Азаматтық істер бойынша сот актілерінің орындалу мәселелері

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Азаттықты аңсаған қазақ халқының асыл арманының орындалғанына да 23 жыл толғалы тұр. Осы сындарлы шақта елдің елдігін сақтап қалу, ұлттың еңсесін тіктеу, халықтың сенімін ақтау аса күрделі іс болатын. Сол аса күрделі кезеңде Н.Назарбаевтай көреген басшы салиқалы саясат ұстанып, елді, халықты сүріндірмей сара жолға шығарды. Елбасымыз
«Біз зайырлы құқықтық мемлекет құруымыз керек. Адам құқығы әркез қорғалуы тиіс. Заңдылықтар сақталса, адам өзінің заңды түрде қорғалатынын айқын сезінсе онда дұрыс жолмен келе жатқанымыз» – деп еді[1]. Енді міне, сол сәттер де сағымға айналып, еліміздің егемендігіне 23 жыл толғалы тұр. 25 желтоқсан 2000 жылы «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» конституциялық заңның қабылдануы ұлттық сот жүйесіндегі тарихи елеулі оқиға болды.
Егемен еліміздің тәуелсіз сот жүйесін жетілдіруде аталмыш заң, ғасыр жүгін арқалады десек, асыра айтқандық емес. Осы уақыт аралығында мамандандырылған соттар құрылды, жетілдірілген сот жүйесі жұмыс істей бастады. Бұл жағынан келгенде Қазақстандағы сот жүйесінде әлемдегі озық мемлекеттердің қатарына сәйкес келетін, көпшіліктің көкейінен шығатын жүйе құрылған. Дегенмен, осы жүйенің кейбір тұстары әлі де болса пысықталып, қазіргі уақыт талабына сай сәйкестендіруді қажет етіп отыр. Бұл орайда ең алдымен сот шешімінің тез әрі жылдам іске асуының жолға қойылуы қажеттігін баса айтты. Сотқа келіп жүгінген әрбір азамат, заңды немесе жеке тұлға өз мәселесін тез арада шешіп, сот орындау қағазын алғаннан кейін орындау процесіне баруы керек. Ал қазіргі уақытта Жоғарғы Сот құзыретінің шектен тыс кеңеюіне байланысты осы мәселенің арасы алшақтап кеткенін уақыттың өзі көрсетіп отыр. Қазір заңды күшіне енген сот шешімдері актілерінің заңдылығын тексеру кассация мен қадағалау сатысының құзыретіне берілген. Бізде жылына миллионға жуық сот істері қаралады. Ал енді Жоғарғы Сот осы істер бойынша, заңды күшіне енген сот шешімдерінің заңдылығын тексеруге барлық кезде үлгеріп отыр ма, оған даяр ма деген мәселеге келгенде уақыттың өзі бұл мәселеде жергілікті соттардың әлеуетін кеңейту қажеттігін көрсетіп отыр.
Сот шешімі құқық нормаларын қолданудың дербес актісі ретінде соттың іс бойынша нақты құқықтық қарым-қатынасты зерттеуі. Шешім түріндегі сот актісі сот отырысында азаматтық істі талқылаудың соңғы сатысы болып табылады, шешім азаматтық сот ісін жүргізудің барлық түрлері бойынша шығарылады. Талап қою істерінде сот шешімінің тақырыбына құқықты қорғау талабымен сотқа жүгіну жатады, әкімшілік-құқықтық қарым-қатынастардан туындаған істерде, сот зерттеуінің тақырыбына мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың азаматтардың құқық бұзушылықтары туралы жоқка шығарылған қаулылары жатады. Ерекше сот істеріндегі сот шешімінің тақырыбына материалды-құқықтық қарым - қатынас — заңды мәні бар деректерді анықтау жатады. Соттың шешімдерін барлық мемлекеттік органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, қоғамдық бірлестіктер, өзге заңды тұлғалар, лауазымды тұлғалар мен азаматтар үшін міндетті және Қазақстан Республикасының барлық

Қорытынды

Әділдік іздеп келген адамға әділ шешімін айтып, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін тауып, ердің құнын, нардың пұлын екі-ақ ауыз сөзбен таразылаған би, шешендер елдің небір содыры мен тентегін тоқтатып, шекіскенді бітістіріп, араздасқанды татуластырған. Кең байтақ жерімізді ежелден мекендеген халқымыз әділдік пен адалдықты әрқашан ту етіп, әділ де сындарлы заңы бар өркениетті ел болуға ұмтылған. Енді тәуелсіздігін алып, азат атанып, көк туын тік ұстаған Қазақ елінің өз Конституциясы, яғни Ата Заңы бар құқықтық мемлекет.
Өркениетті қоғам құруды алдына мақсат еткен елдің Ата Заңы, заңды қорғайтын әділ соты, заңды құрметтейтін адал азаматы бар. Сот шешімі дегеніміз - соттың мемлекет атынан шығаратын (соттық талқылау нәтижесінде) нақты субъектілердің құқықтары мен міндеттерін бекітетін, барлық азаматтар мен ұйымдар үшін заңдық күші бар құқық қолдану актісі. Сот шешімінің маңызын оның атқаратын функциясына қарап байқауға болады.
Кез-келген құқық қолдау актісі сияқты сот шешімі де белгілі талаптарға сай болуы тиіс. АІЖК-ң 218- бабына сәйкес шешім заңды және негізді болуы тиіс. Материалдық және процессуалдық құқық нормаларын тиісті түрде қолдана отырып шығарылған шешімдер заңды шешім болып табылады.
Іс үшін маңызы бар мән-жайлар жан-жақты зерттеліп, және сот белгіленген іс үшін маңызы бар мән-жайлардың дәлелденуі сонымен бірге сот шешімінде баяндалған қорытындылардың істің мән-жайына сәйкес келуі сот шешімінің негізділігін айқындайды. Шешім іс жүргізу құқығы нормаларын сактаумен және қаралып отырған іске қолданылатын немесе кажетті жағдайларда даудың осындай тақырыптарын реттейтін заңды қолдануға негізделген материалды құқық нормаларына толық сай келгенде заңды болып табылады. Бұл ретте шешім азаматтық заң нормаларынын жалпы бастамасы мен мағынасынан және адалдықтың, шындықтың және саналылықтын талаптарынан шығуы тиіс.
Сонымен қатар сот шешімі бағынуға тиісті нормаларды қолдана отырып, азаматтарды заңды кұрметтеуге тәрбиелейді, тәртіптің нақты ережелерін бекітеді, кұқықты қорғау түрін және заңды түрде алынған өкілеттіктерді жүзеге асыруға кепілдіктерді анықтайды.Сот шешімінің мәні даулы карым-қатынастарды реттеумен бұзылған құқықтар мен мудделерді қалпына келтіретін әділсот актісі ретіндегі күшінен тұрады. Шешім өкімді сипатқа ие бола отырып, ол кімге катысты шығарылса, соған міндетті. Сонымен бірге, сот шешімінің мағынасы бұзылған құқықтарды корғау, заңдылықты және құкықтық тәртіпті бекіту, құқық бұзушылықты ескерту болып табылатын сот ісінін міндеттерімен шартталған.
Қазақстанда сот актілерінің орындалу деңгейі адам айтса сенгісіз өте төмен күйде қалып отыр. Сот ше¬ші¬мінің бұлжымастығы – қашанда барлық азаматтардың құқықтарына, қоғамға және мемлекетке қол сұғыл-маушылықтың кепілі мен негізі.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 83 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1 Соттың азаматтық іс бойынша шешімінің түсінігі, мәні және оған
қойылатын талаптар
1.1 Сот шешімінің ұғымы және сот шешіміне қойылатын талаптар ... ... ... ... ... .12
1.2 Шешiм шығарған кезде шешiлетiн мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.3 Сот қабылдаған шешімдегі кемшіліктерді жою және қосымша шешім
шығару негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2 Сырттай іс жүргізу және сырттай шешім
2.1 Талап қоюшылық істерді сырттай қараудың тәртібі және сырттай шешім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2 Сырттай шешімнің күшін жою туралы арызды қарау тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... 37
3 Сот шешімін орындау ерекшеліктері және атқарушылық іс жүргізудің мәні
3.1 Сот актілері мен өзге де органдардың актілерін орындаудың жалпы ережелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 2
3.2 Атқарушылық іс жүргізу субъектілерінің құқықтық жағдайлары ... ... ... ... .50
3.3 Шешімді дереу орындау (түрлері және негіздері) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 60
4 Азаматтық істер бойынша сот актілерін орындаудың кейбір мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76

Нормативтік сілтемелер

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30.08.1995 ж. (07.10.1998ж. және 21 мамыр 2007 жылғы енгізілген өзгерістер мен толықтырулармен)
2. ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі. Алматы 1999ж. (2014.03.07 берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
3 ҚР Сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы конституциялық заңы, 25.12.2000 ж.
4 Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы "Қазақстан Республика-сының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы". 25желтоқсан, 2000 Егемен Қазақстан. 25 желтоқсан, 2000.
5 ҚР Азаматтық кодексі. Алматы 27.12. 2004ж. (берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
6 Қазақстан Республикасының Прокуратурасы туралы ҚР Президентінің заң күші бар жарлығы, 21.12.1995ж.

Анықтамалар

Сот шешімі - соттың мемлекет атынан шығаратын (соттық талқылау нәтижесінде) нақты субъектілердің құқықтары мен міндеттерін бекітетін, барлық азаматтар мен ұйымдар үшін заңдық күші бар құқық қолдану актісі. Сот шешімінің маңызын оның атқаратын функциясына қарап байқауға болады.
Сот шешімінің құрылымы - шешім кіріспе, сипаттау, дәлелдеу және қарар бөліктерінен тұрады.
Шешімді түсіндіру - шешім түсініксіз болған жағдайда істі қараған сот іске қатысушы адамдардың өтініші бойынша, сондай-ақ сот орындаушысының өтініші бойынша шешімді оның мазмұнын өзгертпей түсіндіруге құқылы. Шешімді түсіндіруге ол әлі орындалмаған және шешім мәжбүрлі түрде орындалуы мүмкін мерзім өткенге дейін жол беріледі. Сот шешiмдi түсiндiру туралы өтiнiштi, өтінішті өтiнiш қабылданған күннен бастап он күн мерзiмде қарауға мiндеттi.
Қосымша шешім - іс бойынша шығарылған сот шешімі толық болмаса, дәл сол азаматтық іс бойынша қосымша шешім шығарылады. Қосымша шешім негізгі шешімнің ажырамас бөлігі болып танылады.
Атқару құжаты дегеніміз - заңмен белгіленген тәртіпте соттың және де басқа да органдардың орындауына жататын юрисдикциялық деңгейдегі атқарушылық күші бар іске қатысушы тараптар мен басқа да органдар үшін міндетті болып табылатын құжаттар.
Атқарушылық іс жүргізудің өкілі атқарушылық іс жүргізумен байланысты барлық іс-әрекеттерді өкілдік берушінің атынан жасауға құқылы. Өкілдік беруші беретін сенімхатта өкілдің мынадай іс-әрекеттер жасауға: атқару құжатын ұсынуға және кері қайтарып алуға; өкілеттіктерді басқа тұлғаға беруге (қайта сенім білдіруге); сот орындаушысының әрекеттеріне шағым жасауға; ұйғарылған мүлікті (соның ішінде ақшаны) алуға; бітімгершілік келісім жасасуға өкілеттіктері арнайы ескертілуге тиіс.
Атқарушылық іс жүргізуге қатысушылар болып мыналар танылады: атқарушылық іс жүргізудің жақтары (өндіріп алушы және борышкер); атқарушылық іс жүргізу жақтарының өкілдері; сот приставы; атқарушылық құжатта көрсетілген талаптарды орындауға жәрдемдесетін өзге тұлғалар (ішкі істер органдарының бөлімшелері және қызметкерлері, аудармашы, куәгерлер, маман, сот орындаушымен қамауға алынған мүлікті қорғауға немесе сақтауға берілген тұлға және басқалар).
Атқарушылық іс жүргізу аяқталуы: атқару кұжаты қайтарылған, заңның 48-бабында аталған негіздер бойынша атқарушылық іс жүргізу тоқтатылған, соттың немесе құжат берген басқа органның талабы бойынша атқару құжаты орындалмай қайтарылған жағдайларда аяқталды деп есептеледі.

Белгілеулер мен қысқартулар

ҚР - Қазақстан Республикасы
АК - Азаматтық кодексі
АІЖК - Азаматтық іс жүргізу кодексі
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Азаттықты аңсаған қазақ халқының асыл арманының орындалғанына да 23 жыл толғалы тұр. Осы сындарлы шақта елдің елдігін сақтап қалу, ұлттың еңсесін тіктеу, халықтың сенімін ақтау аса күрделі іс болатын. Сол аса күрделі кезеңде Н.Назарбаевтай көреген басшы салиқалы саясат ұстанып, елді, халықты сүріндірмей сара жолға шығарды. Елбасымыз
Біз зайырлы құқықтық мемлекет құруымыз керек. Адам құқығы әркез қорғалуы тиіс. Заңдылықтар сақталса, адам өзінің заңды түрде қорғалатынын айқын сезінсе онда дұрыс жолмен келе жатқанымыз - деп еді[1]. Енді міне, сол сәттер де сағымға айналып, еліміздің егемендігіне 23 жыл толғалы тұр. 25 желтоқсан 2000 жылы Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы конституциялық заңның қабылдануы ұлттық сот жүйесіндегі тарихи елеулі оқиға болды.
Егемен еліміздің тәуелсіз сот жүйесін жетілдіруде аталмыш заң, ғасыр жүгін арқалады десек, асыра айтқандық емес. Осы уақыт аралығында мамандандырылған соттар құрылды, жетілдірілген сот жүйесі жұмыс істей бастады. Бұл жағынан келгенде Қазақстандағы сот жүйесінде әлемдегі озық мемлекеттердің қатарына сәйкес келетін, көпшіліктің көкейінен шығатын жүйе құрылған. Дегенмен, осы жүйенің кейбір тұстары әлі де болса пысықталып, қазіргі уақыт талабына сай сәйкестендіруді қажет етіп отыр. Бұл орайда ең алдымен сот шешімінің тез әрі жылдам іске асуының жолға қойылуы қажеттігін баса айтты. Сотқа келіп жүгінген әрбір азамат, заңды немесе жеке тұлға өз мәселесін тез арада шешіп, сот орындау қағазын алғаннан кейін орындау процесіне баруы керек. Ал қазіргі уақытта Жоғарғы Сот құзыретінің шектен тыс кеңеюіне байланысты осы мәселенің арасы алшақтап кеткенін уақыттың өзі көрсетіп отыр. Қазір заңды күшіне енген сот шешімдері актілерінің заңдылығын тексеру кассация мен қадағалау сатысының құзыретіне берілген. Бізде жылына миллионға жуық сот істері қаралады. Ал енді Жоғарғы Сот осы істер бойынша, заңды күшіне енген сот шешімдерінің заңдылығын тексеруге барлық кезде үлгеріп отыр ма, оған даяр ма деген мәселеге келгенде уақыттың өзі бұл мәселеде жергілікті соттардың әлеуетін кеңейту қажеттігін көрсетіп отыр.
Сот шешімі құқық нормаларын қолданудың дербес актісі ретінде соттың іс бойынша нақты құқықтық қарым-қатынасты зерттеуі. Шешім түріндегі сот актісі сот отырысында азаматтық істі талқылаудың соңғы сатысы болып табылады, шешім азаматтық сот ісін жүргізудің барлық түрлері бойынша шығарылады. Талап қою істерінде сот шешімінің тақырыбына құқықты қорғау талабымен сотқа жүгіну жатады, әкімшілік-құқықтық қарым-қатынастардан туындаған істерде, сот зерттеуінің тақырыбына мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың азаматтардың құқық бұзушылықтары туралы жоқка шығарылған қаулылары жатады. Ерекше сот істеріндегі сот шешімінің тақырыбына материалды-құқықтық қарым - қатынас -- заңды мәні бар деректерді анықтау жатады. Соттың шешімдерін барлық мемлекеттік органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, қоғамдық бірлестіктер, өзге заңды тұлғалар, лауазымды тұлғалар мен азаматтар үшін міндетті және Қазақстан Республикасының барлық аумағында мүлтіксіз орындауға тиіс.
Сот шешімдерінің мүлтіксіз орындалуы елімізде заңдылықтың қатаң сақталатындығын көрсетеді. Сот жүйесінің беделі оның шешімінің орындалуымен тікелей байланысты десек, қателеспеген болар едік. Нақтылы, шүбәсіз және уақытылы орындалған сот қаулысы сот төрелігін жүзеге асырудың және оның маңызын нығайтудың бірден - бір басты белгілерінің бірі. Олай болса, сот қаулыларын орындайтын сенімді, берік жүйе орнату беделі сот билігін орнатудың құрамды элементтерінің бірі деп нақты айта аламыз. Сот қаулыларының орындалуын түпкілікті жақсарту қажеттігін Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің халыққа Жолдауында атап көрсетті.
Ғылыми жаңалық және ғылыми жаңалықтар жағдайы. Зерттеуде қазақстандық процессуалдық заңнамадағы шешім түріндегі сот актісі сот отырысында азаматтық істі талқылаудың соңғы сатысы ретінде, шешім шығару кезінде туындайтын мәселелер және олардың аталған құқық саласындағы иеленетін орнының дәрежесі жаңаша көзқарас тұрғысынан кешенді түрде қарастырылды. Сот шешімін құқықтық жағдайын зертей келе құқықтық олардың жіктелу ерекшеліктеріне байланысты тәжірибеде кездесіп отырған мәселелерді талдау арқылы оларды шешуге ұсыныстар енгізу.
Сонымен қатар, зерттеуде басты назарды Қазақстан Республикасындағы атқарушылық іс жүргізудің кейбір мәселелелеріне, заңнаманың ары қарай жетілдірілуіндегі объективтік тенденцияларына аударылады.
Тәжірибелік қажеттілігі. Зерттеудің нәтижесінде жасалған қорытынды тұжырымдар азаматтық сот ісін жүргізудің міндеттерін орындауды құқықтық қамтамасыз етуге бағытталған өзекті мәселелерді, кешенді зерттеуге тырысумен сипатталады және Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу заңдарын жетілдіру мәселелеріне байланысты қолданылуы мүмкін.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты - сот шешімі және орындау институтының қазіргі таңдағы жағдайын зерделеу табылады. Оның дамуының, содан туындаған мәселелік сұрақтардың шеңберін анықтау, сонымен қатар іс жүргізушілік принциптерге негізделген олардың шешу жолдарын жасақтау негізгі мақсаттың мазмұнын құрайды. Соттың азаматтық іс бойынша шешімінің өзектілігі зерттеу жұмысының мақсатын ашады.
Осы мақсатқа жету үшін зерттеудің келесі міндеттерді анықталады. Олар азаматтық іс жүргізудегі сот шешімі институтын пайдаланудың теориялық, іс жүргізушілік, ғылыми-тәжірибелік, ғылыми-әдістік аспектілеріне бағытталған:
азаматтық іс жүргізудегі әділ сот шешімінің сот қызметіндегі орнын анықтау;
сот шешімінің азаматтық іс жүргізушілік заңнамаға сәйкес орындал-уының маңызын зерттеу;
сот актілері мен өзге да органдардың актілерін орындаудың жалпы ережелерін зерделеу;
сот орындаушыларының құқықтық мәртебесінің негіздері және мазмұнын, дамуын және олардың жүзеге асырылуының ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеудің обьектісі - сот шешімі және оны атқару тәртібі.
Зерттеудің әдістемелері мен теориялық негіздері.
Диссертациялық жұмыстың әдістемелік негізі ретінде жалпы диалектикалық, танымдық әдістермен қатар, арнайы логикалық, нақты тарихи, салыстырмалы, әлеуметтік ғылыми әдістер құрайды. Алдыға қойылған міндеттерге жету үшін де жүйелік әдістер қолданылады.
Зерттеудің теориялық негізін заңгер ғалымдардың сот билігінің және азаматтық іс жүргізудің құқығы мен оның қағидаларының сұрақтарына байланысты арнайы жұмыстар, құқықтың жалпы теориялық мәселелері бойынша отандық және шетел ғалымдарының еңбектері танылады. Диссертациялық жұмысты зерттеу барысында Баймолдина З.Х., Рассахатская Н.А., Треушников М.С., Чертков В.Л., Савельева Т.А., Решетникова И.В., Треушников М.К., Осокина Г.Л., Жилин Г.А., Кудрявцева Е.В., Решетняк В.И., Уткина И.В., Черных И.И., Викут М.А., Зайцев И.М. және т.б. авторлардың еңбектері пайдаланылады. Сонымен қатар мерзімді басылымдарда жарияланған осы саладағы мақалалар мен материалдар да назарға алынады.
Практикалық базасы - Қазақстан Республикасының соттары.

1 Соттың азаматтық іс бойынша шешімінің түсінігі, мәні және оған қойылатын талаптар

1.1 Сот шешімінің ұғымы және сот шешіміне қойылатын талаптар

Еліміздегі сот - құқықтық реформа қарқынды жүруде. Бұл Мемлекет басшысының тиімді сот жүйесін құру, кадр саясатын жетілдіру бағытындағы жыл сайынғы Жолдауында берілген басым тапсырмалар негізінде жүзеге асырылып келеді. Сот азаматтық iстер бойынша АIЖК-нiң 21-бабының бiрiншi бөлiгiне сәйкес шешiмдер, ұйғарымдар, қаулылар және бұйрықтар нысанында сот актiлерiн қабылдайды. Заңды күшiне енген сот шешiмдерi, ұйғарымдары, қаулылары, азаматтық iстер бойынша бұйрықтары барлық мемлекеттiк органдар, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары, қоғамдық бiрлестiктер, басқа да заңды тұлғалар, лауазымды адамдар мен азаматтар үшiн мiндеттi және Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында мүлтiксiз орындалуға тиiс.
Судьялар сот төрелігін тек Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарына сәйкес жүзеге асыру керек. Сот беделінің артуы тікелей соттардың жұмысына байланысты. Қазақстан Республикасының әрбір судьясы қазақтың тура биде туған жоқ деген мақалын әр кезде есте ұстағандары жөн. Біз, судьялар сот төрелігін атқаруда әділ және бейтарап болсақ, халықтың сотқа деген сенімі одан да арта түспек. Бiрiншi сатыдағы сот iстi мәнi бойынша қарағанда сот актiсi АIЖК-нiң 217-бабына сәйкес шешiм нысанында шығарылады. Шешiмнiң құрылымы мен мазмұны туралы АIЖК-нiң 220, 221-баптарының талаптары iс жүргiзудiң барлық түрлерi (талап қою бойынша iс жүргiзу, ерекше талап қоюмен және ерекше iс жүргiзу) үшiн мiндеттi. Заңмен көзделген жағдайларда (әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iстердi қарауға уәкiлеттi органдардың (лауазымды адамдардың) қаулыларын даулау жөнiндегi iстер бойынша, заңды тұлғалар мен жеке кәсiпкерлердiң конкурстық өндiрiсi шеңберiнде қаралатын iстер бойынша) сот актiлерi соттың ұйғарымы нысанында қабылданады.
Сот актісі дегеніміз жалпы белгілері бір-бірімен ұқсас азаматтық істер бойынша қабылданатын төрт түрлі іс жүргізу құжаты.
Сот актілерінің жалпы белгілері.
oo Құқық нормалары негізінде шығарылады.
oo Нақты жағдайларға байланысты бір мәрте қолданылады.
oo Арнайы акт-құжат болып табылады.
Сот актілерінің басқа құқық қорғау актілерінен айырмашылығы:
1. Әділсот органы шығарады
2. Тараптардың және үшінші тұлғалардың құқықтары мен мүддесін қорғау мақсатында шығарылады.
3. Белгілі жүйелікті яғни құрылымды соқтай отырып, шығарылады.
4. Қазақстан Республикасының территориясында тұратын бүкіл заңды және жеке тұлғаларға міндетті болып табылады.
Актіні шығаратын сот инстанциясының түрлеріне байланысты сот актілерін:
а) Ι сот инстанциясы шығаратын сот шешімі, ұйғарымы, сот бұйрықтары.
б) Апелляциялық, кассациялық және қадағалау сот инстанциялары шығаратын сот қаулылары деп бөлуге болады.
Сот шешімі - соттың мемлекет атынан шығаратын (соттық талқылау нәтижесінде) нақты субъектілердің құқықтары мен міндеттерін бекітетін, барлық азаматтар мен ұйымдар үшін заңдық күші бар құқық қолдану актісі. Сот шешімінің маңызын оның атқаратын функциясына қарап байқауға болады. [1]
1. Құқық қорғау функциясы
2. Реттеу функциясы
3. Тәрбиелеу функциясы
Кез-келген құқық қолдау актісі сияқты сот шешімі де белгілі талаптарға сай болуы тиіс. АІЖК-ң 218- бабына сәйкес шешім заңды және негізді болуы тиіс. Материалдық және процессуалдық құқық нормаларын тиісті түрде қолдана отырып шығарылған шешімдер заңды шешім болып таблады.
Іс үшін маңызы бар мән-жайлар жан-жақты зерттеліп, және сот белгіленген іс үшін маңызы бар мән-жайлардың дәлелденуі сонымен бірге сот шешімінде баяндалған қорытындылардың істің мән-жайына сәйкес келуі сот шешімінің негізділігін айқындайды.
Оданда бөлек сот шешіміне төмендегідей талап қойылады.
1. Шешім толық болуы тиіс, яғни талап арызда көрсетілген барлық талаптарға сот шешімінде жауаптар көрініс табуы тиіс.
2. Шешім түсінікті болуы тиіс, яғни шешімнің мазмұны сауатты және анық болуы керек.
3. Шешімнің мазмұны (реквизиттері) заңға сәйкес болуы тиіс.
Бірінші сатыдағы әділсот актісі ретіндегі соттың шешімі мен ұйғарымынан бірінші сатыдағы соттың шешімін қалдыру, өзгерту, жоққа шығару, сондай-ақ дәлелдемелердің толық зерттелуі мен бағалануына, заңның дұрыс қолдануына және т.б. карай жана шешім шығару құқығына ие апелляциялық және қадағалау сатысындағы сот қаулысын ажырата білу керек[2].
Апелляциялық, кассациялық және қадағалау сатысындағы сот қаулысы іске қатысушылардын сот шешіміне берген шағымдары бойынша төменгі соттардың шешімдерін тексеру (қадағалау) актісі болып табылады.
Сот шешімі құқық нормаларын қолданудың дербес актісі ретінде әрбір сот шешімінің тақырыбымен анықталады. Сот шешімінің тақырыбы дегеніміз соттың іс бойынша нақты құқықтық қарым - қатынасты зерттеуі. Баскаша айтканда, сот шешімі бүл талап кою арызының тақырыбы -- сотқа жүгінген талап етушінін талабы. Талап қою істерінде сот шешімінің тақырыбына құқықты қорғау талабымен сотқа жүгіну жатады, әкімшілік-құқықтық қарым-қатынастардан туындаған істерде, сот зерттеуінің тақырыбына мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың азаматтардың құқық бұзушылықтары туралы жоқка шығарылған қаулылары жатады. Ерекше сот істеріндегі сот шешімінің тақырыбына материалды-құқықтық қарым - қатынас -- заңды мәні бар деректерді анықтау жатады.
Сот шешімінің мәні даулы карым-қатынастарды реттеумен бұзылған құқықтар мен мудделерді қалпына келтіретін әділсот актісі ретіндегі күшінен тұрады. Шешім өкімді сипатқа ие бола отырып, ол кімге катысты шығарылса, соған міндетті. Сонымен бірге, сот шешімінің мағынасы бұзылған құқықтарды корғау, заңдылықты және құкықтық тәртіпті бекіту, құқық бұзушылықты ескерту болып табылатын сот ісінін міндеттерімен шартталған. Сонымен қатар сот шешімі бағынуға тиісті нормаларды қолдана отырып, азаматтарды заңды кұрметтеуге тәрбиелейді, тәртіптің нақты ережелерін бекітеді, кұқықты қорғау түрін және заңды түрде алынған өкілеттіктерді жүзеге асыруға кепілдіктерді анықтайды.
Сот шешіміне қойылатын негізгі талаптарға оның заңдылығы және негіздігі жатады. Бұл талаптар сот шешімдерінін барлық турлеріне қойылады.
Сот шешімінің заңдылық -- бұл материалдық және іс жүргізу нормаларынын талаптарына сай келу. Шешім іс жүргізу құқығы нормаларын сактаумен және қаралып отырған іске қолданылатын немесе кажетті жағдайларда даудың осындай тақырыптарын реттейтін заңды қолдануға негізделген материалды құқық нормаларына толық сай келгенде заңды болып табылады. Бұл ретте шешім азаматтық заң нормаларынын жалпы бастамасы мен мағынасынан және адалдықтың, шындықтың және саналылықтын талаптарынан шығуы тиіс.
Сот істі шешу кезінде Қазақстан Республикасы Конституциясының, адам талаптарын, азаматтық іс жүргізу кодексін және өзге де нормативті кұқықтық актілерді дәл сақтауы тиіс. Сот төмендегі шарттарды орындаған жагдайда, онын шешімі заңды деп есептеледі:
әділ сот орнату кезінде сот төрешісі тәуелсіз және ол тек
Қазақстан Республикасының Конституциясына және заңға ғана бағынады;
әділсотгы тек сот кана жүзеге асырады;
азаматтық істі шешу кезінде мемлекеттік органның немесе өзге органның нормативті құқықтық актісінің заңға сай келмейтінін немесе ол өкілеттікті асыра сілтеумен шығарылғанын анықтаған сот үлкен заңды мәні бар кұқықтық актілерді қолданады;
құкықтық қарым - қатынасты реттейтін құқық нормасы болмаған жағдайда сот соған ұқсас құқықтык қарым-катынасты (заңның баламасы) реттейтін құқық нормасын қолданады, ал мұндай норма жоқ болған жағдайда дауды заңнын жалпы мағынасын, бірінші кезекте Қазақстан Республикасынын Конституциясын басшылыққа ала отырып шешеді;
заңдылық халыкаралық келісім шарттарға қарама-қайшы болған жағдайда, сот аталған келісімшарттарда бекітілген, Қазақстан Республикасынын ратификацияланған ережелер қолданылады.
Сондықтан да, аталған ережелер негізінен заңдылық талаптарынын мазмұнынан тұрады. Материалды және іс жүргізу құқығы нормаларын бұзу немесе дұрыс қолданбау шешімді жоқка шығарудын негізі болып табылады.
Сот шешімінің негізділігі. Сот шешімін койылатын келесі талап оның негізділігі болып табылады. ҚР АІЖК 218-бабының 2-белігінде шешім тек сот отырысында зертгелген дәлелдеме-лерге ғана негізделуі тиіс деген негізділік үғымының мазмұны ашып айтылған. Сот шешімінің негізділігі қаралып отырған істін мән-жайлары туралы сот тұжырымдарының сай келуін білдіреді. Сот шешімі мынадай жағдайларда негізді деп табылады. Егер де сот:
1) шешімін сот отырысында зерттелген дәлелдемелермен расталған берілген істегі деректерге негіздесе;
шешімді дәледдемелердің күмөнсіздігі мен катыстылығы туралы зан талаптары негізінде кабылдаса;
өз шешімін дәлелдеуді кажет етпейтін жалпыға белгілі мән-жайларға негіздесе;
шешімді сот тапсырмаларын орындау төртібімен жиналған дәлелдемелерді есепке ала отырып, қабылдаса[3].
Жалпы ереже бойынша, шешім шығып, жарияланғаннан кейін, сот өзі оны өзгертуге, толыктыруға кұқысы жоқ. Сот шешімінің кәдімгі кемшіліктеріне талап коюшының арызындағы талаптарға накты жауап-тың толық болмауын көрсететін оньщ толык немесе жеткіліксіз анық еместігі жатады. Сот шешімінің толық еместігі соттың барлық талап қоюшының талаптарын немесе барлык жауап берушіге қатысты шешпегендігінен немесе арыздағы талапты өзгертудін негізі мен оның мелшерін есепке алмағандығынан көрінеді. Шешіміндегі жеке кемшіліктерді сот косымша шешім шығару немесе осы түсіндіру арқылы жоюға құқылы.
Шешiм кеңесу бөлмесiнде шығарылады. Бұл бөлмеде өзге адамдардың болуына жол берiлмейдi. Жұмыс уақытының аяқталуына қарай, сондай-ақ жұмыс күнi iшiнде сот (судья) кеңесу бөлмесiнен шығып демалу үшiн үзiлiс жариялауға құқылы.
Iстi мәнi бойынша шешкен кезде сот қысқаша (қысқартылған) шешiм шығарады, ол кiрiспе, дәлелдеу және қарар бөлiктерiнен тұрады. Шешiм заңды күшiне енгенге дейiн тараптардың жасаған жазбаша өтiнiшi бойынша не өз қалауы бойынша сот кiрiспе, сипаттама, дәлелдеу және қарар бөлiктерiнен тұратын шешiм шығарады.
Шешiм Қазақстан Республикасының атынан шығарылады. Шешiм кiрiспе, сипаттау, дәлелдеу және қарар бөлiктерiнен тұрады.
Шешiмнiң кiрiспе бөлiгiнде шешiмнiң шығарылған күнi мен орны; шешiм шығарған соттың атауы; соттың құрамы; сот отырысының хатшысы; тараптар; iске қатысушы басқа адамдар және өкiлдер; даудың нысанасы немесе мәлiмделген талап көрсетiледi.
Шешiмнiң сипаттау бөлiгi талап қоюшының талаптарын, жауапкердiң наразылығын және iске қатысушы басқа адамдардың түсiнiктемелерiн қамтуға тиiс[2,234].
Шешiмнiң дәлелдеу бөлiгiнде iстiң сот анықтаған мән-жайлары, құқықтар мен мiндеттер туралы соттың қорытындылары негiзделген дәлелдемелерi; сот қабылдамай тастаған белгiлi бiр дәлелдемелердiң негiздерi, және сот басшылыққа алған заңдар көрсетiледi. Жауапкер талап қоюды мойындаған жағдайда дәлелдеу бөлiгiнде талап қоюдың танылғаны және оны соттың қабылдағаны ғана көрсетiлуi мүмкiн.
Шешiмнiң қарар бөлiгi талап қоюды қанағаттандыру туралы немесе талап қоюдан толық немесе оның бiр бөлiгiнен бас тарту туралы сот қорытындысын, сот шығындарының бөлiнуiн, шешiмге шағым беру мерзiмдерi мен тәртiбiн көрсетудi, сондай-ақ өзге де қорытындыларды қамтуға тиiс.
Сот шешiмдi орындаудың белгiлi бiр тәртiбi мен мерзiмiн белгiлеген немесе шешiмдi дереу орындауға жiберген немесе оның орындалуын қамтамасыз етуге шаралар қолданған жағдайда, бұл туралы шешiмде көрсетiледi.
Судья шешiмдi жазбаша түрде жазады және оған қол қояды. Шешiмге түзету судьялардың қол қоюының алдында айтылуға тиiс.
Мемлекеттiк органдардың, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының, ұйымдардың және лауазымды адамдардың әрекеттерi (әрекетсiздiктерi) мен шешiмдерiн заңсыз деп тану туралы талап қоюды қанағаттандыру кезiнде сот дауға түсiп отырған әрекеттi (әрекетсiздiктi) немесе шешiмдi заңсыз деп таниды, азаматтың талабын қанағаттандыруды мiндеттейдi, оған қолданылған жауаптылық шараларын жояды не оның нұқсан келтiрiлген құқықтары мен бостандықтарын өзгедей әдiспен қалпына келтiредi. Нормативтiк құқықтық актiнi заңсыз деп тану туралы шешiмнiң қарар бөлiгiнде ол қабылданған кезден бастап бұл актi қолданылмайды деп есептелетiнi көрсетiлуi мүмкiн.
Соттың нормативтiк құқықтық актiнi заңсыз деп тану туралы шешiмi немесе ол туралы хабарлама нормативтiк құқықтық акт жарияланған бұқаралық ақпарат құралдарында жариялануға тиiс[3,69].
Сот ақша сомаларын өндiрiп алу туралы шешiм шығарған кезде шешiмнiң қарар бөлiгiнде өндiрiлетiн ақша сомасының мөлшерiн және валюта түрiн цифрмен және сөздермен көрсетедi.
Өндiрiп алу даусыз (акцептсiз) тәртiппен, оның iшiнде нотариустың атқарушы жазбасының негiзiнде жүргiзiлетiн атқару құжатының немесе өзге құжаттың күшi жойылды деп тану туралы дау бойынша талап арызды қанағаттандыру кезiнде шешiмнiң қарар бөлiгiнде атқарылуға тиiстi емес құжаттың атауы, нөмiрi, күнi және есептен шығарылуға жатпайтын сома көрсетiледi.
Шарт жасасу немесе өзгерту кезiнде туындаған дау бойынша қарар бөлiгiнде шарттың әрбiр даулы жағдайы бойынша шешiм көрсетiледi, ал шарт жасасуға мәжбүрлеу туралы дау бойынша шарттың түрi және тараптар шарт жасасуға мiндеттi талаптар көрсетiледi.
Мүлiк заттай алып берген кезде сот шешiмде оның дербес - белгiлi бiр белгiлерiн және, егер шешiмдi орындау кезiнде алып берiлетiн мүлiк болмай қалса, жауапкерден өндiрiлуге тиiс мүлiктiң құнын көрсетедi.
Жауапкердi мүлiк немесе ақша сомаларын берумен байланысты емес белгiлi бiр әрекеттер жасауға мiндеттейтiн шешiм шығарған кезде сот сол шешiмде, егер жауапкер шешiмдi белгiленген мерзiм iшiнде орындамаса, онда талап қоюшының бұл әрекеттердi соттың ұйғарымы бойынша жауапкердiң есебiнен қажеттi шығындарды өндiрiп ала отырып жасауға құқылы екенiн көрсете алады. Егер аталған әрекеттердi тек жауапкер жасай алатын болса, сот шешiмде шешiм орындалуға тиiс мерзiмдi белгiлейдi.
Бiрнеше талапкердiң пайдасына шешiм шығарғанда сот шешiмнiң олардың әрқайсысына қандай үлесi қатысты екенiн көрсетедi немесе өндiрiп алу құқығы ортақ болатынын көрсетедi. Бiрнеше жауапкерге қарсы шешiм шығарғанда сот әр жауапкердiң шешiмнiң қандай үлесiн орындауға тиiс екенiн көрсетедi немесе олардың жауаптылығының ортақ болатынын көрсетедi.
Шешiм iс қаралғаннан кейiн дереу шығарылады. Айрықша күрделi iстер бойынша дәлелдi шешiм жасау бес күннен аспайтын мерзiмге кейiн қалдырылуы мүмкiн, бiрақ қысқаша (қысқартылған) шешiмдi сот iстi қарау аяқталған отырыстың өзiнде жариялауға тиiс. Жарияланған шешiмге судья қол қойып, ол iске қоса тiркелуге тиiс.
Iс жөнiнде шешiм жарияланғаннан кейiн шешiм шығарған соттың оны жоюға немесе өзгертуге құқығы жоқ. Сот өз бастамашылығымен немесе iске қатысушы адамдардың арызы бойынша шешiмде жiберiлген қате жазулар мен айқын арифметикалық қателердi түзете алады. Түзетулер енгiзу туралы мәселе сот отырысында шешiледi. Iске қатысушы адамдарға сот отырысының уақыты мен орны туралы хабарланады, алайда олардың келмеуi түзетулер енгiзу туралы мәселенi қаруға кедергi болмайды. Шешiмге түзетулер енгiзу туралы мәселе жөнiндегi сот ұйғарымына жеке шағым жасалуы немесе наразылық келтiрiлуi мүмкiн.
Шешiм түсiнiксiз болған жағдайда iстi қараған сот iске қатысушы адамдардың өтiнiшi бойынша, сондай-ақ сот орындаушысының өтiнiшi бойынша шешiмдi оның мазмұнын өзгертпей түсiндiруге құқылы. Шешiмдi түсiндiруге ол әлi орындалмаған және шешiм мәжбүрлi түрде орындалуы мүмкiн мерзiм өткенге дейiн жол берiледi. Сот шешiмдi түсiндiру туралы өтiнiштi, өтiнiштi өтiнiш қабылданған күннен бастап он күн мерзiмде қарауға мiндеттi. Шешiмдi түсiндiру туралы мәселе сот отырысында шешiледi. Iске қатысушы адамдарға, сондай-ақ қарау нысанасы оның түсiндiру туралы өтiнiшi болған жағдайларда сот орындаушысына сот отырысының уақыты мен орны хабарланады, алайда олардың келмеуi шешiмдi түсiндiру туралы мәселенi қарауға кедергi болмайды. Соттың шешiмдi түсiндiру туралы ұйғарымына жеке шағым, наразылық берiлуi мүмкiн.

1.2 Шешiм шығарған кезде шешiлетiн мәселелер

Шешiм шығарған кезде сот дәлелдемелерге баға бередi, iс үшiн маңызы бар қандай мән-жайлардың анықталғанын және қандай мән-жайлардың анықталмағанын, тараптардың құқықтық қатынастарының қандай екенiн, осы iс бойынша қандай заң қолданылуға тиiстi екенiн және қойылған талаптың қанағаттандырылуға жататынын-жатпайтынын айқындайды.
Сот iстi талап қоюшы талаптардың шегiнде шешедi. Алайда талап қоюшының келiсуiмен сот, егер бұл талап қоюшының құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерiн қорғау үшiн қажет деп таныса, сондай-ақ көзделген басқа да жағдайларда, талап қоюшы мәлiмдеген талаптардың шегiнен шығуы мүмкiн.
Сот iс үшiн маңызы бар жаңа мән-жайларды анықтауды немесе дәлелдеме-лердi қосымша зерттеудi қажет деп тапса, iстi мәнi бойынша қарауды қайта жалғастыру туралы ұйғарым шығарады. Сот iстi мәнi бойынша қарау аяқталғаннан кейiн сот жарыссөздерiн, ал заңның 213-бабында көзделген жағдайда прокурордың қорытындысын да қайта тыңдайды.
Бiрiншi сатыдағы сот шешiмдi Қазақстан Республикасының атынан сот отырысында заңға және нақты дау бойынша сот анықтаған фактiлерге қатаң сәйкестiкте шығарады.
Тараптардың, талапкердiң не жауапкердiң жағынан қатысатын үшiншi тұлғалардың, iске қатысатын басқа да тұлғалардың түсiнiктемелерi, куәлардың жауаптары, сарапшылардың, мамандардың анықтамалары шешiмде үшiншi жақтан келтiрiлiп жазылады. Сот шешiмiнiң мәтiнiне ресми құжаттарда қолданылмайтын, қабылданбаған қысқартулар мен сөздердi қолдануға, сот түсiнiктеме бермеген түзетулердi енгiзуге болмайды. [5]
Сот шешiмi АIЖК-нiң 14-бабына сәйкес белгiленген сот iсi жүргiзiлетiн тiлде жазылуға тиiс. Сот iсi жүргiзiлген тiлдi бiлмейтiн немесе жеткiлiктi бiлмейтiн iске қатысқан адамдарға iс бойынша шығарылған сот актiлерiн олардың ана тiлiне немесе олар бiлетiн басқа тiлге аударып беруге сот мiндеттi.
Шешiм iс жүргiзу құқығының нормалары сақтала отырып және осы құқықтық қатынасқа қолдануға жататын материалдық құқық нормаларына толық сәйкестiкте шығарылғанда немесе ұқсас қатынасты реттейтiн заңның қажеттi негiздерiн қолданғанда не азаматтық заңнаманың жалпы бастауларынан және мәнiнен, адалдық, парасаттылық пен әдiлдiк талаптарынан туындағанда, заңды болып табылады.
Iс үшiн маңызы бар фактiлер, заң талаптарына сай сот отырысында өндiрiлген осы фактiге қатысты жол берiлген және шынайы дұрыс дәлелдермен құпталса немесе дәлелдеудi қажет етпейтiн жалпыға мәлiм мән-жайларға сәйкес келсе немесе iс бойынша жинақталған дәлелдемелер дауды шешу үшiн жеткiлiктi болса, ондай шешiм негiздi болып саналады.
Сот актiлерi шешiм нысанында iстi мәнi бойынша қараған кезде шығарылады. Шешiмнiң қарар бөлiгiне мәнi бойынша қаралмаған талап-арыз талаптары бойынша сот қорытындыларын енгiзуге жол берiлмейдi. Осы талаптар бойынша сот қорытындылары шешiмнен бөлек ұйғарым нысанындағы (арызды қараусыз қалдыру, iс жүргiзудi қысқарту туралы) сот актiсiнде баяндалуға тиiс.
АIЖК-нiң 220-бабына сәйкес мәнi бойынша дауды шешу кезiнде сот кiрiспе, дәлелдеу және қарар бөлiктерiнен тұратын қысқаша (қысқартылған) шешiм шығарады. Қысқаша (қысқартылған) шешiмнiң дәлелдеу бөлiгiнде бiрiншi сатыдағы сот анықтаған iстiң мән-жайлары, оларды қолдайтын дәлелдемелер, сот қорытындылары, сондай-ақ сот басшылыққа алған заңдар келтiрiледi. Дәлелдемелер олардың толық мазмұны ашылмай-ақ баяндалуы мүмкiн[2,74].
Шешiм заңды күшiне енгенге дейiн тараптардың жазбаша өтiнiшi бойынша не өзiнiң қалауы бойынша сот кiрiспе, сипаттау, кеңейтiлген дәлелдеу және қарар бөлiктерiнен тұратын толық негiзделген шешiм шығарады. Бұл орайда қабылданған сот шешiмi мәнi бойынша қысқаша (қысқартылған) шешiмге қарама-қайшы келмеуге тиiс.
Толық негiзделген шешiм тараптың жазбаша өтiнiшi түскен сәттен бастап бес күндiк мерзiмде шығарылуға тиiс. Дәлелдеме шешiмде қысқаша (қысқартылған) шешiмде көрсетiлген датаға сәйкес дата көрсетiледi. Iске мiндеттi түрде қысқаша (қысқартылған) шешiм мен толық негiзделген шешiм қосылуға тиiс.
Сырттай iс жүргiзу тәртiбiмен iс қаралған кезде қысқаша (қысқартылған) шешiм шығаруға жол берiлмейдi. Сот кiрiспе, баяндау, дәлелдеу және қарар бөлiктерiнен тұратын толық негiзделген шешiм шығаруға мiндеттi.
Сырттай шешiмнiң қарар бөлiгiнде жауапкердiң осы шешiмдi бұзуы туралы арызды беру мерзiмi мен тәртiбi, сондай-ақ оған шағымданудың тәртiбi көрсетiлуге тиiс.
Шешiмнiң кiрiспе бөлiгiнде шешiмдi шығарудың уақыты мен орны, шешiмдi шығарған соттың толық және дәл атауы, соттың құрамы, сот отырысының хатшысы, сот приставы, тараптар, iске қатысатын басқа да тұлғалар мен өкiлдер, даудың мәнi немесе мәлiмделген талап көрсетiледi.
Егер тараптар заңды тұлғалар болса, онда осындай тұлғаның атауын заңды тұлғаны тiркеу туралы құжаттарға сәйкес көрсеткен жөн. Шешiмнiң шығарылу орны сол шешiм шығарылған қаланың немесе өзге де елдi мекеннiң атауына байланысты болады[4].
Мәлiмделген талаптардың мазмұны, соның iшiнде, егер талапкер талаптың негiздемесiн немесе нысанын өзгертсе, мөлшерiн азайтса, шешiмнiң сипаттау бөлiгiнде көрсетiлуге тиiс.
Егер АIЖК-нiң 157-бабында көзделген негiздемелер бойынша сот қарсы талап-арызды қарауға қабылдаса, онда сипаттау бөлiгiнде қарсы талаптардың да мазмұны көрсетiледi. Бұдан басқа шешiмнiң сипаттау бөлiгiнде жауапкердiң қарсылықтары мен iске қатысатын басқа да тұлғалардың түсiнiктемелерi болуға тиiс[2,65].
Соттың толық негiзделген шешiмiнiң дәлелдеу бөлiгiнде АIЖК-нiң 64-бабының 2-бөлiгiне сәйкес дәлелдеу түрлерiмен - тараптардың және үшiншi тұлғалардың түсiнiктемелерiмен, куәлардың айғақтарымен, заттай дәлелдемелерiмен, сарапшылардың қорытындыларымен, iс жүргiзушiлiк хаттамаларымен және басқа құжаттармен белгiленген iстiң мән-жайлары болуға тиiс. Шешiм iстiң мән-жайлары туралы болжамдарға негiзделе алмайды. Сот отырысында зерттелмеген дәлелдемелермен сот шешiмiн негiздеуге жол берiлмейдi[4,110].
Егер дәлелдемелердi жинау соттың тапсырмасын орындау тәртiбiмен жүргiзiлсе, онда сот өз шешiмiн ол тапсырмаларды сот отырысында жария етiп, зерттеген жағдайда ғана оларды дәлелдемелер ретiнде негiздеуге құқылы. Егер iске қатысушы тұлғалар немесе АIЖК-нiң 72-бабының тәртiбiмен тапсырманы орындаған сотқа түсiнiктемелер немесе жауап берген iске қатысушы тұлғалар немесе куәлар iстi қарайтын сотқа келсе, олар түсiнiктемелерi мен жауаптарын жалпы тәртiппен бередi.
АIЖК-нiң 74 -76 баптарымен көзделген тәртiппен дәлелдемелердi қамта-масыз ету жөнiнде iс жүргiзу әрекеттерi жүргiзiлуi мүмкiн. Бұл орайда жиналған дәлелдемелер (хаттамалар және басқа материалдар) сот отырысында зерделенген жағдайда, сот осы дәлелдемелермен шешiмдi негiздеуге де құқылы.
Сарапшының қорытындысы басқа дәлелдемелерге қарағанда басымдыққа ие болмайды және сот үшiн мiндеттi болып табылмайды. Ол басқа дәлелдемелердiң жиынтығында бағалануға тиiс. Сарапшы қорытындысын бағалау шешiмнiң толық негiзделген бөлiгiнде берiлуге тиiс. Бұл орайда сот сарапшы қорытындыларының немен негiзделгенiн, сараптамаға ұсынылған материалдардың толық зерделенгенiн оларға тиiсiнше талдау жасалғанын көрсетуге тиiс. Сарапшының қорытындысымен келiспейтiндiгiн сот өз шешiмiнде негiздеуге мiндеттi.
Егер сараптама жүргiзу бiрнеше сарапшыларға тапсырылса, олардың әрбiрi сараптамалық зерттеу нәтижесi бойынша жекелеген қорытындылар берген болса, онда сот әрбiр сарапшының қорытындысымен келiсетiнiн не келiспейтiнiн негiздеуге тиiс.
АIЖК-нiң 96-бабының 6-бөлiгiне сәйкес дәлелдемелер ретiнде тек сараптама қорытындысына дейiн сарапшының сот отырысында ауызша берген түсiнiктемелерi қабылдануы мүмкiн.
АIЖК-нiң 71-бабына орай қылмыстық iс бойынша заңды күшiне енген талап-арызды қанағаттандыру құқығы танылған сот үкiмi осы үкiммен кiнәлi болып танылған адамның азаматтық-құқықтық қатынасынан туындаған iс үшiн мiндеттi. Сонымен қатар бұл үкiмнiң: бұл әрекеттер орын алды ма деген мәселелер бойынша, сондай-ақ үкiммен белгiленген басқа да мән-жайларға және олардың құқықтық бағалануына қатысты преюдициялық маңызы бар. Осындай қылмыстық iстен туындайтын талап-арызды қарайтын сот жауапкердiң кiнәлiлiгiн талқылауға құқылы емес, алайда, шешiмнiң дәлелдеу бөлiгiнде азаматтық iсте бар, берiлген соманың көлемiн (мысалы, жауапкердiң мүлiктiк жағдайын немесе жәбiрленушiнiң кiнәсiн есепке алу) негiздейтiн дәлелдемелердi келтiруге құқылы.
Бұрын қаралған азаматтық iс бойынша заңды күшiне енген сот шешiмiмен белгiленген мән-жайлар сот үшiн мiндеттi және нақ сол адамдардың қатысуымен басқа азаматтық iстердi қарау кезiнде қайтадан дәлелденбейдi.
Әкiмшiлiк iстер жөнiндегi актiлермен және прокурордың, тергеу және анықтау органдарының актiлерiмен анықталған фактiлер мен мән-жайлардың азаматтық iстердi қарау кезiнде преюдициялық маңызы болмайды. Олар жалпы тәртiппен анықталуға тиiс.
АIЖК-нiң 49-бабының мәнi бойынша талап-арызды мойындау жауапкердiң құқығы болып табылады. Егер жауапкердiң талап-арызды мойындауы қандай да бiр адамдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерiн бұзбайтын болса, онда сот шешiмнiң дәлелдеу бөлiгiнде талап-арыздың мойындалғанын және оның сотпен қабылданғанын көрсетедi.
Егер сот дәлелдемелердi әрқайсысын жеке және жиынтығында бағалай отырып, кейбiр ұсынылған материалдар, куәлардың айғақтары, басқа да нақты деректер әр тараптың өз талаптары мен қарсылықтары туралы мән-жайларын құптамағандығын анықтаса, онда ол бұл туралы қорытындыларын шешiмнiң дәлелдеу бөлiгiнде негiздеуге мiндеттi.
Сот отырысында соттың сұратуы бойынша тараптың дауды дұрыс шешу үшiн маңызы бap дәлелдемелердi ұстап қалу және оны ұсынбау фактiсi анықталған болса, онда сот шешiмнiң дәлелдеу бөлiгiнде дәлелдемелердiң жиынтығын негiзге алып, бұл дәлелдемелерде қамтылған мәлiметтердi АIЖК-нiң 66-бабының 10-бөлiгiмен көзделген талаптарды ескере отырып бағалайды.
Шешiмнiң дәлелдеу бөлiгiнде соттың осы құқықтық қатынастарға қолданған материалдық заңды және сот басшылыққа алған iс жүргiзу нормаларын көрсету қажет.
АIЖК-нiң 219-бабының 2-бөлiгiне және 49-бабының 2-бөлiгiне сәйкес сот iстi талапкер мәлiм еткен талаптар шегiнде шешедi және талап-арыздың мәнiн немесе негiздемесiн өз бастамасы бойынша өзгертуге құқығы жоқ. Алайда, сот шешiм шығара отырып, егер мұндай шешiм талапкердiң құқықтарын, бостандықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерi үшiн қажет деп санаса, сондай-ақ заңда көзделген басқа да жағдайларға байланысты болса, талапкердiң келiсiмiмен сот талаптардың шегiнен шығуы мүмкiн. Мәселен, ата-ана құқықтарын шектеу немесе одан айыру туралы шешiм шығарумен бiрге баланы асырауға алименттi өндiру жайлы сот шешiм қабылдауға құқылы[4,232].
Талап-арыздың мәнi талапкердiң (арыз берушiнiң) нақты талаптарымен келiсiледi және жүгiнушiнiң құқықтары, бостандықтары немесе заңды мүдделерi бұзылуының немесе бұзылуына қауiп төнуiнiң мәнi көрсетiле отырып, материалдық-құқықтық талап ретiнде анықталады.
Талап-арыздың негiздемесi деп мүдделi адам көрсеткен, өзiнiң талап-арызының мәнi болып табылатын материалдық-құқықтық қатынастардың пайда болуына, өзгеруiне немесе тоқтатылуына әсер ететiн фактiлер түсiнiлуге тиiс.
Талап-арыздың мөлшерiн ұлғайтуды немесе азайтуды, мәселе талап-арыздың көлемiн нақтылау туралы болғандықтан, талап-арыздың мәнiн өзгерту ретiнде қарауға болмайды.
Шешiмнiң қарар бөлiгi дәлелдеу бөлiгiнде белгiленген нақты мән-жайлардан туындайтын соттың қорытындысы болуға тиiс.
Шешiмдi орындау кезiнде айқынсыздықтар мен даулардың болмауы үшiн шешiмнiң қарар бөлiгiн сот анық және түсiнiктi болатындай етiп жазуға мiндеттi.
Шешiм талапкердiң мәлiмделген барлық талаптары бойынша қабыл-данады.
Бiр iс бойынша бiрнеше талаптар қосылған болса, немесе сот қарсы талап-арызды, не даудың мәнiне дербес талаптарын мәлiмдеген үшiншi тұлғалардың талап-арызын қарауға қабылдаған жағдайда, шешiмнiң қарар бөлiгiнде әрбiр талап бойынша кiмнiң, қандай нақты әрекеттердi және кiмнiң пайдасына, дауланған құқықтың қай тараптың пайдасына шешiлгенi соттың қаулысында нақты қорытындыланып көрсетiлуге тиiс.
Іске қатысуға тартылмаған адамдардың құқықтары мен мiндеттерi туралы мәселенi шешуге соттың құқығы жоқ. Сондай-ақ заңда көрсетiлген басқа да мәселелер, атап айтқанда: сот шығындарының өтелуi, сот шешiмiне шағымдану тәртiбi мен мерзiмi, шешiмнiң орындауға қабылдану мерзiмi және оның орындалуын қамтамасыз ету мен орындау жөнiндегi шаралар, талап-арыздың орындалуын қамтамасыз ету туралы мәселенiң күшiн жою не сақталуы шешiлуге тиiс.
Мәлiмделген талаптардан толық немесе iшiнара бас тарту туралы шешiм шығару кезiнде ол кiмге қатысты және неден бас тартылғаны дәл көрсетiлуге тиiс. АIЖК-нiң 100-бабына сәйкес сот шығындары iс бойынша мемлекеттiк баждан және iс жүргiзуге байланысты кеткен шығындардан тұрады.
Мемлекеттiк баж сомасын анықтау кезiнде сот "Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы" Қазақстан Республикасы Кодексiнiң нормаларын басшылыққа алуға тиiс.
Iс бойынша пайда болған шығындарды iстi қарау және шешу, сондай-ақ ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.