Азаматтық құқықтық қатынастардағы субъектілердің алатын орны мен өзара байланысы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Азаматтық құқықтың негізгі теориялық бастамалары
1.1 Азаматтық құқықтың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Азаматтық құқықтағы реттеу тәсілдері мен қағидалары ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Азаматтық құқықтағы қатынастардың пайда болуы, өзгеруі және тоқтатылу
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2. Азаматтық құқықтық қатынастардағы субъектілердің алатын орны мен өзара байланысы
2.1 Азаматтық құқық қатынастарды жүзеге асыру түсінігі және мерзімдері ... .23
2.2 Азаматтық құқық субъектілерінің элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3 Азаматтық құқық субъектілері және азаматтық құқық қатынастарды жүзеге асырудың жауапкершілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Азаматтық құқықтың негізгі теориялық бастамалары
1.1 Азаматтық құқықтың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Азаматтық құқықтағы реттеу тәсілдері мен қағидалары ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Азаматтық құқықтағы қатынастардың пайда болуы, өзгеруі және тоқтатылу
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2. Азаматтық құқықтық қатынастардағы субъектілердің алатын орны мен өзара байланысы
2.1 Азаматтық құқық қатынастарды жүзеге асыру түсінігі және мерзімдері ... .23
2.2 Азаматтық құқық субъектілерінің элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3 Азаматтық құқық субъектілері және азаматтық құқық қатынастарды жүзеге асырудың жауапкершілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
Кіріспе
Тақырыптың өзектілгі. Азаматтық құқық-Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі болғандықтан күнделікті тыныс - тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік аумақтық бөліністерімен тығыз байланысты.
Азаматтық құқықты зерттемес бұрын азаматтық құқық пәнін анықтап, басқаша айтқанда, мұның пәні не екенін белгілеп алуға тиістіміз. Ал азаматтық құқықтың пәнін анықтаудың өзі оңай шаруа емес. Өйткені, азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар ауқымы өте кең де сан қырлы.
Құқық жүйесі іштей құқық салаларына бөлінетіндігі белгілі. Әдетте құқықтың қандай салаға жататындығын анықтау үшін оның пәні мен құқықтық реттеу әдістемесі қолданылады. Дәл осы пән мен әдістеме арқылы азаматтық құқықты Қазақстан Республикасының басқа құқық салаларынан аражігін айыра отырып, сонымен бірге оның салалық ерекшеліктерін де айқындауға болады. Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ, мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар кұрайды.
Азаматтық құқықтық нормаларының талаптарына сәйкес туындайтын және бұл нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар азаматтық-құқық қатынастары деп аталады.
Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы азаматтық құқық қатынастарға араласып жүргенімен, өздерінің әрекеттерінің заң жөніндегі сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсыбір затты болсын сатып алуда сатушы мен алушының арасында осындай қатынас туындайды. Азаматтық кодексте көрсетілген сату - сатып алу мәмілесінен туындайтын өте күрделі құқықтық қатынастар пайда болады. Бұл мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір сомада ақша төлеуге міндетті, ал сатушы сатқан затты сатып алушының меншігіне беруге немесе сол затында сапасы жағынан бір кемшілігі немесе сан жағынан кемістігі болса, онда оны басқа затпен ауыстыруға, толықтыруғаәйтпесе алған ақшасын қайтарып беруге міндетті және т.с.с.
Заңды тұлғалардың барлық істері де нақ жаңағыдай азаматтық құқық қатынасы ретімен жүзеге асады. Өндіріс жабдықтарын тапсыру, өнімдерді сату, банк арқылы есеп айыру - осылардың бәрі де құқық қатынасын тудырады, яғни осылардың бәрінің де заң арқылы белгілі салдары болады.
Құқық қытынастарын сөз еткенде, оны талдағанда біз алдымен оның құрамдас элементтерін айқындап алуымыз қажет. Әрбір құқық қатынастарында қатынастың субъектілері деп аталатын қатысушылары болады. Азаматтық құқық қатынастарының субъектілері: жеке тұлға, заңды тұлғалар, әкімшілік – аумақтық бөліністер, сондай-ақ мемлекет болып табылады. Құқық қатынастарына қатысушылардың арасында белгілі бір байланыс орнайды, сол арқылы осы қатынастардың мазмұнын құрайтын олардың арасында белгілі бір құқықтар мен міндеттер пайда болады.
Тақырыптың өзектілгі. Азаматтық құқық-Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі болғандықтан күнделікті тыныс - тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік аумақтық бөліністерімен тығыз байланысты.
Азаматтық құқықты зерттемес бұрын азаматтық құқық пәнін анықтап, басқаша айтқанда, мұның пәні не екенін белгілеп алуға тиістіміз. Ал азаматтық құқықтың пәнін анықтаудың өзі оңай шаруа емес. Өйткені, азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар ауқымы өте кең де сан қырлы.
Құқық жүйесі іштей құқық салаларына бөлінетіндігі белгілі. Әдетте құқықтың қандай салаға жататындығын анықтау үшін оның пәні мен құқықтық реттеу әдістемесі қолданылады. Дәл осы пән мен әдістеме арқылы азаматтық құқықты Қазақстан Республикасының басқа құқық салаларынан аражігін айыра отырып, сонымен бірге оның салалық ерекшеліктерін де айқындауға болады. Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ, мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар кұрайды.
Азаматтық құқықтық нормаларының талаптарына сәйкес туындайтын және бұл нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар азаматтық-құқық қатынастары деп аталады.
Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы азаматтық құқық қатынастарға араласып жүргенімен, өздерінің әрекеттерінің заң жөніндегі сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсыбір затты болсын сатып алуда сатушы мен алушының арасында осындай қатынас туындайды. Азаматтық кодексте көрсетілген сату - сатып алу мәмілесінен туындайтын өте күрделі құқықтық қатынастар пайда болады. Бұл мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір сомада ақша төлеуге міндетті, ал сатушы сатқан затты сатып алушының меншігіне беруге немесе сол затында сапасы жағынан бір кемшілігі немесе сан жағынан кемістігі болса, онда оны басқа затпен ауыстыруға, толықтыруғаәйтпесе алған ақшасын қайтарып беруге міндетті және т.с.с.
Заңды тұлғалардың барлық істері де нақ жаңағыдай азаматтық құқық қатынасы ретімен жүзеге асады. Өндіріс жабдықтарын тапсыру, өнімдерді сату, банк арқылы есеп айыру - осылардың бәрі де құқық қатынасын тудырады, яғни осылардың бәрінің де заң арқылы белгілі салдары болады.
Құқық қытынастарын сөз еткенде, оны талдағанда біз алдымен оның құрамдас элементтерін айқындап алуымыз қажет. Әрбір құқық қатынастарында қатынастың субъектілері деп аталатын қатысушылары болады. Азаматтық құқық қатынастарының субъектілері: жеке тұлға, заңды тұлғалар, әкімшілік – аумақтық бөліністер, сондай-ақ мемлекет болып табылады. Құқық қатынастарына қатысушылардың арасында белгілі бір байланыс орнайды, сол арқылы осы қатынастардың мазмұнын құрайтын олардың арасында белгілі бір құқықтар мен міндеттер пайда болады.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі (ерекше бөлім 1999ж.).
2. «Нормативтік құқықтық актілер туралы» ҚР – ның 1998ж 24 – наурыз.
3. ҚР Азаматтық кодексі (жалпы бөлім 1995ж.).
4. ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 6 – қаулысы «Азаматтардың және ұйымдардың ар – намысын және абыройын қорғау» 18 – желтоқсан 1992ж. 5. Тілеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Оқулық. Алматы, 2001. Т.1. -376 б.
6. Батырбаев Н.М. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы.Оқу құралы. Тұран, 2007-93 б.
7. Т.Ағдарбеков. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2004 ж 122 б.
8. Батырбаев Н.М. ҚР азаматтық құқығы. Оқу құралы. Түркістан, 2007 ж 165 б.
9. Е.А.Суханов. Азаматтық құқық. 1-том. 1999 ж 104 б.
10.Ашеулов А.Т., Г.А. Жайлин. Гражданско – правовая ответственность за вред, причененный преступлением против личности. Алматы, Издательства КазГЮУ 2000-94 с.
11. Гражданское право. Учебник для вузов. Часть первая / Под общей ред. Т.И. Илларионовой, Б.М. Гонгало, В.А. Плетнева. – М.: Издательская группа “НОРМА-ИНФРА-М”, 1998 -141 с.
12. Шакиров Ф.К. Актуальные проблемы защиты прав акционеров по законодательству Республики Казахстан. Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. –А., 2001 -263 с.
13. Макаров Д.А. Управление акционерными обществами. Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. –М., 2002 -199 с.
14. Могилевский С.Д. Органы управления хозяйственными обществами. –М.: “Дело”, 2001-167 с.
15. Васькин В.В, Овичиников И.Н. Гражданско – правовая ответственность. 1998-89 с.
16. Карагусов Ф. Ценные бумаги и денги как объекты гражданских прав. Алматы, 2001-91 с.
17. Гражданское право. Том 1. Общая часть. Под ред.Суханова Е.А. М. Волтерс Клувер, 2004-118 с.
18. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть): Комментарий (постатейный). В двух книгах. Книга 2. –2-e изд., испр. И доп., с использованием судебной практики /Ответственные редакторы: М.К.Сулейменов, Алматы, 2003г 145 с.
19. Маркова А.С. Основы гражданского права 1994-32с.
20. Гражданское право (Общая часть). Учебное пособие. Пон ред.Диденко А.Г.,Алматы, 2003-119 с.
21. Жайлин Ғ. Азаматтық құқық. Ерекше бөлім. Алматы 2001-60 б.
22. Пугинский Б.И., Сафиуллин Д.Н. Правовая экономика, проблемы становления. 1991-102 с.
23. Сергеев. А.П., Толстого Ю.К. Гражданское право. Учебник 1997-38 с.
24.Төлеуғалиев Ғ. I том. ҚР Азаматтық құқығы. Алматы 2001-75 б.
25. Ынтымақав С. Азаматтық құқық (практикум). Жалпы бөлім. Алматы 2003-365б.
26. Карагусов Ф.Ценные бумаги и деньги как объекты гражданских прав. Алматы, 2001-96 с.
27. Климкин С.И. Юридические лица (сборник статей).Алматы, 2004-66 с.
28. Юридические лица.Практикум. Под ред.Климкина С.И.Алматы, 2003 - 29 с.
29. Басин Ю.Г.Сделки.Алматы, 2002-57 с.
30. Скловский К.И. Собственность в гражданском праве. 2000-23 с.
31. Диденко А.Г.Обеспечение исполнения договоров.Астана, 2002-19 с.
32. Ғ.А.Жайлин. Азаматтық құқық. Ерекше бөлім. І том.Оқулық.Алматы.2004-49б.
33. Жайлин Г.А. Гражданское право. Учебник (часть особенная). Т.1,2,.Алматы. Данекер. 2006-95 с.
34.Гражданское право. Том 1. Отв.ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы.Издательство КазГЮА. 2000-28 с.
35. Гражданское право. Ч.1,2. Под ред.Сергеева А.П., Толстого Ю.К.., М. Проспект, 1997-93 с.
36. Гражданское право. Том 2. Особенная часть. Под ред.Суханова Е.А. М. Волтерс Клувер, 2004-156 с.
37. Гражданское право (Общая часть). Учебное пособие. Под ред.Диденко А.Г.,Алматы, 2003-82 с.
38. Басин Ю.Г.Избранные труды по гражданскому праву. Алматы, 2003 - 38 с.
39. Диденко А.Г., Басин Ю.Г. Иоффе О.С. Гражданское право. Учебник.Алматы КазГЮУ АПО/24. 1999-97 с.
40. Марш П.Д. Англия, Франция және Германияның салыстырмалы келісім шарт құқығы. Алматы:Данекер, 1999-67 б.
41. Сулейменов М.Договор в гражданском праве Республики Казахстан. Проблемы теории и практики//Мир закона. №6. 2000-47 с.
42. Идрышева С. Правовые вопросы договора энергоснабжения// Юридическая газета. 19 шілде. 2007-116 с.
43. Басин Ю.Г. Ответственность за нарушение гражданско-правового обязательства. Учебное пособие. Алматы. Әділет.Пресс, 1997-13 с.
44. Климкин С.И. Юридические лица по законодательству Республики Казахстан.Общие положения. Алматы, 2001-115 с.
45. Джусупов А.Г.Право собственности и иные вещные права.Алматы:Жеті Жарғы, 1996-217 с.
46. Омар Б.М. Азаматтық құқықтық қатынастар. Түркістан 2012-9 б.
47. Покровский Б.В. Рента – новый институт в проекте особенной части Гражданского кодекса РК. Актуальные вопросы коммерческого законодательства РК и практика его применения. Материалы семинара.Алматы. Адилет: Пресс, 1996-168 с.
48. Жайлин Г.А. Обязательства в гражданском праве.Казахстан 2030-проблемы совершенствования правоохранительных органов (Материалы научно-практической конференции) Алматы:НИиРИО Академии МВД РК, 1999-78 с.
49. Ченцов О.И. Имущественный наем (аренда).Актуальные вопросы коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его применения. Материалы семинаров Алматы.Әділет-Пресс,1996-26 с.
50. Гражданский кодекс Республики Казахстан /особенная часть/.Комментарий Под ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы: Жеті жарғы, 2000 -186 б.
51. Сергеев. А.П. Гражданское право. Санк – Петербург. 1997 ж 132 б.
1. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі (ерекше бөлім 1999ж.).
2. «Нормативтік құқықтық актілер туралы» ҚР – ның 1998ж 24 – наурыз.
3. ҚР Азаматтық кодексі (жалпы бөлім 1995ж.).
4. ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 6 – қаулысы «Азаматтардың және ұйымдардың ар – намысын және абыройын қорғау» 18 – желтоқсан 1992ж. 5. Тілеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Оқулық. Алматы, 2001. Т.1. -376 б.
6. Батырбаев Н.М. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы.Оқу құралы. Тұран, 2007-93 б.
7. Т.Ағдарбеков. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2004 ж 122 б.
8. Батырбаев Н.М. ҚР азаматтық құқығы. Оқу құралы. Түркістан, 2007 ж 165 б.
9. Е.А.Суханов. Азаматтық құқық. 1-том. 1999 ж 104 б.
10.Ашеулов А.Т., Г.А. Жайлин. Гражданско – правовая ответственность за вред, причененный преступлением против личности. Алматы, Издательства КазГЮУ 2000-94 с.
11. Гражданское право. Учебник для вузов. Часть первая / Под общей ред. Т.И. Илларионовой, Б.М. Гонгало, В.А. Плетнева. – М.: Издательская группа “НОРМА-ИНФРА-М”, 1998 -141 с.
12. Шакиров Ф.К. Актуальные проблемы защиты прав акционеров по законодательству Республики Казахстан. Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. –А., 2001 -263 с.
13. Макаров Д.А. Управление акционерными обществами. Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. –М., 2002 -199 с.
14. Могилевский С.Д. Органы управления хозяйственными обществами. –М.: “Дело”, 2001-167 с.
15. Васькин В.В, Овичиников И.Н. Гражданско – правовая ответственность. 1998-89 с.
16. Карагусов Ф. Ценные бумаги и денги как объекты гражданских прав. Алматы, 2001-91 с.
17. Гражданское право. Том 1. Общая часть. Под ред.Суханова Е.А. М. Волтерс Клувер, 2004-118 с.
18. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть): Комментарий (постатейный). В двух книгах. Книга 2. –2-e изд., испр. И доп., с использованием судебной практики /Ответственные редакторы: М.К.Сулейменов, Алматы, 2003г 145 с.
19. Маркова А.С. Основы гражданского права 1994-32с.
20. Гражданское право (Общая часть). Учебное пособие. Пон ред.Диденко А.Г.,Алматы, 2003-119 с.
21. Жайлин Ғ. Азаматтық құқық. Ерекше бөлім. Алматы 2001-60 б.
22. Пугинский Б.И., Сафиуллин Д.Н. Правовая экономика, проблемы становления. 1991-102 с.
23. Сергеев. А.П., Толстого Ю.К. Гражданское право. Учебник 1997-38 с.
24.Төлеуғалиев Ғ. I том. ҚР Азаматтық құқығы. Алматы 2001-75 б.
25. Ынтымақав С. Азаматтық құқық (практикум). Жалпы бөлім. Алматы 2003-365б.
26. Карагусов Ф.Ценные бумаги и деньги как объекты гражданских прав. Алматы, 2001-96 с.
27. Климкин С.И. Юридические лица (сборник статей).Алматы, 2004-66 с.
28. Юридические лица.Практикум. Под ред.Климкина С.И.Алматы, 2003 - 29 с.
29. Басин Ю.Г.Сделки.Алматы, 2002-57 с.
30. Скловский К.И. Собственность в гражданском праве. 2000-23 с.
31. Диденко А.Г.Обеспечение исполнения договоров.Астана, 2002-19 с.
32. Ғ.А.Жайлин. Азаматтық құқық. Ерекше бөлім. І том.Оқулық.Алматы.2004-49б.
33. Жайлин Г.А. Гражданское право. Учебник (часть особенная). Т.1,2,.Алматы. Данекер. 2006-95 с.
34.Гражданское право. Том 1. Отв.ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы.Издательство КазГЮА. 2000-28 с.
35. Гражданское право. Ч.1,2. Под ред.Сергеева А.П., Толстого Ю.К.., М. Проспект, 1997-93 с.
36. Гражданское право. Том 2. Особенная часть. Под ред.Суханова Е.А. М. Волтерс Клувер, 2004-156 с.
37. Гражданское право (Общая часть). Учебное пособие. Под ред.Диденко А.Г.,Алматы, 2003-82 с.
38. Басин Ю.Г.Избранные труды по гражданскому праву. Алматы, 2003 - 38 с.
39. Диденко А.Г., Басин Ю.Г. Иоффе О.С. Гражданское право. Учебник.Алматы КазГЮУ АПО/24. 1999-97 с.
40. Марш П.Д. Англия, Франция және Германияның салыстырмалы келісім шарт құқығы. Алматы:Данекер, 1999-67 б.
41. Сулейменов М.Договор в гражданском праве Республики Казахстан. Проблемы теории и практики//Мир закона. №6. 2000-47 с.
42. Идрышева С. Правовые вопросы договора энергоснабжения// Юридическая газета. 19 шілде. 2007-116 с.
43. Басин Ю.Г. Ответственность за нарушение гражданско-правового обязательства. Учебное пособие. Алматы. Әділет.Пресс, 1997-13 с.
44. Климкин С.И. Юридические лица по законодательству Республики Казахстан.Общие положения. Алматы, 2001-115 с.
45. Джусупов А.Г.Право собственности и иные вещные права.Алматы:Жеті Жарғы, 1996-217 с.
46. Омар Б.М. Азаматтық құқықтық қатынастар. Түркістан 2012-9 б.
47. Покровский Б.В. Рента – новый институт в проекте особенной части Гражданского кодекса РК. Актуальные вопросы коммерческого законодательства РК и практика его применения. Материалы семинара.Алматы. Адилет: Пресс, 1996-168 с.
48. Жайлин Г.А. Обязательства в гражданском праве.Казахстан 2030-проблемы совершенствования правоохранительных органов (Материалы научно-практической конференции) Алматы:НИиРИО Академии МВД РК, 1999-78 с.
49. Ченцов О.И. Имущественный наем (аренда).Актуальные вопросы коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его применения. Материалы семинаров Алматы.Әділет-Пресс,1996-26 с.
50. Гражданский кодекс Республики Казахстан /особенная часть/.Комментарий Под ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы: Жеті жарғы, 2000 -186 б.
51. Сергеев. А.П. Гражданское право. Санк – Петербург. 1997 ж 132 б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 94 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 94 бет
Таңдаулыға:
Азаматтық құқық субъектілерінің азаматтық құқықпен өзара байланысы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Азаматтық құқықтың негізгі теориялық бастамалары
1.1 Азаматтық құқықтың жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Азаматтық құқықтағы реттеу тәсілдері мен
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ...11
1.3 Азаматтық құқықтағы қатынастардың пайда болуы, өзгеруі және тоқтатылу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2. Азаматтық құқықтық қатынастардағы субъектілердің алатын орны мен өзара
байланысы
2.1 Азаматтық құқық қатынастарды жүзеге асыру түсінігі және
мерзімдері ... .23
2.2 Азаматтық құқық субъектілерінің
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3 Азаматтық құқық субъектілері және азаматтық құқық қатынастарды жүзеге
асырудың
жауапкершілігі ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..77
Кіріспе
Тақырыптың өзектілгі. Азаматтық құқық-Қазақстан Республикасының құқық
салаларының бірі болғандықтан күнделікті тыныс - тіршілікпен, сондай-ақ
азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік
аумақтық бөліністерімен тығыз байланысты.
Азаматтық құқықты зерттемес бұрын азаматтық құқық пәнін анықтап,
басқаша айтқанда, мұның пәні не екенін белгілеп алуға тиістіміз. Ал
азаматтық құқықтың пәнін анықтаудың өзі оңай шаруа емес. Өйткені, азаматтық
құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар ауқымы өте кең де сан қырлы.
Құқық жүйесі іштей құқық салаларына бөлінетіндігі белгілі. Әдетте
құқықтың қандай салаға жататындығын анықтау үшін оның пәні мен құқықтық
реттеу әдістемесі қолданылады. Дәл осы пән мен әдістеме арқылы азаматтық
құқықты Қазақстан Республикасының басқа құқық салаларынан аражігін айыра
отырып, сонымен бірге оның салалық ерекшеліктерін де айқындауға болады.
Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша қатынастары
және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар,
сондай-ақ, мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар
кұрайды.
Азаматтық құқықтық нормаларының талаптарына сәйкес туындайтын және бұл
нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар азаматтық-құқық
қатынастары деп аталады.
Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы азаматтық құқық
қатынастарға араласып жүргенімен, өздерінің әрекеттерінің заң жөніндегі
сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсыбір затты болсын сатып алуда
сатушы мен алушының арасында осындай қатынас туындайды. Азаматтық кодексте
көрсетілген сату - сатып алу мәмілесінен туындайтын өте күрделі құқықтық
қатынастар пайда болады. Бұл мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір сомада
ақша төлеуге міндетті, ал сатушы сатқан затты сатып алушының меншігіне
беруге немесе сол затында сапасы жағынан бір кемшілігі немесе сан жағынан
кемістігі болса, онда оны басқа затпен ауыстыруға, толықтыруғаәйтпесе алған
ақшасын қайтарып беруге міндетті және т.с.с.
Заңды тұлғалардың барлық істері де нақ жаңағыдай азаматтық құқық
қатынасы ретімен жүзеге асады. Өндіріс жабдықтарын тапсыру, өнімдерді сату,
банк арқылы есеп айыру - осылардың бәрі де құқық қатынасын тудырады, яғни
осылардың бәрінің де заң арқылы белгілі салдары болады.
Құқық қытынастарын сөз еткенде, оны талдағанда біз алдымен оның
құрамдас элементтерін айқындап алуымыз қажет. Әрбір құқық қатынастарында
қатынастың субъектілері деп аталатын қатысушылары болады. Азаматтық құқық
қатынастарының субъектілері: жеке тұлға, заңды тұлғалар, әкімшілік –
аумақтық бөліністер, сондай-ақ мемлекет болып табылады. Құқық қатынастарына
қатысушылардың арасында белгілі бір байланыс орнайды, сол арқылы осы
қатынастардың мазмұнын құрайтын олардың арасында белгілі бір құқықтар мен
міндеттер пайда болады.
Өмірдегі жиі кездесетін қатынастардың барлығы дерлік құқықтық
қатынастары болып табылмайтынын қоғамдық қатынастар мен реттелетінін
бәріміз білеміз. Тек құқықтың негізінде пайда болатын қатынастар құқықтық
депаталады, бірақ оның іске асуы құқық нормаларының гипотезасында
көрсетілген мән-жайлардың орын алуына байланысты екенін жадымыздан елең
етпеуіміз керек. Осы құқықтық қатынастың бір түріазаматтық құқықтық
қатынас, яғни оған тауар ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне
негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға
байланысты мүліктік емес қатынастар да кіреді. Қарап отырсақ жоғарыда
аталған қатынастар біз үшін маңызды және де барлық адамдар күнделікті осы
азаматтық құқықтық қатынасқа түседі десек қателеспейміз.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Азаматтық құқықтық қатынас
тақырыбын кеңінен ашып жазу, бұл қатынастың пайда болу, тоқтатылу, өзгерту
салдарына ерекше тоқталу және де азаматтық құқықтық қатынастың бүгінгі
күндегі орнын анықтау болып саналады. Алдағы мақсатты жүзеге асыру
барысында мынадай міндеттер қойдым: тақырыптың шынайы, ауқымды және толық
болуын қамтамасыз ету. Жазу барысында қолданылған әдебиеттердің жаңа және
маңызды болуын қадағаладым.
Жұмыстың объектісі. Азаматтық құқықтық қатынастардың бүгінгі таңдағы
өзектілігі бұл саладағы заңнаманың толығымен жетіспеушілігі және де жаңадан
пайда болып жатқан азаматтық құқықтық қатынастарды реттеуде күшінің
жетпеуі. Бар заңнаманың өзі іс жүзінде толығымен жүзеге аспауда. Бұл
бүгінгі күннің өзекті проблемасы. Азаматтық құқықтық қатынастарды реттеуде
заңнамалық базаны нығайту, оны күнделікті қолданысқа енгізу, ал заңнама
ережелерін бұзған жағдайда қатаңырақ жаза қолдануымыз дұрыс деп ойлаймын.
Бұл осы саладағы құқықбұзушылықтың алдын алудағыбірден бір жол деп
есептеймін.
Дипломдық жұмыстың құрылысы - кіріспе, екі тараудан және қорытындыдан
тұрады. Кіріспеде жоғарыда аталып кеткендей тақырыптың мақсаты, міндеті,
өзектілігі, жаңалығы көзделген. Ал тарауда бөлімде азаматтық құқықтық
қатынастардың (түсінігі ауқымы мен элементтеріне, пайда болу, тоқтатылу
және өзгертілуінежалпы түсінік беріледі. Ал қорытынды бөлімінде азаматтық
құқықтық қатынастардың бүгінгі таңдағы орны туралы жазылады.
1. Азаматтық құқықтың негізгі теориялық бастамалары
1.1 Азаматтық құқықтың жалпы сипаттамасы
Қазақстан Республикасының бір тұтас құқық жүйесі бірнеше салаға
бөлінетіндігі бәрімізге мәлім. Сол салалардың бірі болып табылатын
азаматтық құқық. Азаматтық құқық сала ретінде елімізде қалыптасып келе
жатқан нарықтық экономиканың бірден-бір негізі десек те болатын шығар.
Өйткені, бұл саламен реттелінетін құқық қатынастарының шеңбері өте кең.
Азаматтық құқық пен реттелінетін қатынастардың түсінігін беру үшін құқық
теориясында қолданылып жүрген ережелерге сүйенуіміз қажет. Яғни айтқанда,
реттеу пәні мен реттеу тәсілдері. Осы жоғарыда көрсетілген екі категорияның
негізінде азаматтық құқық сала ретінде тек анықтама ғана емес, оның басқа
құқық салаларымен ерекшіліктерін де көрсетуге болады.
Азаматтық кодекстің 1-бабының 1 тармағында көрсетілгендей, азаматтық
заңдармен тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген
өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты
мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі. Сонымен қатар мүліктік
қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар да азаматтық
заңдармен реттеледі, өйткені олар заң құжаттарында өзгеше көзделмеген, не
мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды.
Жоғарыда көріп отырғанымыздай, азаматтық құқықтармен реттелетін
қоғамдық қатынастардың негізгісі болып табылатыны мүліктік қатынастар.
Сондықтан да айтып кеткен жөн болар, кез келген мүліктік қатынастар емес,
қоғамның негізін қалайтын тауар-ақша қатынастары, яғни азаматтық құқық
субъектілерінің кез келгенінің қатысуымен және әртүрлі көріністерде (мүлік
беру, жұмыс, қызмет) байқалатын мүліктік қатынастар [1].
Мүліктік қатынастарға негізінен, қоғамдағы өндіріс құрал-жабдықтарына,
мүліктік иеліктерге және басқа да материалдық құндылықтарға байланысты
туындайтын қоғамдық қатынастар жатады. Мүліктік емес жеке қатынастар
мүліктік қатынастарға тығыз байланысты мүліктік емес жеке қатынастар және
мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар болып екі
топқа бөлінеді.
Азаматтық заңдармен реттелетін мүліктік қатынастарға байланысты
мүліктік емес жеке қатынастарға құндық маңызы жоқ қатысушылардың қоғамдық
сипатын белгілейтін материалдық емес құндылықтар жатады. Мәселен, әдеби
шығармамен, ғылыми еңбекпен айналасушылар немесе өнертапқышөзінің
авторлығын анықтау туралы мәселе қойса, өзінің жекеісін қорғай отырып, бұл
мәселе бойынша қоғамдық дербес қатынасқа түседі. Бұл қатынас мүліктік болып
табылмаса да, мүлікпен тығыз байланысты, өйткені өнертабыс иесінің
өнертабысының пайдаланғаны үшін онда авторлық сыйақы алу құқығы пайда
болады.
Азаматтық заңдармен реттелетін мүліктік қатынастарға байланысы жоқ
мүліктік емес жеке қатынастарға азаматтың есімі, жеке келбет құқығы, жеке
өмірдің құпиялылығы, тұрғын үйге қол сұқпаушылық, азаматтың немесе заңды
тұлғаның абыройына, қадір-қасиетіне, іскерлік беделіне байланысты
туындайтын кұқықтық қатынастарды жатқызуға болады.
Сондай-ақ, Ата Заңның 33-бабы "азаматтың жеке өміріне қол сұғуға
болмайтындығын атай келе, "азаматтың жеке өміріне араласуға, оның ар-намысы
мен қадір-қасиетіне қол сұғуға тыйым салынады" десе, осы баптың келесі
тармағында "тұрғын үйге қол сұғуға болмайтындығы" атап көрсетілген.
Жоғарыда көрсетілген мүліктік қатынастармен байланысы жоқ жеке қатынастар,
мүліктік емес жеке қатынастардың екінші тобын құрайды. Азаматтық заңдармен
реттелетін қатынастар жиынтығын анықтай келе, бұл қатынастардың
субъектілерін де атап көрсетуге болады. Оларға жеке тұлғалар (Қазақстан
Республикасының азаматтары шетел азаматтары азаматтығы жоқ адамдар) заңды
тұлғалар мемлекет және әкімшілік-аумақтық бөлініс. 1964 жылғы Азаматтық
кодекспен салыстырғанда 1994 жылы 27-желтоқсанда қабылданған Азаматтық
кодекстің ерекшілігі сол, мемлекет азаматтық-құқықтық қатынастарға осы
қатынастарға өзге қатысушылар мен тең негізде түсетіндігі атап
көрсетілген [2].
Азаматтық заңдарда 1994 - жылғы 24 желтоқсанда он үшініш сайланған
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 11 сессиясы қабылдаған жаңа
Азаматтық кодекс (жалпы бөлім) ерекше орын алады. Азаматтық кодекске 1996
жылғы 15 шілдедегі, 1997 жылғы 5 наурыздағы, 1997 жылғы 2 шілдедегі, 1998
жылғы 2 наурыздағы заңдармен өзгерістер енгізілгенін ескеру қажет.
Азаматтық кодекстің 3-бабында Қазақстан Республикасы азаматтық
заңдарының жүйесі анықталған ең алдымен ол жалпы республикалық болып
табылады және азаматтық кодекстен, соған сәйкес қабылданған Қазақстан
Республикасының өзге де заңдарынан, Қазақстан Республикасы Президентінің
заң күші бар жарлықтарынан, Парламенттің қаулыларынан, Парламенттің Сенаты
мен Мәжілісінің қаулыларынан (заң актілерінен), сондай-ақ Азаматтық
кодекстің 1-бабының 1,2 тармақтарында аталған қатынастарды реттейтін
Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтарынан, Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулыларынан тұрады. Сонымен, азаматтық құқық нормалары
заңдарда, нормативтік құқықтық актілерде және заңға сәйкес нормативтік
актілерде бекітілуі мүмкін. Бұл орайда "Нормативтік құқықтық актілер
туралы" 1998 жылғы 24 наурыздағы Қазақстан Республикасының заңына сәйкес
бұл нормативтік құқықтық актілердің бәрі олардың заң күшіне қарай белгілі
бір қатаң иерархиялық жүйе бойынша орналасады.
2. Заң актілері. Заңдардың арасында 1995 жылғы Қазақстан Республикасы
Конституциясының мейлінше жоғары заң күші бар, оның 4 –бабында Қазақстан
Республикасында қолданылатын құқық Конституциясының, соған сәйкес
заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, республиканың
халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ
Конституциялық Кеңес пен Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларының нормалары
деп белгіленген.
Біз бұған дейін 1994 жылғы 27 желтоқсанда қабылданған, заң күші жағынан
азаматтық құқық қатынастарын реттеуде мейлінше маңызды орын алатын
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін (Жалпы бөлім) атап өткенбіз.
Азаматтық кодекс (Жалпы бөлім) 1995 жылғы 1 наурыздан бастап күшіне
енгізілді. Ол 405-бапты біріктіретін 24 – араудан тұрады. Оның сипатты
белгісі оған нарықтық экономика жағдайындағы азаматтық айналымға арналған
нормативтік базаның негізі етіп алынғаны болып табылады.
Азаматтық құқық нормаларының талаптарына сәйкес туындайтын және бұл
нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар азаматтық құқық
қатынастары деп аталды.
Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы азаматтық құқық
қатынастарына араласып жүргенімен, өздерінің әрекеттерінің заң жөніндегі
сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсыбір затты болсын сатып алуда
сатушы мен алушының арасында Азаматтық кодексте көрсетілген сату-сатып алу
мәмілесінен туындайтын өте күрделі құқықтық қатынастар пайда болады. Бұл
мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір сомада ақша төлеуге міндетті, ал
сатушы сатқан затты сатып алушының меншігіне беруге, немесе затында сапасы
жағынан немесе жан жағынан бір кемшілігі болса, онда оны басқа затпен
ауыстыруға, толықтыруға, әйтпесе алған ақшасын қайтарып беруге міндетті
және т.б.
Заңды тұлғалардың барлық істері де нақ жаңағыдай азаматтық құқықтық
қатынасы ретімен жүзеге асады. Өндіріс жабдықтарын тапсыру, өнімдерді
сату, банк арқылы есеп айыру осылардың бәрі де құқықтық
қатынасты туындырады, яғни осылардың бәрінің де заң арқылы белгілі
салдары болады [4].
Өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру барысында азаматтар мен заңды
тұлғалар үнемі өзара әртүрлі қатынастарға түсуге мәжбүр болады. Адамдар
(олар құрған ұйымдар заңды тұлғалар) арасында қалыптасатын нақты қатынастар
сан түрлі болады. Олар әр түрлі әлеуметтік нормалар, атап айтқанда,
моралъдық және этикалық нормалар реттеп отырады. Мұндай қатынастардың
айтарлықтай бөлігін құқық нормалары реттейді, олар құқықтық қатынастар
нысанына ие болады. Құқықтық реттеудің нәтижесінде қолданыстағы қоғамдық
қатынастармен қатар, әлде бір жаңа (құқықтық) қатынастар пайда болмайды.
Құқықтық қатынастар дегеніміз-бұл нақты қоғамдық қатынастардың нысаны ғана.
Қоғамдық қатынастардың құқықтық түрлі салаларының нормалары реттеп
отырады. Азаматтық құқық негізінен меншік қатынастарын және тауар-ақша
айналымы саласында қалыптасатын қатынастарды реттейді. Азаматтық құқық
сондай-ақ өзіндік мүліктік емес қатынастарды да реттейді. Мүліктік емес
игіліктер өзіндік мүліктік емес қатынастардың объектілері болады.
Азаматтық құқық нормалары реттеген қоғамдық қатынастар құқықтық
қатынастар, атап айтқанда, азаматтық-құқықтық қатынастар сапасына ие
болады. Азаматтық-құқықтық қатынастар дегеніміз-азаматтық құқық нормалары
реттеген қоғамдық қатынастар [5, 376б.].
Азаматтық-құқықтық қатынастардың ерекшеліктері азаматтық-құқықтық
реттеудің объектісі мен әдістеріне байланысты. Азаматтық-кұқықтық
қатынастардың аса маңызды белгісі, ең алдымен, оған қатысушылардың заң
жүзіндегі теңдігі.
Азаматтық-құқықтық қатынастардың субъектілері билік пен өзара бағыну
қатынастарында болмайды, өзара міндеттермен және құқықтармен ғана
байланысты болады.
Азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушылардың бірінің екіншісіне
міндеттерін орындау жөнінде талап қоюы биліктің өкілеттігіне емес, оған
тиесілі субъективтік азаматтық құқыққа сүйенеді. Азаматтық-құқықтық
қатынастар субъектілерінің теңдігі олардың мүліктік дербестігіне сүйенеді.
Азаматтық-құқықтық қатынастар ерікті болады. Әдетте, мұндай қатынастар
оларға қатысушылардың қалауы бойынша жасалады, өйткені азаматтық-құқықтық
қатынастардың басым бөлігі шарттың негізінде пайда болады. Алайда олар өзге
де себептермен пайда болатын жағдайда мұндай құқықтық қатынастардың
мазмұнын құрайтын құқықтар мен міндеттер қатысушылардың ерікті
әрекеттерімен жүзеге асырылады.
Азаматтық-құқықтық қатынастардың нормалары реттейтін объектіге қарай
азаматтық-құқықтық қатынастардың мынадай түрлерін ажыратады:
мүліктік қатынастар;
мүліктік қатынастармен байланысты мүліктік емес өзіндік қатынастар;
мүліктік қатынастармен байланысы жоқ мүліктік емес
өзіндік қатынастар.
Азаматтық-құқықтық реттеудің объектісі, ең алдымен, мүліктік қатынастар
болғандықтан, азаматтық-құқықтық қатынастардың басым бөлігі мүліктік
сипатта болады. Мүліктік азаматтық-құқықтық қатынастардың объектісі
материалдық игіліктер мен құқық (мүлік) болып табылады. Меншік қатынастары,
мүліктің бір тұлғадан екінші тұлғаға өтуіне (сатып алу, айырбастау, заим
және т.с.с.) делдалдық жасайтын қатынастар мүліктік азаматтық-құқықтық
қатынастарға жатады [6, 93б.].
Интеллектуалдық шығармашылық қызметтің нәтижелері мүліктік
қатынастармен байланысты мүліктік емес өзіндік құқықтық қатынастардың
объектісі болып табылады. Интеллектуалдық шығармашылық қызметтің
нәтижелеріне құқық мүліктік емес сипатта болады (авторлық құқығы, шығармаға
қол сұғылмау құқығы және т.с.с), алайда оларды басқа тұлғалардың пайдалануы
арқылы негізгі жалпы ереже бойынша жүргізіледі, соның салдарынан аталған
құқықтық қатынастар мүліктік емес болғандықтан, мүліктік қатынастармен
байланысты болып шығады.
Адамның жеке басына қатысты материалдық емес құқықтар мен игіліктер -
ар-намыс, қадыр-қасиет, іскерлік бедел және т.с.с. мүліктік қатынастармен
байланысы жоқ мүліктік емес өзіндік қатынастардың объектісі болып табылады.
Сонымен қатар, абсолюттік және салыстырмалы азаматтық-құқықтық қатынастар
болады. Абсолюттік құқықтық қатынастарда құқық берілген адамға міндетті
ретінде үшінші адамдардың беймәлім тобы қарсы тұрады, мұндай құқықтық
қатынастарда іс жүзінде әркім және барша жұрт міндетті болып шығады.
Мысалы, меншіктің құқықтық қатынастары абсолюттік қатынастарға жатады,
мұнда меншіктің субъективтік құқығына барлық үшінші тұлғалардың бұл құқықты
бұзбау, оны жүзеге асыруға кедергі жасамау міндеті ұштасады. Салыстырмалы
кұқықтық қатынастарда нақты адам (адамдар) міндетті болып табылады.
Салыстырмалы құқықтық қатынастар құқық берілген тараптың да, міндетті
тараптың да нақты тұлғаларын байланыстырады, яғни дербестелген болып
табылады.
Мәселен, зиян келтірген адам жәбірленушіге зиянның орнын толтыруға,
сатып алушы өзі сатып алған заттың құнын төлеуге міңдетті. Кез келген адам
абсолюттік құқықты бұзып алуы мүмкін, тиісінше, мұндай кұқық субъектісіне
оны кез келген адамның бұзуынан қорғау құқығы ұсынылады. Мысалы, автордың
шығармасына қол сұғылмау құқығын кез келген адам бұзуы мүмкін [7, 122б.].
Салыстырмалы кұқықты міндетті адам ғана бұза алады. Мердігер атқарған
жұмыстың ақысын талап ету құқығын тек тапсырыс беруші бұза алады. Демек,
салыстырмалы кұқық нақты адамдар тарапынан болатын құқық
бұзушылықтан қорғаумен қамтамасыз етілген, келтірілген мысалда - тапсырыс
беруші тарапынан қорғалады.
Азаматтық-құқықтық қатынастар заттық және міндеттемелік азаматтық-
құқықтық қатынастар болуы мүмкін. Заттық құқықтық қатынастарда құқық
берілген субъектінің затқа өзінің әрекетімен ғана жүзеге асатын құқығы
болады (өзі әрекет ету құқығы).
Заттың құқықтық субъектісі өзінің затқа деген мүддесін басқа адамдардың
көмегіне жүгінбестен, затқа тікелей әсер ету жолымен қанағаттандыра алады.
Атап айтқанда, меншік құқықтық қатынастары заттық құқықтық қатынастар болып
табылады.
Меншік иесі өзінің тиесілі затты иеленуге, падалануға және оған билік
етуге кұқылы, ал міндетті субъектілер - қандай да бір әрекеттер жасамауы
тиіс, оларға меншік иесінің өз құқығын жүзеге асыруына кедергі жасамау
жөнінде енжар міндеттер жүктеледі.
Міндеттемелік құқық субъектісінің затқа деген мүддесі басқа бір адамның
белгілі бір әрекет жасау жолымен қанағаттандырылуы мүмкін. Міндеттемелік
құқықтық қатынастарда құқық берілген адам міндетті адамнан белгілі бір
әрекет жасауды талап етуге құқылы (бөгде әрекет құқығы).
Мәселен, сатып алушы сатушыдан өзіне затты беруді талап ете алады, ал
сатушы оны сатуға, яғни белгілі бір әрекеттер жасауға міндетті. Зат қашанда
заттық құқықтық қатынастардың объектісі болып саналады, ал міндеттемелік
қатынастардың объектісі - зат болмауы мүмкін. Мысалы, баспа мен автордың
арасындағы әдеби туынды жасау жөніндегі шарттан туындаған құқықтық
қатынастардың объектісі зат емес, интеллектуалдық қызметтің нәтижесі -
әдеби шығарма.
Құқықтың қайнар көзі ретінде, оның ішінде азаматтық құқықтағы
шаруашылықты жедел басқару ұғымы мен нормалары заңгер А.В. Венедиктовтың
шаруашылықты социалистік формада ұйымдастыруға байланысты қалыптасқан. Ал
шарттарды құқықтың қайнар көзі деп тануымыз үшін оның мазмұнында заңи
нормалардың болуы талап. Азаматтық құқық саласында халықаралық шарттардың
атқаратын ролі өте зор, өйткені халықаралық шарт дегеніміз- мемлекеттер мен
халықаралық құқық субьектілерінің арасындағы ортақ қызығушылығы көрсетілген
өзара құқықтар мен міндеттерді белгілеген келісім болып табылады. Бұл
туралы Вен конвенциясының 2- бабынан көруге болады.
Нормативті-құқықтық акті, бұл ең негізгі және құқық фомасының
жаңарған түрі. Ол үкіметтің нормативтік мазмұнындағы актісі. Нормативтік
акті жеке істер бойынша мазұнында нормалар қалыптасқан қайнар көз болып
қана қоймай, істі шешеді.
Құқық теориясы курсынан белгілі болғандай, құқық нақты жүйе құрады,
оның ең үлкен буындары құқықтың салалары деп аталады. Құқық салаларын
шектеу белгілері ретінде әдетте құқықтық реттеу пәні мен әдісін қолданады.
Пән мен әдіс көмегімен азаматтық құқықты қазақстандық құқықтың жүйесінен
бөліп алып оқырмандардың азаматтық құқық туралы көзқарасының қалыптасуына
әкелетін ерекшеліктерін айқындауға мүмкіндік береді.h4
Кез келген сала сияқты азаматтық құқықта қоғамдық қатынастарды
реттейтін және қалыптастын құқықтық нормалардан тұрады.
Бірақ та азаматтар қатысатын қатынастардың барлығы да азаматтық
құқықпен реттелмейді, сонымен қатар азаматтық құқық, азаматтар мүлде
қатыспайтын қоғамдық қатынастарға да әсер ете алады.
Азаматтық құқық нормалары өндірілген өнімді сатып алу, оны теміржол,
теңіз, өзен немесе әуе жолдары арқылы тасымалдау, осы жүкті сақтандыру,
тасымалданған жүк үшін төлемдер алу және т.б. қоғамда кездесетін тараптар
арасындағы қатынастарды реттейді.
Азаматтық құқық реттейтін қоғамдық қатынастар шеңбері өте кең және
әртүрлі, сондықтан оларды толықтай атап өту мүмкін емес. Бұны істеудің
қажетіде жоқ, өйткені азаматтық-құқықтық ғылымының пәніне азаматтық құқық
реттейтін қоғамдық қатынастардың барлығын нақтылықпен атап өту кірмейді,
оған азаматтық құқық деп аталатын саланың бір пәнінде олардың барлығын
біріктіруге мүмкіндік беретін жалпы қасиеттерін анықтау жатады.
Азаматтық құқықтың пәні болып мүліктік және мүліктік емес қатынастар
табылады.
Азаматтық құқықтың мүліктік қатынастармен айналысатыны бірден көзге
түседі. Мүліктік қатынастар деп әдетте түрлі материалдық қажеттіліктер,
яғни заттар, жұмыстар, қызметтер және басқа мүліктер жайында туындаған
қоғамдық қатынастарды айтады.
Бірақ азаматтық құқық біздің қоғамда пайда болатын барлық мүліктік
қатынастарды реттемейді, ол тек қана мүліктік-бағалы қатынастар деп
аталатын нақты бөлігін ғана реттейді.
Дамыған ақша жүйесі шарттарында мүліктік-құнды қатынастардың негізгі
көлемін тоуарлық-ақшалы қатынастары құрады. Біздің қоғамда бар товарлық-
ақшалы қатынастардың өте тез дамуы оларға адекватты құқықтық нысан
қолданған кезде ғана мүмкін бола алады.
Азаматтық заңдылыққа сәйкес азаматтық құқық пәнінің екінші бір құрамдас
бөлігі жеке мүліктік емес қатынастар қарастырады. Өзіне тән белгілеріне
сәйкес жеке мүліктік емес қатынастар ең аз дегенде екі қасиетке сүйене
отырып келесі түрлерде сипатталады.
Біріншісі, көрсетілген қатынастар мүліктік емес қажеттіліктер негізінде
көрініс табады, мысалы ар, намыс, іскерлік бедел, азамат аты, авторлық
шығарма, өндірістік үлгі, т.б. жайында туындайды.
Екіншіден, жеке мүліктік емес мүлікпен байланысты қатынастар (мәселен
бұған белгілі бір құқықтар жатқызылады). Бұл қатынастарда азаматтардың
немесе ұйымдардың даралығы көрініп, олардың әлеуметтік қасиеттерін бағалау
жүргізіледі.
Пәннің осы екі құрамдас бөліктерінің сыртқы қарама-қайшылығына
қарамастан, мүліктік-құнды және жеке мүліктік емес қатынастарды азаматтық
құқық деп аталатын салада біріктіретін жалпы қасиеттін анықтау керек.
Мүліктік-құнды қатынастарға қатысушылар осы қатынастарды құрған
материалдық қажеттіліктер болып табылатын еңбектің саны мен сапасын өзара
бағалай алады деп анықтайды. Жеке мүліктік емес қатынастар өз кезегінде
осы қатынастарға қатысатын азаматтардың, тұлғаның дара қасиеттерін өзара
бағалай алады деп есептейді.
Азаматтық құқық пәнінің түсінігі азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық
қатынастар туралы мәселелермен байланысты болса, әдіс түсінігі осы қоғамдық
қатынастардың азаматтық құқық нормаларымен қалай реттелетіні туралы
мәселелермен байланысты. Сондықтан құқықтық реттеу пәні мен әдісі арасында
қатты байланыс бар. Әдіс құқықтық реттеу пәнінің ерекшеліктерімен қайта
анықталады.
Азаматтық құқық пәнін құрайтын қоғамдық қатынастар өзара бағалау
сипатына ие. Қоғамдық қатынастарға қатысушылардың өзара бағалауы тек қана
бағалаушы тараптар тең болғанда ғана қалыптаса алады. Сондықтан мүліктік-
құнды және жеке мүліктік емес қатынастар тараптардың теңдік негізінде
реттелсе ғана толық дами алады. Қорытындылай келсек, азаматтық құқықтарда
тараптардың заңдық теңдігі әдісі қолданылады. Азаматтық құқықта бұны
диспозитивтік қағида деп қарастырады.
Азаматтық құқықта тараптардың теңдігі дегеніміз – екі қатынасқа түсуші
тараптың ешқайсы да азаматтық құқықтық қатынастарда өзінің осы құқықтық
қатынастарда алатын орнын жоғары қоя алмаушылығымен айрықшаланады.
Тараптардың заңдық теңдік әдісін қолдану азаматтық құқықтық қатынастарға
қатысушыларға тәуелсіздік қамтамасыз етеді, заңмен рұқсат етілген кез
келген әрекеттер орындауға мүмкіндік береді. Бұл нарықтық экономика
шарттарында азаматтық айналымның дамуы үшін өте маңызды.
Сондықтан азаматтық заңдылықтардың нормаларын түсіну және қолдану
азаматтық құқықтың жалпы қағидалары ескергенде ғана жүзеге асырылуы мүмкін
Осылайша, азаматтық құқық деп тараптардың заңдық теңдігі бастауларында
мүліктік-құнды және жеке мүліктік емес қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалар жиынтығын қарастырамыз.
Азаматтық құқық қатынас объектісі түрінде оның субъектілерінің
материалдық және жеке материалдық емес игіліктерге бағытталған әрекеттері
мен нақты азаматтық құқықты қалыптастырушы жағдайларды жатқызамыз.
Азаматтық мүліктік құқықтық қатынастың спецификасы оның мүшелері өз
әрекеттері мен тек бір-біріне ғана емес, белгілі бір материалдық
игіліктерге әсер ете алатындығында. Жалпы азаматтық құқықтың объектілерін
мынандай түрлерге жіктеу арқылы зерттеуге болады: мүлік – зат сипатындағы,
мүліктік емес қатынастар, жұмыс және қызымет, ақпатар, интелектуалдық
меншік нәтижелері. Мүліктік қатынас деп мүліктік-құнды қатынастарға
қатысушылар осы қатынастарды құрған материалдық қажеттіліктер болып
табылатын еңбектің саны мен сапасын өзара бағалай алады деп анықтайды. Жеке
мүліктік емес қатынастар өз кезегінде осы қатынастарға қатысатын
азаматтардың, тұлғаның дара қасиеттерін өзара бағалау жағдайларын
қарастырған.
1.2 Азаматтық құқық қатынастардың реттеу тәсілдері мен мазмұны
Азаматтық құқық сала ретінде толық көрінуі үшін оны реттеу тәсілдерін
анықтау қажет. Көптеген ғалымдардың тұжырымдары бойынша құқықтық жүйесінің
салаларына байланысты әрқилы болуы мүмкін. Азаматтық-құқықтық қатынастардың
ерекшелігіне байланысты азаматтық құқықтың реттеу тәсілі төмендегі
ережелерге байланысты анықталады. Біріншіден, азаматтық құқықтық
қатынастарға қатысушылардың заңды теңдігі, яғни азаматтық құқықтың
субъектілері азаматтық айналымға түсу процесінде бір-біріне тәуелсіз.
Екіншіден, жеке және заңды тұлғалар азаматтық құқықпен азаматтық міндетті
өз ниеттерінің негізінде жүзеге асыруы, азаматтық-құқықтық қатынастарды
жүзеге асыру мүмкіншілігінің теңдігі және заң алдында бір текті қорғалуы.
Азаматтық құқық, көбінесе диспозитивтік нормаларға негізделген.
Диспозитивтік норма дегеніміз – тараптар араларында туындайтын
қатынастарды өздерінің қалауынша, егер заңда өзгеше көзделмесе, реттеу
мүмкін. Осы тұрғыдан алғанда, Азаматтық кодекстің көптеген нормалары
көрсетілген ережелерге бағынады. Мәселен, Азаматтық кодекстің 238-бабы
яғни шарт бойынша мүлік алушыда меншік құқығы пайда болатын кезеңі.
Жоғарыда көрсетілгендерді қорыта келіп, азаматтық құқыққа сала
ретінде төмендегідей анықтама беруге болады. Азаматтық құқық бірақ
азаматтық құқық жеке мүліктік емес қатынастарды, сонымен қатар тікелей
мүліктік қатынастарды да реттейді. Осы уақытқа дейін жеке мүліктік емес
қатынастарды бұзу мүліктік сипатта болады деген пікір қалыптасты. Яғни ол
үшін жауапкершілік мүліктік сипатта болмауы тиіс. Алайда, өмірдің өзі
көрсеткендей, көп жағдайларда азаматтардың немесе ұйымдардың жеке мүліктік
емес құқықтарын бұзу, тиімсіз мүліктік сипаттағы жауапкершілікке әкеп
соқтыруы мүмкін.
Сонымен, азамат туралы жалған мәлімет жариялау, оған жұмысқа тұруға
немесе кәсіпкерлік қызметпен айналысуы қиындық тудыру мүмкін. Сондықтан
жаңа заңдылық бойынша жәбірленушіге жалған мәлімет жариялау арқылы
келтірілген рухани залалды өтеу құқығына ие болады. Ал азаматтар үшін
құқыққа қарсы іс – әрекет арқылы келтірілген физикалық кемісітушілікті
өтеуге құқылы [8, 165б.].
Азаматтық кодекстің 1-бабында былай деп көрсетілген;
1. Азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және
қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ
мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі.
Азаматтық заңдармен реттелетін қатынастардың қатысушылары азаматтар, заңды
тұлғалар мемлекет сондай-ақ әкімшілік аумақтар бөліністер болып табылады.
2. Мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке
қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені оларды бұзу құқық
бұзушыға мүліктік сипаттағы жауапкершілікке әкеліп соғады.
Ал заңды тұлғалар Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 44-
бабында көрсетілгендей меншік иесі қаржыландыратын мекемелер мен қазыналық
кәсіпорындардан басқа заңды тұлғалар өз міндеттемелері бойынша өзіне
тиесілі барлық мүлікпен жауап береді. Меншік иесі қаржыландыратын мекеме
немесе қазыналық кәсіпорын міндеттемелері бойынша өз билігіндегі ақшалай
қаражатпен жауап береді. Қаражат жеткіліксіз болған жағдайда оның
міндеттемелері бойынша тиісті мүлікті меншіктенуші жауапты болады.
Азаматтық құқық тауар иелерінен тәуелсіз және тең құқықты қатынастарды
реттейді. Азаматтық құқық қатынас міндеттеме бұзылған жағдайда екіншісіне
жүктейтін тең құқылы талаптар арасында құрылады. Азаматтық талап
жауапкершілікте болу фактісін көрсетеді.
Міндеттеменің пайда болуының құқықтық негіздері. Өзге құқықтық
қатынастар тәрізді міндеттеменің пайда болу негіздері белгілі бір заңды
фактілерге байланысты және сол негізден көрінеді, мұның өзі Азаматтық
Кодекстің 7-бабында көрініс тапқан. Азаматтық Кодекстің 271-бабы осы
кодекстің 7-бабында көрсетілген тұжырымға сүйене отырып, міндеттемелердің
қалай пайда болатыны айқындай түседі. Яғни міндеттеменің пайда болу
негіздері шарттан, зиян келтіруді немесе өзге де негіздерден пайда болады.
Азаматтық кодекстің 7-бабы әртүрлі құқықтық қатынастарының мүмкіндік болу
негіздерін тізбелеп келтірген [9, 104б.].
Жоғарыда көрсетілген негіздерден басқа да міндеттемемен байланысты
бірқатар негіздер бар. Бұл ең алдымен, әкімшілік құжаттарды, әрине, біз
бұл арада Азаматтық құқықтық қатынасқа қатыстысын айтып отырмыз.
Әкімшілік құжатының заңды күші бағынышты органға міндетті түрде әкімнің
жүргізетіндігінен көрінеді. Сондықтанда барлық жағдайда да әкімшілік
құжат органдары, яғни құжатты шығарушы, атқарушы, оның орындалуын бақылаушы
органдар және т.б арасында әкімшілік құқықтық қатынастарды туғызады.
Сонымен бірге ол адресаттар арасында Азаматтық міндеттемені де дүниеге
әкеледі.
Алайда мұндай жағдайлар салыстырмалы түрде сирек кездеседі, кәдімгі
жоспарлы тапсырманы (немесе басқалай әкімшілік құжат) күрделі заңдық
құрамның бір бөлшегі десе болады. Міндеттеменің пайда болу негізінде шарт
әкімшілік құжатқа келіп қосылады.
Міндеттеменің пайда болу негізінде құқыққа қайшы нақты әрекеттер де
жатады. Бұған-біреудің мүлкін қасақана не кездей соқ иелену, залал алуға
болады. Міндеттеме азаматтық кодекстің 271-бабында қарастырылған негіздерде
де пайда болуы мүмкін. Міндеттеме өзінің мазмұнына, объектілердің салалы
ерекшеліктеріне және субъектілерінің сипатына қарай мынандай түрлерге
бөлінеді:
1.Жағымды мазмұндағы міндеттеме, жағымсыз мазмұндағы міндеттеме.
2.Бір жақты және өзара ортақ міндеттеме;
3.Борышқор әрекеттің нақты анықтайтын міндеттеме және балама міндеттеме;
4.Қатаң түрдегі жеке сипаттағы міндеттеме
(Бұл міндеттеме субъект ретіндегі жеке сипаттамалық міндеттеменің пайда
болуына, өзгеруіне немесе толықталуына әсер етпейді);
5.Басты және
тәуелді міндеттемелер;
6.Шартқа негізделген
міндеттемелер, шарттан тыс міндеттеме және бір жақты еркін құжат
түріндегі міндеттеме.
Міндеттеме жағымды мазмұндағы және жағымсыз мазмұндағы деп бөлгендегі
мақсат борышқор мен несие берушінің әрекет сипатын айқындай түсу. Бұл
орайда борышқорға белгілі бір әрекетті жасау жүктеледі, ал несие берушіге
сол әрекетті орындауды талап ету құқығы беріледі. Мұның өзі жағымды
мазмұндағы міндеттеме деп аталады. Мұндай міндеттеме жиі кездеседі,
мәселен, саяжай тұрғызуды айтуға болады. Жағымсыз мазмұндағы міндеттеме
деп борышқордың белгілі бір әрекет жасаудан бас тартуын, несие берушінің
бас тартуды мәжбүр ету құқығын айтамыз. Мысалы, автор өз шығармасын
жасалған шарт мерзімі бітпейінше басқа баспаға ұсынбауы тиіс. Міндеттеме
бір жақты және өзара ортақ та болады. Біржақты міндеттеме дегеніміз
міндеттемеге қатысушының біріне тек қана құқық беріледі де, екіншісі тек
қана міндет бөлінеді. Ал екі жақты міндеттеме деп әр жақтың әрқайсысының
міндеті де, құқығы да болуын айтамыз. Оған сатып алу-сату міндеттемесін
мысалға келтірген дұрыс, бұл міндеттемеде сатып алушының да, сатушының
бірқатар құқықтары мен міндеттері ескеріледі. Мұндай жағдайда Азаматтық
кодекстің 269-бабының 3-тармағында сәйкес тараптардың әрқайсысы басқа
таптың пайдасына міндет алса, бұл оның пайдасына жасауға міндетті басқа
тараптың борышқоры және сонымен бірге оған талап қоюға құқығы бар оның
несие берушісі болып есептеледі.
Міндеттемеде әдетте несие беруші борышқордан белгілі бір әрекетті
атқаруға талап етеді. Мысылы, мынандай затты қайтару, мынадай ақшаны беру
және т.б. Бірақта мазмұны талап ету құқығы болып табылатын міндеттемеде
кездеседі, оған тиісті міндеттемеге сәйкес бір немесе бірнеше әрекет
таңдалады. Бұл әрекеттің бірін аяқтау міндеттемені атқаруды білдіреді.
Мұнандай міндеттеме балама деп аталады [10, 94б.].
Міндеттемелердің бір тобын жеке сипаттағы міндеттемелер құрайды. Оған
борышқор мен несие берушінің жеке басыны қатысты міндеттемелер жатады.
(Мысалы, мүсіншінің міндеттемесі тапсырысы нан келіп шығады) Мұндай
міндеттеме борышқордың немесе несие берушінің қайтыс болуы мен
тоқтатылады(АК-тің 376-бабы).
Міндеттеменің туындауына орай шартты, шарттан тыс депте, сондай-ақ бір
жақты еркін құжат міндеттемесі деп те бөледі. Міндеттеменің шартты тобы көп
кездеседі (сату-сатып алу тасмалдау, сақтандыру және т.б .)
Шарттан тыс міндеттеме әр жақтың келісімі бойынша пайда болмайды,
керісінше азаматтық құқықтық кез-келген субъектісінің мүлкіне жасалған
зиян нәтижесінде кездеседі. Сондай-ақ негізсіз баю салдарынан туындайтын
міндеттемелер, яғни басқаның мүлкіне жинағандарын заңсыз сатып алу және
жинау, мәмлемен белгіленген негіздерсіз иелену жағдайындада көрінеді. Бұл
жайында Е.Баянов былай айтады: Міндеттеменің пайда болуы заңды
тұлғалардың мүлкіне және олардың өздеріне зиян келтіру салдарынан туындауы
да мүмкін. Азаматтық құқық теориясында мұндай міндеттемелерді шартсыз
міндеттемелер деп те атайды.
Талапкердің пайдасына өндірілетін құқық бұзушыға жүктелетін санкциялар
қолданылады. Алайда кейбір жағдайларда құқық бұзушы зиян қызығушылықты
тудырса, онда заңда белгіленгендей белгілі мөлшерде немесе толық мөлшерде
мемлекет кірісіне ұсталатын мүліктік санкциялар қолданылуы мүмкін.
Азаматтық құқықпен реттелетін тауар-ақша қатынастары эквиваленті
өтелетін сипатта болады. Бұдан шығатын қорытынды талапкерге зиян немесе
шығынды эквивалентті түрде өтейді. Азаматтық құқық жауапкершіліктің
ерекшелігі оның конпенсациялық сипатта болуында. Оның мақсаты -
талапкердің мүліктік сферасын қайта қалпына келтіру.
Көрсетілген жағдай өз кезінде азаматтық құқықтық жауапкершіліктің
шегін анықтайды. Талапкерге мүліктік сфераны қалпына келтіру тек қана оған
келтірген зиянды немесе шығынды толығымен өтеген кезде пайда болады.
Сондықтан азаматтық құқықтық жауапкершіліктің ерекшеліктенрінің бірі
келтірілген зиян немесе шығын мөлшерін жауапкершілік мөлшерінің сәйкес
келуі.
Бұл жалпы ереженің кейбір қолданылмайтын кездері бар. Егерде
жауапкершілік мөлшері заңмен шелтелмеген болса, берілген жағдайда түсіндіре
отырып, азаматтық құқық эканомикалық қатынастарды реттеумен қоса
тәрбиеленуші және контрагентке міндеттемені орындату үшін ықпал етуші
сипатқа ие [11, 141б.].
Азаматтық құқық қатынастағы тараптардың заң бойынша теңдігі,
азаматтық айналымдағы юридистикалық жауапкершілікті мойындау қажеттігінен
туындайды.
Бұрынғы, азаматтық заңдылық бойынша бір-біріне ұқсас теңдей
жауапкершіліктер әрқашан қатал қолданыла бермеді. Бұл жерде негізгі
қатысушы шаруашылық іс-әрекеттер жеңілділіктермен артықшылықтарды пайдалана
білді. Осыған ұқсас жауапкершілік мөлшерінің шектелуі құрылыс, транспорт,
әсіпорындарда және басқа да ұйымдарда етек алды. Үкімет мүлікті
жауапкершілікпен жыл сайын шарттағы міндеттемені бұзған кәсіпорындарды және
ұйымдарды жеңіл өнеркәсіп саласын мәжбүрлеу шараларын босатып жіберіп
отырады. Нарықтық экономикаға өтуге байланысты осындай жағдайлар заңның
кейбір тұстарының өзгертулеріне әкеп соқты.
Жоғарыдағы мысалдардан бір шешімге келетін болсақ, азаматтық-құқықтық
жауапкершілік мүліктік сипаттағы санкция қолдаумен байланысқан, бұзылған
құқықтарды реттейтін және азаматтық айналымға қатысыушылардың тең құқығын
экономиалық тұрғыда әсер ететін мәселе сондай-ақ мүліктік қатынастарға
байланысты (байланысты емес) мүліктік емес жеке қатынастарды реттеуге
бағытталған құқықтық нормалар жиынтығы [12,263б.].
Мүліктік және мүліктік емес өзіндік қатынастарды азаматтық- құқықтық
реттеу мұндай қатынастардың қатысушыларын құқықтық міндеттер беру жолымен
жүзеге асырылады. Шын мәнінде құқықтық қатынастар дегеніміз – бұл
адамдардың құқықтарымен және міндеттерімен өзара байланыстылығы. Азаматтық
құқық қатынастарға қатысушылардың субъективтік құқықтары мен субъективтік
міндеттері оның мазмұнын құрайды.
Субъективтік құқық дегеніміз құқық берілген адамның байқалатын мінез-
құлқының заңды жолмен қамтамасыз етілген шарасы. Ол құқық берілген адамның
белгілі бір дәрежеде өзінің әрекет ету (өзінің дұрыс әрекет ету құқығы)
мүмкіндігінен немесе міндетті адамнан белгілі бір әрекеттер жасауды (бөгде
әрекеттер құқығы-талап ету құқығы) талап ету мүмкіндігінен көрінеді.
Мәселен, автордың шығармасын жариялау құқығы, оған қол сұғылмау құқығы
оның өз әрекеттерімен жүзеге асырылуы мүмкін. Керісінше, жалға берушінің
өз мүлкін жалға беру шартында көрсетілген мерзім өткен соң қайтару
жөніндегі құқығын міндетті адамның тиісті әрекеттер жасауынсыз жүзеге асыру
мүмкін емес [13, 199б.].
Құқықтық қатынастардың мазмұнын құрайтын элементтер –субъективтік
құқықтар өзіндік және берілетін субъективтік құқықтарға бөлінуі мүмкін.
Иелерімен тығыз байланысты құқықтар өзіндік құқықтар деп аталады
(мысалы, белгілі бір аппараттың өнертапқышы аталу құқығы), осыған орай,
барлық басқа өкілеттіктерді берілетін құқықтар деп атауға болады.
Субъективтік міндет дегеніміз-міндетті адамның байқалуға тиісті мінез
-құлқының заңды жолмен қамтамасыз етілген шарасы.
Құқықтық қатынастардың мазмұнын құрайтын субъективтік құқықтар мен
оның қатысушыларының міндеттері өзара тығыз байланысты, әрбір
субъективтік құқықтың міндетті адамнан белгілі бір әрекеттерді жасауды
талап етуіне келесі тараптардың осындай әрекет жасауға бағытталған
субъективтік міндеті сай келеді.
Демек, құқық берілген адамның белгілі бір әрекет жасау жөніндегі
субъективтік құқығына құқықтық қатынастардың келесі қатысушысының бұл
құқықты жүзеге асыруға кедергі жасамау, оны бұзбау міндеті сәйкес келеді.
Азаматтық құқықтық қатынастарды және тиісінше субъективтік азаматтық
құқықтарды бөлу (жіктеу) түрлі негіздерге сәйкес жүргізілгендіктен, әрбір
өкіметтіліктің әдетте бірнеше белгілер болады.
Мәселен, көркем туынды жасаушының оны авторы болу құқығы осымен бір
мезгілде оның өзіндік мүліктік емес, абсолюттік құқығы болып табылады. Осы
автордың баспадан қаламақы алу құқығын бір мезгілде берілетін, мүліктік
салыстырмалы құқық болып табылады.
Құқықтық қатынастарға қатысушылардың субъективтік құқығы кейде көптеген
әрекеттерді жасау мүмкіндігін немесе міндетті адамнан көптеген әрекеттер
жасауды талап ету мүмкіндігін қамтиды. Мұндай жағдайда субъективтік құқық
күрделі болуы мүмкін, оның мазмұны қарапайым құрамдас элементтер –
жекелеген өкілеттіліктер құрайды. Бірақ құқықтық қатынастардың шегінде
өкілеттіктер біртекті немесе әртекті болуы мүмкін. Мәселен, мүліктік жалдау
шартында жалдаушының құқығы жалға алынатын мүлікті иелену және пайдалану
мүмкіндігін қамтиды (заттық абсолюттік өкілеттіктер), сондай-ақ жалға
берушіде күрделі жөндеуді дер кезінде жүргізуді талап ету мүмкіндігін
қамтиды (міндеттемелік, салыстырмалы өкілеттік) [14, 167б.].
Заң тұрғысынан алғанда, әр текті өкілеттіктерді қамтитын мұндай
күрделі құқықтарды кешенді құқықтар деп атауға болады. Азаматтық–құқықтық
қатынастарға қатысушы тұлғалар олардың субъектілері болып табылады.
Азаматтық құқықтық қатынастар субъектілерінің ауқымы АК-ның 2 тарауында
айқындалған. Құқық - оның ішінде азаматтық құқық реттеп отыратын
қатынастар қоғамдық қатынастар, яғни адамдар арасындағы қатынастар болып
табылады.
Жекелеген индивиттер, сондай-ақ олар құрайтын ұжымдық түзілімдер
осындай қатынастардың қатысушылары бола алады. Заң актілерінде және өзге де
нормативтік құқықтық актілерде азаматтық-құқық субъектілерін белгілеу үшін
әдетте тұлғалар деген жинақтаушы термин пайдаланылады.
Азаматтық құқықтық қатынастарға құқық берілген немесе міндетті адам
ретінде қатысу мүмкіндігі құқық субъектіліктік болуын талап етеді, ал ол
құықық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін қамтиды. Азаматтық
құқықтарды иеленіп, міндеттер атқару қабілетін құқық қабілеттілігі деп
түсінеміз. Өз әрекеті мен құқықтарды иеленіп, оларды жүзеге асыру, сондай-
ақ міндеттерді белгілеп, орындау қабілетті әрекет қабілеттілігі болады.
Жеке индивиттерді жеке адамдар деп атайды. “ Жеке адамдар” ұғымы Қазақстан
Республикасының азаматтарын, шетелдіктері және азаматтығы жоқ адамдарды
қамтиды. Басым көпшілік жағдайда азаматтық-құқықтық қатыннастардың
субъектілері Қазақстан Республикасының азаматтары болады, сондықтан
құқықтық нормаларды, әдетте, азаматтар жөнінде сөз болады. Бұл осындай
нормалардың қағидалары тек қана таралады дегенді білдірмейді [15, 89б.].
Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-ші бабына сәйкес,
Конститцсияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе,
шетелдік және азаматтығы жоқ адамдар республикада азаматтар үшін
белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай – ақ
міндеттерді атқарады. Егер олардың заңды тұлға мәртебесі болса, адамдар
құратын ұжымдық құрылымдар (ұйымдар) азаматтық құқық субъектілері болып
табылады. Ұйымдардың филиялдары мен өкілеттіктері азаматтық құқықтық
субъектілері бола алмайды, өйткені олар заңды тұлғалар болып танылмайды (АК-
ның 43-бабы).
Меншік, шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығындағы оқшау
мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз
атынан мүліктік және мүліктік емес өзіндік құқықтар мен міндеттерге ие
болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын
ұйым заңды тұлға деп танылады (33-бап). Қызметінің мақсаттарына қарай
заңды тұлғалар коммерциялық және коммерциялық емес заңды тұлғаларға
бөлінеді. Өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде табыс табуды көздейтін
заңды тұлғалар коммерциялық ұйымдарға жатады.
Коммерциялық емес ұйымдар табыс табудан өзген мақсаттар үшін құрылады.
Мәселен, діни бірлестіктің негізгі мақсаты бірлесіп ғибадат ету және
тиісті дінді тарату болып табылады. Заң актілерінде көзделген ұйымдық –
құқықтық нысандарда ғана заңды тұлғалар құруға болады. Коммерциялық ұйымдар
үшін мұндай нысандарды жеткілікті тізбегі Азаматтық кодексте берілген (34-
бап).
Жеке және заңды тұлғалармен қатар, азаматтық-құқықтық қатынастардың
қатысушылары мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөліністер (облыстар,
аудандар, қалалар және т.б.) болуы мүмкін, бұлар азаматтық – құқықтық
қатынастарда өзге де қатысушылармен тең негіздерде әрекет етеді (АК-ның
111,112-баптары).
Мемлекет пен әкімшілік – аумақтық бөліністер заңды тұлғалардың
азаматтық – құқықтық қатынастарға қатысуын анықтайтын нормалар табылады.
Бұларға да қолданылады (заң актілерінде көзделген жағдайлардан басқа
реттерде). Осыған орай, жеке тұлғалар (Қазақстан Республикасының
азаматтары, шетелдік азаматтар және азаматтығы жоқ адамдар), заңды
тұлғалар, Қазақстан Республикасы және әкімшілік – аумақтық бөліністер
азаматтық – құқықтық қатынастардың субъектілері бола алады.
Құқықтық қатынастардың объектілері жөніндегі заң әдебиеттерінде әр
түрлі көзқарастар бар. Бір авторлардың пікірінше, оның субъектілерінің
мінез – құлқы ғана құқықтық қатынастардың объектісі бола алады. Ал оның
субъектілерінің материялдық және материялдық емес иелігіне бағытталған
мінез – құлқы, тиісінше, азаматтық-құқықтық қатынастардың объектісі болып
цифилистердің көпшілігі қуаттайтын пікір бойынша, құқықтық қатынастардың да
объектісі бола алады.
Азаматтық құқықтар объектілерінің негізгі түрлері АК-ның 115-бабында
аталған, мұнда олар мүліктік және мүліктік емес өзіндік иеліктер мен
құқықтарға бөлінеді. Мүліктік игіліктер мен құқықтар, атап айтқанда,
заттар, ақша, оның ішінде шетелдік валюта, бағалы қағаздар, жұмыстар,
көрсетілген қызметтер, шығармашылық интеллектуалдық қызметтің
объективтелген нәтижелері, фирмалық атаулар, тауарлық белгілер және өзге де
дараландыру құралдары, мүліктік құқықтың өзі де жатады. Мүліктік емес
өзіндік құқықтар мен игіліктерге адамның өмірі, денсаулығы, ар-намысы,
қадір - қасиеті, іскерлік беделі, ізгі атағы, жеке өміріне қол
сұғылмайтындығын, жеке және отбасылық құпиясы, есіміне құқығы, авторлық
құқығы, шығармашылығына қол сұғылмау құқығы және басқа материялдық емес
игіліктер мен құқықтар жатады.
1.3 Азаматтық құқық қатынастардың пайда болуы, өзгеруі және тоқтатылу
негіздері
Құқық субъектілерін сипаттайтын негізгі құқық қасиеттері құқық
қабілеттілігі болып табылады. Азаматтық құқық қабілеттілігі АК-тің
азаматтық құқыққа ие болып міндет атқару қабілеті (азаматтық құқық
қабілеттелігі) барлық азаматтарға бірдей деп тұжырымдалады.
Конституцияның 14-бабына сәйкес заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең,
тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне,
ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты
немесе кез келген өзге жағдаяттары бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге
болмайды.
Конституцияның аталған тұжырымына қарай азаматтардың құқық
қабілеттілігі заңды бәріне бірдей және біріңғай құрылған. Азаматтық
құқықтық кодекстің 13-бабында азаматтардың құқық қабілеттілігі барлық
азаматтық үшін тең дәрежеде екені танылған. Қазіргі қылмыстық заңда
азаматтың құқығын айыру мына жағдайларға:
1) Белгілі бір лауазымды иеленуге немесе белгілі бір қызметті
жасауға;
2) Елдің аумағында емін-еркін жүріп тұруға.
Ескерте кеткен жөн, біздің заң бойынша құқықты жою қашанда уақытша
сипатта болады. Сонымен қатар құқық қабілеттілігін шектеуді азаматтық
басқалай субъективтік құқықтарынан айыру жағдайымен шатастыруға болмайды.
Құқық қабілеттілігін шектеу дегеніміз қандай да бір құқықты алу
мүмкіндігінен айыру болып табылады.
Азаматтар құқық қабілеттілігін меңгере отырып, әр түрлі құқықтарды ала
алады, сол арқылы өзіне әр түрлі міндетерді жүктейді де құқық қабілеттілік
мазмұнын құрайды. Азаматтық құқықтық қатынастар ұғымынан бұл – құқыққа
қабілетті адамдар арасындағы заң нормалары реттелген қатынас деген түсінік
келіп шығады.
Демек, құқықтық қатынастар тууы үшін құқықтық норма болуы тиіс. Ал ол
осы түрдің құқықтық қатынастарының және оның қатысушылары бола алатын
субъектілердің құқық қабілеттілігінің пайда болуын көздейді. Алайда мұндай
мән-жайлардың болуы өзінен-өзі белгілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Азаматтық құқықтың негізгі теориялық бастамалары
1.1 Азаматтық құқықтың жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Азаматтық құқықтағы реттеу тәсілдері мен
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ...11
1.3 Азаматтық құқықтағы қатынастардың пайда болуы, өзгеруі және тоқтатылу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2. Азаматтық құқықтық қатынастардағы субъектілердің алатын орны мен өзара
байланысы
2.1 Азаматтық құқық қатынастарды жүзеге асыру түсінігі және
мерзімдері ... .23
2.2 Азаматтық құқық субъектілерінің
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3 Азаматтық құқық субъектілері және азаматтық құқық қатынастарды жүзеге
асырудың
жауапкершілігі ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..77
Кіріспе
Тақырыптың өзектілгі. Азаматтық құқық-Қазақстан Республикасының құқық
салаларының бірі болғандықтан күнделікті тыныс - тіршілікпен, сондай-ақ
азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік
аумақтық бөліністерімен тығыз байланысты.
Азаматтық құқықты зерттемес бұрын азаматтық құқық пәнін анықтап,
басқаша айтқанда, мұның пәні не екенін белгілеп алуға тиістіміз. Ал
азаматтық құқықтың пәнін анықтаудың өзі оңай шаруа емес. Өйткені, азаматтық
құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар ауқымы өте кең де сан қырлы.
Құқық жүйесі іштей құқық салаларына бөлінетіндігі белгілі. Әдетте
құқықтың қандай салаға жататындығын анықтау үшін оның пәні мен құқықтық
реттеу әдістемесі қолданылады. Дәл осы пән мен әдістеме арқылы азаматтық
құқықты Қазақстан Республикасының басқа құқық салаларынан аражігін айыра
отырып, сонымен бірге оның салалық ерекшеліктерін де айқындауға болады.
Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша қатынастары
және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар,
сондай-ақ, мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар
кұрайды.
Азаматтық құқықтық нормаларының талаптарына сәйкес туындайтын және бұл
нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар азаматтық-құқық
қатынастары деп аталады.
Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы азаматтық құқық
қатынастарға араласып жүргенімен, өздерінің әрекеттерінің заң жөніндегі
сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсыбір затты болсын сатып алуда
сатушы мен алушының арасында осындай қатынас туындайды. Азаматтық кодексте
көрсетілген сату - сатып алу мәмілесінен туындайтын өте күрделі құқықтық
қатынастар пайда болады. Бұл мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір сомада
ақша төлеуге міндетті, ал сатушы сатқан затты сатып алушының меншігіне
беруге немесе сол затында сапасы жағынан бір кемшілігі немесе сан жағынан
кемістігі болса, онда оны басқа затпен ауыстыруға, толықтыруғаәйтпесе алған
ақшасын қайтарып беруге міндетті және т.с.с.
Заңды тұлғалардың барлық істері де нақ жаңағыдай азаматтық құқық
қатынасы ретімен жүзеге асады. Өндіріс жабдықтарын тапсыру, өнімдерді сату,
банк арқылы есеп айыру - осылардың бәрі де құқық қатынасын тудырады, яғни
осылардың бәрінің де заң арқылы белгілі салдары болады.
Құқық қытынастарын сөз еткенде, оны талдағанда біз алдымен оның
құрамдас элементтерін айқындап алуымыз қажет. Әрбір құқық қатынастарында
қатынастың субъектілері деп аталатын қатысушылары болады. Азаматтық құқық
қатынастарының субъектілері: жеке тұлға, заңды тұлғалар, әкімшілік –
аумақтық бөліністер, сондай-ақ мемлекет болып табылады. Құқық қатынастарына
қатысушылардың арасында белгілі бір байланыс орнайды, сол арқылы осы
қатынастардың мазмұнын құрайтын олардың арасында белгілі бір құқықтар мен
міндеттер пайда болады.
Өмірдегі жиі кездесетін қатынастардың барлығы дерлік құқықтық
қатынастары болып табылмайтынын қоғамдық қатынастар мен реттелетінін
бәріміз білеміз. Тек құқықтың негізінде пайда болатын қатынастар құқықтық
депаталады, бірақ оның іске асуы құқық нормаларының гипотезасында
көрсетілген мән-жайлардың орын алуына байланысты екенін жадымыздан елең
етпеуіміз керек. Осы құқықтық қатынастың бір түріазаматтық құқықтық
қатынас, яғни оған тауар ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне
негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға
байланысты мүліктік емес қатынастар да кіреді. Қарап отырсақ жоғарыда
аталған қатынастар біз үшін маңызды және де барлық адамдар күнделікті осы
азаматтық құқықтық қатынасқа түседі десек қателеспейміз.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Азаматтық құқықтық қатынас
тақырыбын кеңінен ашып жазу, бұл қатынастың пайда болу, тоқтатылу, өзгерту
салдарына ерекше тоқталу және де азаматтық құқықтық қатынастың бүгінгі
күндегі орнын анықтау болып саналады. Алдағы мақсатты жүзеге асыру
барысында мынадай міндеттер қойдым: тақырыптың шынайы, ауқымды және толық
болуын қамтамасыз ету. Жазу барысында қолданылған әдебиеттердің жаңа және
маңызды болуын қадағаладым.
Жұмыстың объектісі. Азаматтық құқықтық қатынастардың бүгінгі таңдағы
өзектілігі бұл саладағы заңнаманың толығымен жетіспеушілігі және де жаңадан
пайда болып жатқан азаматтық құқықтық қатынастарды реттеуде күшінің
жетпеуі. Бар заңнаманың өзі іс жүзінде толығымен жүзеге аспауда. Бұл
бүгінгі күннің өзекті проблемасы. Азаматтық құқықтық қатынастарды реттеуде
заңнамалық базаны нығайту, оны күнделікті қолданысқа енгізу, ал заңнама
ережелерін бұзған жағдайда қатаңырақ жаза қолдануымыз дұрыс деп ойлаймын.
Бұл осы саладағы құқықбұзушылықтың алдын алудағыбірден бір жол деп
есептеймін.
Дипломдық жұмыстың құрылысы - кіріспе, екі тараудан және қорытындыдан
тұрады. Кіріспеде жоғарыда аталып кеткендей тақырыптың мақсаты, міндеті,
өзектілігі, жаңалығы көзделген. Ал тарауда бөлімде азаматтық құқықтық
қатынастардың (түсінігі ауқымы мен элементтеріне, пайда болу, тоқтатылу
және өзгертілуінежалпы түсінік беріледі. Ал қорытынды бөлімінде азаматтық
құқықтық қатынастардың бүгінгі таңдағы орны туралы жазылады.
1. Азаматтық құқықтың негізгі теориялық бастамалары
1.1 Азаматтық құқықтың жалпы сипаттамасы
Қазақстан Республикасының бір тұтас құқық жүйесі бірнеше салаға
бөлінетіндігі бәрімізге мәлім. Сол салалардың бірі болып табылатын
азаматтық құқық. Азаматтық құқық сала ретінде елімізде қалыптасып келе
жатқан нарықтық экономиканың бірден-бір негізі десек те болатын шығар.
Өйткені, бұл саламен реттелінетін құқық қатынастарының шеңбері өте кең.
Азаматтық құқық пен реттелінетін қатынастардың түсінігін беру үшін құқық
теориясында қолданылып жүрген ережелерге сүйенуіміз қажет. Яғни айтқанда,
реттеу пәні мен реттеу тәсілдері. Осы жоғарыда көрсетілген екі категорияның
негізінде азаматтық құқық сала ретінде тек анықтама ғана емес, оның басқа
құқық салаларымен ерекшіліктерін де көрсетуге болады.
Азаматтық кодекстің 1-бабының 1 тармағында көрсетілгендей, азаматтық
заңдармен тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген
өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты
мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі. Сонымен қатар мүліктік
қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар да азаматтық
заңдармен реттеледі, өйткені олар заң құжаттарында өзгеше көзделмеген, не
мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды.
Жоғарыда көріп отырғанымыздай, азаматтық құқықтармен реттелетін
қоғамдық қатынастардың негізгісі болып табылатыны мүліктік қатынастар.
Сондықтан да айтып кеткен жөн болар, кез келген мүліктік қатынастар емес,
қоғамның негізін қалайтын тауар-ақша қатынастары, яғни азаматтық құқық
субъектілерінің кез келгенінің қатысуымен және әртүрлі көріністерде (мүлік
беру, жұмыс, қызмет) байқалатын мүліктік қатынастар [1].
Мүліктік қатынастарға негізінен, қоғамдағы өндіріс құрал-жабдықтарына,
мүліктік иеліктерге және басқа да материалдық құндылықтарға байланысты
туындайтын қоғамдық қатынастар жатады. Мүліктік емес жеке қатынастар
мүліктік қатынастарға тығыз байланысты мүліктік емес жеке қатынастар және
мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар болып екі
топқа бөлінеді.
Азаматтық заңдармен реттелетін мүліктік қатынастарға байланысты
мүліктік емес жеке қатынастарға құндық маңызы жоқ қатысушылардың қоғамдық
сипатын белгілейтін материалдық емес құндылықтар жатады. Мәселен, әдеби
шығармамен, ғылыми еңбекпен айналасушылар немесе өнертапқышөзінің
авторлығын анықтау туралы мәселе қойса, өзінің жекеісін қорғай отырып, бұл
мәселе бойынша қоғамдық дербес қатынасқа түседі. Бұл қатынас мүліктік болып
табылмаса да, мүлікпен тығыз байланысты, өйткені өнертабыс иесінің
өнертабысының пайдаланғаны үшін онда авторлық сыйақы алу құқығы пайда
болады.
Азаматтық заңдармен реттелетін мүліктік қатынастарға байланысы жоқ
мүліктік емес жеке қатынастарға азаматтың есімі, жеке келбет құқығы, жеке
өмірдің құпиялылығы, тұрғын үйге қол сұқпаушылық, азаматтың немесе заңды
тұлғаның абыройына, қадір-қасиетіне, іскерлік беделіне байланысты
туындайтын кұқықтық қатынастарды жатқызуға болады.
Сондай-ақ, Ата Заңның 33-бабы "азаматтың жеке өміріне қол сұғуға
болмайтындығын атай келе, "азаматтың жеке өміріне араласуға, оның ар-намысы
мен қадір-қасиетіне қол сұғуға тыйым салынады" десе, осы баптың келесі
тармағында "тұрғын үйге қол сұғуға болмайтындығы" атап көрсетілген.
Жоғарыда көрсетілген мүліктік қатынастармен байланысы жоқ жеке қатынастар,
мүліктік емес жеке қатынастардың екінші тобын құрайды. Азаматтық заңдармен
реттелетін қатынастар жиынтығын анықтай келе, бұл қатынастардың
субъектілерін де атап көрсетуге болады. Оларға жеке тұлғалар (Қазақстан
Республикасының азаматтары шетел азаматтары азаматтығы жоқ адамдар) заңды
тұлғалар мемлекет және әкімшілік-аумақтық бөлініс. 1964 жылғы Азаматтық
кодекспен салыстырғанда 1994 жылы 27-желтоқсанда қабылданған Азаматтық
кодекстің ерекшілігі сол, мемлекет азаматтық-құқықтық қатынастарға осы
қатынастарға өзге қатысушылар мен тең негізде түсетіндігі атап
көрсетілген [2].
Азаматтық заңдарда 1994 - жылғы 24 желтоқсанда он үшініш сайланған
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 11 сессиясы қабылдаған жаңа
Азаматтық кодекс (жалпы бөлім) ерекше орын алады. Азаматтық кодекске 1996
жылғы 15 шілдедегі, 1997 жылғы 5 наурыздағы, 1997 жылғы 2 шілдедегі, 1998
жылғы 2 наурыздағы заңдармен өзгерістер енгізілгенін ескеру қажет.
Азаматтық кодекстің 3-бабында Қазақстан Республикасы азаматтық
заңдарының жүйесі анықталған ең алдымен ол жалпы республикалық болып
табылады және азаматтық кодекстен, соған сәйкес қабылданған Қазақстан
Республикасының өзге де заңдарынан, Қазақстан Республикасы Президентінің
заң күші бар жарлықтарынан, Парламенттің қаулыларынан, Парламенттің Сенаты
мен Мәжілісінің қаулыларынан (заң актілерінен), сондай-ақ Азаматтық
кодекстің 1-бабының 1,2 тармақтарында аталған қатынастарды реттейтін
Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтарынан, Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулыларынан тұрады. Сонымен, азаматтық құқық нормалары
заңдарда, нормативтік құқықтық актілерде және заңға сәйкес нормативтік
актілерде бекітілуі мүмкін. Бұл орайда "Нормативтік құқықтық актілер
туралы" 1998 жылғы 24 наурыздағы Қазақстан Республикасының заңына сәйкес
бұл нормативтік құқықтық актілердің бәрі олардың заң күшіне қарай белгілі
бір қатаң иерархиялық жүйе бойынша орналасады.
2. Заң актілері. Заңдардың арасында 1995 жылғы Қазақстан Республикасы
Конституциясының мейлінше жоғары заң күші бар, оның 4 –бабында Қазақстан
Республикасында қолданылатын құқық Конституциясының, соған сәйкес
заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, республиканың
халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ
Конституциялық Кеңес пен Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларының нормалары
деп белгіленген.
Біз бұған дейін 1994 жылғы 27 желтоқсанда қабылданған, заң күші жағынан
азаматтық құқық қатынастарын реттеуде мейлінше маңызды орын алатын
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін (Жалпы бөлім) атап өткенбіз.
Азаматтық кодекс (Жалпы бөлім) 1995 жылғы 1 наурыздан бастап күшіне
енгізілді. Ол 405-бапты біріктіретін 24 – араудан тұрады. Оның сипатты
белгісі оған нарықтық экономика жағдайындағы азаматтық айналымға арналған
нормативтік базаның негізі етіп алынғаны болып табылады.
Азаматтық құқық нормаларының талаптарына сәйкес туындайтын және бұл
нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар азаматтық құқық
қатынастары деп аталды.
Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы азаматтық құқық
қатынастарына араласып жүргенімен, өздерінің әрекеттерінің заң жөніндегі
сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсыбір затты болсын сатып алуда
сатушы мен алушының арасында Азаматтық кодексте көрсетілген сату-сатып алу
мәмілесінен туындайтын өте күрделі құқықтық қатынастар пайда болады. Бұл
мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір сомада ақша төлеуге міндетті, ал
сатушы сатқан затты сатып алушының меншігіне беруге, немесе затында сапасы
жағынан немесе жан жағынан бір кемшілігі болса, онда оны басқа затпен
ауыстыруға, толықтыруға, әйтпесе алған ақшасын қайтарып беруге міндетті
және т.б.
Заңды тұлғалардың барлық істері де нақ жаңағыдай азаматтық құқықтық
қатынасы ретімен жүзеге асады. Өндіріс жабдықтарын тапсыру, өнімдерді
сату, банк арқылы есеп айыру осылардың бәрі де құқықтық
қатынасты туындырады, яғни осылардың бәрінің де заң арқылы белгілі
салдары болады [4].
Өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру барысында азаматтар мен заңды
тұлғалар үнемі өзара әртүрлі қатынастарға түсуге мәжбүр болады. Адамдар
(олар құрған ұйымдар заңды тұлғалар) арасында қалыптасатын нақты қатынастар
сан түрлі болады. Олар әр түрлі әлеуметтік нормалар, атап айтқанда,
моралъдық және этикалық нормалар реттеп отырады. Мұндай қатынастардың
айтарлықтай бөлігін құқық нормалары реттейді, олар құқықтық қатынастар
нысанына ие болады. Құқықтық реттеудің нәтижесінде қолданыстағы қоғамдық
қатынастармен қатар, әлде бір жаңа (құқықтық) қатынастар пайда болмайды.
Құқықтық қатынастар дегеніміз-бұл нақты қоғамдық қатынастардың нысаны ғана.
Қоғамдық қатынастардың құқықтық түрлі салаларының нормалары реттеп
отырады. Азаматтық құқық негізінен меншік қатынастарын және тауар-ақша
айналымы саласында қалыптасатын қатынастарды реттейді. Азаматтық құқық
сондай-ақ өзіндік мүліктік емес қатынастарды да реттейді. Мүліктік емес
игіліктер өзіндік мүліктік емес қатынастардың объектілері болады.
Азаматтық құқық нормалары реттеген қоғамдық қатынастар құқықтық
қатынастар, атап айтқанда, азаматтық-құқықтық қатынастар сапасына ие
болады. Азаматтық-құқықтық қатынастар дегеніміз-азаматтық құқық нормалары
реттеген қоғамдық қатынастар [5, 376б.].
Азаматтық-құқықтық қатынастардың ерекшеліктері азаматтық-құқықтық
реттеудің объектісі мен әдістеріне байланысты. Азаматтық-кұқықтық
қатынастардың аса маңызды белгісі, ең алдымен, оған қатысушылардың заң
жүзіндегі теңдігі.
Азаматтық-құқықтық қатынастардың субъектілері билік пен өзара бағыну
қатынастарында болмайды, өзара міндеттермен және құқықтармен ғана
байланысты болады.
Азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушылардың бірінің екіншісіне
міндеттерін орындау жөнінде талап қоюы биліктің өкілеттігіне емес, оған
тиесілі субъективтік азаматтық құқыққа сүйенеді. Азаматтық-құқықтық
қатынастар субъектілерінің теңдігі олардың мүліктік дербестігіне сүйенеді.
Азаматтық-құқықтық қатынастар ерікті болады. Әдетте, мұндай қатынастар
оларға қатысушылардың қалауы бойынша жасалады, өйткені азаматтық-құқықтық
қатынастардың басым бөлігі шарттың негізінде пайда болады. Алайда олар өзге
де себептермен пайда болатын жағдайда мұндай құқықтық қатынастардың
мазмұнын құрайтын құқықтар мен міндеттер қатысушылардың ерікті
әрекеттерімен жүзеге асырылады.
Азаматтық-құқықтық қатынастардың нормалары реттейтін объектіге қарай
азаматтық-құқықтық қатынастардың мынадай түрлерін ажыратады:
мүліктік қатынастар;
мүліктік қатынастармен байланысты мүліктік емес өзіндік қатынастар;
мүліктік қатынастармен байланысы жоқ мүліктік емес
өзіндік қатынастар.
Азаматтық-құқықтық реттеудің объектісі, ең алдымен, мүліктік қатынастар
болғандықтан, азаматтық-құқықтық қатынастардың басым бөлігі мүліктік
сипатта болады. Мүліктік азаматтық-құқықтық қатынастардың объектісі
материалдық игіліктер мен құқық (мүлік) болып табылады. Меншік қатынастары,
мүліктің бір тұлғадан екінші тұлғаға өтуіне (сатып алу, айырбастау, заим
және т.с.с.) делдалдық жасайтын қатынастар мүліктік азаматтық-құқықтық
қатынастарға жатады [6, 93б.].
Интеллектуалдық шығармашылық қызметтің нәтижелері мүліктік
қатынастармен байланысты мүліктік емес өзіндік құқықтық қатынастардың
объектісі болып табылады. Интеллектуалдық шығармашылық қызметтің
нәтижелеріне құқық мүліктік емес сипатта болады (авторлық құқығы, шығармаға
қол сұғылмау құқығы және т.с.с), алайда оларды басқа тұлғалардың пайдалануы
арқылы негізгі жалпы ереже бойынша жүргізіледі, соның салдарынан аталған
құқықтық қатынастар мүліктік емес болғандықтан, мүліктік қатынастармен
байланысты болып шығады.
Адамның жеке басына қатысты материалдық емес құқықтар мен игіліктер -
ар-намыс, қадыр-қасиет, іскерлік бедел және т.с.с. мүліктік қатынастармен
байланысы жоқ мүліктік емес өзіндік қатынастардың объектісі болып табылады.
Сонымен қатар, абсолюттік және салыстырмалы азаматтық-құқықтық қатынастар
болады. Абсолюттік құқықтық қатынастарда құқық берілген адамға міндетті
ретінде үшінші адамдардың беймәлім тобы қарсы тұрады, мұндай құқықтық
қатынастарда іс жүзінде әркім және барша жұрт міндетті болып шығады.
Мысалы, меншіктің құқықтық қатынастары абсолюттік қатынастарға жатады,
мұнда меншіктің субъективтік құқығына барлық үшінші тұлғалардың бұл құқықты
бұзбау, оны жүзеге асыруға кедергі жасамау міндеті ұштасады. Салыстырмалы
кұқықтық қатынастарда нақты адам (адамдар) міндетті болып табылады.
Салыстырмалы құқықтық қатынастар құқық берілген тараптың да, міндетті
тараптың да нақты тұлғаларын байланыстырады, яғни дербестелген болып
табылады.
Мәселен, зиян келтірген адам жәбірленушіге зиянның орнын толтыруға,
сатып алушы өзі сатып алған заттың құнын төлеуге міңдетті. Кез келген адам
абсолюттік құқықты бұзып алуы мүмкін, тиісінше, мұндай кұқық субъектісіне
оны кез келген адамның бұзуынан қорғау құқығы ұсынылады. Мысалы, автордың
шығармасына қол сұғылмау құқығын кез келген адам бұзуы мүмкін [7, 122б.].
Салыстырмалы кұқықты міндетті адам ғана бұза алады. Мердігер атқарған
жұмыстың ақысын талап ету құқығын тек тапсырыс беруші бұза алады. Демек,
салыстырмалы кұқық нақты адамдар тарапынан болатын құқық
бұзушылықтан қорғаумен қамтамасыз етілген, келтірілген мысалда - тапсырыс
беруші тарапынан қорғалады.
Азаматтық-құқықтық қатынастар заттық және міндеттемелік азаматтық-
құқықтық қатынастар болуы мүмкін. Заттық құқықтық қатынастарда құқық
берілген субъектінің затқа өзінің әрекетімен ғана жүзеге асатын құқығы
болады (өзі әрекет ету құқығы).
Заттың құқықтық субъектісі өзінің затқа деген мүддесін басқа адамдардың
көмегіне жүгінбестен, затқа тікелей әсер ету жолымен қанағаттандыра алады.
Атап айтқанда, меншік құқықтық қатынастары заттық құқықтық қатынастар болып
табылады.
Меншік иесі өзінің тиесілі затты иеленуге, падалануға және оған билік
етуге кұқылы, ал міндетті субъектілер - қандай да бір әрекеттер жасамауы
тиіс, оларға меншік иесінің өз құқығын жүзеге асыруына кедергі жасамау
жөнінде енжар міндеттер жүктеледі.
Міндеттемелік құқық субъектісінің затқа деген мүддесі басқа бір адамның
белгілі бір әрекет жасау жолымен қанағаттандырылуы мүмкін. Міндеттемелік
құқықтық қатынастарда құқық берілген адам міндетті адамнан белгілі бір
әрекет жасауды талап етуге құқылы (бөгде әрекет құқығы).
Мәселен, сатып алушы сатушыдан өзіне затты беруді талап ете алады, ал
сатушы оны сатуға, яғни белгілі бір әрекеттер жасауға міндетті. Зат қашанда
заттық құқықтық қатынастардың объектісі болып саналады, ал міндеттемелік
қатынастардың объектісі - зат болмауы мүмкін. Мысалы, баспа мен автордың
арасындағы әдеби туынды жасау жөніндегі шарттан туындаған құқықтық
қатынастардың объектісі зат емес, интеллектуалдық қызметтің нәтижесі -
әдеби шығарма.
Құқықтың қайнар көзі ретінде, оның ішінде азаматтық құқықтағы
шаруашылықты жедел басқару ұғымы мен нормалары заңгер А.В. Венедиктовтың
шаруашылықты социалистік формада ұйымдастыруға байланысты қалыптасқан. Ал
шарттарды құқықтың қайнар көзі деп тануымыз үшін оның мазмұнында заңи
нормалардың болуы талап. Азаматтық құқық саласында халықаралық шарттардың
атқаратын ролі өте зор, өйткені халықаралық шарт дегеніміз- мемлекеттер мен
халықаралық құқық субьектілерінің арасындағы ортақ қызығушылығы көрсетілген
өзара құқықтар мен міндеттерді белгілеген келісім болып табылады. Бұл
туралы Вен конвенциясының 2- бабынан көруге болады.
Нормативті-құқықтық акті, бұл ең негізгі және құқық фомасының
жаңарған түрі. Ол үкіметтің нормативтік мазмұнындағы актісі. Нормативтік
акті жеке істер бойынша мазұнында нормалар қалыптасқан қайнар көз болып
қана қоймай, істі шешеді.
Құқық теориясы курсынан белгілі болғандай, құқық нақты жүйе құрады,
оның ең үлкен буындары құқықтың салалары деп аталады. Құқық салаларын
шектеу белгілері ретінде әдетте құқықтық реттеу пәні мен әдісін қолданады.
Пән мен әдіс көмегімен азаматтық құқықты қазақстандық құқықтың жүйесінен
бөліп алып оқырмандардың азаматтық құқық туралы көзқарасының қалыптасуына
әкелетін ерекшеліктерін айқындауға мүмкіндік береді.h4
Кез келген сала сияқты азаматтық құқықта қоғамдық қатынастарды
реттейтін және қалыптастын құқықтық нормалардан тұрады.
Бірақ та азаматтар қатысатын қатынастардың барлығы да азаматтық
құқықпен реттелмейді, сонымен қатар азаматтық құқық, азаматтар мүлде
қатыспайтын қоғамдық қатынастарға да әсер ете алады.
Азаматтық құқық нормалары өндірілген өнімді сатып алу, оны теміржол,
теңіз, өзен немесе әуе жолдары арқылы тасымалдау, осы жүкті сақтандыру,
тасымалданған жүк үшін төлемдер алу және т.б. қоғамда кездесетін тараптар
арасындағы қатынастарды реттейді.
Азаматтық құқық реттейтін қоғамдық қатынастар шеңбері өте кең және
әртүрлі, сондықтан оларды толықтай атап өту мүмкін емес. Бұны істеудің
қажетіде жоқ, өйткені азаматтық-құқықтық ғылымының пәніне азаматтық құқық
реттейтін қоғамдық қатынастардың барлығын нақтылықпен атап өту кірмейді,
оған азаматтық құқық деп аталатын саланың бір пәнінде олардың барлығын
біріктіруге мүмкіндік беретін жалпы қасиеттерін анықтау жатады.
Азаматтық құқықтың пәні болып мүліктік және мүліктік емес қатынастар
табылады.
Азаматтық құқықтың мүліктік қатынастармен айналысатыны бірден көзге
түседі. Мүліктік қатынастар деп әдетте түрлі материалдық қажеттіліктер,
яғни заттар, жұмыстар, қызметтер және басқа мүліктер жайында туындаған
қоғамдық қатынастарды айтады.
Бірақ азаматтық құқық біздің қоғамда пайда болатын барлық мүліктік
қатынастарды реттемейді, ол тек қана мүліктік-бағалы қатынастар деп
аталатын нақты бөлігін ғана реттейді.
Дамыған ақша жүйесі шарттарында мүліктік-құнды қатынастардың негізгі
көлемін тоуарлық-ақшалы қатынастары құрады. Біздің қоғамда бар товарлық-
ақшалы қатынастардың өте тез дамуы оларға адекватты құқықтық нысан
қолданған кезде ғана мүмкін бола алады.
Азаматтық заңдылыққа сәйкес азаматтық құқық пәнінің екінші бір құрамдас
бөлігі жеке мүліктік емес қатынастар қарастырады. Өзіне тән белгілеріне
сәйкес жеке мүліктік емес қатынастар ең аз дегенде екі қасиетке сүйене
отырып келесі түрлерде сипатталады.
Біріншісі, көрсетілген қатынастар мүліктік емес қажеттіліктер негізінде
көрініс табады, мысалы ар, намыс, іскерлік бедел, азамат аты, авторлық
шығарма, өндірістік үлгі, т.б. жайында туындайды.
Екіншіден, жеке мүліктік емес мүлікпен байланысты қатынастар (мәселен
бұған белгілі бір құқықтар жатқызылады). Бұл қатынастарда азаматтардың
немесе ұйымдардың даралығы көрініп, олардың әлеуметтік қасиеттерін бағалау
жүргізіледі.
Пәннің осы екі құрамдас бөліктерінің сыртқы қарама-қайшылығына
қарамастан, мүліктік-құнды және жеке мүліктік емес қатынастарды азаматтық
құқық деп аталатын салада біріктіретін жалпы қасиеттін анықтау керек.
Мүліктік-құнды қатынастарға қатысушылар осы қатынастарды құрған
материалдық қажеттіліктер болып табылатын еңбектің саны мен сапасын өзара
бағалай алады деп анықтайды. Жеке мүліктік емес қатынастар өз кезегінде
осы қатынастарға қатысатын азаматтардың, тұлғаның дара қасиеттерін өзара
бағалай алады деп есептейді.
Азаматтық құқық пәнінің түсінігі азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық
қатынастар туралы мәселелермен байланысты болса, әдіс түсінігі осы қоғамдық
қатынастардың азаматтық құқық нормаларымен қалай реттелетіні туралы
мәселелермен байланысты. Сондықтан құқықтық реттеу пәні мен әдісі арасында
қатты байланыс бар. Әдіс құқықтық реттеу пәнінің ерекшеліктерімен қайта
анықталады.
Азаматтық құқық пәнін құрайтын қоғамдық қатынастар өзара бағалау
сипатына ие. Қоғамдық қатынастарға қатысушылардың өзара бағалауы тек қана
бағалаушы тараптар тең болғанда ғана қалыптаса алады. Сондықтан мүліктік-
құнды және жеке мүліктік емес қатынастар тараптардың теңдік негізінде
реттелсе ғана толық дами алады. Қорытындылай келсек, азаматтық құқықтарда
тараптардың заңдық теңдігі әдісі қолданылады. Азаматтық құқықта бұны
диспозитивтік қағида деп қарастырады.
Азаматтық құқықта тараптардың теңдігі дегеніміз – екі қатынасқа түсуші
тараптың ешқайсы да азаматтық құқықтық қатынастарда өзінің осы құқықтық
қатынастарда алатын орнын жоғары қоя алмаушылығымен айрықшаланады.
Тараптардың заңдық теңдік әдісін қолдану азаматтық құқықтық қатынастарға
қатысушыларға тәуелсіздік қамтамасыз етеді, заңмен рұқсат етілген кез
келген әрекеттер орындауға мүмкіндік береді. Бұл нарықтық экономика
шарттарында азаматтық айналымның дамуы үшін өте маңызды.
Сондықтан азаматтық заңдылықтардың нормаларын түсіну және қолдану
азаматтық құқықтың жалпы қағидалары ескергенде ғана жүзеге асырылуы мүмкін
Осылайша, азаматтық құқық деп тараптардың заңдық теңдігі бастауларында
мүліктік-құнды және жеке мүліктік емес қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалар жиынтығын қарастырамыз.
Азаматтық құқық қатынас объектісі түрінде оның субъектілерінің
материалдық және жеке материалдық емес игіліктерге бағытталған әрекеттері
мен нақты азаматтық құқықты қалыптастырушы жағдайларды жатқызамыз.
Азаматтық мүліктік құқықтық қатынастың спецификасы оның мүшелері өз
әрекеттері мен тек бір-біріне ғана емес, белгілі бір материалдық
игіліктерге әсер ете алатындығында. Жалпы азаматтық құқықтың объектілерін
мынандай түрлерге жіктеу арқылы зерттеуге болады: мүлік – зат сипатындағы,
мүліктік емес қатынастар, жұмыс және қызымет, ақпатар, интелектуалдық
меншік нәтижелері. Мүліктік қатынас деп мүліктік-құнды қатынастарға
қатысушылар осы қатынастарды құрған материалдық қажеттіліктер болып
табылатын еңбектің саны мен сапасын өзара бағалай алады деп анықтайды. Жеке
мүліктік емес қатынастар өз кезегінде осы қатынастарға қатысатын
азаматтардың, тұлғаның дара қасиеттерін өзара бағалау жағдайларын
қарастырған.
1.2 Азаматтық құқық қатынастардың реттеу тәсілдері мен мазмұны
Азаматтық құқық сала ретінде толық көрінуі үшін оны реттеу тәсілдерін
анықтау қажет. Көптеген ғалымдардың тұжырымдары бойынша құқықтық жүйесінің
салаларына байланысты әрқилы болуы мүмкін. Азаматтық-құқықтық қатынастардың
ерекшелігіне байланысты азаматтық құқықтың реттеу тәсілі төмендегі
ережелерге байланысты анықталады. Біріншіден, азаматтық құқықтық
қатынастарға қатысушылардың заңды теңдігі, яғни азаматтық құқықтың
субъектілері азаматтық айналымға түсу процесінде бір-біріне тәуелсіз.
Екіншіден, жеке және заңды тұлғалар азаматтық құқықпен азаматтық міндетті
өз ниеттерінің негізінде жүзеге асыруы, азаматтық-құқықтық қатынастарды
жүзеге асыру мүмкіншілігінің теңдігі және заң алдында бір текті қорғалуы.
Азаматтық құқық, көбінесе диспозитивтік нормаларға негізделген.
Диспозитивтік норма дегеніміз – тараптар араларында туындайтын
қатынастарды өздерінің қалауынша, егер заңда өзгеше көзделмесе, реттеу
мүмкін. Осы тұрғыдан алғанда, Азаматтық кодекстің көптеген нормалары
көрсетілген ережелерге бағынады. Мәселен, Азаматтық кодекстің 238-бабы
яғни шарт бойынша мүлік алушыда меншік құқығы пайда болатын кезеңі.
Жоғарыда көрсетілгендерді қорыта келіп, азаматтық құқыққа сала
ретінде төмендегідей анықтама беруге болады. Азаматтық құқық бірақ
азаматтық құқық жеке мүліктік емес қатынастарды, сонымен қатар тікелей
мүліктік қатынастарды да реттейді. Осы уақытқа дейін жеке мүліктік емес
қатынастарды бұзу мүліктік сипатта болады деген пікір қалыптасты. Яғни ол
үшін жауапкершілік мүліктік сипатта болмауы тиіс. Алайда, өмірдің өзі
көрсеткендей, көп жағдайларда азаматтардың немесе ұйымдардың жеке мүліктік
емес құқықтарын бұзу, тиімсіз мүліктік сипаттағы жауапкершілікке әкеп
соқтыруы мүмкін.
Сонымен, азамат туралы жалған мәлімет жариялау, оған жұмысқа тұруға
немесе кәсіпкерлік қызметпен айналысуы қиындық тудыру мүмкін. Сондықтан
жаңа заңдылық бойынша жәбірленушіге жалған мәлімет жариялау арқылы
келтірілген рухани залалды өтеу құқығына ие болады. Ал азаматтар үшін
құқыққа қарсы іс – әрекет арқылы келтірілген физикалық кемісітушілікті
өтеуге құқылы [8, 165б.].
Азаматтық кодекстің 1-бабында былай деп көрсетілген;
1. Азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және
қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ
мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі.
Азаматтық заңдармен реттелетін қатынастардың қатысушылары азаматтар, заңды
тұлғалар мемлекет сондай-ақ әкімшілік аумақтар бөліністер болып табылады.
2. Мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке
қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені оларды бұзу құқық
бұзушыға мүліктік сипаттағы жауапкершілікке әкеліп соғады.
Ал заңды тұлғалар Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 44-
бабында көрсетілгендей меншік иесі қаржыландыратын мекемелер мен қазыналық
кәсіпорындардан басқа заңды тұлғалар өз міндеттемелері бойынша өзіне
тиесілі барлық мүлікпен жауап береді. Меншік иесі қаржыландыратын мекеме
немесе қазыналық кәсіпорын міндеттемелері бойынша өз билігіндегі ақшалай
қаражатпен жауап береді. Қаражат жеткіліксіз болған жағдайда оның
міндеттемелері бойынша тиісті мүлікті меншіктенуші жауапты болады.
Азаматтық құқық тауар иелерінен тәуелсіз және тең құқықты қатынастарды
реттейді. Азаматтық құқық қатынас міндеттеме бұзылған жағдайда екіншісіне
жүктейтін тең құқылы талаптар арасында құрылады. Азаматтық талап
жауапкершілікте болу фактісін көрсетеді.
Міндеттеменің пайда болуының құқықтық негіздері. Өзге құқықтық
қатынастар тәрізді міндеттеменің пайда болу негіздері белгілі бір заңды
фактілерге байланысты және сол негізден көрінеді, мұның өзі Азаматтық
Кодекстің 7-бабында көрініс тапқан. Азаматтық Кодекстің 271-бабы осы
кодекстің 7-бабында көрсетілген тұжырымға сүйене отырып, міндеттемелердің
қалай пайда болатыны айқындай түседі. Яғни міндеттеменің пайда болу
негіздері шарттан, зиян келтіруді немесе өзге де негіздерден пайда болады.
Азаматтық кодекстің 7-бабы әртүрлі құқықтық қатынастарының мүмкіндік болу
негіздерін тізбелеп келтірген [9, 104б.].
Жоғарыда көрсетілген негіздерден басқа да міндеттемемен байланысты
бірқатар негіздер бар. Бұл ең алдымен, әкімшілік құжаттарды, әрине, біз
бұл арада Азаматтық құқықтық қатынасқа қатыстысын айтып отырмыз.
Әкімшілік құжатының заңды күші бағынышты органға міндетті түрде әкімнің
жүргізетіндігінен көрінеді. Сондықтанда барлық жағдайда да әкімшілік
құжат органдары, яғни құжатты шығарушы, атқарушы, оның орындалуын бақылаушы
органдар және т.б арасында әкімшілік құқықтық қатынастарды туғызады.
Сонымен бірге ол адресаттар арасында Азаматтық міндеттемені де дүниеге
әкеледі.
Алайда мұндай жағдайлар салыстырмалы түрде сирек кездеседі, кәдімгі
жоспарлы тапсырманы (немесе басқалай әкімшілік құжат) күрделі заңдық
құрамның бір бөлшегі десе болады. Міндеттеменің пайда болу негізінде шарт
әкімшілік құжатқа келіп қосылады.
Міндеттеменің пайда болу негізінде құқыққа қайшы нақты әрекеттер де
жатады. Бұған-біреудің мүлкін қасақана не кездей соқ иелену, залал алуға
болады. Міндеттеме азаматтық кодекстің 271-бабында қарастырылған негіздерде
де пайда болуы мүмкін. Міндеттеме өзінің мазмұнына, объектілердің салалы
ерекшеліктеріне және субъектілерінің сипатына қарай мынандай түрлерге
бөлінеді:
1.Жағымды мазмұндағы міндеттеме, жағымсыз мазмұндағы міндеттеме.
2.Бір жақты және өзара ортақ міндеттеме;
3.Борышқор әрекеттің нақты анықтайтын міндеттеме және балама міндеттеме;
4.Қатаң түрдегі жеке сипаттағы міндеттеме
(Бұл міндеттеме субъект ретіндегі жеке сипаттамалық міндеттеменің пайда
болуына, өзгеруіне немесе толықталуына әсер етпейді);
5.Басты және
тәуелді міндеттемелер;
6.Шартқа негізделген
міндеттемелер, шарттан тыс міндеттеме және бір жақты еркін құжат
түріндегі міндеттеме.
Міндеттеме жағымды мазмұндағы және жағымсыз мазмұндағы деп бөлгендегі
мақсат борышқор мен несие берушінің әрекет сипатын айқындай түсу. Бұл
орайда борышқорға белгілі бір әрекетті жасау жүктеледі, ал несие берушіге
сол әрекетті орындауды талап ету құқығы беріледі. Мұның өзі жағымды
мазмұндағы міндеттеме деп аталады. Мұндай міндеттеме жиі кездеседі,
мәселен, саяжай тұрғызуды айтуға болады. Жағымсыз мазмұндағы міндеттеме
деп борышқордың белгілі бір әрекет жасаудан бас тартуын, несие берушінің
бас тартуды мәжбүр ету құқығын айтамыз. Мысалы, автор өз шығармасын
жасалған шарт мерзімі бітпейінше басқа баспаға ұсынбауы тиіс. Міндеттеме
бір жақты және өзара ортақ та болады. Біржақты міндеттеме дегеніміз
міндеттемеге қатысушының біріне тек қана құқық беріледі де, екіншісі тек
қана міндет бөлінеді. Ал екі жақты міндеттеме деп әр жақтың әрқайсысының
міндеті де, құқығы да болуын айтамыз. Оған сатып алу-сату міндеттемесін
мысалға келтірген дұрыс, бұл міндеттемеде сатып алушының да, сатушының
бірқатар құқықтары мен міндеттері ескеріледі. Мұндай жағдайда Азаматтық
кодекстің 269-бабының 3-тармағында сәйкес тараптардың әрқайсысы басқа
таптың пайдасына міндет алса, бұл оның пайдасына жасауға міндетті басқа
тараптың борышқоры және сонымен бірге оған талап қоюға құқығы бар оның
несие берушісі болып есептеледі.
Міндеттемеде әдетте несие беруші борышқордан белгілі бір әрекетті
атқаруға талап етеді. Мысылы, мынандай затты қайтару, мынадай ақшаны беру
және т.б. Бірақта мазмұны талап ету құқығы болып табылатын міндеттемеде
кездеседі, оған тиісті міндеттемеге сәйкес бір немесе бірнеше әрекет
таңдалады. Бұл әрекеттің бірін аяқтау міндеттемені атқаруды білдіреді.
Мұнандай міндеттеме балама деп аталады [10, 94б.].
Міндеттемелердің бір тобын жеке сипаттағы міндеттемелер құрайды. Оған
борышқор мен несие берушінің жеке басыны қатысты міндеттемелер жатады.
(Мысалы, мүсіншінің міндеттемесі тапсырысы нан келіп шығады) Мұндай
міндеттеме борышқордың немесе несие берушінің қайтыс болуы мен
тоқтатылады(АК-тің 376-бабы).
Міндеттеменің туындауына орай шартты, шарттан тыс депте, сондай-ақ бір
жақты еркін құжат міндеттемесі деп те бөледі. Міндеттеменің шартты тобы көп
кездеседі (сату-сатып алу тасмалдау, сақтандыру және т.б .)
Шарттан тыс міндеттеме әр жақтың келісімі бойынша пайда болмайды,
керісінше азаматтық құқықтық кез-келген субъектісінің мүлкіне жасалған
зиян нәтижесінде кездеседі. Сондай-ақ негізсіз баю салдарынан туындайтын
міндеттемелер, яғни басқаның мүлкіне жинағандарын заңсыз сатып алу және
жинау, мәмлемен белгіленген негіздерсіз иелену жағдайындада көрінеді. Бұл
жайында Е.Баянов былай айтады: Міндеттеменің пайда болуы заңды
тұлғалардың мүлкіне және олардың өздеріне зиян келтіру салдарынан туындауы
да мүмкін. Азаматтық құқық теориясында мұндай міндеттемелерді шартсыз
міндеттемелер деп те атайды.
Талапкердің пайдасына өндірілетін құқық бұзушыға жүктелетін санкциялар
қолданылады. Алайда кейбір жағдайларда құқық бұзушы зиян қызығушылықты
тудырса, онда заңда белгіленгендей белгілі мөлшерде немесе толық мөлшерде
мемлекет кірісіне ұсталатын мүліктік санкциялар қолданылуы мүмкін.
Азаматтық құқықпен реттелетін тауар-ақша қатынастары эквиваленті
өтелетін сипатта болады. Бұдан шығатын қорытынды талапкерге зиян немесе
шығынды эквивалентті түрде өтейді. Азаматтық құқық жауапкершіліктің
ерекшелігі оның конпенсациялық сипатта болуында. Оның мақсаты -
талапкердің мүліктік сферасын қайта қалпына келтіру.
Көрсетілген жағдай өз кезінде азаматтық құқықтық жауапкершіліктің
шегін анықтайды. Талапкерге мүліктік сфераны қалпына келтіру тек қана оған
келтірген зиянды немесе шығынды толығымен өтеген кезде пайда болады.
Сондықтан азаматтық құқықтық жауапкершіліктің ерекшеліктенрінің бірі
келтірілген зиян немесе шығын мөлшерін жауапкершілік мөлшерінің сәйкес
келуі.
Бұл жалпы ереженің кейбір қолданылмайтын кездері бар. Егерде
жауапкершілік мөлшері заңмен шелтелмеген болса, берілген жағдайда түсіндіре
отырып, азаматтық құқық эканомикалық қатынастарды реттеумен қоса
тәрбиеленуші және контрагентке міндеттемені орындату үшін ықпал етуші
сипатқа ие [11, 141б.].
Азаматтық құқық қатынастағы тараптардың заң бойынша теңдігі,
азаматтық айналымдағы юридистикалық жауапкершілікті мойындау қажеттігінен
туындайды.
Бұрынғы, азаматтық заңдылық бойынша бір-біріне ұқсас теңдей
жауапкершіліктер әрқашан қатал қолданыла бермеді. Бұл жерде негізгі
қатысушы шаруашылық іс-әрекеттер жеңілділіктермен артықшылықтарды пайдалана
білді. Осыған ұқсас жауапкершілік мөлшерінің шектелуі құрылыс, транспорт,
әсіпорындарда және басқа да ұйымдарда етек алды. Үкімет мүлікті
жауапкершілікпен жыл сайын шарттағы міндеттемені бұзған кәсіпорындарды және
ұйымдарды жеңіл өнеркәсіп саласын мәжбүрлеу шараларын босатып жіберіп
отырады. Нарықтық экономикаға өтуге байланысты осындай жағдайлар заңның
кейбір тұстарының өзгертулеріне әкеп соқты.
Жоғарыдағы мысалдардан бір шешімге келетін болсақ, азаматтық-құқықтық
жауапкершілік мүліктік сипаттағы санкция қолдаумен байланысқан, бұзылған
құқықтарды реттейтін және азаматтық айналымға қатысыушылардың тең құқығын
экономиалық тұрғыда әсер ететін мәселе сондай-ақ мүліктік қатынастарға
байланысты (байланысты емес) мүліктік емес жеке қатынастарды реттеуге
бағытталған құқықтық нормалар жиынтығы [12,263б.].
Мүліктік және мүліктік емес өзіндік қатынастарды азаматтық- құқықтық
реттеу мұндай қатынастардың қатысушыларын құқықтық міндеттер беру жолымен
жүзеге асырылады. Шын мәнінде құқықтық қатынастар дегеніміз – бұл
адамдардың құқықтарымен және міндеттерімен өзара байланыстылығы. Азаматтық
құқық қатынастарға қатысушылардың субъективтік құқықтары мен субъективтік
міндеттері оның мазмұнын құрайды.
Субъективтік құқық дегеніміз құқық берілген адамның байқалатын мінез-
құлқының заңды жолмен қамтамасыз етілген шарасы. Ол құқық берілген адамның
белгілі бір дәрежеде өзінің әрекет ету (өзінің дұрыс әрекет ету құқығы)
мүмкіндігінен немесе міндетті адамнан белгілі бір әрекеттер жасауды (бөгде
әрекеттер құқығы-талап ету құқығы) талап ету мүмкіндігінен көрінеді.
Мәселен, автордың шығармасын жариялау құқығы, оған қол сұғылмау құқығы
оның өз әрекеттерімен жүзеге асырылуы мүмкін. Керісінше, жалға берушінің
өз мүлкін жалға беру шартында көрсетілген мерзім өткен соң қайтару
жөніндегі құқығын міндетті адамның тиісті әрекеттер жасауынсыз жүзеге асыру
мүмкін емес [13, 199б.].
Құқықтық қатынастардың мазмұнын құрайтын элементтер –субъективтік
құқықтар өзіндік және берілетін субъективтік құқықтарға бөлінуі мүмкін.
Иелерімен тығыз байланысты құқықтар өзіндік құқықтар деп аталады
(мысалы, белгілі бір аппараттың өнертапқышы аталу құқығы), осыған орай,
барлық басқа өкілеттіктерді берілетін құқықтар деп атауға болады.
Субъективтік міндет дегеніміз-міндетті адамның байқалуға тиісті мінез
-құлқының заңды жолмен қамтамасыз етілген шарасы.
Құқықтық қатынастардың мазмұнын құрайтын субъективтік құқықтар мен
оның қатысушыларының міндеттері өзара тығыз байланысты, әрбір
субъективтік құқықтың міндетті адамнан белгілі бір әрекеттерді жасауды
талап етуіне келесі тараптардың осындай әрекет жасауға бағытталған
субъективтік міндеті сай келеді.
Демек, құқық берілген адамның белгілі бір әрекет жасау жөніндегі
субъективтік құқығына құқықтық қатынастардың келесі қатысушысының бұл
құқықты жүзеге асыруға кедергі жасамау, оны бұзбау міндеті сәйкес келеді.
Азаматтық құқықтық қатынастарды және тиісінше субъективтік азаматтық
құқықтарды бөлу (жіктеу) түрлі негіздерге сәйкес жүргізілгендіктен, әрбір
өкіметтіліктің әдетте бірнеше белгілер болады.
Мәселен, көркем туынды жасаушының оны авторы болу құқығы осымен бір
мезгілде оның өзіндік мүліктік емес, абсолюттік құқығы болып табылады. Осы
автордың баспадан қаламақы алу құқығын бір мезгілде берілетін, мүліктік
салыстырмалы құқық болып табылады.
Құқықтық қатынастарға қатысушылардың субъективтік құқығы кейде көптеген
әрекеттерді жасау мүмкіндігін немесе міндетті адамнан көптеген әрекеттер
жасауды талап ету мүмкіндігін қамтиды. Мұндай жағдайда субъективтік құқық
күрделі болуы мүмкін, оның мазмұны қарапайым құрамдас элементтер –
жекелеген өкілеттіліктер құрайды. Бірақ құқықтық қатынастардың шегінде
өкілеттіктер біртекті немесе әртекті болуы мүмкін. Мәселен, мүліктік жалдау
шартында жалдаушының құқығы жалға алынатын мүлікті иелену және пайдалану
мүмкіндігін қамтиды (заттық абсолюттік өкілеттіктер), сондай-ақ жалға
берушіде күрделі жөндеуді дер кезінде жүргізуді талап ету мүмкіндігін
қамтиды (міндеттемелік, салыстырмалы өкілеттік) [14, 167б.].
Заң тұрғысынан алғанда, әр текті өкілеттіктерді қамтитын мұндай
күрделі құқықтарды кешенді құқықтар деп атауға болады. Азаматтық–құқықтық
қатынастарға қатысушы тұлғалар олардың субъектілері болып табылады.
Азаматтық құқықтық қатынастар субъектілерінің ауқымы АК-ның 2 тарауында
айқындалған. Құқық - оның ішінде азаматтық құқық реттеп отыратын
қатынастар қоғамдық қатынастар, яғни адамдар арасындағы қатынастар болып
табылады.
Жекелеген индивиттер, сондай-ақ олар құрайтын ұжымдық түзілімдер
осындай қатынастардың қатысушылары бола алады. Заң актілерінде және өзге де
нормативтік құқықтық актілерде азаматтық-құқық субъектілерін белгілеу үшін
әдетте тұлғалар деген жинақтаушы термин пайдаланылады.
Азаматтық құқықтық қатынастарға құқық берілген немесе міндетті адам
ретінде қатысу мүмкіндігі құқық субъектіліктік болуын талап етеді, ал ол
құықық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін қамтиды. Азаматтық
құқықтарды иеленіп, міндеттер атқару қабілетін құқық қабілеттілігі деп
түсінеміз. Өз әрекеті мен құқықтарды иеленіп, оларды жүзеге асыру, сондай-
ақ міндеттерді белгілеп, орындау қабілетті әрекет қабілеттілігі болады.
Жеке индивиттерді жеке адамдар деп атайды. “ Жеке адамдар” ұғымы Қазақстан
Республикасының азаматтарын, шетелдіктері және азаматтығы жоқ адамдарды
қамтиды. Басым көпшілік жағдайда азаматтық-құқықтық қатыннастардың
субъектілері Қазақстан Республикасының азаматтары болады, сондықтан
құқықтық нормаларды, әдетте, азаматтар жөнінде сөз болады. Бұл осындай
нормалардың қағидалары тек қана таралады дегенді білдірмейді [15, 89б.].
Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-ші бабына сәйкес,
Конститцсияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе,
шетелдік және азаматтығы жоқ адамдар республикада азаматтар үшін
белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай – ақ
міндеттерді атқарады. Егер олардың заңды тұлға мәртебесі болса, адамдар
құратын ұжымдық құрылымдар (ұйымдар) азаматтық құқық субъектілері болып
табылады. Ұйымдардың филиялдары мен өкілеттіктері азаматтық құқықтық
субъектілері бола алмайды, өйткені олар заңды тұлғалар болып танылмайды (АК-
ның 43-бабы).
Меншік, шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығындағы оқшау
мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз
атынан мүліктік және мүліктік емес өзіндік құқықтар мен міндеттерге ие
болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын
ұйым заңды тұлға деп танылады (33-бап). Қызметінің мақсаттарына қарай
заңды тұлғалар коммерциялық және коммерциялық емес заңды тұлғаларға
бөлінеді. Өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде табыс табуды көздейтін
заңды тұлғалар коммерциялық ұйымдарға жатады.
Коммерциялық емес ұйымдар табыс табудан өзген мақсаттар үшін құрылады.
Мәселен, діни бірлестіктің негізгі мақсаты бірлесіп ғибадат ету және
тиісті дінді тарату болып табылады. Заң актілерінде көзделген ұйымдық –
құқықтық нысандарда ғана заңды тұлғалар құруға болады. Коммерциялық ұйымдар
үшін мұндай нысандарды жеткілікті тізбегі Азаматтық кодексте берілген (34-
бап).
Жеке және заңды тұлғалармен қатар, азаматтық-құқықтық қатынастардың
қатысушылары мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөліністер (облыстар,
аудандар, қалалар және т.б.) болуы мүмкін, бұлар азаматтық – құқықтық
қатынастарда өзге де қатысушылармен тең негіздерде әрекет етеді (АК-ның
111,112-баптары).
Мемлекет пен әкімшілік – аумақтық бөліністер заңды тұлғалардың
азаматтық – құқықтық қатынастарға қатысуын анықтайтын нормалар табылады.
Бұларға да қолданылады (заң актілерінде көзделген жағдайлардан басқа
реттерде). Осыған орай, жеке тұлғалар (Қазақстан Республикасының
азаматтары, шетелдік азаматтар және азаматтығы жоқ адамдар), заңды
тұлғалар, Қазақстан Республикасы және әкімшілік – аумақтық бөліністер
азаматтық – құқықтық қатынастардың субъектілері бола алады.
Құқықтық қатынастардың объектілері жөніндегі заң әдебиеттерінде әр
түрлі көзқарастар бар. Бір авторлардың пікірінше, оның субъектілерінің
мінез – құлқы ғана құқықтық қатынастардың объектісі бола алады. Ал оның
субъектілерінің материялдық және материялдық емес иелігіне бағытталған
мінез – құлқы, тиісінше, азаматтық-құқықтық қатынастардың объектісі болып
цифилистердің көпшілігі қуаттайтын пікір бойынша, құқықтық қатынастардың да
объектісі бола алады.
Азаматтық құқықтар объектілерінің негізгі түрлері АК-ның 115-бабында
аталған, мұнда олар мүліктік және мүліктік емес өзіндік иеліктер мен
құқықтарға бөлінеді. Мүліктік игіліктер мен құқықтар, атап айтқанда,
заттар, ақша, оның ішінде шетелдік валюта, бағалы қағаздар, жұмыстар,
көрсетілген қызметтер, шығармашылық интеллектуалдық қызметтің
объективтелген нәтижелері, фирмалық атаулар, тауарлық белгілер және өзге де
дараландыру құралдары, мүліктік құқықтың өзі де жатады. Мүліктік емес
өзіндік құқықтар мен игіліктерге адамның өмірі, денсаулығы, ар-намысы,
қадір - қасиеті, іскерлік беделі, ізгі атағы, жеке өміріне қол
сұғылмайтындығын, жеке және отбасылық құпиясы, есіміне құқығы, авторлық
құқығы, шығармашылығына қол сұғылмау құқығы және басқа материялдық емес
игіліктер мен құқықтар жатады.
1.3 Азаматтық құқық қатынастардың пайда болуы, өзгеруі және тоқтатылу
негіздері
Құқық субъектілерін сипаттайтын негізгі құқық қасиеттері құқық
қабілеттілігі болып табылады. Азаматтық құқық қабілеттілігі АК-тің
азаматтық құқыққа ие болып міндет атқару қабілеті (азаматтық құқық
қабілеттелігі) барлық азаматтарға бірдей деп тұжырымдалады.
Конституцияның 14-бабына сәйкес заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең,
тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне,
ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты
немесе кез келген өзге жағдаяттары бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге
болмайды.
Конституцияның аталған тұжырымына қарай азаматтардың құқық
қабілеттілігі заңды бәріне бірдей және біріңғай құрылған. Азаматтық
құқықтық кодекстің 13-бабында азаматтардың құқық қабілеттілігі барлық
азаматтық үшін тең дәрежеде екені танылған. Қазіргі қылмыстық заңда
азаматтың құқығын айыру мына жағдайларға:
1) Белгілі бір лауазымды иеленуге немесе белгілі бір қызметті
жасауға;
2) Елдің аумағында емін-еркін жүріп тұруға.
Ескерте кеткен жөн, біздің заң бойынша құқықты жою қашанда уақытша
сипатта болады. Сонымен қатар құқық қабілеттілігін шектеуді азаматтық
басқалай субъективтік құқықтарынан айыру жағдайымен шатастыруға болмайды.
Құқық қабілеттілігін шектеу дегеніміз қандай да бір құқықты алу
мүмкіндігінен айыру болып табылады.
Азаматтар құқық қабілеттілігін меңгере отырып, әр түрлі құқықтарды ала
алады, сол арқылы өзіне әр түрлі міндетерді жүктейді де құқық қабілеттілік
мазмұнын құрайды. Азаматтық құқықтық қатынастар ұғымынан бұл – құқыққа
қабілетті адамдар арасындағы заң нормалары реттелген қатынас деген түсінік
келіп шығады.
Демек, құқықтық қатынастар тууы үшін құқықтық норма болуы тиіс. Ал ол
осы түрдің құқықтық қатынастарының және оның қатысушылары бола алатын
субъектілердің құқық қабілеттілігінің пайда болуын көздейді. Алайда мұндай
мән-жайлардың болуы өзінен-өзі белгілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz