке-шешесінің) келісімі бойынша, баланың тегі ретінде, оның тудырған әкесінің немесе атасының (әкесінің) есімін қолданылуына болады». Сондай-ақ 1992 жылдың 23 желтоқсанында Қазақстан Республикасы Президентінің тағы да арнайы /1/Жарлығы қабылданып, кодекстің 16-бабына жаңадан өзгерістер енгізілді, яғни:
«семья — бұдан әрі отбасы «фамилиясы — бұдан әрі тегі
— неке жасы болып еркектерге — 18 жас, қыздарға — 17 жас белгіленді;
— кейбір жағдайларда аудандық, қалалық, қаладағы аудандық әкімшілік органдардың некелік жасты төмендетуіне болады, бірақ ол бір жылдан артық болмауы керек;
— неке жасын кеміту туралы өтінішті некеге турушылардың өздері немесе олардың ата-аналары, қамқоршылары, некеге ерте отырудың себептерін көрсете отырын берулері қажет;
— некеге отыру жасын төмендету барлық жағдайларда некеге отырушылардың келісімі бойынша іске асырылады.
Еңбекті әзірлеу кезінде «Неке және отбасы туралы» кодекстің 1988 жылдың 1 қаңтарына дейінгі өзгерістер мен толықтырулар енгізілген ресми мәтіні негізге алынды.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кенесінің 19973 жылғы 22 қазандағы қаулысы, Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы, жаңа Азаматтық кодекстің жалпы бөлімі, Республика Президентінің 1992 жылдың 16 қаңтарындағы және 1992 жылдың 23 желтоқсанындағы Жарлықтары, басқа да нормативтік-құқықтық заң актілері пайдаланылды/2/.
Әлемдік жүйеде қазақ халқының да басқа халықтар секілді алар орыны ерекше. Өйткені, «Қазақ» деген этноним соңғы ғасырларда қалыптасқанымен, қазақтардың тарихы үш жарым мыңжылдық дәуірлерге барып тіреледі. Оның үстіне қазақтардың басқа халықтарды былай қойғанда, өз туыстары - түркі тектес халықтардан өзгешеленетін әрі ежелден келе жатқан дәстүр-салттары бар. Бұл дәстүр-салттарды,
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1ҚР Неке және отбасы туралы заңы. 1998ж.
2 ҚР Азаматтық кодексi. Жалпы бөлiм.
3 М.В. Антокольская Семейное право-м, Юрист, 1996
4 М.В. Антокольская Курс лекций по семейному праву-М, Юрист, 1995
5 Гражданское право. Оқулық. 3-бөлiм. А.П. Сергеев, Ю.К. Толстойдың редакциясы бойынша –М, Проспект,1998
6 А.М. Нечаева Семейное право Курс лекций М-Юрист, 2000г
7 Беспалова А.И. Правовая охрана детства-А,1985
8 Шакенова Б. Проблема усыновленных детей-Юридическая газета, 2000-16
9 Игнатенко А. Скрыпников Н. Брачный договор. Законный режим имущества супругов. М.97г.
10 Максимович Л.Б. Брачный контракт.
11 Нечаева. Брак, семья, закон. М. 84 г.
12 Антокольска М. Семейное право. М. 1999.
13 Положение о порядке изменеия и востановления и анулирования записей актов гражданского состоянияв РК 99г.
14 Додонов В.Н. Румянцев О.Г. Энций юридический словарь 96г.
15 Акбергенова М.Н. Обзор судебной практики рассмотрения семейных споров Актюбинским городским судом. Гражданское законодательство РК. Алматы 99ж.
16 ҚР АХАЖ-ды тiркеу тәртiбi туралы ережесi.
17 Гаспарян Ю.А. Семья на пороге 21 века: социологические проблемы. - Спб., 1999.
18 Голод С.И. Стабильность семы: социально-демографические аспекты. - Л. 1984
19 Дементьева И.Ф. Первые годы брака: проблемы становления молодой семы. - М., 1991
20 Зацепин В.И. Молодая семья: социально-экономические, правовые, морально-психологические проблемы. - Киев, 1991 СМАбрамзон. Страничка из истории Киргазской семьи.- Фрунзе, 1945 - 320 б.
21 Т.А.Жданко. Очерки исторической этнографии каракалпаков. - Москва, 1950. -160 б.
22 Н. А-Кисляков. Очерки по истории семьи, брака у народов Средней Азии и Казахстана. - Ленинград, 1969. - 148 б.
23 Н.Сарсенбаев. Обычаи и традиции в развитии. — Алма-Ата: Казахстан, 1965 - 280 б.
24 Х.А.Арғынбаев. Қазақ халқындағы семья мен неке. — Алматы: Ғыным, 1973 -326 б.
25 С.Л.Фукс. Обычное право казахов в ХҮП-первой половине XIX века. - Алма-Ата: Наука, 1981 - 222 б.
26 П.Погорелъский, В.С.Батраков. Экономика кочевого аула Киргизстана. - Москва, 1930. - 227 б.
27 А.Левшин. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсакских орд и степей. - Санк-Петербург, 1832 - 170 б.
28 Муратова С.А. Семейное право. Схемы, комментарии. Учебное пособие.-М., 1998.
29 Байжанов Н. Неке және отбасы.-Алматы, 1997.
30 Смабрамзон. Страничка из истории Киргазской семьи.- Фрунзе, 1945. - 320 б.;
31 Т.А,Жданко. Очерки исторической этнографии каракалпаков.- Москва, 1950. -160 б.;
32 НА-Кисляков. Очерки по истории семьи, брака у народов Средней Азии и Казахстана. - Ленинград, 1969. - 148 б.;
33 Н.Сарсенбаев. Обычаи и традшщи в развитии. — Алма-Ата: Казахстан, 1965. - 280 б.;
34 Х.А-Арғынбаев. Қазақ халқындағы семья мен неке. — Алматы: Ғьшым, 1973. -326 б.
35 СЛ.Фукс. Обычное драво казахов в ХҮП-первой половине XIX века. - Алма-Ата: Наука, 1981. - 222 б.
36 П.Погорелъский, В.С.Батраков. Экономика кочевого аула Киргизстана. - Москва, 1930. - 227 б.
37 А-Левшин. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсакских орд и степей. - Санкг-Петербург, 1832. - 170 б.
38 Қылмыс пен жаза // Фемида. - Алматы: Жеті жарғы, 1997. №11.- 99-102 б. - 0,3 б.т.
39 «Ата - баба мұрасы біздің мұратгарымыз» // Правовое развитие и становление государственности Казахстана. Материалы научно -теоретической конференции, Алматы, 27 июня 1998 г. - Алматы: КазгосИНТИ, 1999. - 85-87 б.-0,2 б.т.
40 Сот реформасының 11-кезеңіне орай үрдіс бетбүрыстар қажет // Научно-практическая коференция (Стратегия 2000: Актуальные проблемы развития Казахстана в третьем тысячелетии) по материалам Послания Президента Республики Казахстан Н7А.Назарбаева Народу Казахстана «Казахстан - 2030». - Актау: ЦАУ, 1999. - 98-104 б. - 0,4 б.т.
41 Ажырасу // Қазақстан. Ұлттық энциклопедия, 1 том. - Алматы: Кітап, 1998. -104 б. -0,15 б.т.
42 Қазақтардын дәстүрлі және неке құқықтары. - Алматы: ҚазМЗА, 2001.-6,5 б.т.
43 Қазақ әдеті-9 Халықаралық конференция материалдары. Алматы: Дайк-Пресс, 2001. - 93-104 б. - 0,8 б.т.
1ҚР Неке және отбасы туралы заңы. 1998ж.
2 ҚР Азаматтық кодексi. Жалпы бөлiм.
3 М.В. Антокольская Семейное право-м, Юрист, 1996
4 М.В. Антокольская Курс лекций по семейному праву-М, Юрист, 1995
5 Гражданское право. Оқулық. 3-бөлiм. А.П. Сергеев, Ю.К. Толстойдың редакциясы бойынша –М, Проспект,1998
6 А.М. Нечаева Семейное право Курс лекций М-Юрист, 2000г
7 Беспалова А.И. Правовая охрана детства-А,1985
8 Шакенова Б. Проблема усыновленных детей-Юридическая газета, 2000-16
9 Игнатенко А. Скрыпников Н. Брачный договор. Законный режим имущества супругов. М.97г.
10 Максимович Л.Б. Брачный контракт.
11 Нечаева. Брак, семья, закон. М. 84 г.
12 Антокольска М. Семейное право. М. 1999.
13 Положение о порядке изменеия и востановления и анулирования записей актов гражданского состоянияв РК 99г.
14 Додонов В.Н. Румянцев О.Г. Энций юридический словарь 96г.
15 Акбергенова М.Н. Обзор судебной практики рассмотрения семейных споров Актюбинским городским судом. Гражданское законодательство РК. Алматы 99ж.
16 ҚР АХАЖ-ды тiркеу тәртiбi туралы ережесi.
17 Гаспарян Ю.А. Семья на пороге 21 века: социологические проблемы. - Спб., 1999.
18 Голод С.И. Стабильность семы: социально-демографические аспекты. - Л. 1984
19 Дементьева И.Ф. Первые годы брака: проблемы становления молодой семы. - М., 1991
20 Зацепин В.И. Молодая семья: социально-экономические, правовые, морально-психологические проблемы. - Киев, 1991 СМАбрамзон. Страничка из истории Киргазской семьи.- Фрунзе, 1945 - 320 б.
21 Т.А.Жданко. Очерки исторической этнографии каракалпаков. - Москва, 1950. -160 б.
22 Н. А-Кисляков. Очерки по истории семьи, брака у народов Средней Азии и Казахстана. - Ленинград, 1969. - 148 б.
23 Н.Сарсенбаев. Обычаи и традиции в развитии. — Алма-Ата: Казахстан, 1965 - 280 б.
24 Х.А.Арғынбаев. Қазақ халқындағы семья мен неке. — Алматы: Ғыным, 1973 -326 б.
25 С.Л.Фукс. Обычное право казахов в ХҮП-первой половине XIX века. - Алма-Ата: Наука, 1981 - 222 б.
26 П.Погорелъский, В.С.Батраков. Экономика кочевого аула Киргизстана. - Москва, 1930. - 227 б.
27 А.Левшин. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсакских орд и степей. - Санк-Петербург, 1832 - 170 б.
28 Муратова С.А. Семейное право. Схемы, комментарии. Учебное пособие.-М., 1998.
29 Байжанов Н. Неке және отбасы.-Алматы, 1997.
30 Смабрамзон. Страничка из истории Киргазской семьи.- Фрунзе, 1945. - 320 б.;
31 Т.А,Жданко. Очерки исторической этнографии каракалпаков.- Москва, 1950. -160 б.;
32 НА-Кисляков. Очерки по истории семьи, брака у народов Средней Азии и Казахстана. - Ленинград, 1969. - 148 б.;
33 Н.Сарсенбаев. Обычаи и традшщи в развитии. — Алма-Ата: Казахстан, 1965. - 280 б.;
34 Х.А-Арғынбаев. Қазақ халқындағы семья мен неке. — Алматы: Ғьшым, 1973. -326 б.
35 СЛ.Фукс. Обычное драво казахов в ХҮП-первой половине XIX века. - Алма-Ата: Наука, 1981. - 222 б.
36 П.Погорелъский, В.С.Батраков. Экономика кочевого аула Киргизстана. - Москва, 1930. - 227 б.
37 А-Левшин. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсакских орд и степей. - Санкг-Петербург, 1832. - 170 б.
38 Қылмыс пен жаза // Фемида. - Алматы: Жеті жарғы, 1997. №11.- 99-102 б. - 0,3 б.т.
39 «Ата - баба мұрасы біздің мұратгарымыз» // Правовое развитие и становление государственности Казахстана. Материалы научно -теоретической конференции, Алматы, 27 июня 1998 г. - Алматы: КазгосИНТИ, 1999. - 85-87 б.-0,2 б.т.
40 Сот реформасының 11-кезеңіне орай үрдіс бетбүрыстар қажет // Научно-практическая коференция (Стратегия 2000: Актуальные проблемы развития Казахстана в третьем тысячелетии) по материалам Послания Президента Республики Казахстан Н7А.Назарбаева Народу Казахстана «Казахстан - 2030». - Актау: ЦАУ, 1999. - 98-104 б. - 0,4 б.т.
41 Ажырасу // Қазақстан. Ұлттық энциклопедия, 1 том. - Алматы: Кітап, 1998. -104 б. -0,15 б.т.
42 Қазақтардын дәстүрлі және неке құқықтары. - Алматы: ҚазМЗА, 2001.-6,5 б.т.
43 Қазақ әдеті-9 Халықаралық конференция материалдары. Алматы: Дайк-Пресс, 2001. - 93-104 б. - 0,8 б.т.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
М.Сапарбаев атындағы Оңтүстік Қазақстан Гуманитарлық Институты
Заң пәндері кафедрасы
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
З.ғ.к. Мицкая Е.В.
____ _______ 200__ ж
студент
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
_______
Мамандық: 050301 – Заңтану
Ғылыми жетекші:
___________________________________ ___
Шымкент – 2008
Мардан Сапарбаев атындағы Оңтүстік Қазақстан
гуманитарлық институты
Мамандық 050301 – Заңтану
Заң пәндері кафедрасы
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
З.ғ.к. Мицкая Е.В.
____ _______ 200__ ж
Студенттің дипломдық жұмысы бойынша
ТАПСЫРМАСЫ
___________________________________ ____________________
Дипломдық жұмыстың тақырыбы:
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ______________________________________-
_____
Институт бұйрығымен бекітілген № ___ ___ __________ 200__ ж.
1. Студенттің жұмысты өткізу мерзімі: ____ __________ 200___
ж.
2. Жұмыстың бастапқы мәліметтері:
.
4. Дипломдық жұмыстың ұстауы (Тізім сұрақтарды өңдеуіне жататындары):
5. Графикалық материал тізімі:
6. Кеңесшілердің жұмыс нұсқаумен қатыстылардың жұмыс бөлімдері:
Бөлім Кеңесшілер
Кіріспе
І Тарау
2 Тарау
Қорытынды және қолданылған
әдебиеттер тізімі
Қосымша
7. Тапсырманы берген күні: _________200___ ж.
Жетекші ___________________________________ _______________________
(аты- жөні, қолы)
Тапсырманы орындауға қабылдап алған студент_________________
(аты- жөні, қолы)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
Негізгі бөлім
1 Тарау. Отбасылық құқық бойынша неке
1.1 Некенiң түсiнiгi, некеге тiркелу тәртiбi, некеге тұру шарттары
1.2 Некенi тоқтатудың заңды тәртібі және одан туындайтын алименттік
міндеттемелер
1.3 ҚР-сы азаматтарының шетел азаматтарымен және азаматтығы жоқ
адамдармен некелерiн тiркеу тәртiбi
2 Тарау. Неке шарты және неке қатынастарын реттеу
2. 1 Неке шартының ұғымы, мазмұны мен оны түзудің тәртібі
2. 2 Неке шарты бойынша ата-аналар мен балалардың құқықтық жағдайлары
2. 3 Отбасы және неке мәселелері салт-дәстүр аясында
Қорытынды
Қолданылатын әдебиетер тізімі
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының осы кезде қолданылып жүрген Неке және семья
туралы кодексі 1969 жылдың 6 тамызында қабылданды. Оның қабылдануына КСРО-
ның 1968 жылдың 27 маусымындағы ССР Одағы мен одақтас республикалардың
Неке және отбасы туралы заң Негіздерін бекіту туралы заңы негіз болды.
КСРО-ның осы заңы 1968 жылдың 1 қазаңынан күшіне енгізілді де, сол уақыттан
бастап туылған балалар жөнінде қолданыла бастады.
Мәскеуде қабылданған заңдар Одақта тұратын басқа халықтардың ұлттық
дәстүріне, салтына тура келе бермеді, тіпті, кей жағдайда қарама-қарсы
келді. Мысалы, осы заңда қазақ салтында жаңа туған баланың фамилиясы
ретінде әкесінің есімі жазылмайтыны көрсетілген.
Дәстүрге, салтқа деген мұндай қарама-қайшылықты жою үшін Қазақстан
Республикасы Президентінің I992 жылдың 16 қаңтарындағы Жарлығымен кодекстің
59-бабына қосымша екінші тармақ енгізілді. Онда былай делінген: Ұлттық
салтты ескере отырып, ата-анасының (әке-шешесінің) келісімі бойынша,
баланың тегі ретінде, оның тудырған әкесінің немесе атасының (әкесінің)
есімін қолданылуына болады. Сондай-ақ 1992 жылдың 23 желтоқсанында
Қазақстан Республикасы Президентінің тағы да арнайы 1Жарлығы қабылданып,
кодекстің 16-бабына жаңадан өзгерістер енгізілді, яғни:
семья — бұдан әрі отбасы фамилиясы — бұдан әрі тегі
— неке жасы болып еркектерге — 18 жас, қыздарға — 17 жас белгіленді;
— кейбір жағдайларда аудандық, қалалық, қаладағы аудандық әкімшілік
органдардың некелік жасты төмендетуіне болады, бірақ ол бір жылдан артық
болмауы керек;
— неке жасын кеміту туралы өтінішті некеге турушылардың өздері немесе
олардың ата-аналары, қамқоршылары, некеге ерте отырудың себептерін көрсете
отырын берулері қажет;
— некеге отыру жасын төмендету барлық жағдайларда некеге отырушылардың
келісімі бойынша іске асырылады.
Еңбекті әзірлеу кезінде Неке және отбасы туралы кодекстің 1988 жылдың 1
қаңтарына дейінгі өзгерістер мен толықтырулар енгізілген ресми мәтіні
негізге алынды.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кенесінің 19973 жылғы 22
қазандағы қаулысы, Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы, жаңа
Азаматтық кодекстің жалпы бөлімі, Республика Президентінің 1992 жылдың 16
қаңтарындағы және 1992 жылдың 23 желтоқсанындағы Жарлықтары, басқа да
нормативтік-құқықтық заң актілері пайдаланылды2.
Әлемдік жүйеде қазақ халқының да басқа халықтар секілді алар орыны
ерекше. Өйткені, Қазақ деген этноним соңғы ғасырларда қалыптасқанымен,
қазақтардың тарихы үш жарым мыңжылдық дәуірлерге барып тіреледі. Оның
үстіне қазақтардың басқа халықтарды былай қойғанда, өз туыстары - түркі
тектес халықтардан өзгешеленетін әрі ежелден келе жатқан дәстүр-салттары
бар. Бұл дәстүр-салттарды, қағида-ережелерді мықты қоғамдық құрылысы
болмаса сақтап қалуы екі талай екені даусыз. Сондықтан да, сол қоғамның ең
негізгі майда бөлшегі - отбасы, біздің ата-бабаларымыздың тұрмыс-
тіршілігінде ең маңызды саналын, оны мықты ұстауға өмірдің өзі мәжбүрлеген
дей аламыз. Отбасы мықты болмаса, қоғам берік болмайтынын терең ұғынған ата-
бабаларымыз отбасын әлсіретіп-күйретпейтіндей қағида-ережелерді
қалыптастырып, оны көздің қарашығындай сақтаған. Негізгі отбасы
институттары (қалыңмал, жасау, әмеңгерлік, жеті атаға дейін қыз беріп, қыз
алмау, мұрагерлік, енші беру, жетімдерді жат жұртқа бермеу, рулық
құрдастандарының болуы, т.б.) тым ертеден-ақ қалыптасып, өр дәуірде
сомдалып, ширатына түскен. Әрине, бұл отбасы зандары қатаң қорғалғандықтан
отбасы күйреуі, ажырасу секілді кінәраттар өте сирек кездескен. Өкінішке
орай, ата-бабаларымыздың отбасы және некеге қатысты қағида-ережелерін егжей-
тегжей зерттеу әлі күнге мықтап қолға алынбай отыр. Соның нәтижесінде
қазіргі кезде отбасы мен неке зандары солға тартып, отбасылар жиі күйреуде.
Қаракөз қыздарыңыз жат-жұртқа тұрмысқа шығуда. Қазақ халқының демографиялық
өсіп-өнуі мәз емес. Қазақ халқының тек кдна болмысын танын-білуде ғана
емес, бұл ата-баба зандары тұрмыс-тіршілігімізді нығайтып, жақсартуда да
алар орыны ерекше. Еліміз тәуелсіздігін алып, егеменді ел болғалы біраз
жылдар өтті. Қазақстан мемлекетінің мығым болу-болмауы осы отбасы мен неке
кұқықтарының реттелуіне байланысты. Кешегі патшалық және кеңес өкіметі
бұрыннан мызғымай келе жатқан отбасы және неке заңдарымыздың тамырына балта
шауып, іріткі салғаны әмбеге аян. Қазір Қазақстан үшін отбасы және неке
мәселесі бірінші орында тұрған мемлекеттік саясатқа айналуы қажет. Өйткені,
Қазақстан мемлекетінің мығым болу-болмауы осы отбасы және неке құқықтарының
реттелуіне байланысты.
Отбасы және неке құқықтары әрине, қоғам, мемлекет болғаннан соң, оның күн
тәртібінен түспей, үнемі қадағаланып отырады. Алайда, ол қандай қоғам не
мемлекет, оның сол мемлекетте бірге жасаушы басқа халықтарға ұстанған
саясаты, мәселенің түп-төркінін шешіп тастайды. Оны біз кешегі кеңестік
мемлекет саясатынан өте жақсы білеміз. Сол саясат тұсында да отбасы және
неке құқықтарына ерекше көңіл бөлініп отырылды. Бірақ, басты мемлекеттік
мақсат - аз халықтарды ассимиляция жасап, орыстандыру болғанын несіне
жасырамыз?
Өкінішке орай, еліміз тәуелсіздігіне ие болғалы біраз жылдар өткенімен,
маңыздылығына қарамай отбасы және неке кұқықтары сараланып, екшелмей, әлі
сол кеңестік көзқарас пен қағида-ережелері бұл мәселеде қалып отыр.
Осындай бейберекет уақыт ішінде ата-бабаларымыздың отбасы мен неке
зандарын оқып-үйрену өте керекті болғанымен, оны мықтап қолға алмай отыр.
Нәтижеде отбасы мен неке заңдары солғын тартып, отбасы шаңырақтары ыдырап,
күйреу үстінде. Халқымыздыд демографиялық өсіп-дамуы да онша мәз емес.
Қайта құлдырай төмендеп барады. Қаракөз қандастарымыз жат-жұрттықтарға
тұрмысқа жиі шыға бастады. Тіпті, ым-көрінгенге тәндерін сатып жатыр.
Көшеде тастанды сәбилер көбейе түсуде. Мұның бәрі қоғамымызды қатты
ойландыруы тиіс. Сондықтан да, отбасы және неке заңдарына мемлекеттік
саясат есебінде қарап, зерттеу жұмыстарының ауқымын кеңейту, баспасөздер
мен телеканалдарда отбасы мәселелері басты тақырып болуын, бала шыр етіп
дүниеге келгеннен ата-баба қағида-ережелерімен сусындап өсуін қамтамасыз
ету қажет. Сонда ғана тұрмыс-тіршілігіміз нығайып, қоғамдық қарым-
қатынасымыз жақсарады.
Еліміздің нарықтық кезеңге аяқ басуымен отбасындағы мүліктік, мүліктік
емес қатынастарды реттеудің жолы ретінде неке шартына-контрактісіне тұру
қолданысқа енді. Заңдық тұрғыдан алғанда бұны құқықтық мемлекетке тән
құбылыс деп те қарауға болатындай. Некеге тұрған ерлі-зайыптылардың
құқықтарын қорғаудың жолы да. Некеге тұрғалы жатқан тараптар болашақ бір
одақтың мүшелері ретінде алдын ала өз құқықтары мен міндеттерімен
танысуларына, оларды сақтаулары, қорғалынуы мүмкіндіктерінің бар екендігін
ресми түрде көреді және сезінеді, яғни неке шарты-контрактісі ерлі
–зайыптылардың құқықтары мен міндеттерін тудыратын, оларды алып жүретін, өз
мүмкіндіктерін екі жақтың ерікті келісімі арқылы құрастыратын жағдайлардың
жиынтығы болмақ.
Ерлі-зайыптылар некеге тұрғанда неке шартын жасай алады. Бұл шартта ерлі-
зайыптылардың неке бұзылған кезде мүліктік құқықтар мен міндеттері
анықталады.
Қазақстан Республикасының 1998 жылы 17 желтоқсандағы Неке және отбасы
туралы заңында мүліктік құқығы мен некедегі ерлі-зайыптылардың міндеттерін
анықтайтын неке шартына отыруы және оны тоқтату жағдайлары қарастырылған.
Неке шартында некеге тұратын адамдардың немесе оны бұзған жағдайдағы
мүліктік құқықтары мен міндеттерін айқындайтын келісімдері танылады. Неке
шарты міндетті түрде жазбаша жасалуы және нотариуспен куәландырылуы
қажет3.
Бүгінде ел арасында үйленетін екі жастың алдын-ала контракт жасауын
Еуропа зандарына еліктеушілік сарыны деп түсінушілер де бар.
Аталған жағдайлар дипломдық жұмысымыздың өзектілігін айқындағандай.
Зерттеудің объектісі ретінде отбасы мен некедегі қоғамдық құқықтық сана,
ерлі-зайыптылардың арасындағы мүліктік және мүліктік емес қатынастар, ал
пәніне неке шарты-контрактісі алынды. Олардың өткені мен болашағы, кешегісі
мен бүгінгісі сараланып, айқындалды.
Зерттеудің мақсатына келсек, отбасы мен неке жайлы қағида-ережелердің
пайда болып, қалыптасу барысы сөз етіле отырып, оның жақсы тараптарын
қазіргі отбасы және неке зандарын жетілдіру болмақ. Әсіресе, отбасы мен
неке заңдарынан мемлекет қалыс қала алмайтыны, үнемі етене араласып, жіті
қадағалап отыруы қажеттілігі айтылады. Бұрын қазақ халқында не себепті
отбасы күйремегені нақыш дәлелдермен зерттелініп, қазіргі акаулықтар арнайы
әңгімеленеді.
Зерттеу жұмысының міндеттері.
- Отбасы және неке құқықтарына тарихи анализ жасау, құқықтық сананың
қалыптасу кезендерін айқындау;
- Отбасы және неке құқықтарының негізгі институттарын терең зерттеу, оның
маңызы мен ролін көрсету;
- Отбасы және неке туралы заңнамадағы неке қатынастары жөніндегі
нормаларға сипаттама беру;
- неке шартын түзуде ерлі-зайыптылар мен балалардың құқықтық жағдайларын
анықтау;
- ерлі зайыптылардың мүліктік және мүліктік емес құқықтары мен
міндеттерін айқындау;
- неке шартының ұғымы мен мазмұнын, мәнін ашу;
- неке шартынан туындайтын міндеттемелерге түсінік беру;
- ерлі-зайыптылардың мүліктік және мүліктік емес құқықтарын қорғауды
құқықтық қамтамасыз ету жолдарын анықтау;
- Отбасы және неке туралы заңнаманы жетілдіру.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздеріне қазіргі кездегі
қолданылып жүрген диалектикалық-материалистік, жүйелік, тарихи,
салыстырмалы, логикалық, ұлттық ерекшеліктерді үйлестіру т.б. әдістерді
кеңінен пайдаландық. Деректі негіздерін Ресей, Өзбекстан, Қазақстан
мұрағаттары мен қолжазбалардан, мұсылмандық құқық жүйесінен іздедік. Сол
секілді құқықтық ілімдерде қолданылып жүрген анализ бен синтез, индукция
мен дедукция тәрізді жалпы ғылыми әдістемелер де қамтылды4.
Бұл жұмыстың теориялық - әдістемелік негізіне еліміздің белгілі заңгер -
ғалымдары: Т.М.Культелиев, С.З.Зиманов, С.С.Сартаев. Г.С.Сапарғалиев,
М.Т.Баймаханов, Х.Арғынбаев, С.Сәбикенов, С.Ф.Ударцев, С.Ө.Созақбаев,
З.Ж.Кенжалиев, т.б. еңбектері қарастырылды.
Жұмыстың тәжірибелік маңызына келсек, диплом жұмысының негізгі идеялары
мен қағидалары, тұжырымдары мен ұсыныстары Қазақстан Республикасындағы
отбасы және неке зандарын кемелдендіруге, отбасын ыдыратып-күйретпей бекем
ұстауға септігін тигіздеді, тарихи сананы қайта оятып, патриотизмге
баулиды, тек тазалығын сақтап, иманды болуға, үлкенді -құрметтеуге, кішіні
– іззеттеуге, отбасы мүшелерінің бір-бірінің құқықтары мен бостандықтарын
сыйлауларына, мойындауларына тәрбиелейді. Бұл зерттеу материалдарын кез-
келген құқықтанушылар, сот пен прокуратура, неке сарайы қызметкерлері,
азаматтық хал актілерін тіркеу мекемесіндегілер, студенттер пайдалануына
әбден болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымына келсек, ол кіріспеден, екі тараудан және
қорытынды мен қолданыланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ТАРАУ. ОТБАСЫЛЫҚ ҚҰҚЫҚ БОЙЫНША НЕКЕ
3 НЕКЕНІҢ ТҮСІНІГІ, НЕКЕГЕ ТІРКЕЛУ ТӘРТІБІ, НЕКЕГЕ ТҰРУ ШАРТТАРЫ
Кез келген мемлекеттің қалыптасу ахуалына қарай елдің демографиялық
саясаты болады. Әлемдегіе кейбiр елдер халықтың табиғи өсімін тежеу
саясатын жүргiзедi Оған мысал ретінде Кытай Халық республикасының әр
отбасында бір ғана бала болуын міндеттейтінін алуға болады. Ендi бір елдер
өздерiн бар тұрғыдан санын артырмақшылары да бар.
Қазақстан Республикасының жерiнiң кеңдiгi табиғи ресурстарының молдығы
оларды игеру қажетiгi тұрғындар санының үнемi өсiп отыруын қажет етедi.
Қазақстан үшiн халық санын өсiрудiң интеграциялық және табиғи жолдарыңың
екеуiне де толық мүмкіндіктер жасау керек.
Халық санының табиғи өсiмiн қамтамасыз ететін контингент — жастар. ҚР-ның
азаматы болып табылатын жас адам отбасын дер кезінде құрып өмiрге бала
әкелуді асқақ, барынша ізгі, мейлiнше қасиетті борышы деп есептеуi қажет.
Оның мазмұны мөлшермен төмендегiдей: қазiр көпшiлiк әйелдер екi бала
табумен шектелiп қалады. Бұл қазiргi Қазақстан үшiн өте қауiптi. Өйткенi,
екi бала өз әкесi мен шешесiнiң қайта орнын басады5. Мұндайда өсу
болмайды. Бұған балалар елiмiнiң жоғары болып отырғаны, ол екi баланың
бiреуiнiң ер жетпей шетiнеп кетуi мүмкiн екенiн қосыңыз. Кейбiр
жастарымыздың үйленбей, отбасылық тiршiлiктен мүлдем тыс қалып қою
жағдайлары да жиi ұшырасады. Кейде үйленгендердiң өздерiнiң балалары
болмайды. Экологиялық зардаптардан қорқып, кейбiр әйелдер бала табуға
жүрексiнедi де. Осындай факторларға сүйене отырып, екi баламен шектелумен
демографиялық өсудi қамтамасыз ету мүмкiн емес. Демек, әр отбасында үш
баладан болғанда ғана халық саны кемiмей, бiр қалыпты болып тұрады. Ал
демографиялық өсу үшін кемiнде 4—5 бала өсiру керек. ҚР-ның әр азаматы, әр
әйел бiлуге тиiстi демографиялық әлiппелiк ақиқаты деп осыны айтамыз6.
Қазіргі қазақ жастарының демографиялық көзқарастары қазаққа рухани жақын
мұсылман елдерiндегiден гөрi, Батыстың күпiрлiкпен бала санын шектейтiн
көзқарасына көбiрек ұқсайды. Оның бiз сияқты аз санды халыққа пәтуа алып
келмейтiнi айқын. Жалған эмансипацияға мейлiнше мас болып, әбден оның уына
қаныққан кейбiр қазақ әйелдерi, әсiресе қалалықтар мен оқығандар бiр-екi
бала болса жеткiлiктi деп санауға бейiм тұрады. Бұл демографиялық саясат
тұрғысынан алғанда, дұрыс емес.
Саналы демографиялық көзкарас қалыптастыру үшін салиқалы қоғамдық пiкiр
керек. Оны әйел адамдар өздерi қолдап, таратса, игi болар едi. Мысалы,
қазақ сияқты бiрнеше рет ауыр геноцидтерге ұшыраған халық және Үкiмет
төрттән артық бала туған әйелдердi қолдап отыруы керек7.
Әлеуметтiк психология ғылымының өкiлердерінің жорамалауынша, отбасын
құрмаған адамдар қоғамдық қызметтердi тыңғылықты атқара алмайды,
әдiлетсiздiкке, агрессияға бейiмдiк танытады. Аса жауапты мемлекеттiк
қызметтердi отбасы бар, әсiресе артында ұрпағы, мұрагерi бар адамдарға ғана
сенiп тапсырғаны жөн. Тарихта мемлекет басшылығына келген бойдактардың
бүлдiрушiлiк әрекеттерiнiң мысалдары аз болмаса керек.
Отбасының бiрнеше түрi болады. Ата-анасы және балалары бар отбасы толық деп
аталады. Ата-анасының бiреуi ғана бар болса, ол толық емес отбасына жатады.
Ата-анасы мен балаларынан басқа туыстары қосылып өмiр сүрiп жатқан отбасы
күрделi отбасы деп атайды.
Неке. Неке — отбасын құру мақсатын көздеген ер мен әйелдiң ерiктi және
тән одағы. Некеге отырған ерлi-зайыптылар бiр-бiрiнiң алдында белгiлi бiр
құқықтарға ие болады және мiндеттер орындайды8.
Неке мiндетті түрде тiркелуi керек. Тек тiркелген некеде тұрғандардың
ғана әрекеттерiнiң заңды салдарлары болады. Өмiрде тiркелмей-ақ некеде
тұрушылар, екiншi сөзбен айтқанда, ерлi-зайыптыларға бiрге тұратындар
кездесе бередi. Олар өздерiн азаматтық некеде тұрмыз деп айтады. Бұрынғы
өткен уақыттарда неке қию үрдiсi мұсылмандар үшiн мешiтте, христиандар үшін
шiркеуде өткiзiлген кездер болған. Зайырлы мемлекет болғандықтан, бiздiң
елiмiзде делінген некенiң де, дiни мекемелердiң араласуымен қиылған некенiң
де заңды күшi жоқ. Тек мемлекегггiк органдардың — Азаматтық хал актiсiн
тiркеу бюросы куәландырған некенің ғана заңды күшi бар.
Кейде адамдар жалған некеге отыруы мүмкiн. Жалған неке, әдетте заңды
рәсiмдердiң бәрiн сақтай отырып жасалуы керек. Бiздiң жас мемлекетiмiз үшiн
әр адам-азамат — ел тағдырын шешерлiк, айқындаушы фактор. Қазақстан
Республикасы үшiн басты байлық — оның жерiнiң көптігі мен табиғи
ресурстарының молдығы ғана емес, ең алдымен оның адамдары деген сөзде үлкен
мағына бар.
Қазақстан жастары үшiн отбасын құру мен бала туып тәрбиелеу — олардың
өмiрi мен ел тағдырының әлiппесi. Демограф ғалымдар мұндайда “демографиялық
әлiппе” ұғымын қолданады9.
Отбасы некеден, туысқанан, ата-ана мен балалар арасындағы қатынастардан
туындайтын құқықтармен және мiндеттермен байланысқан адамдар тобы. Отбасы —
қоғамның тiрегi, оның алғашқы ұяшығы. Адам өмiрінiң мәнi алдымен оның
отбасының болуы немесе болмауымен өлшенедi. Отбасынсыз адам бақытты болуы
мүмкiн емес.
Ондайга адамдар белгiлi бiр материалдық және басқа тиiмдiлiктерге кол
жеткiзу үшiн баруы мүмкiн. Заңда белгiленген тәртiппен жасалса да, отбасын
құру ниетiн көздемеген, сонысымен ерлi-зайыптылардың құқықтары мен
мiндеттерiн туғызбайтын неке жалған болып табылады.
Қазақстан Республикасының неке және отбасы туралы заңы бойынша, неке жасы
еркектер мен әйелдер үшiн он сегiз жас болып белгiленген. Алайда делелдi
себептер болған жағдайда неке жасына екi жыл толмайтын азаматтардың некесi
тiркелуi мүмкiн. Неке жасын төмендету туралы мәселенi накгы себептердi
керсете отырып, некете тұруға тiлек бiлдiрушiлердiң өздерi немесе олардың
ата-аналары, кейде қорғаншылары көтере алады.
Отбасын құру ұстанымдары. Отбасын құру белгiлi бiр ұстанымдар негiзiнде
жүзеге асырылады. Олардың бастылары мыналар:
— еркек пен әйелдiң некелiк одағының ерiктiлiгi;
— отбасындағы ерлi-зайыптылардың құқықтарының теңдiгi;
— бөгде адамдардың отбасы iсiне араласуына жол бермеу;
— отбасының iшкi мәселелерiн келiсiп шешу;
- балалардың отбасында тәрбие алуына және олардың қамына басым көңiл бөлу;
— кәмелетке толмаған және еңбекке қабiлетсiз отбасы мүшелерiнiң құқықтары
мен мүдделерiнiң қорғалуына басым көңiл бөлу;
— отбасы мүшелерiнiң құқықтарының сот арқылы қорғалуының қамтамасыз етiлуi;
— отбасындағы салауатгы өмiр салтын қолдау;
— отбасы мүшелерiнiң бiр-бiрiнiң қамын ойлауы.
Азаматтық хал актiсiн тiркеу бюросының жауапты қызметкерлерi тiркеу жасамас
бұрын некеде тұруға тiлек бiлдiрушiлер туралы мәлiметтермен танысады. Егер
некеге тұруға тiлек бiлдiрушiлердің бiрi тiркелу үрдiсi мезетiнде өзге
азаматпен некеде тұрса немесе олардың бiрiнiң әрекет қабiлеттiлiгi болмаса,
ондай жағдайларда неке тiркелмейдi.
Некеде тұрғандардың жеке азаматтық құқықтары сақталады. Әркiм кандай іспен
шұғылданатынын өзі шешедi; мамандықтарын өзi таңдайды; қайда тұру
керектiгiн, өзге отбасылық мәселелердi бiрiгiп шешедi.
Некеге тұрғандардың әрқайсысы күйеуінің немесе әйелдiң фамилиясын
қабылдауды өзi шешедi. Қазiргi Қазақстанның отбасы заңдылықтары бойынша
қосарланған фамилияның болуына рұқсат етiледi.
Отбасындағы балалар мен ата-аналардың құқықтары. Отбасы жағдайында бала
ерекше құқықтарға ие. ҚР заңы бойынша, он сегiз жасқа (кәмелетке) толмаған
азаматтар бала болып есеттеледi. Эр баланың отбасында өмiр сүруге және
тәрбиелетуге құқығы бар. Бала отбасында өз мүшесiн қозғайтын кез келген
мәселенi талқылауға қатысуы керек. Соттасу кезiңде сегіз жасқа толған
баланың айтқан пiкiрi ескерiледi.
Ата-ананың балалар алдындағы құқықтары мен мiндеттерi тән. Ата-аналар
балаларының денсаулығын қадағалауға, оларды тәрбиелеуге, орта бiлiм алуын
қамтамасыз етуге мiндеттi.
Отбасын құра алмау құбылысы. Бұрын қазақ қауымында ерi қайтыс болған
бiрен-саран мосқал жесiрлер болмаса, отырып қалған “кәрi қыздар” болмайтын.
Өйткенi, бойжеткеннiң тұрмысқа шығып, бала сүйiп, отбасы рахатына бөленуін
олардың ата-аналары, аға-жеңгелерi алдын ала ойластыратын, бүкiл қоғам
болып қамқорлық көрсететін. Ал қазiргi жағдай мүлдем басқаша. Тұрмыс құра
алмай, өмiр бойы жалғызбасты болып қалғандар көптеп саналады.
Мысалы, 80-жылдардың соңына қараған шақта тек қазақтар арасында 30 бен 50
жас аралығында 44 мың сур бойдак пен 25 тен 45 жас аралығындағы күйеуге
шықпай қалған 88 мың қыз болды10.
Бұл құбылыс — тұрмысқа шықпай қалған жастардың ғана қасiретi емес, жалпы
халқының, мемлекеттiң басына түскен әлеуметтiк қырсық. Оның терец саяси
және әлеуметтiк сырлары бар. Қазiргi Қазақстан Үкiметi де осы бiр
келеңсiздiктiң алдын алу шараларын жасауға тырысып та отыр. Бiрақ бұл
мәселенi түпкiлiктi шешу үшiн арнайы пәрмендi демографиялық саясат жүргiзу
керек.
Отбасының тұрпаттары. Отбасының түрлi тұрпаттары бар. Олардың iшiнде
бүгінде кең таралғаны кіндік отбасы (семьялар) ата-аналардан және олардың
балаларынан тұрады. Отбасының екі нұсқасы болуы мүмкiн: балалы және
баласыз, ерлi-зайыптылардан ғана тұратын отбасылар. Отбасында бала
болмаудың екi себебi болуы мүмкiн. Бiрiншiден, 1 адам өмiрлерiн бiрге
өткізу үшiн үмiттерiне, армандарына қол ұстасып бiрге ұмтылып, дүние жинап
татымды өмір сүру үшiн отбасын құрады, бала өсiрiп, тәрбиелеудi мақсат
тұтпайды. Қазiргi Қазақстан Республикасының демографиялық саясаты
тұрғысынан алып қарағанда бұл құпталмайды. Отбасында бала болмауының екiншi
себебi — көпшілiк жағдайда ерлi-зайыптылардың денсаулығына байланысты бала
тууға мүмкiндіктерi болмауы. Мұндайда қазір медицина белсiз еркектер мен
бедеу әйелдерге тұру әдістердi қолдана отырып, үлкен көмек көрсете алатынын
ескере кеткен жөн.
Солардың бiрi - суррогат ата-ананың көмегiмен балалы болу. Заңдылық және
адамгершiлiк тұрғыдан әлi толық негiзделмесе де, бұл құбылыстың өмірлік
практикада орын алып отырғаны аян. Ал қазіргі Қазақстанда бала асырап
алудың мүмкіндігі мол. Бұл акт асырап алушылардан парасаты көп
жауапкершiлiкті талап етедi11.
Кеңейт’лген (расширенная) отбасы, ерлi-зайыптылармен олардың балаларымен
қоса, өзге туысқандарын да бiрiктреді. Мұндайда кіндік отбасымен ата мен
әже немесе үйленген ересек балалар қосағымен, балаларымен немесе аға-жеңге,
апа-жезде, балаларымен бiрiгiп өмiр сүруi мүмкiн.
Бұрын қаза арасында ондаған адамдардан тұратын кеңейтiлген отбасылар көп
болған. Жеке меншiкке негiзделген мал шаруашылығы жағдайында кеңейтiлген
отбасылар өздерiн жақсы ақтады. Қазiргi қоғамнын ширыға (Интәнсивтi) даулы
жағдайында күрделендірілген отбасылардың өмiр сүруi қиындап кеттi. Адамдар
арасындағы қатынастағы жоғары деңгейдегi интеграцияның нәтижесiнде
жастардын олеумеiтiх жағдайлары мен мәртебесi жағынан бiр-бiрiнен алшақ
адамдардың бiр отбасына бiрiгiл өмiр сүруi мүмкiн болмайтын болды.
Эксперименттi отбасының мысал ретiнде ер мен әйел заңды некеге отырмай,
өз беттерiмен одақ құрып тұра беруiн келтiруге болады. Халық арасында оны
“азаматтық неке” деп атау бар. Азаматтық хал актiсiн тiркеу органында
белгiленбегендiктен, “азаматтық некелі” отбасы заңды деп танылмайды.
Олардың ерлi-зайыптылық қатынастарына мемлекет араласпайды. Бар мәселесiн
олар өздерiнiң адамгершiлiгi тұрғысынан шешедi.
Моногамды және полигамалық отбасылар. Жыныстық байланыстарына қарай
отбасылар негiзiнен моногамды және полигамды болып бөлiнедi. Бір әйел мен
бір еркектiң некелік одағы моногомды отбасы деп бөлінеді. Бұл — некелiк
формалардың iшiндегi ең кең таралған түрi.
Екi немесе одан көп әйел алушылықты полигамия дейдi. Некенiң бұл түрi де
өзiндiк (Специфическая) нышандарымен дүние жүзiлiк мәдениеттерде жиi
ұшырасады. Кейбір ислам елдерiнде полигамды ресми рұқсат етiлген.
Қоғамдық дамыған елдердің азаматтары некенiң бұл формасын құптамайды.
Өткен ғасырларда қазақ арасында да полигамалық неке формалары ұшырасты.
Бұл көбiнесе ауқатты адамдар арасында кездестi. Көпшіліктiк жағдайда екi
әйел алушылық отбасының шаруашылығын жүргiзуге қолайлы болды. Көп бала
тапқан бейбішенің (отағасының бiрiншi әйелi) балаларды бағу және
тәрбиелеуге, отбасы шаруашылығын жүргiзуге шамасы келмеген жағдайларда
еркектiң екіншi әйел (тоқал) алу жағдайы қарастырылды. Оның батагерi
бәйбiшенiң өзi болып, тоқалы өзi таңдаған жағдайлар да жиi ұшырасатын.
Мұндайда бәйбіше тоқалдың баласын өз бауырына салып алып, оған ақылын
айтып, шаруашылық басқарып отырады, ал тоқал негiзгi шаруашылық жұмыстарды
атқарады. Әрине, қазақ полигамды отбасын құрайтын әйелдер үнемi тату болды
деп айтуға болмайды.
Отбасының дәстүрге негiзделмеген өзге де тұрпаттары бар. Оларды
әлеуметтік тұрғыдан экспериметтi отбасылар деп саралау қабылданған.
Ислам дiнi еркекке тертке дейiн айел алуга рұқсат етедi. Мұндайда
әйелдердiң құқығы сыйлануы, олардың алаланбауы жәбiрленбеуi қадағаланалы.
Қазiргi Қазақстанда полигамды некеге рұқсат етудi қолдайтындар да бар.
Олар өздерiнщ бұл тургысын демографиялық мәселелердi дұрыс шешуге
бағытталғандығымен, атап айтқанда, статистика бойынша, отбасын құра алмай
жүрген қазақ қыздарының көбейiп отырумен түсiндiредi.
Кейбiр мәдениеттерде бiр әйелдiң екi немесе бiрнеше еркекпен тұру
құбылысы да ұшырасады. Полиандрия деп аталатын некенің бұл тұрпаты өте
сирек кездеседi және ондайда түрлi себепгермен елде ерлердің көп,
әйелдердiң аз болуынан жол берiлуi мүмкiн.
Отбасының атқаратын функциясы. Отбасы мынадай функциялар атқарады:
- бала өсiрiп, тәрбиелеу арқылы ұрпақ жалғастығын қамтамасыз ету. Қоғам
үнемi өзiнiң демографиялық өсуiн қамтамасыз етуi керек. Әсiресе жерi көп,
халқы аз Қазақстан қоғамы үшін бұл өте өзектi болып табылады. Өйткенi,
қазақ жерiнiң мол табиғи байлығын игеру, орасан үлкен аумақты қорғау, дүние
жүзiндегi қуатты елге айналу үшiн Қазақстан Республикасына адам керек.
Келешекте Қазақстан 50 млн. тұрғыны бар iрi елге айналуы керек. Сондықтан
мемлекет жастардың дер көзiнде отбасын құруына, бала өсiруiне мүдделi;
— баланы әлеуметтенуге (социализация), екiншi сөзбен айтқанда, қоғамда өмiр
сүруге дайындау. Баланың қоғамда бағаланатын құндылықтарды меңгеруiн, бiлiм
алуын, кәсiп тандауып, өзiнiң қабiлеттерiн пайдаланып еңбек етуiн, қоғамда
өмiр сүруге үйренуiн алдымен отбасы қамтамасыз етедi;
— отбасы мүшелерiн баспанамен, көлiкпен, киiммен, тамақпен, үй заттарымен,
оқуға, еңбек етуге қажеттi жабдықтармен, тағы да басқа материалдық
құндылықтармен қамтамасыз ету. Отбасьның атқаратын қызметi бұлармен
шектелмейдi.
Отбасындағы қатынастар. Қазақ отбасыларында еркектiң басқарушылық ролi
әрқашан үстем болып келдi. Қазiр отбасын билеушiлiк мәртебесi екi адамның
тәндiгiне және бiр-бiрiн сыйлай алуына негiздеу басым орын алады. Бұл жерде
мүлiктiк катынастардың басын ашып алудың маңызы бар. Айырылысудың көп болуы
мәселенiң бұл жағын заңды негiздеп тастаудың кажеттiгiн тудыруда12.
Дәстүрлi қазақ отбасында жеке отбасып құрып бөлек шыққан ұл әкеден еншi
алады, қызға тиiстi материалдық игiлiк ол тұрмысқа шыққанда жасау ретiнде
берiледi. Қара шаңыраққа кенже ұл ие болады. Қазiргi Қазақстан
отбасыларында мүлiктiк қатынастар отбасы мүшелерiнiң өздерiнiң келiсiмiмен,
егер даулы жағдайлар туа қалса, Қазақстан Республикасында әрекет ететiн
заңдылықтар негiзiнде шешiледi.
Некелесудiң рәсiмдерi әр елде әртүрлi дүние жүзi елдерiнiң көпшiлiгiнде
қалыңдыққа жасау беру қабылданған және өтемдi де тиiснше қалыңдықтың ата-
анасы алады. Қазақтар мұны “қалың беру” дейдi. Некенiң заңды аясында отбасы
мүлiктерiн бөлуге қатысты мәселелер қарастырыладь. Сонымен қоса, балалармен
байланысты заңды катынастар болады.
Некелесу үшiн әйелдің келiсiмiн сұрау мiндетті болмайтын жүйелер де,
балаларды ерте, тiптi олар дүниеге келмей тұрып некелестiру құбылыстары да
ұшырасады13.
Қазақта мутты дейдi. Атастыру көбiнесе бiрiн-бірi жақсы бiлетiн таныстар,
достар көбiнесе қудандалы адамдар арасында жасалады. Отбасы мұндайда екi
бала арасындағы махаббатқа емес, сенiмге, жауапкершiлiкке, ең бастысы, құда
болып отырған отбасылардың әлеуметтiк мәртебесiне құрылады. Соңғы фактор
байланыстырушы роль атқарады және некенiң берiктiгiн қамтамасыз етедi.
Өйткенi, қоғамда алатын орны мен материалдық қамтамасыздығы құрайлас,
мәртебелерi тең адамлардың балаларының да арасында тән қатынас орнайды.
Сүйiсiп қосылғандар арасында көп кездесетiндей, жас жұбайлар арасында
бiреуi артықшылығын (байлығын) арқаланып өктемдiк жүргiзу, екiншiсi
кемітiлiгiн (Мысалы, төмен жақтан шыққандығын мойындап бағынышты жағдайға
тұсу құбылыстары болмайды. Сырттай қарағанда өркениеттiлiк тән аулақ жатқан
сияқты болып көрiнгенiмен, атастыру нәтижесiнде отбасын құрудың көбiнесе
сотты болып шығуының сыры осында.
Пәнаралық байланыс: “Қозы-Керпеш Баян сұлу” поэмасындағы Қарабай мен
Сарыбайдың әлi дүниеге келмеген балаларын атастыруын еске түсiрсек. Олар
бiрiнiң әйелi ұл, екіншiсiнiң әйелi қыз туса, құда боламыз деп шарттасқан
болатын15.
Отбасы үшiн оны құруға ниет етушiлердiң этикалық құндылықтарды игеруi
маңызды рол атқарады. Этикалық құндылықтар қалыптасқан дос түрлермен,
зандылықтармен қосылып, отбасын құрушылардың бiр-бiрiне қатынасына,
сонысымен отбасының тағдырына тұра әсер етедi.
Көптеген адамдар отбасын құрудың негiзi махаббат деп есептейдi, дегенмен,
ерлi-зайыптылар арасындағы қатынастарда жауапкершiлiк пен сенiмнiң де
атқаратын ролi аз болмаса керек.
Жауапкершiлiк ата-аналар мен балалар арасындағы катымастарды ретке
келтiретiн негiзгi этикалык категория болып табылады. Отбасын құрған екi
адам өздерiнiң балаларының қамын ойлауға мiндеттi. Олар үйлене салып,
болашақта дүниеге келетiн ұрпағының материалдық қамтамасыздығы, тәрбиесi,
оқуы, мамандалуы туралы ойлауы керек. Қазақтар әдетте аяқталып кеткен
балаларын “ендi менде қарызың жоқ” дегенге келтiрiп, итерiп тастамайды,
оларға өмiрiнiң ақырына дейiн көмегiн аямайды.
Сонымен қоса, балалар да өз кезегінде ауру немесе қартайған ата-
аналарына, ағаларына, апаларына қарасуға мiндеттi. Жауапкершiлiктiң бұл
түрi жандандырылмаса да, моральдық ұстанымның жалпылама қабылданған
нормасына жатады.
Белгiлi бiр себептерден ата-аналар балаларын қамтамасыз ете алмаса, онда
бұл iске мемлекет араласады. Мемлекеттiң отбасы iстерiне араласуы
белгiленген заңдылықтар негiзiнде жүзеге асырылады. Кейбiр елдерде ата-
анасы қарамай тастап кеткен балаларды жеке және қоғамдық топтар қамқорлыққа
алады. Мұндайда олардың әрекетiн мемлекет өз тарапынан бақылауға алады.
Сенiм — отбасы шеңберiнде әрекет ететiн азаматтық құндылықтардың бiрi.
Сенiм болған отбасының шаңырағы биiк, босағасы берiк болады. Статистика
бойынша, ажырасушылықтың елеулi бөлiгi ерлi-зайыптылар арасында сенiмнiң
болмауынан немесе оны сақтамағандықтан болатын керiнедi. Сенiм болған жерде
жайлылық, түсiнiстiк болады, отбасының қауiпсiздiгi күшейедi.
Неке және отбасы туралы заңның 1-бабына сәйкес неке-ерлi-зайыптылар
арасындағы мүлiктiк және мүлiктiк емес жеке қатынастарды туғызатын,
отбасын құру мақсатымен заңдарда белгiленген тәртiппен тараптардың ерiктi
және келiсiм жағдайында жасалған еркек пен әйелдiң арасындағы тең құқықты
одақ.
Заңды рәсiмi некенiң АХАЖ бөлiмiнде некенi тiркеу болып табылады18.
Некенiң 2 құқықтық маңызы бар.
1 Құқық пен мiндет туғызады.
2 Дәлелдеме ретiнде қолданылады.
Дiни тәртiппен жасалған неке құқықтық салдарды туғызбайды.Сонымен қатар
ер мен әйелдiң нақты қарым қатынаста тұрғандығы және заңды некеде тұрған
ерлi-зайыптылар мен құқықтық жағдайлары бiрдей емес.
Неке және отбасы туралы заңның 9-бабына сәйкес некеге тұру
шарттарының бiрi еркек пен әйелдiң өзара ерiктi келiсiмi болып табылады.
Бұл конституциялық принциптерден туындайтын шарт және некеге
тұрушылылардың неке жасына толуы қажет. Заң бойынша неке жасы-18 жас.
Некеге тұрушылардың өтiнiшi бойынша және себептi жағдайларда АХАЖ
бөлiмiнiң меңгерушiсiнiң келiсiмi бойынша неке жасы 2 жастан жоғары
төмендемейдi. Неке жасын төмендету туралы өтiнiштi некеге тұруға тiлек
бiлдiрушiлер немесе олардың ата-аналары не қорғаншылары,қамқоршылары
қорғай алады.
Неке жасына толмаған адамдар арасындағы некеге ата-аналарының не
қорғаншыларының келiсiмiмен ғана рұқсат етiледi.
Заңның 11-бабына сәйкес араларынды неке қиылуына жол берiлмейтiн
адамдар:
1 бiреуi болса да басқа тiркелген некеде тұрған адамдардың.
2 тiкелей ата-тегi бойынша және өзiнен тарайтын жақын туыстардың, ата-
анасы бiр және ата-анасы бөлек әкесi немесе анасы ортақ ағалы-iнiлер мен
апалы-сiңлiлердiң
3. асырап алушылар мен асырап алғандардың
4. бiреуiн болса да психикалық ауруының немесе ақыл-есi кемдiгi
салдарынан сот әрекетке қабiлетсiз деп танылған ададардың арасында
жол берiлмейдi.
Неке АХАЖ бөлiмiнде тiркеледi. Некеге тұру үшiн екi жақтың
келiсiмi бойынша некеге тұруға ниет бiлдiрушiлердiң олардың әке-шешесiнiң
тұрғылықты жерiндегi АХАЖ бөлiмiне арыз жазуы тиiс. Некенi қию кезiнде
өкiл жiберуге жол берiлмейдi. Некенi қию некеге тұруға тiлек бiлдiрушiлер
АХАЖ органына арыз берген күннен бастап бiр ай мерзiм өткен соң
жүргiзiледi. Дәлелдi себептер болған жағдайда, неке қиюды мемлекеттiк
тiркеу орны бойынша АХАЖ органы бiр ай өткенге дейiн неке қиюға, сондай-ақ
осы мерзiмдi Ұзартуға, бiрақ бiр айдан аспайтын мерзiмге ұзартуға рұқсат
етуi мүмкiн.
Ерекше мән-жайлар болған кезде (жүктiлiк, бала тууы, бiр тараптың
өмiрiне тiкелей қауiп төнуi және басқа да ерекше мән-жайлар) неке өтiнiш
берiлген күнi қиылуы мүмкiн. Некеге тұруға тiлек бiлдiрушi адамдарға
медициналық және медициналық-генетикалық мәселелер мен репродукциялық
денсаулық қорғау мәселелерi бойынша консультация беру мен тексерудi
мамандандырылған денсаулық сақтау мекемелерi және некеге тұратын
адамдардың екеуiнiң келiсiмiмен ғана жүргiзiледi. Некеге тұратын адамдар
тексерудiң нәтижелерi медициналық құпия болып табылады және ол некеге
тұруға ниеттенген адамдарға тексеруден өткен адамның келiсiмiмен ғана
хабарлануы мүмкiн.
ҚР-сы Президентiнiң Шетел азаматтарының ҚР-дағы құқықтық жағдайы
туралы заң күшi бар жарлығының 14-бабына сәйкес шетел азаматтары ҚР-ның
азаматтарымен некеге тұра алады немесе некенi бұза алады, неке және отбасы
қатынастарында ҚР-ның заңдарына және халықаралық шарттарына сәйкес ҚР-ның
азаматтарымен бiрдей құқықтарды пайдаланады және мiндеттер көтередi.
Арызды АХАЖ органдарына беру кезiнде жеке басты куәландыратын мынадай
құжаттар берiлуi тиiс.
1 Қазақстанда тұрақты тұратын немесе шетелде уақытша тұрып жатқан ҚР-сы
азаматы тиiстi жеке бас куәлiгiн немесе Ұлттық төлқұжатын көрсетедi.
2 ҚР-да тұрақты тұратын шетел азаматы, шетел азаматының ҚР-да тұруға
арналған ықтияр хатты ұсынады. ҚР-да уақытша тұратын шетел азаматы ҚР-ның
iшкi iстер органы белгiлеген тәртiппен ҚР-да уақытша тұруға рұқсат беретiн
құжатты ұсынады.
3 ҚР-да тұрақты тұратын азаматтығы жоқ адам тұратын жерi бойынша
тiркелгендiгi туралы ҚР-сы iшкi iстер органдарының белгiсi бар азаматтығы
жоқ адамның куәлiгiн ұсынады.
Бiрқатар мемлекеттер заңдарының өз мемлекеттерi азаматтарының шетел
азаматтарымен некелерiн тек некелесетiн адамдар бұған осы мемлекеттiң
құзiреттi органының рұқсатын алған кезде ғана жарамды деп тануына
байланысты, АХАЖ органы арызды қабылдау кезiнде шетел азаматы болып
табылатын мемлекеттiң құзiреттi органынан мұндай рұқсат алудың талап
етiлетiн-етiлмейтiндiгiн арыз берушiлерден анықтап алуға тиiс.
Егер ҚР-ның азаматы некелесу кезiнде зайыбының тегiн алса, некенi
тiркеген АХАЖ органы оған жеке куәлiгiн немесе Ұлттық төлқұжатын,ол шетел
азаматына ықтияр хатты айырбастауды ұсынады.
Тарихи отанына қайтып келушiлер (оралмандар) ҚР-ның азаматтығын
қабылдамаған жағдайда ол адамдардың некелерiн тiркеу жалпы тәртiппен
жүргiзiледi.
Некені тіркеуді тілейтін адамдар, арыз берушінің біреуігаң тұратын
жеріндегі немесе некеге отырушылардың ата-аналары тұратын жердегі азаматтық
хал актілерін жазатын органға арыз береді.
Арызға қоса төмендегідей міндет атқарады:
- жеке басын куәландыратын құжаттарын көрсетеді;
- некеге кедергі келтіретін мән-жайлардың жоқтығы туралы және
денсаулықтарынын жайы туралы өзара біліскені жөнінде қолхат береді;
- әрқайсысының қанша рет некеге отырғанын және қанша баласы бар екенін
хабарлайды.
Осыларға сәйкес некеге отыру мерзімі белгіленеді.
Некені қию салтанатты жағдайда жүргізіледі және оны жүргізуде жергілікті
әкімшіліктің өкілі төмендегідей міндеттер атқарады:
- некеге отыруды тілейтіндерден түскен арызды жариялайды
- некеленушілердің болашақ жұбайлар ретіндегі олардың құқықтары мен
міндеттерін түсіндіреді;
- некеге отыруға келісімімен қоса жұбайлардың қалап алған тегін сүрап,
анықтайды.
Некеге отыруға кедергі жоқ болған жағдайда азаматтық хал актілерін
жазатын кітапқа неке туралы жазы-лады және оны азаматтық хал актілерін
жазатын орган-ның қызмет адамы қол қойып куәландырады.
Некені тіркеу, неке қию сарайының үйінде, сон-дай-ақ азаматтық хал
актілерін жазу органдарымен не-кеге отыратын адамдардың келісімі бойынша
өзге де жерде салтанатты жағдайда жүргізіледі.
Некені тіркегеннен кейін жұбайларға неке туралы куәлік беріледі.
Неке туралы жазу жағдайы неке туралы жазу жазылғанға дейін, оны тіркеу
үшін заңды кедергілер бар екендігі туралы арыз түссе, онда қызмет адамы
жазуды тоқтатуға міндетті. Сонымен қатар, арыз берушіден бір ай ішінде
нақты құжаттық дәлелдер алып келіп беруді талап етуі керек.
Некені қию тәртібі бойынша, некеге отырғысы келген азаматтардың арыздары
алдымен азаматтық хал актілерін тіркейтін мемлекет органдарынын кітабына
жазылады. Соған сәйкес некенің қиылғандық куәлігі беріледі. Тек осы
құжаттар негізінде төлқұжаттар белгіленеді. Төлқұжаттарында некеде тұрады
деген белгісі бар, бірақ некені тіркеу куәлігі жоқ жұбайды некесі
қиылғандар деп санауға болмайды.
Төмендегі жағдайларда некеге отыруға болмайды:
- некеге отыратын адамдардың біреуі болса да басқа адаммен некеде тұрса;
- бір атадан, бір анадан тараған туыстардың, бір әке-шешеден туған, әкесі
не шешесі бөлек бауырлардың, сол сияқты бала ғып алушылар мен бала боп
алынғандардың бір-бірімен некеге отыруына10;
- екі адамның біреуі болса да ақыл-есінің ауысуы немесе ақыл-есінің
кемдігі салдарынан сот әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған адамдар
арасында некеге отыруға жол берілмейді.
АХАЖ органдары ҚР-сы азаматтарының шетел азаматтарымен некелерiн тiркеу
туралы хабарламаны, белгiленген нысан бойынша мағлұматтар банкiне
мәлiмметтердi енгiзу үшiн ҚР-ның әдiлет және iшкi iстер министрлiгiне
жiбередi.
1.2 НЕКЕНІ ТОҚТАТУДЫҢ ЗАҢДЫ ТӘРТІБІ ЖӘНЕ ОДАН ТУЫНДАЙТЫН АЛИМЕНТТІК
МІНДЕТТЕМЕЛЕР
Заңмен белгiленген шарттар бұзылған жағдайда неке жарамсыз деп
танылады. Сондай-ақ жалған неке Неке және Отбасы туралы заңның 24-бабына
сәйкес жарамсыз деп танылады. Некенi жарамсыз деп тану туралы iстердi тек
сот жүргiзедi. Некенi жарамсыз деп тану туралы соттың шешiмi заңды күшiне
енген күннен бастап үш күн iшiнде соттың осы шешiмiмен екеге тұру
мемлекеттiк тiркелген жердегi азаматтық хал актiлерiн жазу органына
көшiрме жiберуге мiндеттi. Некенiң жарамсыздығы оның қиылған күнiнен
бастап танылады. Сонымен қатар, егер некенi жарамсыз деп тану туралы iс
қаралатын сәтте заңға орай оның қиылуына кедергi жасаған мән-жайлар
жойылса некенi жарамсыз деп тануға болмайды12.
Некені тіркеуді тілейтін адамдар, арыз берушінің біреуі ғана тұратын
жеріндегі немесе некеге отырушылардың ата-аналары тұратын жердегі азаматтық
хал актілерін жазатын органға арыз береді.
Арызға қоса төмендегідей міндет атқарады:
- жеке басын куәландыратын құжаттарын көрсетеді;
- некеге кедергі келтіретін мән-жайлардың жоқтығы туралы және
денсаулықтарынын жайы туралы өзара біліскені жөнінде қолхат береді;
- әрқайсысының қанша рет некеге отырғанын және қанша баласы бар екенін
хабарлайды.
Осыларға сәйкес некеге отыру мерзімі белгіленеді13.
Некені қию салтанатты жағдайда жүргізіледі және оны жүргізуде жергілікті
әкімшіліктің өкілі төмендегідей міндеттер атқарады:
- некеге отыруды тілейтіндерден түскен арызды жариялайды
- некеленушілердің болашақ жұбайлар ретіндегі олардың құқықтары мен
міндеттерін түсіндіреді;
- некеге отыруға келісімімен қоса жұбайлардың қалап алған тегін сүрап,
анықтайды.
Некеге отыруға кедергі жоқ болған жағдайда азаматтық хал актілерін
жазатын кітапқа неке туралы жазылады және оны азаматтық хал актілерін
жазатын орган-ның қызмет адамы қол қойып куәландырады.
Некені тіркеу, неке қию сарайының үйінде, сон-дай-ақ азаматтық хал
актілерін жазу органдарымен не-кеге отыратын адамдардың келісімі бойынша
өзге де жерде салтанатты жағдайда жүргізіледі.
Некені тіркегеннен кейін жұбайларға неке туралы куәлік беріледі.
Неке туралы жазу жағдайы неке туралы жазу жазылғанға дейін, оны тіркеу
үшін заңды кедергілер бар екендігі туралы арыз түссе, онда қызмет адамы
жазуды тоқтатуға міндетті. Сонымен қатар, арыз берушіден бір ай ішінде
нақты құжаттық дәлелдер алып келіп беруді талап етуі керек.
Мысалы, ерi некеге тұру кезiнде басқа әйелмен некелескенiн жасырған
жағдайда, iстi сот қарағанға дейiн ол өзiнiң бiрiншi қиылған некесiн
бұзып, ажырасып үлгере алады. Алайда некенi жарамсыз деп тану осы некенiң
қиылуы нәтижесiнде туған немесе некенi жарамсыз деп танығаннан кейiнгi
270 күннiң iшiнде туған балалардың құқығына нұқсан келтiрмейдi. Мәжбүрлеп
қиылған неке жарамсыз деп танылады. Егер некеге тұрушы адамдардың бiреуi
екiншiсiнен құрылған отбасы мүшелерiне жеке басының және қоғамның
қауiпсiздiгiне нақты қауiп төндiретiн ауруы бар екенiн жасырса, бұл
некенiң зайыбы сотқа некенi жарамсыз деп табу туралы талаппен жүгiнуге
құқылы. Тағы некенiң жарамсыздығын туғызатын жағдай - жалған неке14.
Жалған некеге тұрушылардың некеге тұрғанда барлық шарттарды орындайды
бiрақ өздерiнiң жеке мүлiктiк мүддесiне пайда келтiру үшiн некеге тұрады
және отбасы құру мақсаты болмайды.
Некенi жарамсыз деп тануды талап етуге құқығы бар адамдар:
1 Егер неке жасына толмаған адаммен неке қиылса онда оның атынан ата-
анасы, қамқоршысы, қорғаншысы немесе прокурор құқылы
2 Егер некеге тұруға ерлi-зайыптылардың бiрiнiң ерiктi келiсiмi
болмаған жағдайда мәжбүр ету, алдау немесе өзiнiң жай күйiнiң салдарынан
некеге тұруды мемлекеттiк тiркеу кезiнде өзiнiң әрекеттерiнiң маңызын
түсiнбей және өзiн-өзi билей алмауы себептi неке қиылған болса некеге
тұру арқылы құқығы бұзылған жұбай немесе прокурор жолдана алады.
Некенi тоқтату дегенiмiз - заңды тiркелген некеден туатын некелiк
қатынастардың белгiлi бiр заңды фактiлерiнiң әсерiнен тоқтатылуы болып
табылады15.
Неке жұбайлардың бiреуiнiң қайтыс болуы және оны өлдi деп жариялау
салдарынан, немесе некенi бұзу жолымен тоқтатылады. Бiрiншi жағдайда неке
өздiгiнен тоқтатылады, қосымша әрекет талап етiлмейдi. Екiншi жағдайда
ерлi-зайыптылардың өз ерiктерiмен тоқтатылады. Адам өлiмi неклiк және
отбасылық барлық қатынастарды тоқтататын заңды себеп болып табылады.
Азаматтың қаза болғандығы жөнiнде азаматтық заңдарда белгiленген тәртiппен
сот жариялайды. Неке ерлi-зайыптылардың бiреуiнiң немесе екеуiнiң өтiнiшi
бойынша, сондай-ақ сот әрекетке қабiлетсiз деп таныған жұбайдың
қорғаншысының өтiнiшi бойынша оны бұзу жолымен тоқтатылуы мүмкiн.
Ерлi-зайыптылардың бiрiн қайтыс болды деп жариялау неке қатынастарының
барлығын тоқтататын заңды факт болып табылады. Бұл негiзде некенi тоқтату
арнайы iс-әрекеттердi талап етпейдi. Егер бұрын некеде тұрған тұлға
жұбайы қайтыс болғаннан кейiн жаңа некеге тұрғысы келсе онда өзiнiң
некесiн тоқтататындығын растайтын жұбайының қайтыс болғандығы жайлы
куәлiктi АХАЖ органына тапсыруы керек.
АХАЖ органына жұбайлардың бiрiнiң берген арызы бойынша мынадай
жағдайларда неке бұзылады:
егер екiншi жұбайы
1. Сот арқылы хабар-ошарсыз кеткен деп танылса;
2. Сот жүйке ауруынан немесе ақыл-есiнiң кемдiгiнен әрекет қабiлетi
жоқ деп таныса;
3. Қылмыс жасағаны үшiн кезiнде 3 жыл мерзiмге бас бостандығынан
айыруға сотталса;
Некенi бұзу әдiстерi жұбайларға байланысты емес, яғни
алдын-ала заңда белгiленiп қойған. Егер ерлi-зайыптылардың
кәмелетке толмаған балалары болмаса онда өздерiнiң өзара келiсiлген
өтiнiшi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
М.Сапарбаев атындағы Оңтүстік Қазақстан Гуманитарлық Институты
Заң пәндері кафедрасы
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
З.ғ.к. Мицкая Е.В.
____ _______ 200__ ж
студент
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
_______
Мамандық: 050301 – Заңтану
Ғылыми жетекші:
___________________________________ ___
Шымкент – 2008
Мардан Сапарбаев атындағы Оңтүстік Қазақстан
гуманитарлық институты
Мамандық 050301 – Заңтану
Заң пәндері кафедрасы
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
З.ғ.к. Мицкая Е.В.
____ _______ 200__ ж
Студенттің дипломдық жұмысы бойынша
ТАПСЫРМАСЫ
___________________________________ ____________________
Дипломдық жұмыстың тақырыбы:
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ______________________________________-
_____
Институт бұйрығымен бекітілген № ___ ___ __________ 200__ ж.
1. Студенттің жұмысты өткізу мерзімі: ____ __________ 200___
ж.
2. Жұмыстың бастапқы мәліметтері:
.
4. Дипломдық жұмыстың ұстауы (Тізім сұрақтарды өңдеуіне жататындары):
5. Графикалық материал тізімі:
6. Кеңесшілердің жұмыс нұсқаумен қатыстылардың жұмыс бөлімдері:
Бөлім Кеңесшілер
Кіріспе
І Тарау
2 Тарау
Қорытынды және қолданылған
әдебиеттер тізімі
Қосымша
7. Тапсырманы берген күні: _________200___ ж.
Жетекші ___________________________________ _______________________
(аты- жөні, қолы)
Тапсырманы орындауға қабылдап алған студент_________________
(аты- жөні, қолы)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
Негізгі бөлім
1 Тарау. Отбасылық құқық бойынша неке
1.1 Некенiң түсiнiгi, некеге тiркелу тәртiбi, некеге тұру шарттары
1.2 Некенi тоқтатудың заңды тәртібі және одан туындайтын алименттік
міндеттемелер
1.3 ҚР-сы азаматтарының шетел азаматтарымен және азаматтығы жоқ
адамдармен некелерiн тiркеу тәртiбi
2 Тарау. Неке шарты және неке қатынастарын реттеу
2. 1 Неке шартының ұғымы, мазмұны мен оны түзудің тәртібі
2. 2 Неке шарты бойынша ата-аналар мен балалардың құқықтық жағдайлары
2. 3 Отбасы және неке мәселелері салт-дәстүр аясында
Қорытынды
Қолданылатын әдебиетер тізімі
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының осы кезде қолданылып жүрген Неке және семья
туралы кодексі 1969 жылдың 6 тамызында қабылданды. Оның қабылдануына КСРО-
ның 1968 жылдың 27 маусымындағы ССР Одағы мен одақтас республикалардың
Неке және отбасы туралы заң Негіздерін бекіту туралы заңы негіз болды.
КСРО-ның осы заңы 1968 жылдың 1 қазаңынан күшіне енгізілді де, сол уақыттан
бастап туылған балалар жөнінде қолданыла бастады.
Мәскеуде қабылданған заңдар Одақта тұратын басқа халықтардың ұлттық
дәстүріне, салтына тура келе бермеді, тіпті, кей жағдайда қарама-қарсы
келді. Мысалы, осы заңда қазақ салтында жаңа туған баланың фамилиясы
ретінде әкесінің есімі жазылмайтыны көрсетілген.
Дәстүрге, салтқа деген мұндай қарама-қайшылықты жою үшін Қазақстан
Республикасы Президентінің I992 жылдың 16 қаңтарындағы Жарлығымен кодекстің
59-бабына қосымша екінші тармақ енгізілді. Онда былай делінген: Ұлттық
салтты ескере отырып, ата-анасының (әке-шешесінің) келісімі бойынша,
баланың тегі ретінде, оның тудырған әкесінің немесе атасының (әкесінің)
есімін қолданылуына болады. Сондай-ақ 1992 жылдың 23 желтоқсанында
Қазақстан Республикасы Президентінің тағы да арнайы 1Жарлығы қабылданып,
кодекстің 16-бабына жаңадан өзгерістер енгізілді, яғни:
семья — бұдан әрі отбасы фамилиясы — бұдан әрі тегі
— неке жасы болып еркектерге — 18 жас, қыздарға — 17 жас белгіленді;
— кейбір жағдайларда аудандық, қалалық, қаладағы аудандық әкімшілік
органдардың некелік жасты төмендетуіне болады, бірақ ол бір жылдан артық
болмауы керек;
— неке жасын кеміту туралы өтінішті некеге турушылардың өздері немесе
олардың ата-аналары, қамқоршылары, некеге ерте отырудың себептерін көрсете
отырын берулері қажет;
— некеге отыру жасын төмендету барлық жағдайларда некеге отырушылардың
келісімі бойынша іске асырылады.
Еңбекті әзірлеу кезінде Неке және отбасы туралы кодекстің 1988 жылдың 1
қаңтарына дейінгі өзгерістер мен толықтырулар енгізілген ресми мәтіні
негізге алынды.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кенесінің 19973 жылғы 22
қазандағы қаулысы, Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы, жаңа
Азаматтық кодекстің жалпы бөлімі, Республика Президентінің 1992 жылдың 16
қаңтарындағы және 1992 жылдың 23 желтоқсанындағы Жарлықтары, басқа да
нормативтік-құқықтық заң актілері пайдаланылды2.
Әлемдік жүйеде қазақ халқының да басқа халықтар секілді алар орыны
ерекше. Өйткені, Қазақ деген этноним соңғы ғасырларда қалыптасқанымен,
қазақтардың тарихы үш жарым мыңжылдық дәуірлерге барып тіреледі. Оның
үстіне қазақтардың басқа халықтарды былай қойғанда, өз туыстары - түркі
тектес халықтардан өзгешеленетін әрі ежелден келе жатқан дәстүр-салттары
бар. Бұл дәстүр-салттарды, қағида-ережелерді мықты қоғамдық құрылысы
болмаса сақтап қалуы екі талай екені даусыз. Сондықтан да, сол қоғамның ең
негізгі майда бөлшегі - отбасы, біздің ата-бабаларымыздың тұрмыс-
тіршілігінде ең маңызды саналын, оны мықты ұстауға өмірдің өзі мәжбүрлеген
дей аламыз. Отбасы мықты болмаса, қоғам берік болмайтынын терең ұғынған ата-
бабаларымыз отбасын әлсіретіп-күйретпейтіндей қағида-ережелерді
қалыптастырып, оны көздің қарашығындай сақтаған. Негізгі отбасы
институттары (қалыңмал, жасау, әмеңгерлік, жеті атаға дейін қыз беріп, қыз
алмау, мұрагерлік, енші беру, жетімдерді жат жұртқа бермеу, рулық
құрдастандарының болуы, т.б.) тым ертеден-ақ қалыптасып, өр дәуірде
сомдалып, ширатына түскен. Әрине, бұл отбасы зандары қатаң қорғалғандықтан
отбасы күйреуі, ажырасу секілді кінәраттар өте сирек кездескен. Өкінішке
орай, ата-бабаларымыздың отбасы және некеге қатысты қағида-ережелерін егжей-
тегжей зерттеу әлі күнге мықтап қолға алынбай отыр. Соның нәтижесінде
қазіргі кезде отбасы мен неке зандары солға тартып, отбасылар жиі күйреуде.
Қаракөз қыздарыңыз жат-жұртқа тұрмысқа шығуда. Қазақ халқының демографиялық
өсіп-өнуі мәз емес. Қазақ халқының тек кдна болмысын танын-білуде ғана
емес, бұл ата-баба зандары тұрмыс-тіршілігімізді нығайтып, жақсартуда да
алар орыны ерекше. Еліміз тәуелсіздігін алып, егеменді ел болғалы біраз
жылдар өтті. Қазақстан мемлекетінің мығым болу-болмауы осы отбасы мен неке
кұқықтарының реттелуіне байланысты. Кешегі патшалық және кеңес өкіметі
бұрыннан мызғымай келе жатқан отбасы және неке заңдарымыздың тамырына балта
шауып, іріткі салғаны әмбеге аян. Қазір Қазақстан үшін отбасы және неке
мәселесі бірінші орында тұрған мемлекеттік саясатқа айналуы қажет. Өйткені,
Қазақстан мемлекетінің мығым болу-болмауы осы отбасы және неке құқықтарының
реттелуіне байланысты.
Отбасы және неке құқықтары әрине, қоғам, мемлекет болғаннан соң, оның күн
тәртібінен түспей, үнемі қадағаланып отырады. Алайда, ол қандай қоғам не
мемлекет, оның сол мемлекетте бірге жасаушы басқа халықтарға ұстанған
саясаты, мәселенің түп-төркінін шешіп тастайды. Оны біз кешегі кеңестік
мемлекет саясатынан өте жақсы білеміз. Сол саясат тұсында да отбасы және
неке құқықтарына ерекше көңіл бөлініп отырылды. Бірақ, басты мемлекеттік
мақсат - аз халықтарды ассимиляция жасап, орыстандыру болғанын несіне
жасырамыз?
Өкінішке орай, еліміз тәуелсіздігіне ие болғалы біраз жылдар өткенімен,
маңыздылығына қарамай отбасы және неке кұқықтары сараланып, екшелмей, әлі
сол кеңестік көзқарас пен қағида-ережелері бұл мәселеде қалып отыр.
Осындай бейберекет уақыт ішінде ата-бабаларымыздың отбасы мен неке
зандарын оқып-үйрену өте керекті болғанымен, оны мықтап қолға алмай отыр.
Нәтижеде отбасы мен неке заңдары солғын тартып, отбасы шаңырақтары ыдырап,
күйреу үстінде. Халқымыздыд демографиялық өсіп-дамуы да онша мәз емес.
Қайта құлдырай төмендеп барады. Қаракөз қандастарымыз жат-жұрттықтарға
тұрмысқа жиі шыға бастады. Тіпті, ым-көрінгенге тәндерін сатып жатыр.
Көшеде тастанды сәбилер көбейе түсуде. Мұның бәрі қоғамымызды қатты
ойландыруы тиіс. Сондықтан да, отбасы және неке заңдарына мемлекеттік
саясат есебінде қарап, зерттеу жұмыстарының ауқымын кеңейту, баспасөздер
мен телеканалдарда отбасы мәселелері басты тақырып болуын, бала шыр етіп
дүниеге келгеннен ата-баба қағида-ережелерімен сусындап өсуін қамтамасыз
ету қажет. Сонда ғана тұрмыс-тіршілігіміз нығайып, қоғамдық қарым-
қатынасымыз жақсарады.
Еліміздің нарықтық кезеңге аяқ басуымен отбасындағы мүліктік, мүліктік
емес қатынастарды реттеудің жолы ретінде неке шартына-контрактісіне тұру
қолданысқа енді. Заңдық тұрғыдан алғанда бұны құқықтық мемлекетке тән
құбылыс деп те қарауға болатындай. Некеге тұрған ерлі-зайыптылардың
құқықтарын қорғаудың жолы да. Некеге тұрғалы жатқан тараптар болашақ бір
одақтың мүшелері ретінде алдын ала өз құқықтары мен міндеттерімен
танысуларына, оларды сақтаулары, қорғалынуы мүмкіндіктерінің бар екендігін
ресми түрде көреді және сезінеді, яғни неке шарты-контрактісі ерлі
–зайыптылардың құқықтары мен міндеттерін тудыратын, оларды алып жүретін, өз
мүмкіндіктерін екі жақтың ерікті келісімі арқылы құрастыратын жағдайлардың
жиынтығы болмақ.
Ерлі-зайыптылар некеге тұрғанда неке шартын жасай алады. Бұл шартта ерлі-
зайыптылардың неке бұзылған кезде мүліктік құқықтар мен міндеттері
анықталады.
Қазақстан Республикасының 1998 жылы 17 желтоқсандағы Неке және отбасы
туралы заңында мүліктік құқығы мен некедегі ерлі-зайыптылардың міндеттерін
анықтайтын неке шартына отыруы және оны тоқтату жағдайлары қарастырылған.
Неке шартында некеге тұратын адамдардың немесе оны бұзған жағдайдағы
мүліктік құқықтары мен міндеттерін айқындайтын келісімдері танылады. Неке
шарты міндетті түрде жазбаша жасалуы және нотариуспен куәландырылуы
қажет3.
Бүгінде ел арасында үйленетін екі жастың алдын-ала контракт жасауын
Еуропа зандарына еліктеушілік сарыны деп түсінушілер де бар.
Аталған жағдайлар дипломдық жұмысымыздың өзектілігін айқындағандай.
Зерттеудің объектісі ретінде отбасы мен некедегі қоғамдық құқықтық сана,
ерлі-зайыптылардың арасындағы мүліктік және мүліктік емес қатынастар, ал
пәніне неке шарты-контрактісі алынды. Олардың өткені мен болашағы, кешегісі
мен бүгінгісі сараланып, айқындалды.
Зерттеудің мақсатына келсек, отбасы мен неке жайлы қағида-ережелердің
пайда болып, қалыптасу барысы сөз етіле отырып, оның жақсы тараптарын
қазіргі отбасы және неке зандарын жетілдіру болмақ. Әсіресе, отбасы мен
неке заңдарынан мемлекет қалыс қала алмайтыны, үнемі етене араласып, жіті
қадағалап отыруы қажеттілігі айтылады. Бұрын қазақ халқында не себепті
отбасы күйремегені нақыш дәлелдермен зерттелініп, қазіргі акаулықтар арнайы
әңгімеленеді.
Зерттеу жұмысының міндеттері.
- Отбасы және неке құқықтарына тарихи анализ жасау, құқықтық сананың
қалыптасу кезендерін айқындау;
- Отбасы және неке құқықтарының негізгі институттарын терең зерттеу, оның
маңызы мен ролін көрсету;
- Отбасы және неке туралы заңнамадағы неке қатынастары жөніндегі
нормаларға сипаттама беру;
- неке шартын түзуде ерлі-зайыптылар мен балалардың құқықтық жағдайларын
анықтау;
- ерлі зайыптылардың мүліктік және мүліктік емес құқықтары мен
міндеттерін айқындау;
- неке шартының ұғымы мен мазмұнын, мәнін ашу;
- неке шартынан туындайтын міндеттемелерге түсінік беру;
- ерлі-зайыптылардың мүліктік және мүліктік емес құқықтарын қорғауды
құқықтық қамтамасыз ету жолдарын анықтау;
- Отбасы және неке туралы заңнаманы жетілдіру.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздеріне қазіргі кездегі
қолданылып жүрген диалектикалық-материалистік, жүйелік, тарихи,
салыстырмалы, логикалық, ұлттық ерекшеліктерді үйлестіру т.б. әдістерді
кеңінен пайдаландық. Деректі негіздерін Ресей, Өзбекстан, Қазақстан
мұрағаттары мен қолжазбалардан, мұсылмандық құқық жүйесінен іздедік. Сол
секілді құқықтық ілімдерде қолданылып жүрген анализ бен синтез, индукция
мен дедукция тәрізді жалпы ғылыми әдістемелер де қамтылды4.
Бұл жұмыстың теориялық - әдістемелік негізіне еліміздің белгілі заңгер -
ғалымдары: Т.М.Культелиев, С.З.Зиманов, С.С.Сартаев. Г.С.Сапарғалиев,
М.Т.Баймаханов, Х.Арғынбаев, С.Сәбикенов, С.Ф.Ударцев, С.Ө.Созақбаев,
З.Ж.Кенжалиев, т.б. еңбектері қарастырылды.
Жұмыстың тәжірибелік маңызына келсек, диплом жұмысының негізгі идеялары
мен қағидалары, тұжырымдары мен ұсыныстары Қазақстан Республикасындағы
отбасы және неке зандарын кемелдендіруге, отбасын ыдыратып-күйретпей бекем
ұстауға септігін тигіздеді, тарихи сананы қайта оятып, патриотизмге
баулиды, тек тазалығын сақтап, иманды болуға, үлкенді -құрметтеуге, кішіні
– іззеттеуге, отбасы мүшелерінің бір-бірінің құқықтары мен бостандықтарын
сыйлауларына, мойындауларына тәрбиелейді. Бұл зерттеу материалдарын кез-
келген құқықтанушылар, сот пен прокуратура, неке сарайы қызметкерлері,
азаматтық хал актілерін тіркеу мекемесіндегілер, студенттер пайдалануына
әбден болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымына келсек, ол кіріспеден, екі тараудан және
қорытынды мен қолданыланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ТАРАУ. ОТБАСЫЛЫҚ ҚҰҚЫҚ БОЙЫНША НЕКЕ
3 НЕКЕНІҢ ТҮСІНІГІ, НЕКЕГЕ ТІРКЕЛУ ТӘРТІБІ, НЕКЕГЕ ТҰРУ ШАРТТАРЫ
Кез келген мемлекеттің қалыптасу ахуалына қарай елдің демографиялық
саясаты болады. Әлемдегіе кейбiр елдер халықтың табиғи өсімін тежеу
саясатын жүргiзедi Оған мысал ретінде Кытай Халық республикасының әр
отбасында бір ғана бала болуын міндеттейтінін алуға болады. Ендi бір елдер
өздерiн бар тұрғыдан санын артырмақшылары да бар.
Қазақстан Республикасының жерiнiң кеңдiгi табиғи ресурстарының молдығы
оларды игеру қажетiгi тұрғындар санының үнемi өсiп отыруын қажет етедi.
Қазақстан үшiн халық санын өсiрудiң интеграциялық және табиғи жолдарыңың
екеуiне де толық мүмкіндіктер жасау керек.
Халық санының табиғи өсiмiн қамтамасыз ететін контингент — жастар. ҚР-ның
азаматы болып табылатын жас адам отбасын дер кезінде құрып өмiрге бала
әкелуді асқақ, барынша ізгі, мейлiнше қасиетті борышы деп есептеуi қажет.
Оның мазмұны мөлшермен төмендегiдей: қазiр көпшiлiк әйелдер екi бала
табумен шектелiп қалады. Бұл қазiргi Қазақстан үшiн өте қауiптi. Өйткенi,
екi бала өз әкесi мен шешесiнiң қайта орнын басады5. Мұндайда өсу
болмайды. Бұған балалар елiмiнiң жоғары болып отырғаны, ол екi баланың
бiреуiнiң ер жетпей шетiнеп кетуi мүмкiн екенiн қосыңыз. Кейбiр
жастарымыздың үйленбей, отбасылық тiршiлiктен мүлдем тыс қалып қою
жағдайлары да жиi ұшырасады. Кейде үйленгендердiң өздерiнiң балалары
болмайды. Экологиялық зардаптардан қорқып, кейбiр әйелдер бала табуға
жүрексiнедi де. Осындай факторларға сүйене отырып, екi баламен шектелумен
демографиялық өсудi қамтамасыз ету мүмкiн емес. Демек, әр отбасында үш
баладан болғанда ғана халық саны кемiмей, бiр қалыпты болып тұрады. Ал
демографиялық өсу үшін кемiнде 4—5 бала өсiру керек. ҚР-ның әр азаматы, әр
әйел бiлуге тиiстi демографиялық әлiппелiк ақиқаты деп осыны айтамыз6.
Қазіргі қазақ жастарының демографиялық көзқарастары қазаққа рухани жақын
мұсылман елдерiндегiден гөрi, Батыстың күпiрлiкпен бала санын шектейтiн
көзқарасына көбiрек ұқсайды. Оның бiз сияқты аз санды халыққа пәтуа алып
келмейтiнi айқын. Жалған эмансипацияға мейлiнше мас болып, әбден оның уына
қаныққан кейбiр қазақ әйелдерi, әсiресе қалалықтар мен оқығандар бiр-екi
бала болса жеткiлiктi деп санауға бейiм тұрады. Бұл демографиялық саясат
тұрғысынан алғанда, дұрыс емес.
Саналы демографиялық көзкарас қалыптастыру үшін салиқалы қоғамдық пiкiр
керек. Оны әйел адамдар өздерi қолдап, таратса, игi болар едi. Мысалы,
қазақ сияқты бiрнеше рет ауыр геноцидтерге ұшыраған халық және Үкiмет
төрттән артық бала туған әйелдердi қолдап отыруы керек7.
Әлеуметтiк психология ғылымының өкiлердерінің жорамалауынша, отбасын
құрмаған адамдар қоғамдық қызметтердi тыңғылықты атқара алмайды,
әдiлетсiздiкке, агрессияға бейiмдiк танытады. Аса жауапты мемлекеттiк
қызметтердi отбасы бар, әсiресе артында ұрпағы, мұрагерi бар адамдарға ғана
сенiп тапсырғаны жөн. Тарихта мемлекет басшылығына келген бойдактардың
бүлдiрушiлiк әрекеттерiнiң мысалдары аз болмаса керек.
Отбасының бiрнеше түрi болады. Ата-анасы және балалары бар отбасы толық деп
аталады. Ата-анасының бiреуi ғана бар болса, ол толық емес отбасына жатады.
Ата-анасы мен балаларынан басқа туыстары қосылып өмiр сүрiп жатқан отбасы
күрделi отбасы деп атайды.
Неке. Неке — отбасын құру мақсатын көздеген ер мен әйелдiң ерiктi және
тән одағы. Некеге отырған ерлi-зайыптылар бiр-бiрiнiң алдында белгiлi бiр
құқықтарға ие болады және мiндеттер орындайды8.
Неке мiндетті түрде тiркелуi керек. Тек тiркелген некеде тұрғандардың
ғана әрекеттерiнiң заңды салдарлары болады. Өмiрде тiркелмей-ақ некеде
тұрушылар, екiншi сөзбен айтқанда, ерлi-зайыптыларға бiрге тұратындар
кездесе бередi. Олар өздерiн азаматтық некеде тұрмыз деп айтады. Бұрынғы
өткен уақыттарда неке қию үрдiсi мұсылмандар үшiн мешiтте, христиандар үшін
шiркеуде өткiзiлген кездер болған. Зайырлы мемлекет болғандықтан, бiздiң
елiмiзде делінген некенiң де, дiни мекемелердiң араласуымен қиылған некенiң
де заңды күшi жоқ. Тек мемлекегггiк органдардың — Азаматтық хал актiсiн
тiркеу бюросы куәландырған некенің ғана заңды күшi бар.
Кейде адамдар жалған некеге отыруы мүмкiн. Жалған неке, әдетте заңды
рәсiмдердiң бәрiн сақтай отырып жасалуы керек. Бiздiң жас мемлекетiмiз үшiн
әр адам-азамат — ел тағдырын шешерлiк, айқындаушы фактор. Қазақстан
Республикасы үшiн басты байлық — оның жерiнiң көптігі мен табиғи
ресурстарының молдығы ғана емес, ең алдымен оның адамдары деген сөзде үлкен
мағына бар.
Қазақстан жастары үшiн отбасын құру мен бала туып тәрбиелеу — олардың
өмiрi мен ел тағдырының әлiппесi. Демограф ғалымдар мұндайда “демографиялық
әлiппе” ұғымын қолданады9.
Отбасы некеден, туысқанан, ата-ана мен балалар арасындағы қатынастардан
туындайтын құқықтармен және мiндеттермен байланысқан адамдар тобы. Отбасы —
қоғамның тiрегi, оның алғашқы ұяшығы. Адам өмiрінiң мәнi алдымен оның
отбасының болуы немесе болмауымен өлшенедi. Отбасынсыз адам бақытты болуы
мүмкiн емес.
Ондайга адамдар белгiлi бiр материалдық және басқа тиiмдiлiктерге кол
жеткiзу үшiн баруы мүмкiн. Заңда белгiленген тәртiппен жасалса да, отбасын
құру ниетiн көздемеген, сонысымен ерлi-зайыптылардың құқықтары мен
мiндеттерiн туғызбайтын неке жалған болып табылады.
Қазақстан Республикасының неке және отбасы туралы заңы бойынша, неке жасы
еркектер мен әйелдер үшiн он сегiз жас болып белгiленген. Алайда делелдi
себептер болған жағдайда неке жасына екi жыл толмайтын азаматтардың некесi
тiркелуi мүмкiн. Неке жасын төмендету туралы мәселенi накгы себептердi
керсете отырып, некете тұруға тiлек бiлдiрушiлердiң өздерi немесе олардың
ата-аналары, кейде қорғаншылары көтере алады.
Отбасын құру ұстанымдары. Отбасын құру белгiлi бiр ұстанымдар негiзiнде
жүзеге асырылады. Олардың бастылары мыналар:
— еркек пен әйелдiң некелiк одағының ерiктiлiгi;
— отбасындағы ерлi-зайыптылардың құқықтарының теңдiгi;
— бөгде адамдардың отбасы iсiне араласуына жол бермеу;
— отбасының iшкi мәселелерiн келiсiп шешу;
- балалардың отбасында тәрбие алуына және олардың қамына басым көңiл бөлу;
— кәмелетке толмаған және еңбекке қабiлетсiз отбасы мүшелерiнiң құқықтары
мен мүдделерiнiң қорғалуына басым көңiл бөлу;
— отбасы мүшелерiнiң құқықтарының сот арқылы қорғалуының қамтамасыз етiлуi;
— отбасындағы салауатгы өмiр салтын қолдау;
— отбасы мүшелерiнiң бiр-бiрiнiң қамын ойлауы.
Азаматтық хал актiсiн тiркеу бюросының жауапты қызметкерлерi тiркеу жасамас
бұрын некеде тұруға тiлек бiлдiрушiлер туралы мәлiметтермен танысады. Егер
некеге тұруға тiлек бiлдiрушiлердің бiрi тiркелу үрдiсi мезетiнде өзге
азаматпен некеде тұрса немесе олардың бiрiнiң әрекет қабiлеттiлiгi болмаса,
ондай жағдайларда неке тiркелмейдi.
Некеде тұрғандардың жеке азаматтық құқықтары сақталады. Әркiм кандай іспен
шұғылданатынын өзі шешедi; мамандықтарын өзi таңдайды; қайда тұру
керектiгiн, өзге отбасылық мәселелердi бiрiгiп шешедi.
Некеге тұрғандардың әрқайсысы күйеуінің немесе әйелдiң фамилиясын
қабылдауды өзi шешедi. Қазiргi Қазақстанның отбасы заңдылықтары бойынша
қосарланған фамилияның болуына рұқсат етiледi.
Отбасындағы балалар мен ата-аналардың құқықтары. Отбасы жағдайында бала
ерекше құқықтарға ие. ҚР заңы бойынша, он сегiз жасқа (кәмелетке) толмаған
азаматтар бала болып есеттеледi. Эр баланың отбасында өмiр сүруге және
тәрбиелетуге құқығы бар. Бала отбасында өз мүшесiн қозғайтын кез келген
мәселенi талқылауға қатысуы керек. Соттасу кезiңде сегіз жасқа толған
баланың айтқан пiкiрi ескерiледi.
Ата-ананың балалар алдындағы құқықтары мен мiндеттерi тән. Ата-аналар
балаларының денсаулығын қадағалауға, оларды тәрбиелеуге, орта бiлiм алуын
қамтамасыз етуге мiндеттi.
Отбасын құра алмау құбылысы. Бұрын қазақ қауымында ерi қайтыс болған
бiрен-саран мосқал жесiрлер болмаса, отырып қалған “кәрi қыздар” болмайтын.
Өйткенi, бойжеткеннiң тұрмысқа шығып, бала сүйiп, отбасы рахатына бөленуін
олардың ата-аналары, аға-жеңгелерi алдын ала ойластыратын, бүкiл қоғам
болып қамқорлық көрсететін. Ал қазiргi жағдай мүлдем басқаша. Тұрмыс құра
алмай, өмiр бойы жалғызбасты болып қалғандар көптеп саналады.
Мысалы, 80-жылдардың соңына қараған шақта тек қазақтар арасында 30 бен 50
жас аралығында 44 мың сур бойдак пен 25 тен 45 жас аралығындағы күйеуге
шықпай қалған 88 мың қыз болды10.
Бұл құбылыс — тұрмысқа шықпай қалған жастардың ғана қасiретi емес, жалпы
халқының, мемлекеттiң басына түскен әлеуметтiк қырсық. Оның терец саяси
және әлеуметтiк сырлары бар. Қазiргi Қазақстан Үкiметi де осы бiр
келеңсiздiктiң алдын алу шараларын жасауға тырысып та отыр. Бiрақ бұл
мәселенi түпкiлiктi шешу үшiн арнайы пәрмендi демографиялық саясат жүргiзу
керек.
Отбасының тұрпаттары. Отбасының түрлi тұрпаттары бар. Олардың iшiнде
бүгінде кең таралғаны кіндік отбасы (семьялар) ата-аналардан және олардың
балаларынан тұрады. Отбасының екі нұсқасы болуы мүмкiн: балалы және
баласыз, ерлi-зайыптылардан ғана тұратын отбасылар. Отбасында бала
болмаудың екi себебi болуы мүмкiн. Бiрiншiден, 1 адам өмiрлерiн бiрге
өткізу үшiн үмiттерiне, армандарына қол ұстасып бiрге ұмтылып, дүние жинап
татымды өмір сүру үшiн отбасын құрады, бала өсiрiп, тәрбиелеудi мақсат
тұтпайды. Қазiргi Қазақстан Республикасының демографиялық саясаты
тұрғысынан алып қарағанда бұл құпталмайды. Отбасында бала болмауының екiншi
себебi — көпшілiк жағдайда ерлi-зайыптылардың денсаулығына байланысты бала
тууға мүмкiндіктерi болмауы. Мұндайда қазір медицина белсiз еркектер мен
бедеу әйелдерге тұру әдістердi қолдана отырып, үлкен көмек көрсете алатынын
ескере кеткен жөн.
Солардың бiрi - суррогат ата-ананың көмегiмен балалы болу. Заңдылық және
адамгершiлiк тұрғыдан әлi толық негiзделмесе де, бұл құбылыстың өмірлік
практикада орын алып отырғаны аян. Ал қазіргі Қазақстанда бала асырап
алудың мүмкіндігі мол. Бұл акт асырап алушылардан парасаты көп
жауапкершiлiкті талап етедi11.
Кеңейт’лген (расширенная) отбасы, ерлi-зайыптылармен олардың балаларымен
қоса, өзге туысқандарын да бiрiктреді. Мұндайда кіндік отбасымен ата мен
әже немесе үйленген ересек балалар қосағымен, балаларымен немесе аға-жеңге,
апа-жезде, балаларымен бiрiгiп өмiр сүруi мүмкiн.
Бұрын қаза арасында ондаған адамдардан тұратын кеңейтiлген отбасылар көп
болған. Жеке меншiкке негiзделген мал шаруашылығы жағдайында кеңейтiлген
отбасылар өздерiн жақсы ақтады. Қазiргi қоғамнын ширыға (Интәнсивтi) даулы
жағдайында күрделендірілген отбасылардың өмiр сүруi қиындап кеттi. Адамдар
арасындағы қатынастағы жоғары деңгейдегi интеграцияның нәтижесiнде
жастардын олеумеiтiх жағдайлары мен мәртебесi жағынан бiр-бiрiнен алшақ
адамдардың бiр отбасына бiрiгiл өмiр сүруi мүмкiн болмайтын болды.
Эксперименттi отбасының мысал ретiнде ер мен әйел заңды некеге отырмай,
өз беттерiмен одақ құрып тұра беруiн келтiруге болады. Халық арасында оны
“азаматтық неке” деп атау бар. Азаматтық хал актiсiн тiркеу органында
белгiленбегендiктен, “азаматтық некелі” отбасы заңды деп танылмайды.
Олардың ерлi-зайыптылық қатынастарына мемлекет араласпайды. Бар мәселесiн
олар өздерiнiң адамгершiлiгi тұрғысынан шешедi.
Моногамды және полигамалық отбасылар. Жыныстық байланыстарына қарай
отбасылар негiзiнен моногамды және полигамды болып бөлiнедi. Бір әйел мен
бір еркектiң некелік одағы моногомды отбасы деп бөлінеді. Бұл — некелiк
формалардың iшiндегi ең кең таралған түрi.
Екi немесе одан көп әйел алушылықты полигамия дейдi. Некенiң бұл түрi де
өзiндiк (Специфическая) нышандарымен дүние жүзiлiк мәдениеттерде жиi
ұшырасады. Кейбір ислам елдерiнде полигамды ресми рұқсат етiлген.
Қоғамдық дамыған елдердің азаматтары некенiң бұл формасын құптамайды.
Өткен ғасырларда қазақ арасында да полигамалық неке формалары ұшырасты.
Бұл көбiнесе ауқатты адамдар арасында кездестi. Көпшіліктiк жағдайда екi
әйел алушылық отбасының шаруашылығын жүргiзуге қолайлы болды. Көп бала
тапқан бейбішенің (отағасының бiрiншi әйелi) балаларды бағу және
тәрбиелеуге, отбасы шаруашылығын жүргiзуге шамасы келмеген жағдайларда
еркектiң екіншi әйел (тоқал) алу жағдайы қарастырылды. Оның батагерi
бәйбiшенiң өзi болып, тоқалы өзi таңдаған жағдайлар да жиi ұшырасатын.
Мұндайда бәйбіше тоқалдың баласын өз бауырына салып алып, оған ақылын
айтып, шаруашылық басқарып отырады, ал тоқал негiзгi шаруашылық жұмыстарды
атқарады. Әрине, қазақ полигамды отбасын құрайтын әйелдер үнемi тату болды
деп айтуға болмайды.
Отбасының дәстүрге негiзделмеген өзге де тұрпаттары бар. Оларды
әлеуметтік тұрғыдан экспериметтi отбасылар деп саралау қабылданған.
Ислам дiнi еркекке тертке дейiн айел алуга рұқсат етедi. Мұндайда
әйелдердiң құқығы сыйлануы, олардың алаланбауы жәбiрленбеуi қадағаланалы.
Қазiргi Қазақстанда полигамды некеге рұқсат етудi қолдайтындар да бар.
Олар өздерiнщ бұл тургысын демографиялық мәселелердi дұрыс шешуге
бағытталғандығымен, атап айтқанда, статистика бойынша, отбасын құра алмай
жүрген қазақ қыздарының көбейiп отырумен түсiндiредi.
Кейбiр мәдениеттерде бiр әйелдiң екi немесе бiрнеше еркекпен тұру
құбылысы да ұшырасады. Полиандрия деп аталатын некенің бұл тұрпаты өте
сирек кездеседi және ондайда түрлi себепгермен елде ерлердің көп,
әйелдердiң аз болуынан жол берiлуi мүмкiн.
Отбасының атқаратын функциясы. Отбасы мынадай функциялар атқарады:
- бала өсiрiп, тәрбиелеу арқылы ұрпақ жалғастығын қамтамасыз ету. Қоғам
үнемi өзiнiң демографиялық өсуiн қамтамасыз етуi керек. Әсiресе жерi көп,
халқы аз Қазақстан қоғамы үшін бұл өте өзектi болып табылады. Өйткенi,
қазақ жерiнiң мол табиғи байлығын игеру, орасан үлкен аумақты қорғау, дүние
жүзiндегi қуатты елге айналу үшiн Қазақстан Республикасына адам керек.
Келешекте Қазақстан 50 млн. тұрғыны бар iрi елге айналуы керек. Сондықтан
мемлекет жастардың дер көзiнде отбасын құруына, бала өсiруiне мүдделi;
— баланы әлеуметтенуге (социализация), екiншi сөзбен айтқанда, қоғамда өмiр
сүруге дайындау. Баланың қоғамда бағаланатын құндылықтарды меңгеруiн, бiлiм
алуын, кәсiп тандауып, өзiнiң қабiлеттерiн пайдаланып еңбек етуiн, қоғамда
өмiр сүруге үйренуiн алдымен отбасы қамтамасыз етедi;
— отбасы мүшелерiн баспанамен, көлiкпен, киiммен, тамақпен, үй заттарымен,
оқуға, еңбек етуге қажеттi жабдықтармен, тағы да басқа материалдық
құндылықтармен қамтамасыз ету. Отбасьның атқаратын қызметi бұлармен
шектелмейдi.
Отбасындағы қатынастар. Қазақ отбасыларында еркектiң басқарушылық ролi
әрқашан үстем болып келдi. Қазiр отбасын билеушiлiк мәртебесi екi адамның
тәндiгiне және бiр-бiрiн сыйлай алуына негiздеу басым орын алады. Бұл жерде
мүлiктiк катынастардың басын ашып алудың маңызы бар. Айырылысудың көп болуы
мәселенiң бұл жағын заңды негiздеп тастаудың кажеттiгiн тудыруда12.
Дәстүрлi қазақ отбасында жеке отбасып құрып бөлек шыққан ұл әкеден еншi
алады, қызға тиiстi материалдық игiлiк ол тұрмысқа шыққанда жасау ретiнде
берiледi. Қара шаңыраққа кенже ұл ие болады. Қазiргi Қазақстан
отбасыларында мүлiктiк қатынастар отбасы мүшелерiнiң өздерiнiң келiсiмiмен,
егер даулы жағдайлар туа қалса, Қазақстан Республикасында әрекет ететiн
заңдылықтар негiзiнде шешiледi.
Некелесудiң рәсiмдерi әр елде әртүрлi дүние жүзi елдерiнiң көпшiлiгiнде
қалыңдыққа жасау беру қабылданған және өтемдi де тиiснше қалыңдықтың ата-
анасы алады. Қазақтар мұны “қалың беру” дейдi. Некенiң заңды аясында отбасы
мүлiктерiн бөлуге қатысты мәселелер қарастырыладь. Сонымен қоса, балалармен
байланысты заңды катынастар болады.
Некелесу үшiн әйелдің келiсiмiн сұрау мiндетті болмайтын жүйелер де,
балаларды ерте, тiптi олар дүниеге келмей тұрып некелестiру құбылыстары да
ұшырасады13.
Қазақта мутты дейдi. Атастыру көбiнесе бiрiн-бірi жақсы бiлетiн таныстар,
достар көбiнесе қудандалы адамдар арасында жасалады. Отбасы мұндайда екi
бала арасындағы махаббатқа емес, сенiмге, жауапкершiлiкке, ең бастысы, құда
болып отырған отбасылардың әлеуметтiк мәртебесiне құрылады. Соңғы фактор
байланыстырушы роль атқарады және некенiң берiктiгiн қамтамасыз етедi.
Өйткенi, қоғамда алатын орны мен материалдық қамтамасыздығы құрайлас,
мәртебелерi тең адамлардың балаларының да арасында тән қатынас орнайды.
Сүйiсiп қосылғандар арасында көп кездесетiндей, жас жұбайлар арасында
бiреуi артықшылығын (байлығын) арқаланып өктемдiк жүргiзу, екiншiсi
кемітiлiгiн (Мысалы, төмен жақтан шыққандығын мойындап бағынышты жағдайға
тұсу құбылыстары болмайды. Сырттай қарағанда өркениеттiлiк тән аулақ жатқан
сияқты болып көрiнгенiмен, атастыру нәтижесiнде отбасын құрудың көбiнесе
сотты болып шығуының сыры осында.
Пәнаралық байланыс: “Қозы-Керпеш Баян сұлу” поэмасындағы Қарабай мен
Сарыбайдың әлi дүниеге келмеген балаларын атастыруын еске түсiрсек. Олар
бiрiнiң әйелi ұл, екіншiсiнiң әйелi қыз туса, құда боламыз деп шарттасқан
болатын15.
Отбасы үшiн оны құруға ниет етушiлердiң этикалық құндылықтарды игеруi
маңызды рол атқарады. Этикалық құндылықтар қалыптасқан дос түрлермен,
зандылықтармен қосылып, отбасын құрушылардың бiр-бiрiне қатынасына,
сонысымен отбасының тағдырына тұра әсер етедi.
Көптеген адамдар отбасын құрудың негiзi махаббат деп есептейдi, дегенмен,
ерлi-зайыптылар арасындағы қатынастарда жауапкершiлiк пен сенiмнiң де
атқаратын ролi аз болмаса керек.
Жауапкершiлiк ата-аналар мен балалар арасындағы катымастарды ретке
келтiретiн негiзгi этикалык категория болып табылады. Отбасын құрған екi
адам өздерiнiң балаларының қамын ойлауға мiндеттi. Олар үйлене салып,
болашақта дүниеге келетiн ұрпағының материалдық қамтамасыздығы, тәрбиесi,
оқуы, мамандалуы туралы ойлауы керек. Қазақтар әдетте аяқталып кеткен
балаларын “ендi менде қарызың жоқ” дегенге келтiрiп, итерiп тастамайды,
оларға өмiрiнiң ақырына дейiн көмегiн аямайды.
Сонымен қоса, балалар да өз кезегінде ауру немесе қартайған ата-
аналарына, ағаларына, апаларына қарасуға мiндеттi. Жауапкершiлiктiң бұл
түрi жандандырылмаса да, моральдық ұстанымның жалпылама қабылданған
нормасына жатады.
Белгiлi бiр себептерден ата-аналар балаларын қамтамасыз ете алмаса, онда
бұл iске мемлекет араласады. Мемлекеттiң отбасы iстерiне араласуы
белгiленген заңдылықтар негiзiнде жүзеге асырылады. Кейбiр елдерде ата-
анасы қарамай тастап кеткен балаларды жеке және қоғамдық топтар қамқорлыққа
алады. Мұндайда олардың әрекетiн мемлекет өз тарапынан бақылауға алады.
Сенiм — отбасы шеңберiнде әрекет ететiн азаматтық құндылықтардың бiрi.
Сенiм болған отбасының шаңырағы биiк, босағасы берiк болады. Статистика
бойынша, ажырасушылықтың елеулi бөлiгi ерлi-зайыптылар арасында сенiмнiң
болмауынан немесе оны сақтамағандықтан болатын керiнедi. Сенiм болған жерде
жайлылық, түсiнiстiк болады, отбасының қауiпсiздiгi күшейедi.
Неке және отбасы туралы заңның 1-бабына сәйкес неке-ерлi-зайыптылар
арасындағы мүлiктiк және мүлiктiк емес жеке қатынастарды туғызатын,
отбасын құру мақсатымен заңдарда белгiленген тәртiппен тараптардың ерiктi
және келiсiм жағдайында жасалған еркек пен әйелдiң арасындағы тең құқықты
одақ.
Заңды рәсiмi некенiң АХАЖ бөлiмiнде некенi тiркеу болып табылады18.
Некенiң 2 құқықтық маңызы бар.
1 Құқық пен мiндет туғызады.
2 Дәлелдеме ретiнде қолданылады.
Дiни тәртiппен жасалған неке құқықтық салдарды туғызбайды.Сонымен қатар
ер мен әйелдiң нақты қарым қатынаста тұрғандығы және заңды некеде тұрған
ерлi-зайыптылар мен құқықтық жағдайлары бiрдей емес.
Неке және отбасы туралы заңның 9-бабына сәйкес некеге тұру
шарттарының бiрi еркек пен әйелдiң өзара ерiктi келiсiмi болып табылады.
Бұл конституциялық принциптерден туындайтын шарт және некеге
тұрушылылардың неке жасына толуы қажет. Заң бойынша неке жасы-18 жас.
Некеге тұрушылардың өтiнiшi бойынша және себептi жағдайларда АХАЖ
бөлiмiнiң меңгерушiсiнiң келiсiмi бойынша неке жасы 2 жастан жоғары
төмендемейдi. Неке жасын төмендету туралы өтiнiштi некеге тұруға тiлек
бiлдiрушiлер немесе олардың ата-аналары не қорғаншылары,қамқоршылары
қорғай алады.
Неке жасына толмаған адамдар арасындағы некеге ата-аналарының не
қорғаншыларының келiсiмiмен ғана рұқсат етiледi.
Заңның 11-бабына сәйкес араларынды неке қиылуына жол берiлмейтiн
адамдар:
1 бiреуi болса да басқа тiркелген некеде тұрған адамдардың.
2 тiкелей ата-тегi бойынша және өзiнен тарайтын жақын туыстардың, ата-
анасы бiр және ата-анасы бөлек әкесi немесе анасы ортақ ағалы-iнiлер мен
апалы-сiңлiлердiң
3. асырап алушылар мен асырап алғандардың
4. бiреуiн болса да психикалық ауруының немесе ақыл-есi кемдiгi
салдарынан сот әрекетке қабiлетсiз деп танылған ададардың арасында
жол берiлмейдi.
Неке АХАЖ бөлiмiнде тiркеледi. Некеге тұру үшiн екi жақтың
келiсiмi бойынша некеге тұруға ниет бiлдiрушiлердiң олардың әке-шешесiнiң
тұрғылықты жерiндегi АХАЖ бөлiмiне арыз жазуы тиiс. Некенi қию кезiнде
өкiл жiберуге жол берiлмейдi. Некенi қию некеге тұруға тiлек бiлдiрушiлер
АХАЖ органына арыз берген күннен бастап бiр ай мерзiм өткен соң
жүргiзiледi. Дәлелдi себептер болған жағдайда, неке қиюды мемлекеттiк
тiркеу орны бойынша АХАЖ органы бiр ай өткенге дейiн неке қиюға, сондай-ақ
осы мерзiмдi Ұзартуға, бiрақ бiр айдан аспайтын мерзiмге ұзартуға рұқсат
етуi мүмкiн.
Ерекше мән-жайлар болған кезде (жүктiлiк, бала тууы, бiр тараптың
өмiрiне тiкелей қауiп төнуi және басқа да ерекше мән-жайлар) неке өтiнiш
берiлген күнi қиылуы мүмкiн. Некеге тұруға тiлек бiлдiрушi адамдарға
медициналық және медициналық-генетикалық мәселелер мен репродукциялық
денсаулық қорғау мәселелерi бойынша консультация беру мен тексерудi
мамандандырылған денсаулық сақтау мекемелерi және некеге тұратын
адамдардың екеуiнiң келiсiмiмен ғана жүргiзiледi. Некеге тұратын адамдар
тексерудiң нәтижелерi медициналық құпия болып табылады және ол некеге
тұруға ниеттенген адамдарға тексеруден өткен адамның келiсiмiмен ғана
хабарлануы мүмкiн.
ҚР-сы Президентiнiң Шетел азаматтарының ҚР-дағы құқықтық жағдайы
туралы заң күшi бар жарлығының 14-бабына сәйкес шетел азаматтары ҚР-ның
азаматтарымен некеге тұра алады немесе некенi бұза алады, неке және отбасы
қатынастарында ҚР-ның заңдарына және халықаралық шарттарына сәйкес ҚР-ның
азаматтарымен бiрдей құқықтарды пайдаланады және мiндеттер көтередi.
Арызды АХАЖ органдарына беру кезiнде жеке басты куәландыратын мынадай
құжаттар берiлуi тиiс.
1 Қазақстанда тұрақты тұратын немесе шетелде уақытша тұрып жатқан ҚР-сы
азаматы тиiстi жеке бас куәлiгiн немесе Ұлттық төлқұжатын көрсетедi.
2 ҚР-да тұрақты тұратын шетел азаматы, шетел азаматының ҚР-да тұруға
арналған ықтияр хатты ұсынады. ҚР-да уақытша тұратын шетел азаматы ҚР-ның
iшкi iстер органы белгiлеген тәртiппен ҚР-да уақытша тұруға рұқсат беретiн
құжатты ұсынады.
3 ҚР-да тұрақты тұратын азаматтығы жоқ адам тұратын жерi бойынша
тiркелгендiгi туралы ҚР-сы iшкi iстер органдарының белгiсi бар азаматтығы
жоқ адамның куәлiгiн ұсынады.
Бiрқатар мемлекеттер заңдарының өз мемлекеттерi азаматтарының шетел
азаматтарымен некелерiн тек некелесетiн адамдар бұған осы мемлекеттiң
құзiреттi органының рұқсатын алған кезде ғана жарамды деп тануына
байланысты, АХАЖ органы арызды қабылдау кезiнде шетел азаматы болып
табылатын мемлекеттiң құзiреттi органынан мұндай рұқсат алудың талап
етiлетiн-етiлмейтiндiгiн арыз берушiлерден анықтап алуға тиiс.
Егер ҚР-ның азаматы некелесу кезiнде зайыбының тегiн алса, некенi
тiркеген АХАЖ органы оған жеке куәлiгiн немесе Ұлттық төлқұжатын,ол шетел
азаматына ықтияр хатты айырбастауды ұсынады.
Тарихи отанына қайтып келушiлер (оралмандар) ҚР-ның азаматтығын
қабылдамаған жағдайда ол адамдардың некелерiн тiркеу жалпы тәртiппен
жүргiзiледi.
Некені тіркеуді тілейтін адамдар, арыз берушінің біреуігаң тұратын
жеріндегі немесе некеге отырушылардың ата-аналары тұратын жердегі азаматтық
хал актілерін жазатын органға арыз береді.
Арызға қоса төмендегідей міндет атқарады:
- жеке басын куәландыратын құжаттарын көрсетеді;
- некеге кедергі келтіретін мән-жайлардың жоқтығы туралы және
денсаулықтарынын жайы туралы өзара біліскені жөнінде қолхат береді;
- әрқайсысының қанша рет некеге отырғанын және қанша баласы бар екенін
хабарлайды.
Осыларға сәйкес некеге отыру мерзімі белгіленеді.
Некені қию салтанатты жағдайда жүргізіледі және оны жүргізуде жергілікті
әкімшіліктің өкілі төмендегідей міндеттер атқарады:
- некеге отыруды тілейтіндерден түскен арызды жариялайды
- некеленушілердің болашақ жұбайлар ретіндегі олардың құқықтары мен
міндеттерін түсіндіреді;
- некеге отыруға келісімімен қоса жұбайлардың қалап алған тегін сүрап,
анықтайды.
Некеге отыруға кедергі жоқ болған жағдайда азаматтық хал актілерін
жазатын кітапқа неке туралы жазы-лады және оны азаматтық хал актілерін
жазатын орган-ның қызмет адамы қол қойып куәландырады.
Некені тіркеу, неке қию сарайының үйінде, сон-дай-ақ азаматтық хал
актілерін жазу органдарымен не-кеге отыратын адамдардың келісімі бойынша
өзге де жерде салтанатты жағдайда жүргізіледі.
Некені тіркегеннен кейін жұбайларға неке туралы куәлік беріледі.
Неке туралы жазу жағдайы неке туралы жазу жазылғанға дейін, оны тіркеу
үшін заңды кедергілер бар екендігі туралы арыз түссе, онда қызмет адамы
жазуды тоқтатуға міндетті. Сонымен қатар, арыз берушіден бір ай ішінде
нақты құжаттық дәлелдер алып келіп беруді талап етуі керек.
Некені қию тәртібі бойынша, некеге отырғысы келген азаматтардың арыздары
алдымен азаматтық хал актілерін тіркейтін мемлекет органдарынын кітабына
жазылады. Соған сәйкес некенің қиылғандық куәлігі беріледі. Тек осы
құжаттар негізінде төлқұжаттар белгіленеді. Төлқұжаттарында некеде тұрады
деген белгісі бар, бірақ некені тіркеу куәлігі жоқ жұбайды некесі
қиылғандар деп санауға болмайды.
Төмендегі жағдайларда некеге отыруға болмайды:
- некеге отыратын адамдардың біреуі болса да басқа адаммен некеде тұрса;
- бір атадан, бір анадан тараған туыстардың, бір әке-шешеден туған, әкесі
не шешесі бөлек бауырлардың, сол сияқты бала ғып алушылар мен бала боп
алынғандардың бір-бірімен некеге отыруына10;
- екі адамның біреуі болса да ақыл-есінің ауысуы немесе ақыл-есінің
кемдігі салдарынан сот әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған адамдар
арасында некеге отыруға жол берілмейді.
АХАЖ органдары ҚР-сы азаматтарының шетел азаматтарымен некелерiн тiркеу
туралы хабарламаны, белгiленген нысан бойынша мағлұматтар банкiне
мәлiмметтердi енгiзу үшiн ҚР-ның әдiлет және iшкi iстер министрлiгiне
жiбередi.
1.2 НЕКЕНІ ТОҚТАТУДЫҢ ЗАҢДЫ ТӘРТІБІ ЖӘНЕ ОДАН ТУЫНДАЙТЫН АЛИМЕНТТІК
МІНДЕТТЕМЕЛЕР
Заңмен белгiленген шарттар бұзылған жағдайда неке жарамсыз деп
танылады. Сондай-ақ жалған неке Неке және Отбасы туралы заңның 24-бабына
сәйкес жарамсыз деп танылады. Некенi жарамсыз деп тану туралы iстердi тек
сот жүргiзедi. Некенi жарамсыз деп тану туралы соттың шешiмi заңды күшiне
енген күннен бастап үш күн iшiнде соттың осы шешiмiмен екеге тұру
мемлекеттiк тiркелген жердегi азаматтық хал актiлерiн жазу органына
көшiрме жiберуге мiндеттi. Некенiң жарамсыздығы оның қиылған күнiнен
бастап танылады. Сонымен қатар, егер некенi жарамсыз деп тану туралы iс
қаралатын сәтте заңға орай оның қиылуына кедергi жасаған мән-жайлар
жойылса некенi жарамсыз деп тануға болмайды12.
Некені тіркеуді тілейтін адамдар, арыз берушінің біреуі ғана тұратын
жеріндегі немесе некеге отырушылардың ата-аналары тұратын жердегі азаматтық
хал актілерін жазатын органға арыз береді.
Арызға қоса төмендегідей міндет атқарады:
- жеке басын куәландыратын құжаттарын көрсетеді;
- некеге кедергі келтіретін мән-жайлардың жоқтығы туралы және
денсаулықтарынын жайы туралы өзара біліскені жөнінде қолхат береді;
- әрқайсысының қанша рет некеге отырғанын және қанша баласы бар екенін
хабарлайды.
Осыларға сәйкес некеге отыру мерзімі белгіленеді13.
Некені қию салтанатты жағдайда жүргізіледі және оны жүргізуде жергілікті
әкімшіліктің өкілі төмендегідей міндеттер атқарады:
- некеге отыруды тілейтіндерден түскен арызды жариялайды
- некеленушілердің болашақ жұбайлар ретіндегі олардың құқықтары мен
міндеттерін түсіндіреді;
- некеге отыруға келісімімен қоса жұбайлардың қалап алған тегін сүрап,
анықтайды.
Некеге отыруға кедергі жоқ болған жағдайда азаматтық хал актілерін
жазатын кітапқа неке туралы жазылады және оны азаматтық хал актілерін
жазатын орган-ның қызмет адамы қол қойып куәландырады.
Некені тіркеу, неке қию сарайының үйінде, сон-дай-ақ азаматтық хал
актілерін жазу органдарымен не-кеге отыратын адамдардың келісімі бойынша
өзге де жерде салтанатты жағдайда жүргізіледі.
Некені тіркегеннен кейін жұбайларға неке туралы куәлік беріледі.
Неке туралы жазу жағдайы неке туралы жазу жазылғанға дейін, оны тіркеу
үшін заңды кедергілер бар екендігі туралы арыз түссе, онда қызмет адамы
жазуды тоқтатуға міндетті. Сонымен қатар, арыз берушіден бір ай ішінде
нақты құжаттық дәлелдер алып келіп беруді талап етуі керек.
Мысалы, ерi некеге тұру кезiнде басқа әйелмен некелескенiн жасырған
жағдайда, iстi сот қарағанға дейiн ол өзiнiң бiрiншi қиылған некесiн
бұзып, ажырасып үлгере алады. Алайда некенi жарамсыз деп тану осы некенiң
қиылуы нәтижесiнде туған немесе некенi жарамсыз деп танығаннан кейiнгi
270 күннiң iшiнде туған балалардың құқығына нұқсан келтiрмейдi. Мәжбүрлеп
қиылған неке жарамсыз деп танылады. Егер некеге тұрушы адамдардың бiреуi
екiншiсiнен құрылған отбасы мүшелерiне жеке басының және қоғамның
қауiпсiздiгiне нақты қауiп төндiретiн ауруы бар екенiн жасырса, бұл
некенiң зайыбы сотқа некенi жарамсыз деп табу туралы талаппен жүгiнуге
құқылы. Тағы некенiң жарамсыздығын туғызатын жағдай - жалған неке14.
Жалған некеге тұрушылардың некеге тұрғанда барлық шарттарды орындайды
бiрақ өздерiнiң жеке мүлiктiк мүддесiне пайда келтiру үшiн некеге тұрады
және отбасы құру мақсаты болмайды.
Некенi жарамсыз деп тануды талап етуге құқығы бар адамдар:
1 Егер неке жасына толмаған адаммен неке қиылса онда оның атынан ата-
анасы, қамқоршысы, қорғаншысы немесе прокурор құқылы
2 Егер некеге тұруға ерлi-зайыптылардың бiрiнiң ерiктi келiсiмi
болмаған жағдайда мәжбүр ету, алдау немесе өзiнiң жай күйiнiң салдарынан
некеге тұруды мемлекеттiк тiркеу кезiнде өзiнiң әрекеттерiнiң маңызын
түсiнбей және өзiн-өзi билей алмауы себептi неке қиылған болса некеге
тұру арқылы құқығы бұзылған жұбай немесе прокурор жолдана алады.
Некенi тоқтату дегенiмiз - заңды тiркелген некеден туатын некелiк
қатынастардың белгiлi бiр заңды фактiлерiнiң әсерiнен тоқтатылуы болып
табылады15.
Неке жұбайлардың бiреуiнiң қайтыс болуы және оны өлдi деп жариялау
салдарынан, немесе некенi бұзу жолымен тоқтатылады. Бiрiншi жағдайда неке
өздiгiнен тоқтатылады, қосымша әрекет талап етiлмейдi. Екiншi жағдайда
ерлi-зайыптылардың өз ерiктерiмен тоқтатылады. Адам өлiмi неклiк және
отбасылық барлық қатынастарды тоқтататын заңды себеп болып табылады.
Азаматтың қаза болғандығы жөнiнде азаматтық заңдарда белгiленген тәртiппен
сот жариялайды. Неке ерлi-зайыптылардың бiреуiнiң немесе екеуiнiң өтiнiшi
бойынша, сондай-ақ сот әрекетке қабiлетсiз деп таныған жұбайдың
қорғаншысының өтiнiшi бойынша оны бұзу жолымен тоқтатылуы мүмкiн.
Ерлi-зайыптылардың бiрiн қайтыс болды деп жариялау неке қатынастарының
барлығын тоқтататын заңды факт болып табылады. Бұл негiзде некенi тоқтату
арнайы iс-әрекеттердi талап етпейдi. Егер бұрын некеде тұрған тұлға
жұбайы қайтыс болғаннан кейiн жаңа некеге тұрғысы келсе онда өзiнiң
некесiн тоқтататындығын растайтын жұбайының қайтыс болғандығы жайлы
куәлiктi АХАЖ органына тапсыруы керек.
АХАЖ органына жұбайлардың бiрiнiң берген арызы бойынша мынадай
жағдайларда неке бұзылады:
егер екiншi жұбайы
1. Сот арқылы хабар-ошарсыз кеткен деп танылса;
2. Сот жүйке ауруынан немесе ақыл-есiнiң кемдiгiнен әрекет қабiлетi
жоқ деп таныса;
3. Қылмыс жасағаны үшiн кезiнде 3 жыл мерзiмге бас бостандығынан
айыруға сотталса;
Некенi бұзу әдiстерi жұбайларға байланысты емес, яғни
алдын-ала заңда белгiленiп қойған. Егер ерлi-зайыптылардың
кәмелетке толмаған балалары болмаса онда өздерiнiң өзара келiсiлген
өтiнiшi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz