Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша некеге тұруды құқықтық реттеу
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша некеге тұруды құқықтық реттеу
1.1 Некенің түсінігі, қағидалары және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Неке қатынастарының пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Некеге тұру және некені тіркеу тәртіптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2 Ерлі . зайыптылардың құқықтары мен міндеттері
2.1 Ерлі . зайыптылардың жеке құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... ... .19
2.2 Ерлі . зайыптылардың мүліктік құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... 21
2.3 Ерлі . зайыптылардың мүлкінің заңи режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.4 Ерлі . зайыптылардың мүлкінің шарттық режимі және неке шартының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
3 Некені тоқтатудың ерекшеліктері
3.1 Некені бұзу және оны құқықтық реттеу ерекшіліктері ... ... ... ... ... ... 36
3.2 Некенің жарамсыздығының негіздері және оның салдары ... ... ... ... ..46
3.3 Халықаралық жеке құқықтағы неке қатынасын құқықтық реттеу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша некеге тұруды құқықтық реттеу
1.1 Некенің түсінігі, қағидалары және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Неке қатынастарының пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Некеге тұру және некені тіркеу тәртіптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2 Ерлі . зайыптылардың құқықтары мен міндеттері
2.1 Ерлі . зайыптылардың жеке құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... ... .19
2.2 Ерлі . зайыптылардың мүліктік құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... 21
2.3 Ерлі . зайыптылардың мүлкінің заңи режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.4 Ерлі . зайыптылардың мүлкінің шарттық режимі және неке шартының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
3 Некені тоқтатудың ерекшеліктері
3.1 Некені бұзу және оны құқықтық реттеу ерекшіліктері ... ... ... ... ... ... 36
3.2 Некенің жарамсыздығының негіздері және оның салдары ... ... ... ... ..46
3.3 Халықаралық жеке құқықтағы неке қатынасын құқықтық реттеу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Отан отбасынан басталады, ал отбасының негізін қалаушы ұғым ол неке. Неке - ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастарды туғызатын, отбасын құру мақсатымен заңдарда белгіленген тәртіппен тараптардың ерікті және толық келісімі жағдайында жасалған еркек пен әйелдің арасындағы тең құқықты одақ [1]. Өкінішке орай некенің құқықтық жағдайы әр қашан заңда көзделгендей жүзеге асырыла бермейді. Неке сұрақтары толық түрде зерттеу алмаған. Қазақстанда неке мәселесіне байланысты теоретикалық көзқарастар бекітілмеген. Мәселенің маңыздылығы жаңа заңнамамен көбінесе ескертіледі, яғни оның негізінде оны жетілдіру бойынша ұсыныстарды енгізіп жалпыландыру қажет. ҚР Президенті өзінің «Қазақстан – 2030» бағдарламасында айта кеткен: «бізге жергілікті аумақта да жанұяны, жүктілік кезінде әйелдерді және балаларды тәрбиелеуде жаңа демеу жолдарын табуымыз қажет. Егер біз адамгершілікті қоғам болғымыз келсе ерлі-зайыптылардың арасындағы жауапкершілікті көтеруіміз қажет. Ата-анасы балаларына, ал өскен балалары қартайған ата-анасына қамқорлық жасаса және әйел отбасында және қоғамда құрметке ие болса, онда біздің мемлекет тыныш күйде болуымызға болады.» Қазіргі кездегі қоғамдағы жағдай бұрынғы кездегідей азаматтардың құқықтарын шектеуге негіз бермейді. Міндетті түрде неке мәселесін шешетін тәжірибелік тетіктер қажет. Ондай тәжірибелік тетіктер әрбір құқық саласында орын алуы тиіс, әсіресе отбасы, азаматтық, азаматтық іс жүргізу құқық салалары. Көрсетілген құқық салаларында нормаларды қолдану мүмкіндігін жетілдіру қажет. Осы жұмыс өзге есептерді шешумен қатар, отбасы құқығы аясында зерттеу қажеттігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының объектісі Қазақстан Республикасының заңдары бойынша неке қатынастарының құқықтық реттелуі.
Зерттеу жұмысының мақсаты неке институтын терең зерттеу болып табылады, сонымен қатар осы тақырыптың теориялық және заңнамалық негіздерін талдап қорыту.
Жоғарыдағы зерттеу жұмысының мақсатына қол жеткізу үшін келесідей міндеттерді анықтадық:
- Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша некенің түсінігі және қағидаларын зерттеу;
- Некенің алғы шарттарын анықтап зерттеу;
- Некеге тұрудың тәртіптері мен некені тіркеуді құқықтық реттеу ерекшеліктерін зерттеу;
- Ерлі – зайыптылардың құқықтары мен міндеттерін зерттеу
- Ерлі – зайыптылардың мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтары мен міндеттерін зерттеу;
- Ерлі – зайыптылардың мүлкінің заңи режимін анықтап зерттеу;
- Ерлі – зайыптылардың мүлкінің шарттық режимі мен неке шартының ерекшеліктерін сипаттай отырып зерттеу;
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Отан отбасынан басталады, ал отбасының негізін қалаушы ұғым ол неке. Неке - ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастарды туғызатын, отбасын құру мақсатымен заңдарда белгіленген тәртіппен тараптардың ерікті және толық келісімі жағдайында жасалған еркек пен әйелдің арасындағы тең құқықты одақ [1]. Өкінішке орай некенің құқықтық жағдайы әр қашан заңда көзделгендей жүзеге асырыла бермейді. Неке сұрақтары толық түрде зерттеу алмаған. Қазақстанда неке мәселесіне байланысты теоретикалық көзқарастар бекітілмеген. Мәселенің маңыздылығы жаңа заңнамамен көбінесе ескертіледі, яғни оның негізінде оны жетілдіру бойынша ұсыныстарды енгізіп жалпыландыру қажет. ҚР Президенті өзінің «Қазақстан – 2030» бағдарламасында айта кеткен: «бізге жергілікті аумақта да жанұяны, жүктілік кезінде әйелдерді және балаларды тәрбиелеуде жаңа демеу жолдарын табуымыз қажет. Егер біз адамгершілікті қоғам болғымыз келсе ерлі-зайыптылардың арасындағы жауапкершілікті көтеруіміз қажет. Ата-анасы балаларына, ал өскен балалары қартайған ата-анасына қамқорлық жасаса және әйел отбасында және қоғамда құрметке ие болса, онда біздің мемлекет тыныш күйде болуымызға болады.» Қазіргі кездегі қоғамдағы жағдай бұрынғы кездегідей азаматтардың құқықтарын шектеуге негіз бермейді. Міндетті түрде неке мәселесін шешетін тәжірибелік тетіктер қажет. Ондай тәжірибелік тетіктер әрбір құқық саласында орын алуы тиіс, әсіресе отбасы, азаматтық, азаматтық іс жүргізу құқық салалары. Көрсетілген құқық салаларында нормаларды қолдану мүмкіндігін жетілдіру қажет. Осы жұмыс өзге есептерді шешумен қатар, отбасы құқығы аясында зерттеу қажеттігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының объектісі Қазақстан Республикасының заңдары бойынша неке қатынастарының құқықтық реттелуі.
Зерттеу жұмысының мақсаты неке институтын терең зерттеу болып табылады, сонымен қатар осы тақырыптың теориялық және заңнамалық негіздерін талдап қорыту.
Жоғарыдағы зерттеу жұмысының мақсатына қол жеткізу үшін келесідей міндеттерді анықтадық:
- Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша некенің түсінігі және қағидаларын зерттеу;
- Некенің алғы шарттарын анықтап зерттеу;
- Некеге тұрудың тәртіптері мен некені тіркеуді құқықтық реттеу ерекшеліктерін зерттеу;
- Ерлі – зайыптылардың құқықтары мен міндеттерін зерттеу
- Ерлі – зайыптылардың мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтары мен міндеттерін зерттеу;
- Ерлі – зайыптылардың мүлкінің заңи режимін анықтап зерттеу;
- Ерлі – зайыптылардың мүлкінің шарттық режимі мен неке шартының ерекшеліктерін сипаттай отырып зерттеу;
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» 2011 жылғы 26 желтоқсандағы Кодексі. – Алматы: Жеті Жарғы. – 2012. - 77 б.
2. Богатых Е. Гражданское и торговое право. М., 2000, с.275
3. Загоровский И.А. Курс семейного права. М., 1970, с.8
4. Иоффе О.С. Основы советского гражданского законодательства. – М., 1956.- 325с
5. Жандарбек Б.А. Правовое регулирование брачно-семейных отношений в Республике Казахстан. Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора юридических наук., А.2010.
6. Антокольская М.В. Семейное право. М.: Изд-во «Юрист» 2001. – 203 б.
7. Пчелинцева Л.М. Семейное право России: учебник для ВУЗов М.: Изд-во «Норма» 2008. – 703 б.Нұралыұлы Н. Қазақтардың дәстүрлі отбасы және неке құқықтары. Алматы. 2001
8. Қазақстан Республикасының Үкіметінің “АХАТ органдары туралы Ережесі” Ережесі.19.05.99.
9. Пчелинцева Л.М. Комментарий к семейному кодексу РФ. -М., 2011.
10. Галанза П.Н. Кеченьян С.Ф. История государства и права. Учебник М:1994-535 с.
11. Ангерс. Э. История Европейского права \Ин-т Европы - М: Наука, 1996-395
12. Айтжан Б.Е., Шіркінбаев Т.Б. Отбасы құқығы. Алматы. изд Жеті жарғы. 2006. – 109 б.
13. Пралиева Г.К. Основы семейного права в Республике Казахстан. Алматы: изд. Жеті жарғы. 2007. – 91б.
14. Низамиева Н.О.,Сафина Г.А. Семейное право.СП.: Изд. «Питер» 2007. – 184 б
15. Байгазина Г.Б. Брачно-семейные договоры в законодательстве Республики Казахстан. Материалы конференции. - Алматы, 2001.
16. ҚР Конституциясы. 1995, 30 тамыз. —Алматы: “Дәнекер”. 2010.
17. Сулейменов М.К. Азаматтық құқық.І том. Алматы.Курсив.: 2003ж.
18. «Ерлер мен әйелдердiң тең құқықтарының және тең мүмкiндiктерiнiң мемлекеттiк кепiлдiктерi» туралы Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 8 желтоқсандағы N 223-IV Заңы
19. Шершень Т.В. Частный и публичный интерес в договорном регулировании семейных отношений: Автореферат дис. к.ю.н. Екатеринбург
20. Муканова М.Ж. Договорный режим имущества супругов: теория и законодательное закрепление. Караганда.: 2010
21. Шершень Т.В. Частный и публичный интерес в договорном регулировании семейных отношений: Автореферат дис. к.ю.н. Екатеринбург, 2002.
22. Чефранова Е.А. Порядок и условия совершения сделок между супругами // Проблемы гражданского, семейного и жилищного законодательства. М., 2005.
23. Сосипатрова Н.Е. Брачный договор: правовая природа, содержание, прекращение // Государство и право. 1999. N 3.
24. Полозов В.Н., Ионова Е.В. О соотношении понятий брачного договора и соглашения о разделе общего имущества супругов // Семейное право. 2003. N 1.
25. Айтжан Б.Е. Отбасы құқығы. – Алматы, 2006.
26. Семейное право. Учебни. Под ред. А.И. Беспаловой, У.К. Ихсанова. -Алма-Ата, 1984.
27. Афанасьева И. Условия стабильности семейно-брачных отношений. // Нотариус. - 2008. - № 3.
28. Жандарбек Б. Некоторые проблемы собственности супругов. Гражданское право в системе права: Материалы междунар. науч.- практ. конферен. (в рамках ежегодных цивилистических чтений), Алматы, 17-18 мая 2007 г. (Отв. ред. М.К. Сулейменов). – Алматы: НИИ частного права КазГЮУ. - 2007.
29. Ынтымақов С.А. Отбасы құқығы: Практикум. – Алматы, 2002.
30. Кузнецова И.М. Семейное право. – М., 1999. - 298с.
31. Юркевич Н.Г., Бурова С.Н. К вопросу об эффективности применения судами законодательства о разводах. Саратов, 1978, с.76-77
32. Нечаева А.М. Некоторые проблемы развода. М., 1976
33. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі. – Алматы, -Алматы, 2009. (өзгертулер мен толықтырулар еңгізілген)
34. Акбергенова М. Н. Обзор судебной практики рассмотрения семейных споров Алматинским городским судом //Гражданское Законодательство Республики Казахстан: статьи, комментарии и практика. – Алматы. 1999.
35. А.М. Нечаева Семейное право. Курс лекций. – М.: Изд. ЮРИСТ, 1998. – 336б
36. Кружалова Л.В., Морозова И.Г. Справочник юриста по семейному праву. СП.: изд-во «Питер Пресс». 2007. 239б.
37. Федосеева Г.Ю. Брачно-семейные отношения как объект международного частного права РФ. Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора юридических наук., М.2007.
38. Иоффе О.С. Советское гражданское право. Т.3. Л.,1965, с.187
39. Звеков В.П. Коллизий законов в Международном частном праве, М.2007
40. Панов В.П. Международное право: Учебные материалы, М.1997
41. Конвенция о правовой помощи и правовых отношениях по гражданским, семейным и уголовным делам (Минск, 22 января 1993 г.)
1. «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» 2011 жылғы 26 желтоқсандағы Кодексі. – Алматы: Жеті Жарғы. – 2012. - 77 б.
2. Богатых Е. Гражданское и торговое право. М., 2000, с.275
3. Загоровский И.А. Курс семейного права. М., 1970, с.8
4. Иоффе О.С. Основы советского гражданского законодательства. – М., 1956.- 325с
5. Жандарбек Б.А. Правовое регулирование брачно-семейных отношений в Республике Казахстан. Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора юридических наук., А.2010.
6. Антокольская М.В. Семейное право. М.: Изд-во «Юрист» 2001. – 203 б.
7. Пчелинцева Л.М. Семейное право России: учебник для ВУЗов М.: Изд-во «Норма» 2008. – 703 б.Нұралыұлы Н. Қазақтардың дәстүрлі отбасы және неке құқықтары. Алматы. 2001
8. Қазақстан Республикасының Үкіметінің “АХАТ органдары туралы Ережесі” Ережесі.19.05.99.
9. Пчелинцева Л.М. Комментарий к семейному кодексу РФ. -М., 2011.
10. Галанза П.Н. Кеченьян С.Ф. История государства и права. Учебник М:1994-535 с.
11. Ангерс. Э. История Европейского права \Ин-т Европы - М: Наука, 1996-395
12. Айтжан Б.Е., Шіркінбаев Т.Б. Отбасы құқығы. Алматы. изд Жеті жарғы. 2006. – 109 б.
13. Пралиева Г.К. Основы семейного права в Республике Казахстан. Алматы: изд. Жеті жарғы. 2007. – 91б.
14. Низамиева Н.О.,Сафина Г.А. Семейное право.СП.: Изд. «Питер» 2007. – 184 б
15. Байгазина Г.Б. Брачно-семейные договоры в законодательстве Республики Казахстан. Материалы конференции. - Алматы, 2001.
16. ҚР Конституциясы. 1995, 30 тамыз. —Алматы: “Дәнекер”. 2010.
17. Сулейменов М.К. Азаматтық құқық.І том. Алматы.Курсив.: 2003ж.
18. «Ерлер мен әйелдердiң тең құқықтарының және тең мүмкiндiктерiнiң мемлекеттiк кепiлдiктерi» туралы Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 8 желтоқсандағы N 223-IV Заңы
19. Шершень Т.В. Частный и публичный интерес в договорном регулировании семейных отношений: Автореферат дис. к.ю.н. Екатеринбург
20. Муканова М.Ж. Договорный режим имущества супругов: теория и законодательное закрепление. Караганда.: 2010
21. Шершень Т.В. Частный и публичный интерес в договорном регулировании семейных отношений: Автореферат дис. к.ю.н. Екатеринбург, 2002.
22. Чефранова Е.А. Порядок и условия совершения сделок между супругами // Проблемы гражданского, семейного и жилищного законодательства. М., 2005.
23. Сосипатрова Н.Е. Брачный договор: правовая природа, содержание, прекращение // Государство и право. 1999. N 3.
24. Полозов В.Н., Ионова Е.В. О соотношении понятий брачного договора и соглашения о разделе общего имущества супругов // Семейное право. 2003. N 1.
25. Айтжан Б.Е. Отбасы құқығы. – Алматы, 2006.
26. Семейное право. Учебни. Под ред. А.И. Беспаловой, У.К. Ихсанова. -Алма-Ата, 1984.
27. Афанасьева И. Условия стабильности семейно-брачных отношений. // Нотариус. - 2008. - № 3.
28. Жандарбек Б. Некоторые проблемы собственности супругов. Гражданское право в системе права: Материалы междунар. науч.- практ. конферен. (в рамках ежегодных цивилистических чтений), Алматы, 17-18 мая 2007 г. (Отв. ред. М.К. Сулейменов). – Алматы: НИИ частного права КазГЮУ. - 2007.
29. Ынтымақов С.А. Отбасы құқығы: Практикум. – Алматы, 2002.
30. Кузнецова И.М. Семейное право. – М., 1999. - 298с.
31. Юркевич Н.Г., Бурова С.Н. К вопросу об эффективности применения судами законодательства о разводах. Саратов, 1978, с.76-77
32. Нечаева А.М. Некоторые проблемы развода. М., 1976
33. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі. – Алматы, -Алматы, 2009. (өзгертулер мен толықтырулар еңгізілген)
34. Акбергенова М. Н. Обзор судебной практики рассмотрения семейных споров Алматинским городским судом //Гражданское Законодательство Республики Казахстан: статьи, комментарии и практика. – Алматы. 1999.
35. А.М. Нечаева Семейное право. Курс лекций. – М.: Изд. ЮРИСТ, 1998. – 336б
36. Кружалова Л.В., Морозова И.Г. Справочник юриста по семейному праву. СП.: изд-во «Питер Пресс». 2007. 239б.
37. Федосеева Г.Ю. Брачно-семейные отношения как объект международного частного права РФ. Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора юридических наук., М.2007.
38. Иоффе О.С. Советское гражданское право. Т.3. Л.,1965, с.187
39. Звеков В.П. Коллизий законов в Международном частном праве, М.2007
40. Панов В.П. Международное право: Учебные материалы, М.1997
41. Конвенция о правовой помощи и правовых отношениях по гражданским, семейным и уголовным делам (Минск, 22 января 1993 г.)
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 75 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 75 бет
Таңдаулыға:
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті
Абдужаппаров Рустам
Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша некеге тұруды
құқықтық реттеу
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100-мамандығы - Құқықтану
Түркістан-2014
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
Заң факультеті
Азаматтық құқық және іс жүргізу кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Азаматтық құқық және іс жүргізу
кафедрасының меңгерушісі, м.а., аға
оқытушы
______________ Қ.А.Тұрлыбеков
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша некеге тұруды
құқықтық реттеу
В5030100-мамандығы - Құқықтану
Орындаған студент Р. Абдужаппаров
СЗҚ-113до
Ғылыми жетекшісі А.Н.Есенжолова
Магистр- оқытушы
Түркістан-2014
Неке отбасы құқығын жүзеге асыру және қорғау
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша некеге тұруды
құқықтық реттеу
1.1 Некенің түсінігі, қағидалары және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Неке қатынастарының пайда болу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 10
1.3 Некеге тұру және некені тіркеу
тәртіптері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 10
2 Ерлі – зайыптылардың құқықтары мен міндеттері
2.1 Ерлі – зайыптылардың жеке құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... ... .19
2.2 Ерлі – зайыптылардың мүліктік құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... 21
2.3 Ерлі – зайыптылардың мүлкінің заңи
режимі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..25
2.4 Ерлі – зайыптылардың мүлкінің шарттық режимі және неке шартының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
3 Некені тоқтатудың ерекшеліктері
3.1 Некені бұзу және оны құқықтық реттеу
ерекшіліктері ... ... ... ... ... .. ..36
3.2 Некенің жарамсыздығының негіздері және оның
салдары ... ... ... ... ..46
3.3 Халықаралық жеке құқықтағы неке қатынасын құқықтық реттеу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Отан отбасынан басталады, ал отбасының
негізін қалаушы ұғым ол неке. Неке - ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік
және мүліктік емес жеке қатынастарды туғызатын, отбасын құру мақсатымен
заңдарда белгіленген тәртіппен тараптардың ерікті және толық келісімі
жағдайында жасалған еркек пен әйелдің арасындағы тең құқықты одақ [1].
Өкінішке орай некенің құқықтық жағдайы әр қашан заңда көзделгендей жүзеге
асырыла бермейді. Неке сұрақтары толық түрде зерттеу алмаған. Қазақстанда
неке мәселесіне байланысты теоретикалық көзқарастар бекітілмеген. Мәселенің
маңыздылығы жаңа заңнамамен көбінесе ескертіледі, яғни оның негізінде оны
жетілдіру бойынша ұсыныстарды енгізіп жалпыландыру қажет. ҚР Президенті
өзінің Қазақстан – 2030 бағдарламасында айта кеткен: бізге жергілікті
аумақта да жанұяны, жүктілік кезінде әйелдерді және балаларды тәрбиелеуде
жаңа демеу жолдарын табуымыз қажет. Егер біз адамгершілікті қоғам болғымыз
келсе ерлі-зайыптылардың арасындағы жауапкершілікті көтеруіміз қажет. Ата-
анасы балаларына, ал өскен балалары қартайған ата-анасына қамқорлық жасаса
және әйел отбасында және қоғамда құрметке ие болса, онда біздің мемлекет
тыныш күйде болуымызға болады. Қазіргі кездегі қоғамдағы жағдай бұрынғы
кездегідей азаматтардың құқықтарын шектеуге негіз бермейді. Міндетті түрде
неке мәселесін шешетін тәжірибелік тетіктер қажет. Ондай тәжірибелік
тетіктер әрбір құқық саласында орын алуы тиіс, әсіресе отбасы, азаматтық,
азаматтық іс жүргізу құқық салалары. Көрсетілген құқық салаларында
нормаларды қолдану мүмкіндігін жетілдіру қажет. Осы жұмыс өзге есептерді
шешумен қатар, отбасы құқығы аясында зерттеу қажеттігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының объектісі Қазақстан Республикасының заңдары
бойынша неке қатынастарының құқықтық реттелуі.
Зерттеу жұмысының мақсаты неке институтын терең зерттеу болып
табылады, сонымен қатар осы тақырыптың теориялық және заңнамалық
негіздерін талдап қорыту.
Жоғарыдағы зерттеу жұмысының мақсатына қол жеткізу үшін келесідей
міндеттерді анықтадық:
- Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша некенің түсінігі және
қағидаларын зерттеу;
- Некенің алғы шарттарын анықтап зерттеу;
- Некеге тұрудың тәртіптері мен некені тіркеуді құқықтық реттеу
ерекшеліктерін зерттеу;
- Ерлі – зайыптылардың құқықтары мен міндеттерін зерттеу
- Ерлі – зайыптылардың мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтары мен
міндеттерін зерттеу;
- Ерлі – зайыптылардың мүлкінің заңи режимін анықтап зерттеу;
- Ерлі – зайыптылардың мүлкінің шарттық режимі мен неке шартының
ерекшеліктерін сипаттай отырып зерттеу;
- Некені тоқтату ерекшіліктерін зерттеу;
- Некені бұзу және оны құқықтық реттеу ерекшіліктерін зерттеу;
- Некенің жарамсыздығының негіздері және оның салдары зерттеу;
- Халықаралық жеке құқықтағы неке қатынасын құқықтық реттеу
ерекшеліктеріне тоқталып, коллизиялық мәселелерге тоқталу.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негіздерін жеке ғылыми және жалпы ғылыми
таным әдістері: нормативтік-логикалық, тарихи, салыстырмалы құқықтану,
талдау, синтез, жүйелі-құқықтық және т.б. Зерттеу жұмысын жүргізу барысында
автор талдау материалдарына жүйелі көзқарасты қамтамасыз етуге тырысады.
Зерттеудің нормативтік негізін көліктік қызметтер көрсетуден
туындайтын қатынастарды реттеуші Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Қазақстан Республикасының Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы кодексі,
отбасылық, азаматтық заңнамалар мен заңға бағынышты нормативтік-құқықтық
актілері құрайды.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізі. Зерттеудің кешенділік сипаты
бойынша кең көлемде қайнар көздер пайдаланылды.
Неке барысында туындайтын қатынастарды құқықтық реттеу проблемаларына
көптеген отандық, шетелдік ғалым-цивилисттердің ғылыми еңбектері арналған.
Солардың ішінде Б.Ж. Жандарбек, М.Ж. Муканова, Б.Е. Айтжан, М.К.Сулейменов,
Л.М.Пчелинцева, М.В.Антокольская және басқаларын атап өтуге болады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақстан Республикасының
заңнамасы бойынша неке қатынасының құқықтық реттелуін жан-жақты кешенді
талдау жүргізуде. Ғылыми жаңалығы ретінде автордың неке қатынастары туралы
қорытындылары болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеу мақсатына сай кіріспеден, үш
тараудан және қорытындыдан тұрады.
Бірінші тарауда Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша некеге
тұруды құқықтық реттеу: неке түсінігі мен қағидалары, некенің алғы
шарттары, некеге тұру тәртібі мен тіркеуді құқықтық реттеу жөнінде
сипаттама беріледі.
Екінші тарауда ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттері: ерлі-
зайыптылардың жеке және мүліктік құқықтары мен міндеттері, ерлі –
зайыптылардың мүліктерінің заңи және шарттық режимдері, неке шартының
ерекшеліктері қарастырылады.
Үшінші тарауда некені тоқтату ерекшеліктері: неке бұзу және оның
тәртіптері, некенің жарамсыздығы негіздері және оның салдары, халықаралық
жеке құқықтағы неке құқықтық қатынасын реттеу ерекшеліктеріне толықтай
сипатталар беріледі.
1 Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша некеге тұруды құқықтық реттеу
1.1 Некенің түсінігі және қағидалары
Отбасы құқығы бойынша неке – бұл ерлі-зайыптылар арасындағы
мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастарды туғызатын, отбасын құру
мақсатымен заңдарда белгіленген тәртіппен тараптардың ерікті және толық
келісімі жағдайында жасалған еркек пен әйелдің арасындағы тең құқықты одақ
[1].
Неке теориясы неке шарты тәріздес өз бастауын Ежелгі Римнен алады. Рим
құқығының классикалық кезеңінде некеге тұрудың барлық негізгі нысандарында
қарапайым азаматтық шарттың белгілері болады. Некеге деген мұндай
қатынастың болуы ең алдымен Римде неке қатынастарының белгілі бір бөлігі
ғана құқықтық реттелгендігімен байланысты, олардың өркениеттік,
адамгершілік және сакральді жақтары құқықтан тыс қалды. Кейін неке
институтына оның рухани жағын көрсете отырып, тылсым құпиялылық сипаттама
береді.
Қазақстан Республикасының заңдары бойынша тек тіркелген неке ғана
заңдық мағынаға ие болады. Қандай да бір ұлттың діни ырымдарына немесе
дәстүрлеріне сәйкес қиылған неке құқықтық мәнге ие болмайды.
Алайда, неке мен отбасы саласындағы қоғамдық қатынастардың барлық
түрлеріне тән және оларды отбасылық құқық реттеуінің пәніне айналдыратын
ортақ жалпы белгілер бар. Ол - әрине аталған қоғамдық қатынастардың
мақсаттарының ортақтылығы.
Сонымен қатар, неке-отбасылық қатынастарға тән белгілерді саралап
тоқталсақ, олар:
- неке-отбасылық құқықтық қатынастарды өзге де ұқсас құқықтық
қатынастардан ерекшелейді;
- неке-отбасылық құқықтық қатынастардың ерекшелігін көрсетеді, оның
мазмұны мен мәніне көңіл аудартады.
Неке-отбасылық құқықтық қатынастардың белгілерінің бірі ретінде оның
субъектілері арасындағы қатынастың жеке сенімге негізделетіндігін айту
қажет.
Неке-отбасылық құқықтық қатынастарды сипаттайтын белгілердің
келесісі ретінде сенім элементін айтамыз. Яғни, көптеген зерттеушілердің
пікірлерінше және шын мәнінде осы аталған қатынастар олардың
қатысушыларының өзара толық сеніміне негізделеді. Тек қана сенімге
негізделген толыққанды қатынастардың нәтижесінде ғана ерлі-зайыптылардың
қалыпты одақ құруы, балаларды тәрбиелеуі мүмкін болады. Ең маңыздысы, неке-
отбасылық қатынастарда осы элементтің жоғалуымен некелік-отбасылық
қатынастар өз мәнін толық немесе маңызды бөлігінде жоғалтады.
Неке-отбасылық қатынастардың келесі ерекшілігі ретінде олардың
созылмалы сипат алуын танимыз. Кейбір әдебиеттерде неке-отбасылық
қатынастардың ұзақ созылмалығы оның негізінде неке мен туыстықтың жатуында
деп түсіндіріледі. Яғни ұзақтылық пен созылмалылық - барлық неке-отбасылық
қатынастардың ерекшілігі, себебі, ол, бұл қатынастардың мақсаты мен
міндеттерінен туындайды. Мысалы, кейбір неке құру барысында оның мақсаты
болып отбасы құру, келесі бір жағдайларда балаларын асырау мен тәрбиелеу
сияқты созылмалы уақыт аралығында орын алатын құбылыстар табылады. Осы
аталғандардың барлығы кейін құқықтық қатынастарды тараптармен туындататын
және неке-отбасылық қатынастарды сипаттайтын ерекшілік ретінде табылады.
Осы жоғарыда аталған неке-отбасылық қатынастарды сипаттайтын жалпы
ерекшеліктерден басқа әрбір қатынастарға тән дербес жеке ерекшеліктер де
бар. Мысалы, өзара құқықтар мен міндеттерінің ерекшіліктеріне, олардың
мазмұнына байланысты келесі қатынастарды қарастыруға болады:
- некелік құқықтық қатынастар;
- ата-анасы мен балалары арасындағы құқықтық қатынастар;
- материалдық қамтамасыз ету бойынша құқықтық қатынастар;
- тәрбиелеу бойынша құқықтық қатынастар.
Осы жоғарыда аталған қатынастарды бір-бірімен біріктіретін – ол
олардың өзара ұқсастығы және белгілерінің ортақтығы.
Сонымен қатар, неке-отбасылық қатынастарды жеке және мүліктік деп
жүктеу кеңінен таралған [2, 135 б.].
Жеке неке-отбасылық қатынастар ретінде некеге тұру мен некені бұзу,
ерлі-зайыптылар арасындағы отбасылық өмірі мәселелерін шешу, тегін таңдау,
тағы басқа мәселелерге қатысты құқықтық қатынастар танылады. Ал, ерлі-
зайыптылар арасындағы мүліктік қатынастар ретінде мысалы,алименттік
міндеттемелер, бірге тұрғанда жинаған мүліктер бойынша қатынастарды
келтіруге болады.
Сонымен бірге, отбасылық заңнама жалған неке ұғымын береді. Жалған неке
дегеніміз отбасы құру ниетінсіз заңда белгіленген тәртіппен жасалған және
ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттерін туғызбайтын неке. Жалған неке
бойынша тараптарда негізгі себеп отбасы құру ниеті болмайды, олар тек
белгілі бір құқықтарға ие болу үшін некеге тұрады (мысалы, бір елдің
азаматтығын алу). Жалған некенің салдары осы некенің жарамсыздығына әкеліп
соғады [3, 8 б.].
Сондай-ақ есеп бойынша неке деген ұғым бар. Бірақ заң бұған анықтама
бермейді. Есеп бойынша неке мүліктік және басқа да пайданы көздей отырып
құрылады, тараптар бұл некені заңды неке деп есептейді, өйткені олар
өздерінің қасақана ойларымен бөліспейді. Бұл неке түрінің жалған некеден
айырмашылығы осында және оның құқықтық салдары ол неке заңды болып
табылады, өйткені мұнда отбасы құру ниеті бар.
Егер неке тіркелмесе де, бірақ еркек пен әйел бірге тұрып, балаларын
тәрбиелеумен айналысып жатса, мұны да отбасы деп айтуға болады. Егер
кәмелетке толған балалары ата – анасымен бірге тұрып, оларға қамқорлық
жасап, материалдық көмек көрсетсе – бұл да отбасы. Егер кәмелетке толған
ағалары мен қарындастары ата – анасыз бірге тұрып, бір – біріне қамқорлық
жасайтын болса – бұл да отбасы. Адамдар арасында некеден, туыстықтан, бала
асырап алудан, отбасына тәрбиелеу үшін бала алудан туындайын қатынастар
отбасылық қатынастар деп аталады. Бірақ отбасындағы қатынастардың бәрі
бірдей құқық жөнімен реттеле бермейді. Отбасындағы қатынастар, негізінен,
адамгершілік, ізгілік - өнегелік нормалары негізінде реттеледі. Бұл өзара
құрмет, сүйіспеншілік, қамқорлық және имандылық қолдаудың көрінісі.
Отбасылық өмір қалыбы, көбінесе ұлттық дәстүрлер мен әдет – ғұрыптарға
сүйенеді (үлкендерді қадірлеу, отбасын қамтамасыз ету оның басшысы ретінде
толықтай ер адамға жүктеледі, туысқандарды қадірлеп, құрметтеу).
Некеге тұру немесе оны бұзу үшін тараптардың өзара ерікті келісімі
қажет. Некеде ерлі – зайыптылардың құқықтары мен міндеттері тең, әйелдердің
құқығын шектеуге жол берілмейді. Бұл әйелдердің үй шаруашылығын жүргізумен
ғана айналысып қоймай, сондай – ақ ерімен бірге бизнеспен айналысуына,
мансапқа талпынуына мүмкіндік береді. Ерлі – зайыптық қатынастар,
әдеттегідей ғұмырлық, яки некеге тұру бегілі бір мерзім көрсетілмей жүзеге
асырылады. Қазақстанда мемекеттік АХАТ органында тіркелген неке ғана
танылады. Қазақстанда некеге тұрған кезде отбасылық қатынастарда
әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, тілдік немесе қай дінді ұстанатындығына қарай
азаматтардың құқығын шектеудің кез келген түрлеріне тыйым салынады. Ерлі –
зайыптылар қатынастарына туыстарының араласуына жол берілмейді.
Некеге тұру үшін некеге тұрушы еркек пен әйелдің өзара ерікті
келісімдері болу керек және неке жасына жету қажет. Ерікті келісім
болмаған не неке жасына жетпеген жағдайда неке қиюға жол берілмейді. Неке
жасы еркектер пен әйелдер үшін он сегіз жас болып белгіленеді. Дәлелді
себептер болған жағдайда мемлекеттік тіркеу орны бойынша азаматтық хал
актілерін жазу органдары неке жасын екі жылдан аспайтын мерзімге төмендетуі
мүмкін. Неке жасын төмендету туралы өтінішті некеге тұруға тілек
білдірушілер немесе олардың ата-аналары, не қорғаншылары (қамқоршылары)
белгіленген неке жасын төмендету қажеттігін туғызатын себептерді көрсете
отырып қозғай алады. Неке жасын төмендетуге тек некеге тұрушылардың
келісімімен ғана жол беріледі [1]. Неке жасына толмаған адамдар арасындағы
некеге ата-аналарының не қорғаншыларының келісімімен ғана рұқсат етіледі.
Көріп отырғанымыздай некенің ең алғашқы белгісі – оның еркек пен
әйелдің арасында жүзеге асырылуы. Қазақстан Республикасында некенің әйел
мен еркек арасында жүзеге асырылуына ғана рұқсат етілуі оның адам табиғатты
заңдарымен сәйкестендірілуі деп тануға болады, сонымен қатар, қазіргі таңда
бұл құқықтық қатынастар өзін-өзі ақтады деп сенеміз.
Кейбір ғалымдардың пікірінше неке – ол шарт болып табылады. Алайда
ол өзге де шарттардан келесі белгілерімен ерекшеленеді:
- некелік құқықтық шарттарды, оның талаптарын тараптар өз
еріктерімен өзгерте немесе тоқтата алмайды;
- тараптардың көптеген құқықтары мен міндеттері заңның императивтік
нормаларымен анықталады;
- некені қию барысында өкілдікке жол берілмейді;
- қандай да бір мерзімдерді бекітуге жол берілмейді;
- абсолюттік сипатқа ие, тараптардың өздерінің ғана емес, сонымен
қатар, үшінші тұлғалардың да (балалар, туыстар) құқықтық жағдайына
әсер етеді;
- тараптардың әлеуметтік жағдайларын анықтайды [2, 275 бет].
Ал кейбір ғалымдардың пікірінше, некелік құқықтық қатынастарда
шарттардың элементтері бар, алайда оны шарттар қатарына жатқызу мүмкін
емес. Мысалы, И.А.Загоровскийдің пікірінше, неке өз мазмұнында келісімдік
шарттардың кейбір элементтерімен ерекшеленгенімен, шарт мәнімен тіпті
сәйкес келмейді, неке мазмұны және оны тоқтату ерлі-зайыптылардың еркінен
тыс. Сондықтан неке институтын шарттық құқық саласына жатқызу дұрыс емес,
ол ерекше сипаттағы институт [3, 8 бет].
Үшінші бір ғалымдардың пікірінше, неке – ол шарт емес, одан ұғымы
кең, құқықтық салдарларды туғызуға бағытталған заңи факт. Мысалы,
О.С.Иоффенің пікірінше некенің әлеуметтік мазмұны мен құқықтық
ерекшеліктері оны азаматтық-құқықтық мәмілелерден ажыратып қарастыруға
мүмкіндік береді. Мәміле өзінің заңи мақсаты ретінде оның қатысушыларының
нақты құқықтар мен міндеттерін туындату танылады. Ал өз кезегінде неке
мұндай құқықтық мақсаттарды мақсат тұтпайды. Ол – негізінде өзара махаббат
пен сыйласу жататын одақ [4, 187 бет].
Қазіргі таңда барлық дерлік ғалымдар некеге тұруды азаматтық шарт
ретінде танудан бас тартып отыр. Себебі, некеге тұрудың мақсаты болып
некелік құқықтық қатынастардың туындауы ғана танылмайды, ол адамгершіліктік
ұғымдарға негізделген отбасы нысанындағы одақ құруға бағытталады, екіншіден
тараптар неке құра отырып, кейін пайда болатын некелік құқықтық
қатынастардың мазмұнын анықтай алмайды. Үшіншіден, олардың құқықтары мен
міндеттері шарттық құқықтық қатынастарға сай емес, императивті нормалармен
бекітіледі.
Біздің пікірімізше, неке-отбасылық қатынастарды диспозитивтік
реттеудің күшейтілуімен, неке шартының, алименттік келісімдердің пайда
болуы мен неке құру шарт ретінде сипат алып отыр.
Неке құру заңи факт ретінде ерлі-зайыптылардың құқықтары мен
міндеттерін нақтылауға арналмаған, яғни неке құра отырып, тұлғалар ерлі-
зайыптыларға айналады, жаңа құқықтық мәртебені иемденеді. Ал неке шарты мен
алименттік келісім негізінде ерлі-зайыптылар өздерінің мүліктік
қатынастарын өзгерте алады. Егер де неке шарты ерлі-зайыптылармен
жасалмаған жағдайда олар болашақта оны жасау мүмкіндіктерінен айырылмайды.
Сондықтан неке құру туралы келісім өзінің құқықтық табиғатына
сәйкес, өзге де азаматтық-құқықтық шарттардан ерекшеленбейді, бұл оның
құқықпен реттелетін жағына қатысты болып табылады.
Қазақстан Республикасының Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы
кодексінде некеге тұруға тиым салушы нормалар қағидасы көрсетілген [1].
Осылар қатарына келесі тұлғалар арасында некеге тұруына тыйым салынады:
- ерлі – зайыптылардың біреуі болса да басқа тіркелген некеде тұрған
адамдардың арасында некенің киылуына жол берілмейді, себебі Қазақстан
Республикасының азаматтары бір мезгілде, бір ғана заңды некеде тұруға
құқықтары бар, біздің отандық заңнама көп неке ұғымына тиым салады;
- тікелей ата тегі бойынша және өзінен тарайтын жақын туыстардың (ата-
аналар мен балалардың, атасының, әжесінің және немерелерінің) ата-анасы бір
және ата-анасы бөлек әкесі немесе анасы ортақ ағалы-інілер мен апалы-
сіңлілердің (аға-қарындастардың), яғни қазақтың жеті атадан бері некеге
тұруға болмайды деген қағидасын ұстанады. Бұл қағида қан тазалығын, жақын
туыс болып табылмайтын ерлі-зайыптылар арасынан таза қанды баланың тууын
қамтамасыз етеді;
- асырап алушылар мен асырап алынғандардың арасында заңдыы некеге тұру тиым
салынады, асырап алушылардың құқықтарын қорғау мақсатында қабылданған
қағида деп білеміз;
- біреуін болса да психикалық аурының немесе ақыл-есі кемдігінің салдарынан
сот әрекетке қабілетсіз деп танылған адамдардың арасында заңды неке кию
тиым салынған. Неке дегеніміз ерлі-зайыптылардың ерікті түрде құрылатын тең
одағы дейміз, ал ақыл есі кем адамдар әрекетке қабілетсіз болып
табылдғандықтан өз еркін білдіру құқығы болмайды [5].
Қазақстан Республикасының Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы
Кодексінде некенің құқықтық реттелуі мынандай қағидаларға негізделеді:
- еркек пен әйелдің некелік одағының еріктілігі;
- ерлі-зайыптылардың отбасындағы құқықтарының теңдігі;
- отбасының ісіне кімнің болса да өз бетінше араласуына жол
берілмеушілік;
- отбасы ішіндегі мәелелерді өзара келісіммен шешу.
1.2 Неке қатынастарының пайда болу тарихы.
Некеге тұру үшін некеге тұрушы еркек пен әйелдің өзара ерікті
келісімдері болу керек және неке жасына жету қажет. Некеге тұратын
адамдардың өзара келісімі некеге тұрудың шарты ретінде еркек пен әйелдің
ерікті және еркін одағы болып табылатын неке мәнінен туындайды. Осы шарт
біреудің мәжбүр етуімен болатын неке одағына заңмен рұқсат берілмейтіндігін
көрсетеді. Ерікті келісім болмаған не неке жасына жетпеген жағдайда неке
қиюға жол берілмейді. Некеге тұруға келісімін некеге тұрып жатқан тұлғалар
некені тіркеу кезінде тікелей өздері мәлімдейді және өзінің қолын қойып,
растайды [1]. Некеге өкіл арқылы тұруға жол берілмейді. Ал, Испания және
Перу заңдары өкілдікке жол береді. Индия заңдары бойынша арнайы делдалдар
арқылы некеге тұрады екен [6, 203 б.].
Неке жасы еркектер мен әйелдер үшін он сегіз жас болып белгіленеді.
Дәлелді себептер болған жағдайда мемлекеттік тіркеу орны бойынша азаматтық
хал актілерін жазу органдары неке жасын екі жылдан аспайтын мерзімге
төмендетуі мүмкін. Неке жасын төмендету туралы өтінішті некеге тұруға тілек
білдірушілер немесе олардың ата-аналары, не қорғаншылары (қамқоршылары)
белгіленген неке жасын төмендету қажеттігін туғызатын себептерді көрсете
отырып қозғай алады. Неке жасын төмендетуге тек некеге тұрушылардың
келісімімен ғана жол беріледі. Неке жасына толмаған адамдар арасындағы
некеге ата-аналарының не қорғаншыларының келісімімен ғана рұқсат етіледі.
Неке жасын азайту туралы арызды некеге тұруға ниет бiлдiрушiлер немесе
олардың ата-аналары, не қорғаншылары (қамқоршылары) белгiленген неке жасын
азайтуға қажеттi тиiстi құжаттармен расталған себептердi көрсете отырып
бередi.
Барлық жағдайда неке жасын азайтуға тек некеге тұрушылардың
келiсiмiмен ғана жол берiледi, сондай-ақ неке жасына толмаған адамдар
арасында некеге тек ата-аналарының немесе оларды алмастыратын адамдардың
келiсiмiмен рұқсат етiледi. Қорытындыда нақты қандай адаммен некеге отыру
үшiн, кiмге және қандай мерзiмге неке жасы азайтылғаны көрсетiледi. Неке
қию туралы акт жазбасындағы "Белгiлер үшiн" бағанасында: кiмге және қандай
мерзiмге неке жасы азайтылды, неке жасын азайту туралы қорытындыны кiм,
қашан және қандай АХАТ органы қарап бекiткенi көрсетiледi. Неке жасын
төмендету үшін орынды деп саналатын себептердің тізімі заңдарда
көрсетілмеген. Көбінесе кәмелетке толмағандардың іс жүзінде отбасын құруы,
жүктілік немесе балалы болу жағдайлары болып табылады. Дегенмен, басқа да
себептер болуы мүмкін; атап айтқанда, ерлі-зайыптылардың біреуінің
айықпайтын ауруы, әскерге шақырылуы және т.б [1].
Некеге кедергі болып табылатын келеңсіз шарттардың бірі ерлі-
зайыптылардың ең болмағанда біреуінің бұзылмаған некеде тұруы болып
табылады [7, 306 б. ]. Бұрын тіркелген некеде тұрған адамдар, сонымен бірге
шетел азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар АХАТ органына бұрынғы некенің
тоқтатылғандығын растайтын құжаттар: некенің бұзылуы туралы куәлікті,
жұбайының қайтыс болғандығы жөнінде куәлікті не некені жарамсыз деп тану
туралы Қазақстан Республикасының елшіліктерінде және консулдық
мекемелерінде немесс Сыртқы істер министрлігінің консулдық қызмет көрсету
Департаментінде заңдастырылған сот шешімін ұсынуға тиіс [8].
Әкелері немесе шешелері ортақ толыққанды және толыққанды емес аға-
інілері мен әпке-қарындастар арасындағы некені тіркеуге жол берілмейді. Бұл
тыйым салудың биологиялық астары бар. Жақын туыстар арасындағы неке
көптеген тұқым қуалайтын аурулардың тұқым бойынша жалғасуын елеулі түрде
арттырады . Асырап алынғандар мен асырап алушылар арасындағы некеге де
тыйым салынған. Бұл тыйым салудың биологиялық емес, әлеуметтік астары бар.
Ол жақын туыстар арасындағы некеге деген табиғи тыйым салудың уақыт өте
келе этикалық норма сипатына ие болуына байланысты болып отыр. Ата-аналары
мен балалары арасындағы неке мораль тұрғысынан да мүмкін болмай қалды. Ата-
аналық қарым-қатынастарды бейнелейтін қатынастар орнатуды мақсат тұтатын
асырап алу да осынау моральдық тыйым салудың ықпалына түседі. Сондықтан да
заңдарда да осындай некелерге тыйым салу туралы ереже сақталған. Жүйке
ауруы немесе ақылының кемдігі салдарынан сот қабілетсіз деп тапқан
тұлғалардың некеге тұруы мүмкін емес. Жүйке ауруына шалдыққан тұлға некеге
тұруға саналы келісім беруге қабілетті емес. Сонымен қатар, көптеген жүйке
аурулары тұқым қуалайтындықтан мұндай неке дәрігерлік-генетикалық тұрғыдан
да өте қажетсіз болып табылады. Некеге тұруға тілек білдіруші адамдарға
медициналық, сондай-ақ медициналық-генетикалық мәселелер және
репродукциялық денсаулық қорғау мәселелері бойынша консультация беру мен
тексеруді мамандандырылған денсаулық сақтау мекемелері және некеге тұратын
екеуінің келісімімен ғана жүргізіледі [9, 258 б.].
Некеге тұратын адамдарды тексерудің нәтижелері медициналық құрама
болып табылады және ол некеге тұруға ниеттенген адамға тексеруден өткен
адамның келісімімен ғана хабарлануы мүмкін.
Анықтамада шетел азаматының тегі, аты, әкесінің аты толық
көрсетіледі (егер шетел азаматының паспортында әкесінің аты көрсетілмесе,
ол некелесуге арналған құжаттарда да көрсетілмейді). Анықтама мәтінінің
мемлекеттік тілде және орыс тілінде жасалған аудармасы нотариалды
куәландыруға тиіс. Аударманы бұл адам азаматы болып табылатын мемлекеттің
(азаматтығы жоқ адамның тұрақты тұратын елінің) консулдығы (елшіліг) немесе
осы мемлекеттің Сыртқы істер министрлігі де куәландыруы мүмкін. Некенің
тоқтатылғанын айғақтайтын шетел сотының шешімі не басқа құжат Қазақстан
Республикасының шекарасынан тыс жердегі консулдық мекеме, шетел азаматы
болып табылатын мемлекеттердің (азаматтығы жоқ адамдар тұрақты тұратын
елдің) консулдығы (елшілігі) не осы мемлекеттің Ішкі істер министрлігі
куәландырған не нотариат арқылы куәландырылған мемлекеттік тілдегі немесе
орыс тіліндегі аудармасымен бірге ұсынылуға тиіс [1].
Неке туралы түсініктердің тарихи дамуы әлемнің әр жерінде әр түрлі
көрініс тапты. Неке туралы діни көзқарастардың орнына кейде этикалық
көзқарастар да қабылданды. Бұл жағдайда неке құпия ретінде де емес, шарт
ретінде де емес, ерекше бір институт түрі ретінде қарастырылды. Некеге
мұндай анықтама берген И.Кант болатын. Мұны Метафизика нравов кітабынан
да көруге болады. Оның ойынша келісім-шарт тұжырымдамасы некеге қатысты
қолданылмауы керек, өйткені келісім-шарт некені тудыра алмайды. Келісім-
шарттан тек белгілі бір мақсатты түсінуге болады. Ал неке адамның бүкіл
өмірін қамтитын және белгілі бір мақсатқа жетумен емес, ерлі-зайыптылардың
өлімімен ғана тоқтатылатын бір құбылыс. Бұл теорияның жетіспеушілігі, неке
туралы этикалық көзқарастарды құқық саласына аудару болды. Құқық, міндетті
түрде сол кезеңнің этикалық көзқарастарына сәйкес құрылуы тиіс еді. Бірақ
құқық түгелдей тек этикалық нормалардан тұра алмайды.
Плюралистік қоғамда, оның барлық мүшелерінің неке туралы бірдей
көзқарастарды ұстануы мүмкін емес. Сондықтан да, құқық жүріс-тұрыс
ережелеріне негізделе отырып, тек құқықтық реттеуге жататын әрі құқықтық
реттелуге мұқтаж неке қатынастарының бөлігін қамтыды.
Некенің құқықтық мазмұнына қатысты бірнеше теориялар бар. Олар: некені
келісім ретінде, құпия ретінде, ерекше бір институт ретінде түсіну.
Некені келісім ретінде түсіну теориясы Ежелгі Римде қалыптасты. Классикалық
кезеңнің Рим құқығында, некеге тұрудың барлық негізгі нысандары қарапайым
азаматтық шарттық белгіге ие болды. Өйткені Римде, құқықтық реттеу пәні
ретінде тек ерекше неке қатынастары танылды. Кейіннен канондық нормаларға
сәйкес, неке институты оның рухани жағына байланысты құпия сипатқа ие
болады. Некенің түрлі қатынастар тобын бөліп қарастыруға болады: рухани,
физикалық және материалдық. Әрине, революцияға дейінгі және қазіргі таңдағы
ғалымдардың көбі некенің рухани және физикалық элементтері құқықпен
реттелмейді деген көзқараспен келіседі.
Бірақ некелік одақты құрайтын қатынастарды осылайша бөлу
теориясы бірден қабылданған жоқ. Орта ғасырлардағы отбасы құқығы өте үлкен
тарихи маңызға ие.
Отбасы құқығы католик шіркеуінің істерімен қалай дамығандығына
тоқталайық. Неке институтына және жалпы еркек пен әйелдің арасындағы
қатынастарға деген көзқарастар орта ғасырларда эволюцияға ұшыраған болатын.
Католик шіркеуі некені өте кеш таныды. Орта ғасырлардың басында папа Ұлы
Грегорий (530-604) мен әулие Иеронимнің (347-430) шығармаларына негізделген
некеге деген көзқарас кең өріс алды. Шіркеу қызметкерлері кез-келген некеге
адамзат атаулының ата-анасы боп есептелетін Адам ата мен Хауа ананың
жасаған күнәсі деген сын көзбен қарады. 451 жылдан бастап шіркеу
қызметкерлерінің некеге тұруына тыйым салына бастады. Қиылған некелер
айыпталып, некеге тұрудан бас тартқан адамдар ғана нағыз христиан деп
танылды.
Қазіргі таңда бұл көзқарас мүлдем жойылып кетті десек қателескен
боламыз. Барлығына белгілі болғандай католик шіркеуінде, тек некеге
тұрмаған адамдар ғана қызмет ете алды. Алайда әулие Иеронимнің кезінде-ақ
некеге қатысты Қасиетті жазбада Гиппонск епископы Августинге (Блаженный
Августин) тиесілі (354-430) басқа да анықтамалар болған. Августиннің айтуы
бойынша заңды некедегі жыныстық қатынас өлі күнәдан кешірімді күнәға
айналады. Августиннің бұл тұжырымдамасы IXғ. басында ресми түрде
мақұлданды. Сол кезден бастап қана шіркеулік неке халық арасында кең тарала
бастады. Бұған дейін неке қатынастарында екі дәстүр сақталып келді: соңғы
антикалық және ежелгі грециялық дәуіріндегі дәстүр. Бұл екі дәстүр бойынша
неке одағының бірнеше түрін бір уақытта қолдануға тыйым салынған жоқ. Орта
ғасырлардағы неке қазіргі таңдағы неке түсінігінен мүлдем ұзақ болды. Ол
кезде неке деп ұзаққа созылған некелік жыныстық одақ танылды.
XIғ. бастап некеге бір құпия ретінде қарала бастап, мұндай көзқарастың
салдары некесіз қатынастарға және некені бұзуға тыйым салуға әкеп соқтырды.
Триденттік собор некені құпия деп танымайтын және некені бұзуға жол беретін
кез-келген адамға анафема белгіледі. Ерлі-зайыптылардың әлеуметтік
жағдайлары бір-біріне сәйкес келмеген жағдайда шіркеу ондай некені заңсыз
деп таныды. Жақын туыстар арасында неке қиюға жол берілген жоқ. Бірақ ерлі-
зайыптылардың ешқайсысы қалаған кезінде басқа бір ауылға кете алмады.
Канондық құқық әйелдердің құқықтық жағдайын нашарлатты. Неке жасы
қыздар үшін 12, ұлдар үшін 14 жас деп белгіленді. Сол кездерде Гай секілді
Рим заңгерлері табиғи заңға сүйене отырып, әйелдердің ерлі-зайыптылардың
мүлкіне билік ету құқығынан аластату әділетсіз деп санап, жыныстар теңдігін
уағыздады.Француз заңгері Тирако 1513 жылғы Неке туралы заңдар атты
еңбегінде былай деп жазған: әйел ─ ең төменгі жаратылыс, оның қызметі тек
бас ию. Оны табиғат солай жаратқан. Ер адамдар 36 жасында, әйелдер 18
жасында некеге тұруға тиіс[10]. Орта ғасырлардағы Батыс Европа елдерінің
отбасы құқығына келетін болсақ, орта ғасыр ─ әлемнің көптеген бөлігінде
мемлекеттік құқықтық процестердің өткен кезі. Батыс Европада бұл процесс
төрт кезеңді қамтиды: ерте феодалдық монархия, ленно вассалдық монархия,
сословиелік өкілдік монархия, абсолюттік монархия. Әрине бұл кезеңдерді
барлық мемлекеттер бір уақытта басынан кешірген жоқ. Бұл олардың ұлттық
тарихының ерекшеліктерімен анықталды. Батыс Европа елдерінде құқықтық жүйе
дами бастады. Феодалдық бытыраңқылық дәуіріндегі бұл процестің маңызды
белгісі ─ бүкіл мемлекетте заңды күшке ие бірыңғай заңның болмауы еді.
Англияның феодалдық құқығы бөлек дами бастады. Көп ұзамай батыс европалық
құқықтың англосаксондық және континенталдық құқық деп бөліну процесі
басталды. Моногамды некенің христиандық тұжырымдамасы Европа елдерінде тек
XII-XIII ғасырларда таныла бастады. Неке қию процедурасына шіркеулік
ризашылық, яғни шіркеудің рұқсаты қосылды. Алайда неке, әйел деген
түсініктер әлі де ашыла қойған жоқ. Неке-отбасы қатынастарының өте маңызды
бір қосымша көрінісі, XII-XIII ғасырларда пайда болған әйелдің ғибадатын
(куртуазный культ Дамы) айту қажет. Оның шетелде пайда болуы XI-XII
ғасырлармен байланыстырылады. Францияда негізі қаланып, кейіннен Европаның
басқа елдерінде де дами бастады. Европада XII-XIII ғ.ғ. әйел ғибадатының
кеңінен таралуы, әйел затына деген көзқарастың өзгеруіне әкеп соқтырды. Ол
ғасырларда еркек пен әйелдің арасындағы қатынастарды өзгерту қажеттілігін
барлығы түсіне қойған жоқ. Бұл ең алдымен құндылықтар жүйесін түгелдей
бағалауға дейін баратын интеллектуалды элитаға қатысты еді. Ондай
гумманистік интеллегенция алдымен Италияда пайда болып, кейіннен Францияда
және XIV-XV ғасырларда Батыс Европа елдерінде пайда болды. Оның қызметі
үлкен масштабты болмағанымен сол топтың көзқарастары әйгілі француз
жазушысы Кристина Пизанскаяның Книга о граде женском атты кітабында орын
тапты. Кристина Пизанскаяның айтуы бойынша әйелді де Құдай жаратты және
өзінің қабілеті жағынан еркектен ешқандай да қалыспайды.
Кристина сәтсіз некелердің болуының себебін әйелдің болмысынан емес,
нақты адами қателіктерден іздейді. Ал қателік жасау еркекке де әйелге де
тән қасиет. Отбасының бақытты немесе бақытсыз болуын ерлі-зайыптылардың
екеуіне де байланысты екенін айтады. Әрине, Кристина әлемнің христиандық
моделіне тән еркектің үстемділігіне қатысты дәстүрлі көзқарасын жоққа
шығара алмайды. Дегенмен де интеллектулдық және моральдік тұрғыдан алғанда
еркекке тән қасиеттердің әйел затының бойынан табылатындығы туралы
Кристинаның көзқарасы ортағасырлық дәстүрлерді қайта қараудағы маңызды
қадам болып табылады. Отбасы қатынастары сипатының әр түрлі болуына
қарамсатан, әр мемлекетте және әр уақытта еркектің және әкенің үстемдігі
қағидасы негізінде құрылған. Францияның солтүстік бөлігінде ерлі-
зайыптылардың, ата-аналар мен балалардың арасындағы қарым-қатынастар
еркінірек болды. Мүліктік қатынастар отбасының басшысы ретінде еркек иелік
етіп билік ететін мүліктің жалпылығына негізделіп құрылды. Францияның
оңтүстігінде мүліктік жалпылық болған жоқ. Еркек неке бұзылғанға дейін
әйелдің жасауын иеленіп, өлгеннен кейін әйелдің иелігіне өтті. Францияның
оңтүстігінде рим құқығының әсерінен өсиет бойынша мұра қалдыру кең өріс
алды. Солтүстікте мұра қалдыру еркіндігі шектелді. Мұра қалдырушы заң
бойынша мұрагерлерді жоққа шығара алған жоқ. Феодалдық иеліктер тек
еркектерге өтіп отырды. Ал әйелдер әскери қызметтерге қабілетсіз деп
танылып, мұраның ешқандай түріне иелене алмады. Осындай отбасы неке
қатынастары католик шіркеуінің дін оқуының негізіндегі канондық құқықпен
реттелді.
Францияда неке және отбасы қатынастары канондық құқықпен реттелді. XVI-
XVII ғасырларда патша билігі отбасы неке қатынастарына мемлекеттік ықпалды
нығайту мақсатында неке қиюға жататын шіркеулік нормалардан шегінді.
Некенің өзі баяғыдай шіркеулік кітаптарда тіркелгенімен, кейіннен тек діни
құпия ретінде ғана емес азаматтық жағдайдағы акт ретінде де қарастырыла
бастады. Некеге тұру кезінде ата-ананың келісімі қажет етілмейтін канондық
құқық қайта қарауға жатқызылды. Бұдан былай, ата-ананың еркінен тыс некеге
тұрушылар, мұраға құқыққа ие болмайтын болды. Сонымен қатар, XVIIғ. бастап
ата-аналар кюре әрекеті, яғни ата-ананың келісімінсіз некеге тұру әрекеті
бойынша Париж Парламентіне шағым жасауға құқық алды.1
Канондық құқық бойынша некенің бұзуға болмайтындығымен байланысты
Парламент ондай некені заңсыз деп тани алмады, бірақ заңсыз негізде
қиылғандығын жариялаған. Дегенмен де мұндай неке заңды салдар тудырмайтын
еді. Германияда Франциядағы секілді құқық өзінің шұбарлаңқылығымен
ерекшеленді. Қала халқы ертеде пайда болған және дамыған қалалық құқықпен
реттелді. Сол кезеңнің неміс құқығында дәстүр басым болды. Жалпы құқық
нормалары жазылған жоқ, тек ауызша беріліп отырды. Германияда неке отбасы
қатынастары канондық құқық негізінде пайда болды. Некенің жалғыз нысаны
шіркеулік неке болды. Шіркеу некенің жарамдылығына байланысты күрделі бір
жүйе жасап шығарды. Белгілі бір неке жасына жетуден басқа, туысқандық
дәрежеге және болашақ ерлі-зайыптылардың арасындағы қарым-қатынастарға
көңіл аудару қажет болды. Басқа бір тұлғамен некелескеннен кейінгі немесе
шоқындырылмаған тұлғамен қиылған неке жарамсыз болып табылды. Шіркеу некені
бұзуға қарсы болды, алайда кейбір жағдайларда (бір-бірінің көзіне шөп салу)
ерлі-зайыптылардың бөлек тұруларына рұқсат етілді. Мұндай жағдайда мүлік
бөлінуге жататын болды, әйелдің үлесі мүліктің тең жартысын немесе үштен
бірін құрады. Христиан шіркеуінің ықпалы нәтижесінде VII-IX ғасырларда
немістердің неке отбасы қатынастарында елеулі өзгерістер пайда болады. 789
жылы Ұлы Карлдың мақұлдаған 744 жылдың капитулярийі христиандық канондарға
сәйкес киелі деп жарияланған некенің бұзылуға жатпайтындығын бекітті.
Шетелде қайталанатын некелерге тыйым салатын некенің шіркеулік рәсімделуін
міндеттейтін алғашқы заңнамалық актілер пайда бола бастады. Неке қалыңдықты
сатып алу нысанында жасалды. Некеге тұру мақсатында қалыңдықты алып
қашқандарға айып салынды. Некеге тұруға кедергі болатын жағдайлар
анықталды. Олар: заңды некенің болуы, тұлғаны заңнан тыс деп жариялау,
жақын туыстық қатынас, адамның еріксіздігі.
XIIғ. Англияда II Генрих заңына сәйкес бала көтерген кез-келген әйел,
ол туралы билік басындағыларға хабарлауға тиіс болды. Ал оны жасамаған
жағдайда баланың өлімі анасының өліміне әкеп соқтырды. Мұнда да отбасы
қатынастары шіркеумен реттелді. Туысқандар арасында некеге жол берілмеді
және некесіз бала тууға тыйым салынды. Шіркеу осындай жолмен туылған
балаларды заңдастыруға тырысқанымен де барондар тарапынан қолдау таппады.
Отбасы қатынастары еркектің билігі қағидасына негізделді. Францияның
солтүстік бөлігінде мүліктік қатынастар мен балаларға қамқоршылық жасау
құқығы еркекке берілді[11]. Германияда отбасы патриархалды сипатқа ие
болды, Англияда да солай, бірақ Англияда әйелдер феодалдың әйеліне
қарағанда еркінірек болды. Осылайша, әйел бірте-бірте өз бетінше шарт
жасау, саудамен айналысу және мүлікке иелену құқығына ие бола бастады.
Қоғамдық ортадағы неке-отбасы қатынастары міне осылай дамыды.
1.3 Некеге тұру және некені тіркеу тәртіптері
Біздің елімізде тек мемлекеттік Азаматтық хал актілерін тіркеу
органдарына қиылған неке ғана заңды деп есептеледі. Некеге тұратын
адамдардың тікелей қатысуымен неке мемлекеттік азаматтық хал актілерін
тіркеу органдарында қиылады [8]. Бұрын қолданылып жүрген неке және отбасы
туралы заңда некені міндетті түрде тіркеу барлық кезде талап етілмеді.
Мұндай ереже 1926 жылға дейін болды да, кейін 1944 жылғы 8-шілдедегі КСРО
Жоғарғы Кеңесі Төралқасының жарлығы бойынша іс жүзінде бірге тұрып, бірақ
тіркелмеген адамдардың некесі мойындалу үшін, заңды некеде тіркелмеген
ерлі-зайыптылар бірге тұрған кездерінің уақыты көрсетіле отырып АХАТ
органдарында тіркеу жолымен рәсімдеу құқығы берілді. Кейін ерлі-
зайыптылардың бірі қайтыс болған, майданда хабар-ошарсыз кеткен жағдайда
аман қалғанының және балаларының мүддесі үшін іс-жүзіндегі тіркелмеген неке
қатынастарын заңдастыру мүмкіндігі сот тәртібімен шешіліп отырды [7, 84
б.].
Құқықтық тұрғыдан қарағанда да ерлі-зайыптылардың және олардың
балаларының жеке және мүліктік мүддесін қорғау жөнінен де некені тіркеу өте
маңызды рөл атқарады. Некені тіркеу кезінде некені қию шарттарының
сақталғандығы тексеріледі.
Некені қию некеге тұруға тілек білдірушілер азаматтық хал актілерін
жазу органына арыз берген күннен бастап бір ай мерзім өткен соң
жүргізіледі.
Дәлелді себептер болған жағдайда неке қиюды мемлекеттік тіркеу орны
бойынша азаматтық хал актілерін жазу органы бір ай өткенге дейін неке
қиюға, сондай-ақ осы мерзімді ұзартуға, бірақ бір айдан аспайтын мерзімге
ұзартуға рұқсат етуі мүмкін.
Ерекше мән-жайлар болған кезде (жүктілік, бала тууы, бір тараптың
өміріне тікелей қауіп төнуі және басқа да ерекше мән-жайлар) неке өтініш
берілген күні қиылуы мүмкін.
Некеге тұруға ниет білдірген адамдардың біреуі азаматтық хал актілерін
жазу органына келе алмайтын ерекше жағдайларда неке, мұндай адамның тұратын
жері бойынша қиылуы мүмкін.
Некеге тұруға АХАТ органына арыз беруге тек толық әрекет қабілетті,
жасы он сегізге толған азаматтар ғана құқылы. Ерекше жағдайларда неке жасын
азайту туралы арызды некеге тұруға ниет білдірушілер немесе олардың ата-
аналары, не қорғаншылары (қамқоршылары) белгіленген неке жасын азайтуға
қажетті тиісті құжаттармен расталған себептерді көрсете отырып береді.
Барлық жағдайда неке жасын азайтуға тек некеге тұрушылардың келісімімен
ғана жол беріледі, сондай-ақ неке жасына толмаған адамдар арасында некеге
тек ата-аналарының немесе оларды алмастыратын адамдардың келісімімен рұқсат
етіледі. Қорытындыда нақты қандай адаммен некеге отыру үшін, кімге және
қандай мерзімге неке жасы азайтылғаны көрсетіледі. Неке қию туралы акт
жазбасындағы Белгілер үшін бағанасында: кімге және қандай мерзімге неке
жасы азайтылды, неке жасын азайту туралы қорытындыны кім, қашан және қандай
АХАТ органы қарап бекіткені көрсетіледі [12, 109 б.].
Некесін тіркегісі келетін адамдар арыз берушінің біреуі тұратын жердегі
не өздерінің ата-аналары тұратын жердегі азаматтық хал актілерін жазу
органына арыз береді. Ата-аналарының немесе олардың біреулерінің тұрғылықты
жері бойынша АХАТ органына некеге тұруға арыз берген жағдайда осы жерге
тіркелгендігі туралы құжаттар ұсынылуы тиіс. Некеге тұру жөніндегі арызда,
сондай-ақ акт жазушының Белгілер үшін бағанасында: ата-анасының тегі,
аты, әкесінің аты, оның жеке басын куәландыратын құжаттың сериясы, нөмірі,
кім және қашан бергендігі, сондай-ақ оның тұрғылықты жері бойынша тіркелуі
жөніндегі мәліметтер көрсетіледі.
Некені қию кезінде, жұбайлар біреудің фамилиясын ортақ фамилия ретінде
өз қалаулары бойынша таңдайды, не болмаса әр жұбай өзінің некеге тұруға
дейінгі фамилиясын сақтайды. Я, болмаса өзінің фамилиясына жұбайының
фамилиясын қосып алуына болады. Егер Ерлі-зайыптылардың ең болмаса
біреуінің некеге дейінгі фамилиясы қосарланған болса, фамилияларды қосуға
жол берілмейді.
Некені тіркеу заңда белгіленген тәртіпте жүзеге асырылады. Некені
тіркеу маңыздылығы сонда, ол некелесу шарттарын қатаң сақтауға ықпал етеді,
некені тіркеу актісінің маңыздылығын көрсетеді, түптеп келгенде толыққанды
тұрақты отбасын құруға бағытталады [13, 52 б.].
Некеге тұру жөнiндегi арыз белгiленген үлгiдегi бланкiде жазылуға
тиiс. Мұндай бланкi болмаған жағдайда еркiн нысандағы арыз мәтiнiнде
бланкiде көрсетiлген барлық мәлiметтер көрсетiлуi тиiс.
Арыз бланкiсiнде көрсетiлген барлық сұрақтарға толық және дәл жауаптар
қайтарылуы тиiс.
Арызды қабылдау кезiнде АХАТ органы неке қиюға ниет бiлдiрушi адамдарды
некенi тiркеу тәртiбiмен және шарттарымен таныстыруға, оларға болашақтағы
жұбайлар және ата-аналар ретiндегi мiндеттерi мен құқықтары туралы
түсiндiруге, екеуiнiң өзара келiсiмi бойынша дәрiгерлiк тексеруден, сондай-
ақ некеге тұрушылардың неке кезiндегi және некенiң бұзылуы жағдайындағы
мүлiктiк құқықтары мен жұбайлық мiндеттерiн анықтайтын некелiк шарт жасасу
құқығы туралы хабардар екендiгiне көз жеткiзуге тиiс.
Некеге тұрушылар некеге тұруға кедергi келтiретiн мән-жайларды жасырып
қалудың жауапкершiлiгi туралы мiндеттi түрде ескертiледi.
Некелесушiлердiң ортақ балалары болса, АХАТ органдары оларға сондай-ақ
әке болуды анықтау туралы түсiнiктеме беруі тиiс.
Некеге тұратын адамдар:
1. Жеке басын куәландыратын құжаттарды;
2. Белгіленген неке жасын кеміту қажет екенін растайтын құжаттарды;
3. Бұрынғы некелері туралы мәліметтерді;
4. Балалары туралы мәліметтерді көрсетуге міндетті [8].
Некеге тұратын адамдармен келісе отырып, некені тіркеу мерзімі
белгіленеді.
Некені тіркеу азаматтық хал актілерін жазу органдарында (бөлімдерінде),
ал мұндай органдар жоқ жерлерде – жергілікті атқарушы органдарда
жүргізіледі.
Жоғарыда аталған органдардың лауазымды адамы:
1) некеге тұру ниеті туралы берілген арыздарды жария етеді;
2) некелесушілерге болашақ Ерлі-зайыптылардың құқықтары мен
міндеттерін түсіндіреді;
3) некеге тұруға келісетінін және Ерлі-зайыптылардың қалап алатын
тектерін анықтайды.
Бұрын тiркелген некеде тұрған адамдар, сонымен бiрге шетел азаматтары,
азаматтығы жоқ адамдар АХАТ органына бұрынғы некенiң тоқтатылғандығын
растайтын құжаттар: некенiң бұзылуы туралы куәлiктi, жұбайының қайтыс
болғандығы жөнiнде куәлiктi не некенi жарамсыз деп тану туралы Қазақстан
Республикасының елшiлiктерiнде және консулдық мекемелерiнде немесе Сыртқы
iстер министрлiгiнiң консулдық қызмет көрсету Департаментiнде
заңдастырылған сот шешiмiн ұсынуға тиiс [1].
Анықтамада шетел азаматының тегi, аты, әкесiнiң аты толық көрсетiледi,
егер шетел азаматының паспортында әкесiнiң аты көрсетiлмесе, ол некелесуге
арналған құжаттарда да көрсетiлмейдi.
Анықтама мәтiнінің мемлекеттiк тiлде және орыс тiлiнде жасалған
аудармасы нотариалды куәландырылуға тиiс. Аударманы бұл адам азаматы болып
табылатын мемлекеттiң (азаматтығы жоқ адамның тұрақты тұратын елiнiң)
консулдығы (елшiлiгi) немесе осы мемлекеттiң Сыртқы iстер министрлiгi де
куәландыруы мүмкiн.
Некенiң тоқтатылғанын айғақтайтын шетел сотының шешiмi не басқа құжат
Қазақстан Республикасының шекарасынан тыс жердегi консулдық мекеме, шетел
азаматы болып табылатын мемлекеттердiң (азаматтығы жоқ адамдар тұрақты
тұратын елдiң) консулдығы (елшiлiгi) не осы мемлекеттiң Iшкi iстер
министрлiгi куәландырған не нотариат арқылы куәландырылған мемлекеттiк
тiлдегi немесе орыс тiлiндегi аудармасымен бiрге ұсынылуға тиiс.
Егер некеге тұру жөнiндегi арыз әскери қызметшiлердiң қызмет атқару орны
бойынша берiлсе, онда әскери немесе мекеме орналасқан мекен әскери
қызметшiнiң тұрғылықты орны болып есептеледi.
Некені өкіл арқылы киюға жол берілмейді.
Егер қандай да бiр себептермен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті
Абдужаппаров Рустам
Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша некеге тұруды
құқықтық реттеу
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100-мамандығы - Құқықтану
Түркістан-2014
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
Заң факультеті
Азаматтық құқық және іс жүргізу кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Азаматтық құқық және іс жүргізу
кафедрасының меңгерушісі, м.а., аға
оқытушы
______________ Қ.А.Тұрлыбеков
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша некеге тұруды
құқықтық реттеу
В5030100-мамандығы - Құқықтану
Орындаған студент Р. Абдужаппаров
СЗҚ-113до
Ғылыми жетекшісі А.Н.Есенжолова
Магистр- оқытушы
Түркістан-2014
Неке отбасы құқығын жүзеге асыру және қорғау
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша некеге тұруды
құқықтық реттеу
1.1 Некенің түсінігі, қағидалары және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Неке қатынастарының пайда болу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 10
1.3 Некеге тұру және некені тіркеу
тәртіптері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 10
2 Ерлі – зайыптылардың құқықтары мен міндеттері
2.1 Ерлі – зайыптылардың жеке құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... ... .19
2.2 Ерлі – зайыптылардың мүліктік құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... 21
2.3 Ерлі – зайыптылардың мүлкінің заңи
режимі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..25
2.4 Ерлі – зайыптылардың мүлкінің шарттық режимі және неке шартының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
3 Некені тоқтатудың ерекшеліктері
3.1 Некені бұзу және оны құқықтық реттеу
ерекшіліктері ... ... ... ... ... .. ..36
3.2 Некенің жарамсыздығының негіздері және оның
салдары ... ... ... ... ..46
3.3 Халықаралық жеке құқықтағы неке қатынасын құқықтық реттеу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Отан отбасынан басталады, ал отбасының
негізін қалаушы ұғым ол неке. Неке - ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік
және мүліктік емес жеке қатынастарды туғызатын, отбасын құру мақсатымен
заңдарда белгіленген тәртіппен тараптардың ерікті және толық келісімі
жағдайында жасалған еркек пен әйелдің арасындағы тең құқықты одақ [1].
Өкінішке орай некенің құқықтық жағдайы әр қашан заңда көзделгендей жүзеге
асырыла бермейді. Неке сұрақтары толық түрде зерттеу алмаған. Қазақстанда
неке мәселесіне байланысты теоретикалық көзқарастар бекітілмеген. Мәселенің
маңыздылығы жаңа заңнамамен көбінесе ескертіледі, яғни оның негізінде оны
жетілдіру бойынша ұсыныстарды енгізіп жалпыландыру қажет. ҚР Президенті
өзінің Қазақстан – 2030 бағдарламасында айта кеткен: бізге жергілікті
аумақта да жанұяны, жүктілік кезінде әйелдерді және балаларды тәрбиелеуде
жаңа демеу жолдарын табуымыз қажет. Егер біз адамгершілікті қоғам болғымыз
келсе ерлі-зайыптылардың арасындағы жауапкершілікті көтеруіміз қажет. Ата-
анасы балаларына, ал өскен балалары қартайған ата-анасына қамқорлық жасаса
және әйел отбасында және қоғамда құрметке ие болса, онда біздің мемлекет
тыныш күйде болуымызға болады. Қазіргі кездегі қоғамдағы жағдай бұрынғы
кездегідей азаматтардың құқықтарын шектеуге негіз бермейді. Міндетті түрде
неке мәселесін шешетін тәжірибелік тетіктер қажет. Ондай тәжірибелік
тетіктер әрбір құқық саласында орын алуы тиіс, әсіресе отбасы, азаматтық,
азаматтық іс жүргізу құқық салалары. Көрсетілген құқық салаларында
нормаларды қолдану мүмкіндігін жетілдіру қажет. Осы жұмыс өзге есептерді
шешумен қатар, отбасы құқығы аясында зерттеу қажеттігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының объектісі Қазақстан Республикасының заңдары
бойынша неке қатынастарының құқықтық реттелуі.
Зерттеу жұмысының мақсаты неке институтын терең зерттеу болып
табылады, сонымен қатар осы тақырыптың теориялық және заңнамалық
негіздерін талдап қорыту.
Жоғарыдағы зерттеу жұмысының мақсатына қол жеткізу үшін келесідей
міндеттерді анықтадық:
- Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша некенің түсінігі және
қағидаларын зерттеу;
- Некенің алғы шарттарын анықтап зерттеу;
- Некеге тұрудың тәртіптері мен некені тіркеуді құқықтық реттеу
ерекшеліктерін зерттеу;
- Ерлі – зайыптылардың құқықтары мен міндеттерін зерттеу
- Ерлі – зайыптылардың мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтары мен
міндеттерін зерттеу;
- Ерлі – зайыптылардың мүлкінің заңи режимін анықтап зерттеу;
- Ерлі – зайыптылардың мүлкінің шарттық режимі мен неке шартының
ерекшеліктерін сипаттай отырып зерттеу;
- Некені тоқтату ерекшіліктерін зерттеу;
- Некені бұзу және оны құқықтық реттеу ерекшіліктерін зерттеу;
- Некенің жарамсыздығының негіздері және оның салдары зерттеу;
- Халықаралық жеке құқықтағы неке қатынасын құқықтық реттеу
ерекшеліктеріне тоқталып, коллизиялық мәселелерге тоқталу.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негіздерін жеке ғылыми және жалпы ғылыми
таным әдістері: нормативтік-логикалық, тарихи, салыстырмалы құқықтану,
талдау, синтез, жүйелі-құқықтық және т.б. Зерттеу жұмысын жүргізу барысында
автор талдау материалдарына жүйелі көзқарасты қамтамасыз етуге тырысады.
Зерттеудің нормативтік негізін көліктік қызметтер көрсетуден
туындайтын қатынастарды реттеуші Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Қазақстан Республикасының Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы кодексі,
отбасылық, азаматтық заңнамалар мен заңға бағынышты нормативтік-құқықтық
актілері құрайды.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізі. Зерттеудің кешенділік сипаты
бойынша кең көлемде қайнар көздер пайдаланылды.
Неке барысында туындайтын қатынастарды құқықтық реттеу проблемаларына
көптеген отандық, шетелдік ғалым-цивилисттердің ғылыми еңбектері арналған.
Солардың ішінде Б.Ж. Жандарбек, М.Ж. Муканова, Б.Е. Айтжан, М.К.Сулейменов,
Л.М.Пчелинцева, М.В.Антокольская және басқаларын атап өтуге болады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақстан Республикасының
заңнамасы бойынша неке қатынасының құқықтық реттелуін жан-жақты кешенді
талдау жүргізуде. Ғылыми жаңалығы ретінде автордың неке қатынастары туралы
қорытындылары болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеу мақсатына сай кіріспеден, үш
тараудан және қорытындыдан тұрады.
Бірінші тарауда Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша некеге
тұруды құқықтық реттеу: неке түсінігі мен қағидалары, некенің алғы
шарттары, некеге тұру тәртібі мен тіркеуді құқықтық реттеу жөнінде
сипаттама беріледі.
Екінші тарауда ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттері: ерлі-
зайыптылардың жеке және мүліктік құқықтары мен міндеттері, ерлі –
зайыптылардың мүліктерінің заңи және шарттық режимдері, неке шартының
ерекшеліктері қарастырылады.
Үшінші тарауда некені тоқтату ерекшеліктері: неке бұзу және оның
тәртіптері, некенің жарамсыздығы негіздері және оның салдары, халықаралық
жеке құқықтағы неке құқықтық қатынасын реттеу ерекшеліктеріне толықтай
сипатталар беріледі.
1 Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша некеге тұруды құқықтық реттеу
1.1 Некенің түсінігі және қағидалары
Отбасы құқығы бойынша неке – бұл ерлі-зайыптылар арасындағы
мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастарды туғызатын, отбасын құру
мақсатымен заңдарда белгіленген тәртіппен тараптардың ерікті және толық
келісімі жағдайында жасалған еркек пен әйелдің арасындағы тең құқықты одақ
[1].
Неке теориясы неке шарты тәріздес өз бастауын Ежелгі Римнен алады. Рим
құқығының классикалық кезеңінде некеге тұрудың барлық негізгі нысандарында
қарапайым азаматтық шарттың белгілері болады. Некеге деген мұндай
қатынастың болуы ең алдымен Римде неке қатынастарының белгілі бір бөлігі
ғана құқықтық реттелгендігімен байланысты, олардың өркениеттік,
адамгершілік және сакральді жақтары құқықтан тыс қалды. Кейін неке
институтына оның рухани жағын көрсете отырып, тылсым құпиялылық сипаттама
береді.
Қазақстан Республикасының заңдары бойынша тек тіркелген неке ғана
заңдық мағынаға ие болады. Қандай да бір ұлттың діни ырымдарына немесе
дәстүрлеріне сәйкес қиылған неке құқықтық мәнге ие болмайды.
Алайда, неке мен отбасы саласындағы қоғамдық қатынастардың барлық
түрлеріне тән және оларды отбасылық құқық реттеуінің пәніне айналдыратын
ортақ жалпы белгілер бар. Ол - әрине аталған қоғамдық қатынастардың
мақсаттарының ортақтылығы.
Сонымен қатар, неке-отбасылық қатынастарға тән белгілерді саралап
тоқталсақ, олар:
- неке-отбасылық құқықтық қатынастарды өзге де ұқсас құқықтық
қатынастардан ерекшелейді;
- неке-отбасылық құқықтық қатынастардың ерекшелігін көрсетеді, оның
мазмұны мен мәніне көңіл аудартады.
Неке-отбасылық құқықтық қатынастардың белгілерінің бірі ретінде оның
субъектілері арасындағы қатынастың жеке сенімге негізделетіндігін айту
қажет.
Неке-отбасылық құқықтық қатынастарды сипаттайтын белгілердің
келесісі ретінде сенім элементін айтамыз. Яғни, көптеген зерттеушілердің
пікірлерінше және шын мәнінде осы аталған қатынастар олардың
қатысушыларының өзара толық сеніміне негізделеді. Тек қана сенімге
негізделген толыққанды қатынастардың нәтижесінде ғана ерлі-зайыптылардың
қалыпты одақ құруы, балаларды тәрбиелеуі мүмкін болады. Ең маңыздысы, неке-
отбасылық қатынастарда осы элементтің жоғалуымен некелік-отбасылық
қатынастар өз мәнін толық немесе маңызды бөлігінде жоғалтады.
Неке-отбасылық қатынастардың келесі ерекшілігі ретінде олардың
созылмалы сипат алуын танимыз. Кейбір әдебиеттерде неке-отбасылық
қатынастардың ұзақ созылмалығы оның негізінде неке мен туыстықтың жатуында
деп түсіндіріледі. Яғни ұзақтылық пен созылмалылық - барлық неке-отбасылық
қатынастардың ерекшілігі, себебі, ол, бұл қатынастардың мақсаты мен
міндеттерінен туындайды. Мысалы, кейбір неке құру барысында оның мақсаты
болып отбасы құру, келесі бір жағдайларда балаларын асырау мен тәрбиелеу
сияқты созылмалы уақыт аралығында орын алатын құбылыстар табылады. Осы
аталғандардың барлығы кейін құқықтық қатынастарды тараптармен туындататын
және неке-отбасылық қатынастарды сипаттайтын ерекшілік ретінде табылады.
Осы жоғарыда аталған неке-отбасылық қатынастарды сипаттайтын жалпы
ерекшеліктерден басқа әрбір қатынастарға тән дербес жеке ерекшеліктер де
бар. Мысалы, өзара құқықтар мен міндеттерінің ерекшіліктеріне, олардың
мазмұнына байланысты келесі қатынастарды қарастыруға болады:
- некелік құқықтық қатынастар;
- ата-анасы мен балалары арасындағы құқықтық қатынастар;
- материалдық қамтамасыз ету бойынша құқықтық қатынастар;
- тәрбиелеу бойынша құқықтық қатынастар.
Осы жоғарыда аталған қатынастарды бір-бірімен біріктіретін – ол
олардың өзара ұқсастығы және белгілерінің ортақтығы.
Сонымен қатар, неке-отбасылық қатынастарды жеке және мүліктік деп
жүктеу кеңінен таралған [2, 135 б.].
Жеке неке-отбасылық қатынастар ретінде некеге тұру мен некені бұзу,
ерлі-зайыптылар арасындағы отбасылық өмірі мәселелерін шешу, тегін таңдау,
тағы басқа мәселелерге қатысты құқықтық қатынастар танылады. Ал, ерлі-
зайыптылар арасындағы мүліктік қатынастар ретінде мысалы,алименттік
міндеттемелер, бірге тұрғанда жинаған мүліктер бойынша қатынастарды
келтіруге болады.
Сонымен бірге, отбасылық заңнама жалған неке ұғымын береді. Жалған неке
дегеніміз отбасы құру ниетінсіз заңда белгіленген тәртіппен жасалған және
ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттерін туғызбайтын неке. Жалған неке
бойынша тараптарда негізгі себеп отбасы құру ниеті болмайды, олар тек
белгілі бір құқықтарға ие болу үшін некеге тұрады (мысалы, бір елдің
азаматтығын алу). Жалған некенің салдары осы некенің жарамсыздығына әкеліп
соғады [3, 8 б.].
Сондай-ақ есеп бойынша неке деген ұғым бар. Бірақ заң бұған анықтама
бермейді. Есеп бойынша неке мүліктік және басқа да пайданы көздей отырып
құрылады, тараптар бұл некені заңды неке деп есептейді, өйткені олар
өздерінің қасақана ойларымен бөліспейді. Бұл неке түрінің жалған некеден
айырмашылығы осында және оның құқықтық салдары ол неке заңды болып
табылады, өйткені мұнда отбасы құру ниеті бар.
Егер неке тіркелмесе де, бірақ еркек пен әйел бірге тұрып, балаларын
тәрбиелеумен айналысып жатса, мұны да отбасы деп айтуға болады. Егер
кәмелетке толған балалары ата – анасымен бірге тұрып, оларға қамқорлық
жасап, материалдық көмек көрсетсе – бұл да отбасы. Егер кәмелетке толған
ағалары мен қарындастары ата – анасыз бірге тұрып, бір – біріне қамқорлық
жасайтын болса – бұл да отбасы. Адамдар арасында некеден, туыстықтан, бала
асырап алудан, отбасына тәрбиелеу үшін бала алудан туындайын қатынастар
отбасылық қатынастар деп аталады. Бірақ отбасындағы қатынастардың бәрі
бірдей құқық жөнімен реттеле бермейді. Отбасындағы қатынастар, негізінен,
адамгершілік, ізгілік - өнегелік нормалары негізінде реттеледі. Бұл өзара
құрмет, сүйіспеншілік, қамқорлық және имандылық қолдаудың көрінісі.
Отбасылық өмір қалыбы, көбінесе ұлттық дәстүрлер мен әдет – ғұрыптарға
сүйенеді (үлкендерді қадірлеу, отбасын қамтамасыз ету оның басшысы ретінде
толықтай ер адамға жүктеледі, туысқандарды қадірлеп, құрметтеу).
Некеге тұру немесе оны бұзу үшін тараптардың өзара ерікті келісімі
қажет. Некеде ерлі – зайыптылардың құқықтары мен міндеттері тең, әйелдердің
құқығын шектеуге жол берілмейді. Бұл әйелдердің үй шаруашылығын жүргізумен
ғана айналысып қоймай, сондай – ақ ерімен бірге бизнеспен айналысуына,
мансапқа талпынуына мүмкіндік береді. Ерлі – зайыптық қатынастар,
әдеттегідей ғұмырлық, яки некеге тұру бегілі бір мерзім көрсетілмей жүзеге
асырылады. Қазақстанда мемекеттік АХАТ органында тіркелген неке ғана
танылады. Қазақстанда некеге тұрған кезде отбасылық қатынастарда
әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, тілдік немесе қай дінді ұстанатындығына қарай
азаматтардың құқығын шектеудің кез келген түрлеріне тыйым салынады. Ерлі –
зайыптылар қатынастарына туыстарының араласуына жол берілмейді.
Некеге тұру үшін некеге тұрушы еркек пен әйелдің өзара ерікті
келісімдері болу керек және неке жасына жету қажет. Ерікті келісім
болмаған не неке жасына жетпеген жағдайда неке қиюға жол берілмейді. Неке
жасы еркектер пен әйелдер үшін он сегіз жас болып белгіленеді. Дәлелді
себептер болған жағдайда мемлекеттік тіркеу орны бойынша азаматтық хал
актілерін жазу органдары неке жасын екі жылдан аспайтын мерзімге төмендетуі
мүмкін. Неке жасын төмендету туралы өтінішті некеге тұруға тілек
білдірушілер немесе олардың ата-аналары, не қорғаншылары (қамқоршылары)
белгіленген неке жасын төмендету қажеттігін туғызатын себептерді көрсете
отырып қозғай алады. Неке жасын төмендетуге тек некеге тұрушылардың
келісімімен ғана жол беріледі [1]. Неке жасына толмаған адамдар арасындағы
некеге ата-аналарының не қорғаншыларының келісімімен ғана рұқсат етіледі.
Көріп отырғанымыздай некенің ең алғашқы белгісі – оның еркек пен
әйелдің арасында жүзеге асырылуы. Қазақстан Республикасында некенің әйел
мен еркек арасында жүзеге асырылуына ғана рұқсат етілуі оның адам табиғатты
заңдарымен сәйкестендірілуі деп тануға болады, сонымен қатар, қазіргі таңда
бұл құқықтық қатынастар өзін-өзі ақтады деп сенеміз.
Кейбір ғалымдардың пікірінше неке – ол шарт болып табылады. Алайда
ол өзге де шарттардан келесі белгілерімен ерекшеленеді:
- некелік құқықтық шарттарды, оның талаптарын тараптар өз
еріктерімен өзгерте немесе тоқтата алмайды;
- тараптардың көптеген құқықтары мен міндеттері заңның императивтік
нормаларымен анықталады;
- некені қию барысында өкілдікке жол берілмейді;
- қандай да бір мерзімдерді бекітуге жол берілмейді;
- абсолюттік сипатқа ие, тараптардың өздерінің ғана емес, сонымен
қатар, үшінші тұлғалардың да (балалар, туыстар) құқықтық жағдайына
әсер етеді;
- тараптардың әлеуметтік жағдайларын анықтайды [2, 275 бет].
Ал кейбір ғалымдардың пікірінше, некелік құқықтық қатынастарда
шарттардың элементтері бар, алайда оны шарттар қатарына жатқызу мүмкін
емес. Мысалы, И.А.Загоровскийдің пікірінше, неке өз мазмұнында келісімдік
шарттардың кейбір элементтерімен ерекшеленгенімен, шарт мәнімен тіпті
сәйкес келмейді, неке мазмұны және оны тоқтату ерлі-зайыптылардың еркінен
тыс. Сондықтан неке институтын шарттық құқық саласына жатқызу дұрыс емес,
ол ерекше сипаттағы институт [3, 8 бет].
Үшінші бір ғалымдардың пікірінше, неке – ол шарт емес, одан ұғымы
кең, құқықтық салдарларды туғызуға бағытталған заңи факт. Мысалы,
О.С.Иоффенің пікірінше некенің әлеуметтік мазмұны мен құқықтық
ерекшеліктері оны азаматтық-құқықтық мәмілелерден ажыратып қарастыруға
мүмкіндік береді. Мәміле өзінің заңи мақсаты ретінде оның қатысушыларының
нақты құқықтар мен міндеттерін туындату танылады. Ал өз кезегінде неке
мұндай құқықтық мақсаттарды мақсат тұтпайды. Ол – негізінде өзара махаббат
пен сыйласу жататын одақ [4, 187 бет].
Қазіргі таңда барлық дерлік ғалымдар некеге тұруды азаматтық шарт
ретінде танудан бас тартып отыр. Себебі, некеге тұрудың мақсаты болып
некелік құқықтық қатынастардың туындауы ғана танылмайды, ол адамгершіліктік
ұғымдарға негізделген отбасы нысанындағы одақ құруға бағытталады, екіншіден
тараптар неке құра отырып, кейін пайда болатын некелік құқықтық
қатынастардың мазмұнын анықтай алмайды. Үшіншіден, олардың құқықтары мен
міндеттері шарттық құқықтық қатынастарға сай емес, императивті нормалармен
бекітіледі.
Біздің пікірімізше, неке-отбасылық қатынастарды диспозитивтік
реттеудің күшейтілуімен, неке шартының, алименттік келісімдердің пайда
болуы мен неке құру шарт ретінде сипат алып отыр.
Неке құру заңи факт ретінде ерлі-зайыптылардың құқықтары мен
міндеттерін нақтылауға арналмаған, яғни неке құра отырып, тұлғалар ерлі-
зайыптыларға айналады, жаңа құқықтық мәртебені иемденеді. Ал неке шарты мен
алименттік келісім негізінде ерлі-зайыптылар өздерінің мүліктік
қатынастарын өзгерте алады. Егер де неке шарты ерлі-зайыптылармен
жасалмаған жағдайда олар болашақта оны жасау мүмкіндіктерінен айырылмайды.
Сондықтан неке құру туралы келісім өзінің құқықтық табиғатына
сәйкес, өзге де азаматтық-құқықтық шарттардан ерекшеленбейді, бұл оның
құқықпен реттелетін жағына қатысты болып табылады.
Қазақстан Республикасының Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы
кодексінде некеге тұруға тиым салушы нормалар қағидасы көрсетілген [1].
Осылар қатарына келесі тұлғалар арасында некеге тұруына тыйым салынады:
- ерлі – зайыптылардың біреуі болса да басқа тіркелген некеде тұрған
адамдардың арасында некенің киылуына жол берілмейді, себебі Қазақстан
Республикасының азаматтары бір мезгілде, бір ғана заңды некеде тұруға
құқықтары бар, біздің отандық заңнама көп неке ұғымына тиым салады;
- тікелей ата тегі бойынша және өзінен тарайтын жақын туыстардың (ата-
аналар мен балалардың, атасының, әжесінің және немерелерінің) ата-анасы бір
және ата-анасы бөлек әкесі немесе анасы ортақ ағалы-інілер мен апалы-
сіңлілердің (аға-қарындастардың), яғни қазақтың жеті атадан бері некеге
тұруға болмайды деген қағидасын ұстанады. Бұл қағида қан тазалығын, жақын
туыс болып табылмайтын ерлі-зайыптылар арасынан таза қанды баланың тууын
қамтамасыз етеді;
- асырап алушылар мен асырап алынғандардың арасында заңдыы некеге тұру тиым
салынады, асырап алушылардың құқықтарын қорғау мақсатында қабылданған
қағида деп білеміз;
- біреуін болса да психикалық аурының немесе ақыл-есі кемдігінің салдарынан
сот әрекетке қабілетсіз деп танылған адамдардың арасында заңды неке кию
тиым салынған. Неке дегеніміз ерлі-зайыптылардың ерікті түрде құрылатын тең
одағы дейміз, ал ақыл есі кем адамдар әрекетке қабілетсіз болып
табылдғандықтан өз еркін білдіру құқығы болмайды [5].
Қазақстан Республикасының Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы
Кодексінде некенің құқықтық реттелуі мынандай қағидаларға негізделеді:
- еркек пен әйелдің некелік одағының еріктілігі;
- ерлі-зайыптылардың отбасындағы құқықтарының теңдігі;
- отбасының ісіне кімнің болса да өз бетінше араласуына жол
берілмеушілік;
- отбасы ішіндегі мәелелерді өзара келісіммен шешу.
1.2 Неке қатынастарының пайда болу тарихы.
Некеге тұру үшін некеге тұрушы еркек пен әйелдің өзара ерікті
келісімдері болу керек және неке жасына жету қажет. Некеге тұратын
адамдардың өзара келісімі некеге тұрудың шарты ретінде еркек пен әйелдің
ерікті және еркін одағы болып табылатын неке мәнінен туындайды. Осы шарт
біреудің мәжбүр етуімен болатын неке одағына заңмен рұқсат берілмейтіндігін
көрсетеді. Ерікті келісім болмаған не неке жасына жетпеген жағдайда неке
қиюға жол берілмейді. Некеге тұруға келісімін некеге тұрып жатқан тұлғалар
некені тіркеу кезінде тікелей өздері мәлімдейді және өзінің қолын қойып,
растайды [1]. Некеге өкіл арқылы тұруға жол берілмейді. Ал, Испания және
Перу заңдары өкілдікке жол береді. Индия заңдары бойынша арнайы делдалдар
арқылы некеге тұрады екен [6, 203 б.].
Неке жасы еркектер мен әйелдер үшін он сегіз жас болып белгіленеді.
Дәлелді себептер болған жағдайда мемлекеттік тіркеу орны бойынша азаматтық
хал актілерін жазу органдары неке жасын екі жылдан аспайтын мерзімге
төмендетуі мүмкін. Неке жасын төмендету туралы өтінішті некеге тұруға тілек
білдірушілер немесе олардың ата-аналары, не қорғаншылары (қамқоршылары)
белгіленген неке жасын төмендету қажеттігін туғызатын себептерді көрсете
отырып қозғай алады. Неке жасын төмендетуге тек некеге тұрушылардың
келісімімен ғана жол беріледі. Неке жасына толмаған адамдар арасындағы
некеге ата-аналарының не қорғаншыларының келісімімен ғана рұқсат етіледі.
Неке жасын азайту туралы арызды некеге тұруға ниет бiлдiрушiлер немесе
олардың ата-аналары, не қорғаншылары (қамқоршылары) белгiленген неке жасын
азайтуға қажеттi тиiстi құжаттармен расталған себептердi көрсете отырып
бередi.
Барлық жағдайда неке жасын азайтуға тек некеге тұрушылардың
келiсiмiмен ғана жол берiледi, сондай-ақ неке жасына толмаған адамдар
арасында некеге тек ата-аналарының немесе оларды алмастыратын адамдардың
келiсiмiмен рұқсат етiледi. Қорытындыда нақты қандай адаммен некеге отыру
үшiн, кiмге және қандай мерзiмге неке жасы азайтылғаны көрсетiледi. Неке
қию туралы акт жазбасындағы "Белгiлер үшiн" бағанасында: кiмге және қандай
мерзiмге неке жасы азайтылды, неке жасын азайту туралы қорытындыны кiм,
қашан және қандай АХАТ органы қарап бекiткенi көрсетiледi. Неке жасын
төмендету үшін орынды деп саналатын себептердің тізімі заңдарда
көрсетілмеген. Көбінесе кәмелетке толмағандардың іс жүзінде отбасын құруы,
жүктілік немесе балалы болу жағдайлары болып табылады. Дегенмен, басқа да
себептер болуы мүмкін; атап айтқанда, ерлі-зайыптылардың біреуінің
айықпайтын ауруы, әскерге шақырылуы және т.б [1].
Некеге кедергі болып табылатын келеңсіз шарттардың бірі ерлі-
зайыптылардың ең болмағанда біреуінің бұзылмаған некеде тұруы болып
табылады [7, 306 б. ]. Бұрын тіркелген некеде тұрған адамдар, сонымен бірге
шетел азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар АХАТ органына бұрынғы некенің
тоқтатылғандығын растайтын құжаттар: некенің бұзылуы туралы куәлікті,
жұбайының қайтыс болғандығы жөнінде куәлікті не некені жарамсыз деп тану
туралы Қазақстан Республикасының елшіліктерінде және консулдық
мекемелерінде немесс Сыртқы істер министрлігінің консулдық қызмет көрсету
Департаментінде заңдастырылған сот шешімін ұсынуға тиіс [8].
Әкелері немесе шешелері ортақ толыққанды және толыққанды емес аға-
інілері мен әпке-қарындастар арасындағы некені тіркеуге жол берілмейді. Бұл
тыйым салудың биологиялық астары бар. Жақын туыстар арасындағы неке
көптеген тұқым қуалайтын аурулардың тұқым бойынша жалғасуын елеулі түрде
арттырады . Асырап алынғандар мен асырап алушылар арасындағы некеге де
тыйым салынған. Бұл тыйым салудың биологиялық емес, әлеуметтік астары бар.
Ол жақын туыстар арасындағы некеге деген табиғи тыйым салудың уақыт өте
келе этикалық норма сипатына ие болуына байланысты болып отыр. Ата-аналары
мен балалары арасындағы неке мораль тұрғысынан да мүмкін болмай қалды. Ата-
аналық қарым-қатынастарды бейнелейтін қатынастар орнатуды мақсат тұтатын
асырап алу да осынау моральдық тыйым салудың ықпалына түседі. Сондықтан да
заңдарда да осындай некелерге тыйым салу туралы ереже сақталған. Жүйке
ауруы немесе ақылының кемдігі салдарынан сот қабілетсіз деп тапқан
тұлғалардың некеге тұруы мүмкін емес. Жүйке ауруына шалдыққан тұлға некеге
тұруға саналы келісім беруге қабілетті емес. Сонымен қатар, көптеген жүйке
аурулары тұқым қуалайтындықтан мұндай неке дәрігерлік-генетикалық тұрғыдан
да өте қажетсіз болып табылады. Некеге тұруға тілек білдіруші адамдарға
медициналық, сондай-ақ медициналық-генетикалық мәселелер және
репродукциялық денсаулық қорғау мәселелері бойынша консультация беру мен
тексеруді мамандандырылған денсаулық сақтау мекемелері және некеге тұратын
екеуінің келісімімен ғана жүргізіледі [9, 258 б.].
Некеге тұратын адамдарды тексерудің нәтижелері медициналық құрама
болып табылады және ол некеге тұруға ниеттенген адамға тексеруден өткен
адамның келісімімен ғана хабарлануы мүмкін.
Анықтамада шетел азаматының тегі, аты, әкесінің аты толық
көрсетіледі (егер шетел азаматының паспортында әкесінің аты көрсетілмесе,
ол некелесуге арналған құжаттарда да көрсетілмейді). Анықтама мәтінінің
мемлекеттік тілде және орыс тілінде жасалған аудармасы нотариалды
куәландыруға тиіс. Аударманы бұл адам азаматы болып табылатын мемлекеттің
(азаматтығы жоқ адамның тұрақты тұратын елінің) консулдығы (елшіліг) немесе
осы мемлекеттің Сыртқы істер министрлігі де куәландыруы мүмкін. Некенің
тоқтатылғанын айғақтайтын шетел сотының шешімі не басқа құжат Қазақстан
Республикасының шекарасынан тыс жердегі консулдық мекеме, шетел азаматы
болып табылатын мемлекеттердің (азаматтығы жоқ адамдар тұрақты тұратын
елдің) консулдығы (елшілігі) не осы мемлекеттің Ішкі істер министрлігі
куәландырған не нотариат арқылы куәландырылған мемлекеттік тілдегі немесе
орыс тіліндегі аудармасымен бірге ұсынылуға тиіс [1].
Неке туралы түсініктердің тарихи дамуы әлемнің әр жерінде әр түрлі
көрініс тапты. Неке туралы діни көзқарастардың орнына кейде этикалық
көзқарастар да қабылданды. Бұл жағдайда неке құпия ретінде де емес, шарт
ретінде де емес, ерекше бір институт түрі ретінде қарастырылды. Некеге
мұндай анықтама берген И.Кант болатын. Мұны Метафизика нравов кітабынан
да көруге болады. Оның ойынша келісім-шарт тұжырымдамасы некеге қатысты
қолданылмауы керек, өйткені келісім-шарт некені тудыра алмайды. Келісім-
шарттан тек белгілі бір мақсатты түсінуге болады. Ал неке адамның бүкіл
өмірін қамтитын және белгілі бір мақсатқа жетумен емес, ерлі-зайыптылардың
өлімімен ғана тоқтатылатын бір құбылыс. Бұл теорияның жетіспеушілігі, неке
туралы этикалық көзқарастарды құқық саласына аудару болды. Құқық, міндетті
түрде сол кезеңнің этикалық көзқарастарына сәйкес құрылуы тиіс еді. Бірақ
құқық түгелдей тек этикалық нормалардан тұра алмайды.
Плюралистік қоғамда, оның барлық мүшелерінің неке туралы бірдей
көзқарастарды ұстануы мүмкін емес. Сондықтан да, құқық жүріс-тұрыс
ережелеріне негізделе отырып, тек құқықтық реттеуге жататын әрі құқықтық
реттелуге мұқтаж неке қатынастарының бөлігін қамтыды.
Некенің құқықтық мазмұнына қатысты бірнеше теориялар бар. Олар: некені
келісім ретінде, құпия ретінде, ерекше бір институт ретінде түсіну.
Некені келісім ретінде түсіну теориясы Ежелгі Римде қалыптасты. Классикалық
кезеңнің Рим құқығында, некеге тұрудың барлық негізгі нысандары қарапайым
азаматтық шарттық белгіге ие болды. Өйткені Римде, құқықтық реттеу пәні
ретінде тек ерекше неке қатынастары танылды. Кейіннен канондық нормаларға
сәйкес, неке институты оның рухани жағына байланысты құпия сипатқа ие
болады. Некенің түрлі қатынастар тобын бөліп қарастыруға болады: рухани,
физикалық және материалдық. Әрине, революцияға дейінгі және қазіргі таңдағы
ғалымдардың көбі некенің рухани және физикалық элементтері құқықпен
реттелмейді деген көзқараспен келіседі.
Бірақ некелік одақты құрайтын қатынастарды осылайша бөлу
теориясы бірден қабылданған жоқ. Орта ғасырлардағы отбасы құқығы өте үлкен
тарихи маңызға ие.
Отбасы құқығы католик шіркеуінің істерімен қалай дамығандығына
тоқталайық. Неке институтына және жалпы еркек пен әйелдің арасындағы
қатынастарға деген көзқарастар орта ғасырларда эволюцияға ұшыраған болатын.
Католик шіркеуі некені өте кеш таныды. Орта ғасырлардың басында папа Ұлы
Грегорий (530-604) мен әулие Иеронимнің (347-430) шығармаларына негізделген
некеге деген көзқарас кең өріс алды. Шіркеу қызметкерлері кез-келген некеге
адамзат атаулының ата-анасы боп есептелетін Адам ата мен Хауа ананың
жасаған күнәсі деген сын көзбен қарады. 451 жылдан бастап шіркеу
қызметкерлерінің некеге тұруына тыйым салына бастады. Қиылған некелер
айыпталып, некеге тұрудан бас тартқан адамдар ғана нағыз христиан деп
танылды.
Қазіргі таңда бұл көзқарас мүлдем жойылып кетті десек қателескен
боламыз. Барлығына белгілі болғандай католик шіркеуінде, тек некеге
тұрмаған адамдар ғана қызмет ете алды. Алайда әулие Иеронимнің кезінде-ақ
некеге қатысты Қасиетті жазбада Гиппонск епископы Августинге (Блаженный
Августин) тиесілі (354-430) басқа да анықтамалар болған. Августиннің айтуы
бойынша заңды некедегі жыныстық қатынас өлі күнәдан кешірімді күнәға
айналады. Августиннің бұл тұжырымдамасы IXғ. басында ресми түрде
мақұлданды. Сол кезден бастап қана шіркеулік неке халық арасында кең тарала
бастады. Бұған дейін неке қатынастарында екі дәстүр сақталып келді: соңғы
антикалық және ежелгі грециялық дәуіріндегі дәстүр. Бұл екі дәстүр бойынша
неке одағының бірнеше түрін бір уақытта қолдануға тыйым салынған жоқ. Орта
ғасырлардағы неке қазіргі таңдағы неке түсінігінен мүлдем ұзақ болды. Ол
кезде неке деп ұзаққа созылған некелік жыныстық одақ танылды.
XIғ. бастап некеге бір құпия ретінде қарала бастап, мұндай көзқарастың
салдары некесіз қатынастарға және некені бұзуға тыйым салуға әкеп соқтырды.
Триденттік собор некені құпия деп танымайтын және некені бұзуға жол беретін
кез-келген адамға анафема белгіледі. Ерлі-зайыптылардың әлеуметтік
жағдайлары бір-біріне сәйкес келмеген жағдайда шіркеу ондай некені заңсыз
деп таныды. Жақын туыстар арасында неке қиюға жол берілген жоқ. Бірақ ерлі-
зайыптылардың ешқайсысы қалаған кезінде басқа бір ауылға кете алмады.
Канондық құқық әйелдердің құқықтық жағдайын нашарлатты. Неке жасы
қыздар үшін 12, ұлдар үшін 14 жас деп белгіленді. Сол кездерде Гай секілді
Рим заңгерлері табиғи заңға сүйене отырып, әйелдердің ерлі-зайыптылардың
мүлкіне билік ету құқығынан аластату әділетсіз деп санап, жыныстар теңдігін
уағыздады.Француз заңгері Тирако 1513 жылғы Неке туралы заңдар атты
еңбегінде былай деп жазған: әйел ─ ең төменгі жаратылыс, оның қызметі тек
бас ию. Оны табиғат солай жаратқан. Ер адамдар 36 жасында, әйелдер 18
жасында некеге тұруға тиіс[10]. Орта ғасырлардағы Батыс Европа елдерінің
отбасы құқығына келетін болсақ, орта ғасыр ─ әлемнің көптеген бөлігінде
мемлекеттік құқықтық процестердің өткен кезі. Батыс Европада бұл процесс
төрт кезеңді қамтиды: ерте феодалдық монархия, ленно вассалдық монархия,
сословиелік өкілдік монархия, абсолюттік монархия. Әрине бұл кезеңдерді
барлық мемлекеттер бір уақытта басынан кешірген жоқ. Бұл олардың ұлттық
тарихының ерекшеліктерімен анықталды. Батыс Европа елдерінде құқықтық жүйе
дами бастады. Феодалдық бытыраңқылық дәуіріндегі бұл процестің маңызды
белгісі ─ бүкіл мемлекетте заңды күшке ие бірыңғай заңның болмауы еді.
Англияның феодалдық құқығы бөлек дами бастады. Көп ұзамай батыс европалық
құқықтың англосаксондық және континенталдық құқық деп бөліну процесі
басталды. Моногамды некенің христиандық тұжырымдамасы Европа елдерінде тек
XII-XIII ғасырларда таныла бастады. Неке қию процедурасына шіркеулік
ризашылық, яғни шіркеудің рұқсаты қосылды. Алайда неке, әйел деген
түсініктер әлі де ашыла қойған жоқ. Неке-отбасы қатынастарының өте маңызды
бір қосымша көрінісі, XII-XIII ғасырларда пайда болған әйелдің ғибадатын
(куртуазный культ Дамы) айту қажет. Оның шетелде пайда болуы XI-XII
ғасырлармен байланыстырылады. Францияда негізі қаланып, кейіннен Европаның
басқа елдерінде де дами бастады. Европада XII-XIII ғ.ғ. әйел ғибадатының
кеңінен таралуы, әйел затына деген көзқарастың өзгеруіне әкеп соқтырды. Ол
ғасырларда еркек пен әйелдің арасындағы қатынастарды өзгерту қажеттілігін
барлығы түсіне қойған жоқ. Бұл ең алдымен құндылықтар жүйесін түгелдей
бағалауға дейін баратын интеллектуалды элитаға қатысты еді. Ондай
гумманистік интеллегенция алдымен Италияда пайда болып, кейіннен Францияда
және XIV-XV ғасырларда Батыс Европа елдерінде пайда болды. Оның қызметі
үлкен масштабты болмағанымен сол топтың көзқарастары әйгілі француз
жазушысы Кристина Пизанскаяның Книга о граде женском атты кітабында орын
тапты. Кристина Пизанскаяның айтуы бойынша әйелді де Құдай жаратты және
өзінің қабілеті жағынан еркектен ешқандай да қалыспайды.
Кристина сәтсіз некелердің болуының себебін әйелдің болмысынан емес,
нақты адами қателіктерден іздейді. Ал қателік жасау еркекке де әйелге де
тән қасиет. Отбасының бақытты немесе бақытсыз болуын ерлі-зайыптылардың
екеуіне де байланысты екенін айтады. Әрине, Кристина әлемнің христиандық
моделіне тән еркектің үстемділігіне қатысты дәстүрлі көзқарасын жоққа
шығара алмайды. Дегенмен де интеллектулдық және моральдік тұрғыдан алғанда
еркекке тән қасиеттердің әйел затының бойынан табылатындығы туралы
Кристинаның көзқарасы ортағасырлық дәстүрлерді қайта қараудағы маңызды
қадам болып табылады. Отбасы қатынастары сипатының әр түрлі болуына
қарамсатан, әр мемлекетте және әр уақытта еркектің және әкенің үстемдігі
қағидасы негізінде құрылған. Францияның солтүстік бөлігінде ерлі-
зайыптылардың, ата-аналар мен балалардың арасындағы қарым-қатынастар
еркінірек болды. Мүліктік қатынастар отбасының басшысы ретінде еркек иелік
етіп билік ететін мүліктің жалпылығына негізделіп құрылды. Францияның
оңтүстігінде мүліктік жалпылық болған жоқ. Еркек неке бұзылғанға дейін
әйелдің жасауын иеленіп, өлгеннен кейін әйелдің иелігіне өтті. Францияның
оңтүстігінде рим құқығының әсерінен өсиет бойынша мұра қалдыру кең өріс
алды. Солтүстікте мұра қалдыру еркіндігі шектелді. Мұра қалдырушы заң
бойынша мұрагерлерді жоққа шығара алған жоқ. Феодалдық иеліктер тек
еркектерге өтіп отырды. Ал әйелдер әскери қызметтерге қабілетсіз деп
танылып, мұраның ешқандай түріне иелене алмады. Осындай отбасы неке
қатынастары католик шіркеуінің дін оқуының негізіндегі канондық құқықпен
реттелді.
Францияда неке және отбасы қатынастары канондық құқықпен реттелді. XVI-
XVII ғасырларда патша билігі отбасы неке қатынастарына мемлекеттік ықпалды
нығайту мақсатында неке қиюға жататын шіркеулік нормалардан шегінді.
Некенің өзі баяғыдай шіркеулік кітаптарда тіркелгенімен, кейіннен тек діни
құпия ретінде ғана емес азаматтық жағдайдағы акт ретінде де қарастырыла
бастады. Некеге тұру кезінде ата-ананың келісімі қажет етілмейтін канондық
құқық қайта қарауға жатқызылды. Бұдан былай, ата-ананың еркінен тыс некеге
тұрушылар, мұраға құқыққа ие болмайтын болды. Сонымен қатар, XVIIғ. бастап
ата-аналар кюре әрекеті, яғни ата-ананың келісімінсіз некеге тұру әрекеті
бойынша Париж Парламентіне шағым жасауға құқық алды.1
Канондық құқық бойынша некенің бұзуға болмайтындығымен байланысты
Парламент ондай некені заңсыз деп тани алмады, бірақ заңсыз негізде
қиылғандығын жариялаған. Дегенмен де мұндай неке заңды салдар тудырмайтын
еді. Германияда Франциядағы секілді құқық өзінің шұбарлаңқылығымен
ерекшеленді. Қала халқы ертеде пайда болған және дамыған қалалық құқықпен
реттелді. Сол кезеңнің неміс құқығында дәстүр басым болды. Жалпы құқық
нормалары жазылған жоқ, тек ауызша беріліп отырды. Германияда неке отбасы
қатынастары канондық құқық негізінде пайда болды. Некенің жалғыз нысаны
шіркеулік неке болды. Шіркеу некенің жарамдылығына байланысты күрделі бір
жүйе жасап шығарды. Белгілі бір неке жасына жетуден басқа, туысқандық
дәрежеге және болашақ ерлі-зайыптылардың арасындағы қарым-қатынастарға
көңіл аудару қажет болды. Басқа бір тұлғамен некелескеннен кейінгі немесе
шоқындырылмаған тұлғамен қиылған неке жарамсыз болып табылды. Шіркеу некені
бұзуға қарсы болды, алайда кейбір жағдайларда (бір-бірінің көзіне шөп салу)
ерлі-зайыптылардың бөлек тұруларына рұқсат етілді. Мұндай жағдайда мүлік
бөлінуге жататын болды, әйелдің үлесі мүліктің тең жартысын немесе үштен
бірін құрады. Христиан шіркеуінің ықпалы нәтижесінде VII-IX ғасырларда
немістердің неке отбасы қатынастарында елеулі өзгерістер пайда болады. 789
жылы Ұлы Карлдың мақұлдаған 744 жылдың капитулярийі христиандық канондарға
сәйкес киелі деп жарияланған некенің бұзылуға жатпайтындығын бекітті.
Шетелде қайталанатын некелерге тыйым салатын некенің шіркеулік рәсімделуін
міндеттейтін алғашқы заңнамалық актілер пайда бола бастады. Неке қалыңдықты
сатып алу нысанында жасалды. Некеге тұру мақсатында қалыңдықты алып
қашқандарға айып салынды. Некеге тұруға кедергі болатын жағдайлар
анықталды. Олар: заңды некенің болуы, тұлғаны заңнан тыс деп жариялау,
жақын туыстық қатынас, адамның еріксіздігі.
XIIғ. Англияда II Генрих заңына сәйкес бала көтерген кез-келген әйел,
ол туралы билік басындағыларға хабарлауға тиіс болды. Ал оны жасамаған
жағдайда баланың өлімі анасының өліміне әкеп соқтырды. Мұнда да отбасы
қатынастары шіркеумен реттелді. Туысқандар арасында некеге жол берілмеді
және некесіз бала тууға тыйым салынды. Шіркеу осындай жолмен туылған
балаларды заңдастыруға тырысқанымен де барондар тарапынан қолдау таппады.
Отбасы қатынастары еркектің билігі қағидасына негізделді. Францияның
солтүстік бөлігінде мүліктік қатынастар мен балаларға қамқоршылық жасау
құқығы еркекке берілді[11]. Германияда отбасы патриархалды сипатқа ие
болды, Англияда да солай, бірақ Англияда әйелдер феодалдың әйеліне
қарағанда еркінірек болды. Осылайша, әйел бірте-бірте өз бетінше шарт
жасау, саудамен айналысу және мүлікке иелену құқығына ие бола бастады.
Қоғамдық ортадағы неке-отбасы қатынастары міне осылай дамыды.
1.3 Некеге тұру және некені тіркеу тәртіптері
Біздің елімізде тек мемлекеттік Азаматтық хал актілерін тіркеу
органдарына қиылған неке ғана заңды деп есептеледі. Некеге тұратын
адамдардың тікелей қатысуымен неке мемлекеттік азаматтық хал актілерін
тіркеу органдарында қиылады [8]. Бұрын қолданылып жүрген неке және отбасы
туралы заңда некені міндетті түрде тіркеу барлық кезде талап етілмеді.
Мұндай ереже 1926 жылға дейін болды да, кейін 1944 жылғы 8-шілдедегі КСРО
Жоғарғы Кеңесі Төралқасының жарлығы бойынша іс жүзінде бірге тұрып, бірақ
тіркелмеген адамдардың некесі мойындалу үшін, заңды некеде тіркелмеген
ерлі-зайыптылар бірге тұрған кездерінің уақыты көрсетіле отырып АХАТ
органдарында тіркеу жолымен рәсімдеу құқығы берілді. Кейін ерлі-
зайыптылардың бірі қайтыс болған, майданда хабар-ошарсыз кеткен жағдайда
аман қалғанының және балаларының мүддесі үшін іс-жүзіндегі тіркелмеген неке
қатынастарын заңдастыру мүмкіндігі сот тәртібімен шешіліп отырды [7, 84
б.].
Құқықтық тұрғыдан қарағанда да ерлі-зайыптылардың және олардың
балаларының жеке және мүліктік мүддесін қорғау жөнінен де некені тіркеу өте
маңызды рөл атқарады. Некені тіркеу кезінде некені қию шарттарының
сақталғандығы тексеріледі.
Некені қию некеге тұруға тілек білдірушілер азаматтық хал актілерін
жазу органына арыз берген күннен бастап бір ай мерзім өткен соң
жүргізіледі.
Дәлелді себептер болған жағдайда неке қиюды мемлекеттік тіркеу орны
бойынша азаматтық хал актілерін жазу органы бір ай өткенге дейін неке
қиюға, сондай-ақ осы мерзімді ұзартуға, бірақ бір айдан аспайтын мерзімге
ұзартуға рұқсат етуі мүмкін.
Ерекше мән-жайлар болған кезде (жүктілік, бала тууы, бір тараптың
өміріне тікелей қауіп төнуі және басқа да ерекше мән-жайлар) неке өтініш
берілген күні қиылуы мүмкін.
Некеге тұруға ниет білдірген адамдардың біреуі азаматтық хал актілерін
жазу органына келе алмайтын ерекше жағдайларда неке, мұндай адамның тұратын
жері бойынша қиылуы мүмкін.
Некеге тұруға АХАТ органына арыз беруге тек толық әрекет қабілетті,
жасы он сегізге толған азаматтар ғана құқылы. Ерекше жағдайларда неке жасын
азайту туралы арызды некеге тұруға ниет білдірушілер немесе олардың ата-
аналары, не қорғаншылары (қамқоршылары) белгіленген неке жасын азайтуға
қажетті тиісті құжаттармен расталған себептерді көрсете отырып береді.
Барлық жағдайда неке жасын азайтуға тек некеге тұрушылардың келісімімен
ғана жол беріледі, сондай-ақ неке жасына толмаған адамдар арасында некеге
тек ата-аналарының немесе оларды алмастыратын адамдардың келісімімен рұқсат
етіледі. Қорытындыда нақты қандай адаммен некеге отыру үшін, кімге және
қандай мерзімге неке жасы азайтылғаны көрсетіледі. Неке қию туралы акт
жазбасындағы Белгілер үшін бағанасында: кімге және қандай мерзімге неке
жасы азайтылды, неке жасын азайту туралы қорытындыны кім, қашан және қандай
АХАТ органы қарап бекіткені көрсетіледі [12, 109 б.].
Некесін тіркегісі келетін адамдар арыз берушінің біреуі тұратын жердегі
не өздерінің ата-аналары тұратын жердегі азаматтық хал актілерін жазу
органына арыз береді. Ата-аналарының немесе олардың біреулерінің тұрғылықты
жері бойынша АХАТ органына некеге тұруға арыз берген жағдайда осы жерге
тіркелгендігі туралы құжаттар ұсынылуы тиіс. Некеге тұру жөніндегі арызда,
сондай-ақ акт жазушының Белгілер үшін бағанасында: ата-анасының тегі,
аты, әкесінің аты, оның жеке басын куәландыратын құжаттың сериясы, нөмірі,
кім және қашан бергендігі, сондай-ақ оның тұрғылықты жері бойынша тіркелуі
жөніндегі мәліметтер көрсетіледі.
Некені қию кезінде, жұбайлар біреудің фамилиясын ортақ фамилия ретінде
өз қалаулары бойынша таңдайды, не болмаса әр жұбай өзінің некеге тұруға
дейінгі фамилиясын сақтайды. Я, болмаса өзінің фамилиясына жұбайының
фамилиясын қосып алуына болады. Егер Ерлі-зайыптылардың ең болмаса
біреуінің некеге дейінгі фамилиясы қосарланған болса, фамилияларды қосуға
жол берілмейді.
Некені тіркеу заңда белгіленген тәртіпте жүзеге асырылады. Некені
тіркеу маңыздылығы сонда, ол некелесу шарттарын қатаң сақтауға ықпал етеді,
некені тіркеу актісінің маңыздылығын көрсетеді, түптеп келгенде толыққанды
тұрақты отбасын құруға бағытталады [13, 52 б.].
Некеге тұру жөнiндегi арыз белгiленген үлгiдегi бланкiде жазылуға
тиiс. Мұндай бланкi болмаған жағдайда еркiн нысандағы арыз мәтiнiнде
бланкiде көрсетiлген барлық мәлiметтер көрсетiлуi тиiс.
Арыз бланкiсiнде көрсетiлген барлық сұрақтарға толық және дәл жауаптар
қайтарылуы тиiс.
Арызды қабылдау кезiнде АХАТ органы неке қиюға ниет бiлдiрушi адамдарды
некенi тiркеу тәртiбiмен және шарттарымен таныстыруға, оларға болашақтағы
жұбайлар және ата-аналар ретiндегi мiндеттерi мен құқықтары туралы
түсiндiруге, екеуiнiң өзара келiсiмi бойынша дәрiгерлiк тексеруден, сондай-
ақ некеге тұрушылардың неке кезiндегi және некенiң бұзылуы жағдайындағы
мүлiктiк құқықтары мен жұбайлық мiндеттерiн анықтайтын некелiк шарт жасасу
құқығы туралы хабардар екендiгiне көз жеткiзуге тиiс.
Некеге тұрушылар некеге тұруға кедергi келтiретiн мән-жайларды жасырып
қалудың жауапкершiлiгi туралы мiндеттi түрде ескертiледi.
Некелесушiлердiң ортақ балалары болса, АХАТ органдары оларға сондай-ақ
әке болуды анықтау туралы түсiнiктеме беруі тиiс.
Некеге тұратын адамдар:
1. Жеке басын куәландыратын құжаттарды;
2. Белгіленген неке жасын кеміту қажет екенін растайтын құжаттарды;
3. Бұрынғы некелері туралы мәліметтерді;
4. Балалары туралы мәліметтерді көрсетуге міндетті [8].
Некеге тұратын адамдармен келісе отырып, некені тіркеу мерзімі
белгіленеді.
Некені тіркеу азаматтық хал актілерін жазу органдарында (бөлімдерінде),
ал мұндай органдар жоқ жерлерде – жергілікті атқарушы органдарда
жүргізіледі.
Жоғарыда аталған органдардың лауазымды адамы:
1) некеге тұру ниеті туралы берілген арыздарды жария етеді;
2) некелесушілерге болашақ Ерлі-зайыптылардың құқықтары мен
міндеттерін түсіндіреді;
3) некеге тұруға келісетінін және Ерлі-зайыптылардың қалап алатын
тектерін анықтайды.
Бұрын тiркелген некеде тұрған адамдар, сонымен бiрге шетел азаматтары,
азаматтығы жоқ адамдар АХАТ органына бұрынғы некенiң тоқтатылғандығын
растайтын құжаттар: некенiң бұзылуы туралы куәлiктi, жұбайының қайтыс
болғандығы жөнiнде куәлiктi не некенi жарамсыз деп тану туралы Қазақстан
Республикасының елшiлiктерiнде және консулдық мекемелерiнде немесе Сыртқы
iстер министрлiгiнiң консулдық қызмет көрсету Департаментiнде
заңдастырылған сот шешiмiн ұсынуға тиiс [1].
Анықтамада шетел азаматының тегi, аты, әкесiнiң аты толық көрсетiледi,
егер шетел азаматының паспортында әкесiнiң аты көрсетiлмесе, ол некелесуге
арналған құжаттарда да көрсетiлмейдi.
Анықтама мәтiнінің мемлекеттiк тiлде және орыс тiлiнде жасалған
аудармасы нотариалды куәландырылуға тиiс. Аударманы бұл адам азаматы болып
табылатын мемлекеттiң (азаматтығы жоқ адамның тұрақты тұратын елiнiң)
консулдығы (елшiлiгi) немесе осы мемлекеттiң Сыртқы iстер министрлiгi де
куәландыруы мүмкiн.
Некенiң тоқтатылғанын айғақтайтын шетел сотының шешiмi не басқа құжат
Қазақстан Республикасының шекарасынан тыс жердегi консулдық мекеме, шетел
азаматы болып табылатын мемлекеттердiң (азаматтығы жоқ адамдар тұрақты
тұратын елдiң) консулдығы (елшiлiгi) не осы мемлекеттiң Iшкi iстер
министрлiгi куәландырған не нотариат арқылы куәландырылған мемлекеттiк
тiлдегi немесе орыс тiлiндегi аудармасымен бiрге ұсынылуға тиiс.
Егер некеге тұру жөнiндегi арыз әскери қызметшiлердiң қызмет атқару орны
бойынша берiлсе, онда әскери немесе мекеме орналасқан мекен әскери
қызметшiнiң тұрғылықты орны болып есептеледi.
Некені өкіл арқылы киюға жол берілмейді.
Егер қандай да бiр себептермен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz