Экологиялық құқықтық қатынастардың түсінігі,объектілері, субъектілері және мазмұны.

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі.Қоршаған табиғи ортаны қорғау және табиғи ресурстарды тиімді пайдалану қоғамның экономикалық даму барысын жетілдірудің міндетті шарты. Біздің елімізде табиғатты қорғау және оның байлықтарын тиімді пайдалану қоғамның дамуының конституциялық қағидаларына енгізілген. Ол әрбір адамның парызы ретінде жалпы мемлекеттік, жалпыхалықтық міндет болып табылады. Экологиялық құқық бұл осы кезеңмен болашақтың адамдарының мүдделері үшін қоғам мен табиғат аясындағы қарым-қатынасқа байланысты қоғамдық қатынастарды реттейтін жаңа құқық салаларының бірі болып табылады.Табиғатты қорғау – қазіргі кезең және болашақ ұрпақтар үшін қошаған табиғи ортаның сапасымен байланысты қоғамның экологиялық даму мүддесі болып табылады. Құқықтық экология бұл қоғам мен табиғаттың өзара байланысынан туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы. Құқықтық экологияның анықталуының бірі болып – экология құқығы болып табылады. Экология құқығы бұл қазіргі және болашақ ұрпақ үшін қоршаған табиғи ортаны тиімді пайдаланумен қорғауға байланысты қоғам мен табиғаттың қарым-қатынасын анықтайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы. Экология құқығы құқық саласы ретінде адамдардың мүдделері үшін қоғам мен табиғат арасындағы үйлесімді байланыстарға жету мақсатында экологиялық қоғамдық қатынастарды жүзеге асыратын арнайы тәсілдерді реттейтін құқықтық номалардың жүйесін құрайды.
Экология құқықтың әдістері қоғам мен табиғат арасындағы үйлесімді байланысқа жетуге бағытталған, олар табиғатқа да, қоғамға да қатысты заңдылықтардың құқықтық реттелуінің сақталуына негізделеді.
Ғылыми жаңалығы және ғылыми жаңалықтар. Экология құқықтарының ресурстық қайнар көздеріне нормативтік актілер, егер құқықтық реттеудің объектісіне жеке табиғи ресурстар жататын болса, мұнда Жер кодексі, Су кодексі, Орман кодексі және т.б. жатады.
Экология құқықтарының әлеуметтік–экологиялық қайнар көздеріне адамдардың өмір сүруіне қолайлы ортаны қамтамасыз етуге бағытталған факторлар жатады. Оған «Қазақстан Республикасында халық денсаулығын сақтау туралы», «Семей облысындағы ядролық полигон туралы» заңдарды жатқызуға болады.
Экология құқықтарының ең негізгі қайнар көзіне Қазақстан Республикасының Конституциясы жатады. Экология құқықтарының қайнар көзіне «Айналадағы табиғи ортаны қорғау туралы» Қазақстан Республикасының заңы жатады. Бұл заң қазіргі және болашақ ұрпақтың мүдделерін көздеп, айналадағы табиғи ортаны қорғаудың құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін белгілеуге және адам қызметінің осы табиғи ортаға зиянды ықпал жасауына жол бермеу шараларына бағытталған. Экология құқықтарының қайнар көздеріне министрліктер мен

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1 Қазақстан Республикасының Конституциясы. (30тамыз 1995 жылы республикалық референдумда қабылданған) Алматы.1995 ж.
2 Қазақстан Республикасы Үкiметінiң 2004 жылғы 7 мамырдағы №520 қаулысымен 2004-2006 жылдарға арналған Арал өңiрiнiң проблемаларын кешендi шешу жөнiндегi бағдарламасы.
3 ҚР Үкіметінің 2005-2007 жылдарға арналған қоршаған ортаны қорғау бағдарламасы.ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 6 желтоқсандағы №1278 қаулысы.
4 Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2004 жылғы 14 мамырдағы №542 қаулысымен «2004-2006 жылдарға арналған Қазақстан ормандары» бағдарламасы.
5 Қазақстан Республикасы Үкiметінiң 2004 жылғы 3 ақпандағы №131 қаулысымен бекiтiлген Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiгi тұжырымдамасы.
6 ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру- мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Астана. Елорда, 2008 жыл. 6 ақпан
7 ҚР Үкіметінің «өнеркәсіптік объектінің Қауіпсіздігі декларациясын ұсыну ережелері мен нысаны туралы» 2000 жылғы 19 мамырдағы N764 қаулы.
8 ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. «Қазақстан – 2050 стратегиясы –қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты». 15 желтоқсан 2012 жыл Егемен Қазақстан
9 ҚР Президентінің «Мұнай туралы» Жарлығын жүзеге асыруға бағытталған Үкіметтің 1995 жылғы 28 маусымдағы №2351 қаулысы.
10 Радиоактивті қалдықтарды жерге көмудің тәртібі және оған рұқсат алу рәсімі ҚР Үкіметінің 1996 жылғы 18 қазандағы 1238 қаулысымен бекітілген ҚР-да радиоактивті қалдықтарды көму тәртібі туралы қағидамен реттеледі.
11«Мемлекеттік орман қорының учаскесiнде қылқан және ceксеуіл екпе ағаштарын басты пайдаланудың кесуiне тыйым салу және оларды сақтау жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2004 жылғы 23 сәуiрдегi №460 қаулысы.
12 ҚР Үкіметінің 2007 жылғы 27 маусымдағы «Қоршаған ортаны ластаудан келтірілген залалдың экономикалық ережесін бекіту туралы» №535 қаулы.
13 Халық денсаулығы мемлекеттік бағдарламасы (ҚР Президентінің 2000 жылғы 16 қарашадағы №413 Жарлығымен бекітілген).
14 Закон РК от 18 декабря 1992 г. «О социальной защите граждан , пострадавших вследствие ядерных испытаний на Семипалатинском испытательном ядерном полигоне».
15 ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 1999 жылғы 9 шілдедегі №9 «Денсаулыққа келтірілген зиянды өтеу бойынша Республика заңдарын соттардың қолдануының кейбір мәселелері туралы» қаулысы.
16 ҚР Жоғарғы Сотының 2000 жылғы 22 желтоқсандағы №16 қаулысы.
17 ҚР Экологиялық кодексі. 2007 жыл. 9 қаңтар.
18 ҚР Су Кодексі .2003 ж. 9 шілде. .
19 ҚР Жер кодексі. 2003 ж. 20 маусым.
20 ҚР Орман кодексі. 2003ж
21 ҚР Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы заңы 2010 жыл 10 маусым
22 ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық кодексі. 2001 жыл. 30 қаңтар.
23 ҚР Қылмыстық кодексі. 1997 ж.16 шілде
24 ҚР Еңбек кодексі. 2007 жыл.15 мамыр.
25 ҚР Азаматтық кодексі.(Жалпы және Ерекше бөлімдері) –Алматы: ЮРИСТ, 2008.-296 б ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі.-Алматы: ЮРИСТ,2007.
26 ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі.-Алматы: ЮРИСТ,2007
27 Әбдірайымов Б. Экологиялық зиян: сипаттамасы, денсаулыққа әсері, сот арқылы өтелуі, Алматы, 2001 ж.
28 Байсалов С., Исаева Ж. Правовое обеспечение экологической безопасности //Вестник Министерства Юстиций Р.К. №10. октябрь. 1995г.
29 Байдельдинов Д.Л. Экологическое законодательство Республики Казахстан: совершенствование и кодификация: Автореф. дис. док. - Алматы, 1995.
30 Байдельдинов Д.Л. Юридическая ответственность за экологические правонарушения. Алматы, 1993 г.
31 Бажайкин А.Л. Экологическое страхование: теория и практика// Законодательство, 2000 г.
32 Бедный О.П. Правовые аспекты обеспечения экологической безопасности// Экологическая безопасность России: проблемы правоприменительной практики. Сборник научных трудов. Юрид. Центр пресс. Санкт-Петербург, 2003ж.
33 Бектұрғанов Ә.Е. Қазақстан Республикасындағы жер құқық қатынастары. - Алматы: Жеті жарғы, 1997ж.
34 Бринчук М.M. Правовая охрана окружающей среды от загрязнения токсичными веществами. М. 1990г
35 Васильева М.И. Судебная защита экологических прав. М., 1996г
36 Грибанов В.П. Пределы осуществления и защиты гражданских прав.М., 1992г.
37 Еренов А.Е., Мухитдинов Н.Б., Ильященко Л.В. Прававое обеспечение рационального природопользования. Алма-Ата, 1985г
38 Еркінбаева Л.Қ. ҚР Аграрлық құқықтық қатынастары. Монография – Алматы, 2011.
39 Есимкулов С.Т., «Правовые проблемы землепользования»,Тараз,1999г
40 Иоффе О.С. Обьязательственное право. М., 1975
41 Квашин А.А. Право собственности на природные ресурсы и управление природным фондом Материалы международной научно-практической конференции ВКРУ, 2008 г. 3 июня, г. Усть-Каменогорск
42 Моткин Г.А. Экономико-правовые основы страхования риска загрязнения окружающей среды //Государство и право, 1994
43 Новицкий И.Б. Римское право, М., 1993г
44 Оспанов Қ. Құқық негіздері. Оқулық – Алматы, 2010
45 Петров В.В. Правовая охрана природы в ССР. М., Экологическое право России.-М., 1995
46 Сапарғалиев Ғ. , Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық – Астана, 2007
47 Сергеев А.П. Защита гражданских прав. В кн. Гражданское право. М., 1997 г
48 Стамқұлұлы Ә. Қазақстан Республикасының экология құқығы, Алматы, 1995ж.
49 Стамқұлұлы Ә. Қазақстан Республикасының экология құқығы, Тараз, 2003ж. І,ІІ бөлім.
50 Төлеубекова С.Ш. Экологиялық конвенциялар бойынша Қазақстан Республикасы міндеттемелерінің атқарылуын құқықтық қамтамасыз ету/ заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған авторефераты. (12.00.06), Алматы, 2003ж.
51 Төлеуғалиев Ғ.,ҚР Азаматтық құқығы . А.2001 ж.
52 Хаджиев А. Юридическая ответственность за экологические правонарушение. Алматы,1988
53 Шестерюк А.С. Вопросы кодификации законодательства об охране окружающей среды.- Л., 1984г

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілер мен қысқартулар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1 Экологиялық құқықтың құқықтық қатынастардың түсінігі,объектілері, субъектілері және мазмұны.
1.1 Экологиялық құқықтық қатынастардың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.2 Экологиялық құқықтың құқықтық қатынастардың объектілері мен субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.3 Экологиялық құқықтық қатынастардың мазмұны және пайда болу,өзгеру, тоқтату негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2 Экологиялық құқықты қатынастардың саласындағы мемлекеттік басқару.
2.1 Экологиялық құқықтық қатынастар саласындағы мемлекеттік басқарудың негіздері мен түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.2 Қазақстан Республикасындағы экологиялық құқықтық қатынастар саласындағы мемлекеттік басқару органдарының жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ...46
2.3Экологиялық құқықтық қатынастарды реттеудегі жауапкершілік ... .. 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .67

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі.Қоршаған табиғи ортаны қорғау және табиғи ресурстарды тиімді пайдалану қоғамның экономикалық даму барысын жетілдірудің міндетті шарты. Біздің елімізде табиғатты қорғау және оның байлықтарын тиімді пайдалану қоғамның дамуының конституциялық қағидаларына енгізілген. Ол әрбір адамның парызы ретінде жалпы мемлекеттік, жалпыхалықтық міндет болып табылады. Экологиялық құқық бұл осы кезеңмен болашақтың адамдарының мүдделері үшін қоғам мен табиғат аясындағы қарым-қатынасқа байланысты қоғамдық қатынастарды реттейтін жаңа құқық салаларының бірі болып табылады.Табиғатты қорғау - қазіргі кезең және болашақ ұрпақтар үшін қошаған табиғи ортаның сапасымен байланысты қоғамның экологиялық даму мүддесі болып табылады. Құқықтық экология бұл қоғам мен табиғаттың өзара байланысынан туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы. Құқықтық экологияның анықталуының бірі болып - экология құқығы болып табылады. Экология құқығы бұл қазіргі және болашақ ұрпақ үшін қоршаған табиғи ортаны тиімді пайдаланумен қорғауға байланысты қоғам мен табиғаттың қарым-қатынасын анықтайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы. Экология құқығы құқық саласы ретінде адамдардың мүдделері үшін қоғам мен табиғат арасындағы үйлесімді байланыстарға жету мақсатында экологиялық қоғамдық қатынастарды жүзеге асыратын арнайы тәсілдерді реттейтін құқықтық номалардың жүйесін құрайды.
Экология құқықтың әдістері қоғам мен табиғат арасындағы үйлесімді байланысқа жетуге бағытталған, олар табиғатқа да, қоғамға да қатысты заңдылықтардың құқықтық реттелуінің сақталуына негізделеді.
Ғылыми жаңалығы және ғылыми жаңалықтар. Экология құқықтарының ресурстық қайнар көздеріне нормативтік актілер, егер құқықтық реттеудің объектісіне жеке табиғи ресурстар жататын болса, мұнда Жер кодексі, Су кодексі, Орман кодексі және т.б. жатады.
Экология құқықтарының әлеуметтік - экологиялық қайнар көздеріне адамдардың өмір сүруіне қолайлы ортаны қамтамасыз етуге бағытталған факторлар жатады. Оған Қазақстан Республикасында халық денсаулығын сақтау туралы, Семей облысындағы ядролық полигон туралы заңдарды жатқызуға болады.
Экология құқықтарының ең негізгі қайнар көзіне Қазақстан Республикасының Конституциясы жатады. Экология құқықтарының қайнар көзіне Айналадағы табиғи ортаны қорғау туралы Қазақстан Республикасының заңы жатады. Бұл заң қазіргі және болашақ ұрпақтың мүдделерін көздеп, айналадағы табиғи ортаны қорғаудың құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін белгілеуге және адам қызметінің осы табиғи ортаға зиянды ықпал жасауына жол бермеу шараларына бағытталған. Экология құқықтарының қайнар көздеріне министрліктер мен ведомстволардың нормативтік - құқықтық актілері жатады. Министрліктер мен ведомстволардың актілері салалық басқаруды жүзеге асырады.
Зерттеудің тәжірибелік қажеттілігі. Зерттеудің нәтижесінде жасалған қорытынды тұжырымдар өзекті экологиялық мәселелерді, кешенді зерттеуге тырысумен сипатталады және Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамаларды жетілдіру мәселелеріне байланысты қолданылуы мүмкін. Дипломдық жұмыста қаралған қорытындылар мен ұсыныстарда заң талаптарына сәйкес келмейтін экологиялық қатынастарды реттеуде, олардың тиімділігін арттыруға бағытталады.
Дипломдық зерттеудің мақсаты мен міндеті: зерттеудің негізіне қоршаған ортаны қорғау туралы, экологиялық кодексті, заңдарды бұзғаны үшін азаматтық құқықтық жауапкершілікке байланысты халықаралық келісімдер мен конвенциялар, Қазақстан Республикасының заңдары мен заң асты актілері, мемлекеттік бағдарламалар, салыстырмалы түрде кейбір шет мемлекеттердің нормативтік актілері кірді.
Жасалған талдау жұмысының негізінде мынандай нәтижелер алынды:
Қазақстан аумағы жағынан да, тұрғындардың жан басына шаққанда да әлемдегі экологиялық қалдықтармен ең көп ластанған аумақ болып табылады. Дәл бүгіннің өзінде анықталған деректердің өзі адамзаттың өмір сүруін тоқтауға таяған ахуалды көрсетеді. Қазақстан аумағының экологиялық ахуалы әлі толық анықталған жоқ. Қалыптасқан жағдайдың өзін алдын-алу, сауықтыру шаралары жүргізілуде.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі.Жұмысты жүргiзуде салыстырмалы құқықтық диалектикалық - материалистiк заңдарды, таным, нақты - әлеуметтiк, логикалық әдiстердi қолданылып, кейбiр жағдайда барлық салалардың бастауы философия ғылымына сүйендiк. Экологиялық қатынастардың құқықтық мәселесінде міндетті түрде қоршаған ортаны өз қалпында сақтау кезек күттірмес мәселе.Сонымен қоса,су,атмосфералық ауа, жер,жер қойнауы және жануарлар мен өсімдіктер дүниесі зерттеудің негізгі объектiсi ретiнде көрiнiс тапты.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері. Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес экологиялық қатынастар табиғатына қатысты мәселелердің барлығы экологиялық құқық саласын негізгі теориялық мәселелерінң бірі ретінде қарауға болады. Сондай-ақ экологиялық қатынастардың мазмұнын, және оның пайда болу негіздерін, институтын жетілдіру және қолдану аясын мемлекеттік және халықаралық тұрғыда дамыту мақсаттары қаралған.Сонымен қатар Қазақстан Республикасында экологиялық заңнамаларды құқықтық реттелуін жетілдіру және дамыту жолдарының негізгі аспектілері, теориялық мәселелері қарастырылған.
Зерттеудің нормативтік базасы Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының заңдары, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі,Қазақстан Республикасы Экологиялық кодексі,Қазақстан Республикасы Жер кодексі, Қазақстан Республикасы Орман кодексі, қабылданған заңдар, азаматтық заң актілері, Президент Жарлықтары, Қазақстан Үкіметінің қаулылары, сонымен қатар Кеңестер Одағы мен Тәуелсіз мемлекеттер достастығы мемлекеттерінің нормативтік - құқықтық актілері және бірқатар шетелдік заң актілері құрайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: жұмыс Экологиялық құқығы саласында отандық ғалымдар және шетелдік мамандармен қоса,өте көп зерттеулер негізінде, өз еңбектерін жариялаған. Бұл зерттеулер қазіргі таңдағы құқықтық қатынастардың өзгеруіне негіз болатын нормаларды қолдану ерекшеліктерімен сипатталады. Зерттеу жүргізуде қазақстандық құқықтанушы ғалымдармен қатар ресей ғалымдарының ғылыми еңбектерін қолдандым. Оларға: Еренов А.Е., Сулейменов М.К., Байсалов С.Б.,Стамқұлов Ә.С.,Мұхитдинов Н.Б.,Бектұрғанов Ә.Е.,Әбдрайымов Б., Қосанов Ж.Х. және т.б. авторлардың еңбектері пайдаланылады. Сонымен қатар, осы саладағы Қазақстан Республикасының заңдарына талдау берілген.

1 Экологиялық құқықтық қатынастардың түсінігі,объектілері, субъектілері және мазмұны.
1.1 Экологиялық құқықтық қатынастардың түсінігі

Құқық саласының сипаттамасын реттеу экологиялық құқықтың мәнін анықтаудан басталады. Құқық теориясынан біз мынаны білеміз: белгілі бір саланы реттеудің мәні қоғамдық қатынастар болып табылады, олар іштей бірлікпен, ерекшелігімен, жақындық белгісімен, кейбір басқа да қасиеттерімен сипатталады және адам қызметінің белгілі бір саласын реттеуге бағытталған.Осы қисынды ұстана отырып мынаны мойындау керек: экологиялық құқықтың адамзат қоғамы мен табиғаттың, мемлекеттің және оның субъектілерінің табиғат ресурстарын пайдалану мен сақтау тұрғысындағы өзара әрекетінің саласында туындайтын экологиялық қатынастар болып табылады.
Экологиялық құқық мәнінің ұғымын ғалымдар ертеректе зерттеген. Ресей оқулықтарын ерекше атап көрсеткен жөн, олардан біз мынадай анықтамаларды ұшыратамыз: "Экологиялық құқықтың мәні қоғам мен табиғаттың өзара әрекеті саласындағы қоғамдық қатынастар болып табылады, олар тұтастай алғанда табиғи объектілер мен қоршаған табиғи ортаны қорғау тұрғысында туындап, дамиды", "Экологиялық құқықтың мәні - бұл экологиялық-құқықтық нормалардың қолданылуы саласында қалыптасатын тарихи тұрғыда қәзіргі және болашақтағы ұрпақтар мүдделері үшін қоршаған ортаны сақтап қалу мақсатында табиғи объектілерді (экологиялық жүйелерді) сақтау, жақсарту, қалпына келтіру, тиімді пайдалану тұрғысында міндетті түрде мемлекеттің қатысуы жағдайында азаматтар мен ұйымдар арасындағы өндірістік қатынастармен байланысты болуы"[1].
Сонымен ҚР-ның экологиялық құқығы дегеніміз - айналадағы табиғи ортаны қорғауға байланысты қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық ережелердің жиынтығын зерттейтін оқу пәні немесе ғылым саласын айтамыз.
Экологиялық құқықтың белгісі экологиялық қатынастарды құқықтық реттеуі әдістерінің болуы. Құқық теориясынан мына жайт т белгілі: құқық саласының әдісі ретінде қоғамдық қатынастарға қатысушыларға ықпал ету тәсілдері, осы қатынастарды реттеу тәсілдері танылады. Экологиялық құқық біршама жуықта ғана дербес ала ретінде танылуымен байланысты экологиялық құқық әдісін анықтау тұрғысында әлі де болса бірегей пікір болмай отыр.
Экологиялық құқық әдісі туралы мәселе елеулі ғылыми проблема болып табылады және ол жеке зерттелуі тиіс. Әдістің ерекшелігі құқық саласы мен реттеу мәні сипаттамасынан бастау алумен анықталады. Экологиялық құқықтың анықтауыш белгісі саланың кешенділігі ұғымынан, табиғат ресурстарын пайдаланудың ішкі салалық процесстерін ортақ мақсатқа - адамның тіршілігі үшін жарамды табиғат сапасын сақтаудан бастау алады. Ғалымдар мынаны дәлелдеп отыр. экологиялық құқық құрамына жататын жекелеген салалардың (жер, су, тау және т.б.) өз жүйесі, өз мәні мен өз әдісі болады. Алайда экологиялық құқық әдісі - бұл неғұрлым күрделі құбылыс.Экологиялық құқықтың әдістеріне мыналар жатады:
Экологияландыру әдісі. Бұл әдістің мазмұнынан экологиялық құқық қатынастарын құқықтық реттеу тәсілін ұғынған жөн, бұл ретте қоршаған табиғи ортаға немесе оның жекелеген ресурсын пайдалану немесе кез келген шаруашылық және өзге де ықпал ету бүкіл табиғат сапасын сақтау мақсатына бағындырылуға тиіс. Пайдалы қазындыларды өндіру, өнеркәсіп объектілерін салу кезінде, республика аумағына шетелдік өнеркәсіп технологияларын әкелу кезінде, ғарыш объектілерін пайдаланған кезде және т.б. кездерде барлық жерде экологияландыру әдісі қолданылады.
Тараптардың теңдігі әдісі. Бұл әдіс, егер экологиялық құқық қатынасының мазмұны азаматтық құқықтық мәмілелер, заладың орнын толтыру болып табылатын жағдайларда қолданылады. Бұл қатынастардың субъектілері, әдетте бірдей жағдайда болады, бір-біріне тәуелсіз құқықтар мен міндеттердің бірдей көлеміне ие болады. Оларды тек шарт қана байланыстырады.
Биліктің ықпал ету әдісі. Бұл әдіс субъектілер бағынышты, тәуелді болған, олардың құқықтары мен міндеттерінің көлемі жоғары тұрған субъекті анықтаған жағдайда экологиялық құқық қатынастарында қолданылады. Айталық, ҚР-сы аумағында табиғат ресурстарын пайдалану жөніндегі барлық құқық қатынастары іс жүзінде мемлекеттік орган беретін рұқсаттың (лицензияның) негізінде жүзеге асырылады, бұл орган осы қатынастың туындауына, өзгеруіне және тоқтатылуына ықпал етеді. Биліктің ықпал ету әдісі табиғат ресурстарын пайдалану жағдайында, кінәлі адамдарды жауапкершілікке тарту жөнінде министрліктер мен ведомстволар басқаруды жүзеге асыру кезінде, бекітілген табиғат қорғау шараларын жүзеге асыру кезінде қолданылады.
Мәжбүрлеу әдісі. Бұл әдіс кінәлі адамды жауапкершілікке тарту жөніндегі қатынастарды реттеу кезінде қолданылады. Бұл әдіс биліктің ықпал ету әдісінің құрамдас бөлігі ретінде толық заңды түрде қарастырылады, себебі кінәлі адам мемлекет белгілеген тәртіп ережесін бұзған кезде құқық қатынасын реттеу болып табылады.
Экономикалық әдіс. Бұл әдістің көмегімен табиғат ресурстарын пайдаланғаны үшін, қоршаған табиғи ортаны ластағаны үшін төлемдерді алу жөніндегі құқық қатынастары реттеледі.
Халықаралық-құқықтық әдіс. Экологиялық қатынастарды реттеудің халықаралық-құқықтық әдісі қажет әдіс, себебі экологиялық құқықпен табиғат ресурстары қорғалады және пайдаланылады, олар бірнеше мемлекеттің аумағы бойынша көшіп отырады. Объектиті құрылым ретінде табиғат кешені мемлекеттерге, құқықтық режимге тәуелді болмайды, бірақ ол табиғат процесстеріне тәуелді болады, олар әр алуан мемлекеттердің аумағы арқылы өтеді. Бір мемлекеттің меншігі болмайтын табиғат объектілері бар, қайта бүкіл адамзатқа тиесілі болады (әлемдік мұхит, ауа, озон қабаты және т.б.). Қазақстан Республикасының заңнамасы бұл жағдайларда қәзіргі халықаралық экологиялық конвенциялар мен шарттарға бағынады. Атап айтқанда осы жағдайларда халықаралық әдіс қолданылатын болады.
Сөйтіп экологиялық құқықта негізгі әдіс ретінде экологияландыру әдісі танылады, қалған әдістер қосымша әдістер болып табылады.
Экологиялық құқықтың басқару механизмдері:
Табиғатты қорғау - табиғаттың өзіндік болмысын сақтау немесе оны қалпына келтіру арқылы табиғи ресурстарды ысырапсыз пайдалану үшін құрылған мемлекеттік жүйедегі қоғамдық шара. Ол әр түрлі тәсілдермен жүзеге асырылады. Соның бірі - айналадағы табиғи ортаны құқықтық қорғау.
Қазақстан Республикасының экология құқығы - айналадағы табиғи ортаны қорғауға байланысты қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық ережеледің жиынтығын зерттейтін оқу пәні немесе ғылым саласы.
Қазақстан Республикасының айналадағы табиғи ортаны қорғау туралы заңы адамның өмірі мен денсаулығы үшін айналадағы табиғи ортаның қолайлы болуына тиісті құқығын қамтамасыз етуге, қазіргі және болдашақ ұрпақтың мүдделерін көздеп, айналадағы табиғи ортаны қорғаудың құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін белгілеуге және адам қызметінің осы табиғи ортаға зиянды ықпал жасауына жол бермеуге, табиғи тепе-теңдікті сактау мен табиғатты ұтымды пайдалану ісін ұйымдастыруға бағытталған.
Республикада айналадағы табиғи ортаны қорғау жөніндегі қатынастар еліміздегі табиғи ортаны жер, жер қойнауы, су, орман, атмосфералық ауаны, жануарлар мен өсімдіктер дүниесін қорғау туралы заңдары мен ол заңдарды қолдану жөніндегі Қазақстан Республикасының Конститутциясы және құқықтық актілермен реттеледі[1].
Ол заңдардың міндеттері:
oo адамның тұруы үшін қолайлы ортаны қамтамасыз ету, табиғи қорларды ұтымды пайдалану, жаңғырту және неғұрлым ұзақ мерзімге сақтау, айналадағы табиғи ортаны сауықтыру мен жақсарту, оған шаруашылық және өзге қызметтің зиянды ықпал жасауына жол бермеу мақсатында табиғи ортаны қорғау жөніндегі қоғамдық қатынастарды реттеу;
oo ортаны қорғау жөніндегі қоғамдық қатынастарды реттеу;
осы қоғамдық қатынастар саласында азаматтардың, кәсіпорындард-ың, мекемелер мен ұйымдардың құқықтарын қорғау;
oo табиғат қорғау заңдарын бұзғаны үшін жауаптылық шараларын белгілу;
oo әр алуан кологиялық жүйелер мен андшафтарды (өңірлерді),бірегей табиғи объектілерді және соларға байланысты мәдени мүраны сақтау;
oo қоғамдық қатынастардың осы саладағы заңдылық және құқықтық тәртібін нығайту.
Осы аталған экологиялық құқықтың қатынастар Қазақстан Республикасының мемлекеттік, қоғамдық ұжымдары мен азаматтардың табиғатты қорғау жөніндегі қызметімен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік экология қызметі оның табиғатты қорғау шаралары жүйесінде қаралады. Олардың ішінде табиғат қорларын есепке алу, бағалау, айналадағы табиғи ортаны қорғау мен пайдалануды басқарудың экономикалық тетіктерін белгілеу (жоспарлау, қаржыландыру, ақы төлеу т.б.), экологиялық заң актілерін қабылдау және оларды қолдану, осы табиғи ортаны қорғау саласында басқару мен бақылау, сараптама жүргізү, ғылыми зерттеу қызметтерін ұйымдастыру, экологиялық кадрлар даярлау, білім, тәрбие беру және бұл салада халықаралық ынтымастықты ұйымдастыру ерекше орын алады.
Айналадағы табиғи ортаның қолайлы жағын анықтап, оны сауықтыруды қамтамасыз ету жөніндегі нысаналы да тиімді қызметін ұйымдастыру үшін республикалық мемлекеттік экологиялық бағдарламасы, облыстардың, қалалар мен аудандардың, экологиялық бағдарламалары әзірленіп жүзеге асырылады. Бұл бағдарламаларды әзірлеу тәртібі белгіленеді.
Экология құқығының негізгі тақырыбы табиғат ресуртарын тиімді пайдалану, ұдайы молайты және қорғау салаларындағы қатынастар болып табылады Ол қатынастар белгілі бір принциптерде жүзеге асырылады. Бұл ретте табиғат қорларын пайдалануды оны қорғаудан, табиғатты қорғауды оны пайдаланудан бөліп алып қарауға болмайды. Бірақ, кейде табиғат қорларының объектілерін пайдаланудың, жаңғыртудың немесе қорғаудың басымдылығы да болуы мумкін.
Экология құқығының жүйесі экологиялық қатынастарды ғылыми түрде салаларға бөліп қараудан туындайды. Оның әр саласы зерттеу тақырыбы институтын құрайды.
Экология құқығының жүйесі әдістемелік жағынан екіге бөлінеді жалпы бөлім және ерекше бөлім.
Жалпы бөлімде қаралған тақырыптар:
экология құқығының түсінігі және тақырыбы, жүйесі;
экология құқығының объектілері мен принциптері;
экология құқығының тарихы және негіздері;
табиғат қорларына мемлекеттің меншік құқығы;
адамзат табиғаттардың табиғаттардың пайдалану құқығы және айналадағы табиғи ортаның қолайлы болуының құқығы;
табиғатты пайдалануды және айналадағы табиғи ортаны қорғауды мемлекеттік басқарудың ұйымдық - құқықтық нысандары;
айналадағы табиғи ортаны пайдалану мен қорғауды мемлекеттік бақылау және қадағалау;
экология туралы заңдарды бұзғаны үшін жауаптылық.
Ерекше бөлімде қаралған тақырыптар:
жердің құқықтық жағдайы және оны қорғау;
жер қойнауының құқықтық жағдайы және оны қорғау;
судың құқықтық жағдайы және оны қорғау;
орманның құқықтық жағдайы және оны қорғау;
атмосфералық ауаны құқықтық қорғау;
жануарлар дүниесін қорғау, оның өсімін молайту және пайдалану;
айрықша қорғалатын табиғат объектілерінің құқықтық жағдайы;
табиғатты халықаралық құқықтық қорғау;
Қазақстан Республикасының аумағы мен оның табиғи байлықтары - жер шарының бір бөлігі. Жер шарындағы табиғи өзгерістердің әсері, атмосфералық ауаның, климаттың өзгеруі және басқа табиғи құбылыстар республикамыздың табиғи ортасына, оның аумағындағы табиғи өзгерістер (мысалы, Арал апаты) ғаламдық табиғи ортаға әсерін тигізбей қоймайды[2].
Қазақстан Республикасы - тәуелсіз ұлттық мемлекет, Біріккен Ұлттар Ұйымының мүшесі. Сол себепті, ол экологияны құқықтық қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастыққа қатысып, айналадағы табиғи ортаны құқықтық қорғаудың халықаралық мәселелерін шешуге атсалысады.
Халықаралық экологиялық заң актілерін қолдап, оны дамытуға қатысады. Өзінің экологиялық заң актілерінің халықаралық заң актілеріне қайшы келмеуін, өз аумағындағы шаруашылық және басқа елдерге зиянды әсерінің болмауын қамтамасыз етеді. Экология құқығы республикамыздың басқа құқық салаларымен тығыз байланысты. Экология құқығы, әсіресе, азаматтық құқық, әкімшілік құқық, қылмыстық құқық ережелерімен астасып жатады. Мысалы, табиғи ортаны қорғау туралы заңдарды бұзғаны үшін тиісті жауаптылықты талап ету аталған құқықтардың баптарында көрсетілген ережелер бойынша жүргізіледі.
Табиғаттың негізгі ресурстарын пайдалану мен қоршаған табиғи ортаны қорғауды мемлекеттік басқару қоғамды әлеуметтік басқарудың бір саласы,яғни ол мемлекеттік экологиялық басқару болып табылады.
Экология саласындағы мемлекеттік қатынастарды басқаруға негіз болатын үш жағдай бар.
Бірінші-ҚР табиғи ресурстардың жеке дара меншік иесі.
Екінші- ҚР халықтың ресми өкілі.
Үшінші- Қоршаған табиғи ортаны қорғау оның адамның өмірі мен денсаулығына қолайлы болуын қамтамасыз ету қызметін атқаратын мемлекет, оның органдары лауазымды адамдарды заң жүзінде белгіленген өкілеттіктері шегінде жүзеге асыру құқығына ие болады.
Мемлекеттік экологиялық басқару табиғи ресурстарды жер, су, орман жер қойнауы, жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің қорларын дұрыс пайдалануды, қорғалуы, табиғи ортаның, оның адам өмірі мен денсаулығына қолайлы болуы саласындағы бағдарламалардың, жоспарлардың және шаралардың орындалуын ұйымдастыру іске асыру болып табылады [3].
Бұл салада мемлекеттік экологиялық басқарудың құқықтық негіздері ҚР Конституциясы Қоршаған табиғи ортаны қорғау уралы заң: жер кодексі, жер қойрауы және минералдық шикізаттарды ұқсату туралы, су, орман кодекстері, жануарлар мен өсімдіктер дүниесі, атмосфералық ауаны қорғау туралы және басқа экологиялық заңдар мен заңдық актілер.
Басқарудың нысандарына заң, шаруашылық, құқық қолданушылық, құқық орындаушылық және құқық қорғаушылық қызметтері жатады.
Басқарудың мақсаты экологиялық бағдарламалардың жоспарлардың және шаралардың орындалуын қамтамасыз ету, қоршаған табиғи ортаны қорғау, табиғи қорларды тиімді пайдалануды және осы салалардағы заңдар ережелерінің бұзылмауын қамтамасыз ету, адам өмірі мен денсаулығына қолайлы жағдай жасау.
Басқарудың осы аталған әдістеріне экологиялық қатынастарды реттеп отыру, түсіндіру, тәрбиелеу, білім беру, экономикалық ынталандыру, экологиялық тәртіп пен ережелерді бұзғаны үшін жазаларды қолдану шаралары жатады.
Экологиялық басқарудың мақсаттарын басшылыққа ала отырып, атқарылатын экологиялық қызметі мынандай түрлерге бөлінеді [4].
ҚР-ң мемлекеттік экологиялық бағдарламасын, облыстардың, қалалардың, аудандардың бағдарламаларын әзірлеп жүзеге асыру.
Қоршаған табиғи ортаны қорғау мен оны пайдалануды басқарудың экономикалық тетігін белгілеу.
Табиғи ресурстарды пайдалануға беру және ақы төлеу тәртіптерін белгілеу.
Табиғи ресурстарды есепке алу, бағалау.
Жалпыға бірдей экологиялық тәрбие мен білім беруді ұйымдастыру.
Қоршаған табиғи ортаның сапасын нормалау.
Табиғи қорларды пайдаланудың экологиялық нормативтерін белгілеу.
Ластайтын заттарды қоршаған табиғи ортаға шығару мен ластаудың және қалдықтарды орналастырудың тәртібін бекіту.
Республикалық табиғат қорғау қорын құру және оның жұмсалу тәртібін белгілеу.
Қоршаған табиғи ортаны пайдалану мен қорғауға мемлекеттік қадағалау және оған бақылау жүргізу.
Мемлекеттік экологиялық сараптама жүргізу.
Төтенше экологиялық жағдай және экологиялық апат аймақтарын белгілеу.
Қоршаған табиғи ортаны қорғау саласында халықаралық ынтымақтастықты ұйымдастыру.
Қоршаған табиғи ортаны қорғау, табиғи ортаның адам өмірі мен денсаулығына қолайлы болуына жағдай жасау туралы заңдар мен заң актілерін дайындау және қабылдау.
Қоршаған ортаны қорғаудың әдістері қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шараларды жоспарлау мен қаржыландыру табиғи ресурстарды пайдаланғаны үшін ақы төлеу, ластағаны үшін ақы төлеу, табиғи ресурстарды қорғау және толықтыру үшін ақы төлеу, қоршаған ортаны қорғау қорларын құру болып табылады. Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шараларды жоспарлау мен қаржыландыру болып, қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шараларды жоспарлау мен қаржыландыру болып, қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шаралар болжамдық құқық және бағдарламалық нысаналық құжаттар мен материалдарда ескеріледі. ҚР әлеуметтік экономикалық дамуын жоспарлаудың жобаларына табылған пайдаланудың әртүрлі бағыттар жөніндегі ұлттық бағдарламалар және тұжырымдамаларға енгізіледі.

1.2 Экологиялық құқықтың құқықтық қатынастардың объектілері мен субъектілері.

Экологиялық құқықтық қатынастардың объектілері дегеніміз олар экологиялық құқықтық нормаларға сәйкес не жөнінде пайда болса, сол экологиялық құқықтық қатынастардың объектісі болып саналады. Осы анықтамаға байланысты экологиялық құқықтық қатынастар, жалпы табиғат немесе қоршаған орта, оның табиғи ресурстары ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, климат және озон қабатын қорғау антропогендік төтенше экологиялық ахуал және экологиялық апаттар және басқа табиғи оқиғалар жөнінде пайда болады. Аталған объектілердің ерекшеліктері бар. Соған орай олар жөнінде пайда болатын экологиялық құқықтық қатынастардың да ерекшеліктері бар. Аталған экологиялық құқықтық қатынастардың объектісі қоршаған орта (табиғат) ерекше қорғалатын аумақтар, жел, су, жер қойнауы, орман емес, орман, немесе өсімдіктері, жануалар дүниесі атмосфералық ауа, және озон қабаты, төтенше экологиялық ахуал және апаттар аймағы құқықтық қатынастар кешенді және жеке - қоршаған ортаны элементі ретінді болуы мүмкін. Экологиялық құқық қатынастарының объектілерінің екі түрлі табиғи ерекшеліктері бар Біріншісі қоршаған орта элементтрінің табиғилығы.
Екіншісі - олардың бір-бірінен экологиялық табиғи байланыстылығы бұл екі ерекшелік экологиялық құқықтық қатынастардың мазмұнына әсер етеді және экологиялық құқықтық қатынастарды реттегенде еске алынады (еске алыынуы тиісті). Мысалы жерді уландыруды қорғау арқылы жер үсіндегі және жер астындағы суларды, өсімдіктер мен жануарлар дүниесін сақтау, қорғау жүзеге асырылады. Судағы жануарларды сақтау үшін судың табиғи тазалығы қажет. Орман алып жатқан жерлерді ластанудан уланудан, қоқыстардан сақтау арқылы орман және орман жеріндегі өсімдіктер дүниесі қорғалады және сақталады. Осы аталған объектілердің осындай жағдайларына байланысты бұл қатынастарда қатысушылардың құқықтары мен міндеттері жөнінде экологиялық құқықтық қатынастар пайда болады. Мұндай қатынастар табиғатты және оны қорғауға байланысты болуы мүмкін олардың ерекшеліктері де бар екені де еске алынады. Экологиялық құқықтық қатынастар объектілерің 4-салаға бөліп қарауға болады:
1. Жалпы қоршаған ортаны пайдалану және қорғау объектісі;
2. Табиғи ресурстар-жер, жер қойнауы су, орман және басқа өсімдіктер дүниесі, атмосфералық ауа климат және жердің озон қабаты;
3. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар объектілер;
4. Төтенше экологиялық ахуал немесе апат, төтенше экологиялық жағдай аумақтары.
Жалпы қоршаған ортаны пайдалану мен қорғау, экологиялық құқықтық қатынастардың объектісі есебінде қоршаған ортаны қорғау туралы заңда кешенді қаралған. Бұл заңда басқа экологиялық құқықтық қатынастардың объектілерінде кездейспейтін, ерекше құқықтық қатынастар бар. Мысалы, қоршаған орта мен табиғи ресурстардың мемлекеттік мониторингі, қоршаған ортаның өндірістік мониторингі қоршаған ортаның қорғаудың экономикалық тетіктері жөніндегі қатынастар, қоршаған ортаның сапасын нормалау, қоршаған ортаны қорғау саласындағы стандарттау мен сертификаттау, шаруашылық және өзге экономикалық аудит, қоршаған ортаны қорғау саласындағы дауларды шешу, қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды бұзғаны үшін жауапкершілік, қоршаған ортаны қорғау саласындағы халқаралық ынтымақтастықтар бар. Табиғи ресурстар экологиялар құқығы қатынастарының негізгі немесе бас объектісі. Бұл қатынастар біртектілігіне байланысты жер құқықтық қатынастарға, су құқығы қатынастарға орман құқығы қатынастар басқа, өсімдіктер дүниесі туралы құқықтық қатынастарға, жануарлар дүниесі туралы құқықтық қатынастарға бөлінеді. Қазақстан Республикасының Жер туралы Жануарлар дүниесі туралы заңдары, Жер қойнауы туралы Жарлық су және орман кодекстері осы саладағы кешенді экологиялық құқықтық қатынастарды реттейді. Бұл құқықтық қатынастардың объектілері әр қайсысы жеке - жеке экологиялық құқық қатынастарының объектілері есебінде қарауы мүмкін. Мысалы, ҚР қоршаған ортаны қорғау саласындағы құқықтары мен міндеттерін, мемлекеттік өкімет кен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қоршаған ортаны қорғау саласындағы құзіреттерін, табиғи ресурстар мен табиғат пайдалануды,табиғи ресуртарды пайдалану және қоршаған ортаны қорғау жөніндегі қызметті лицензиялауды өз алдына құқықтық реттеу объектісі ретінде жеке- жеке қараған [5].
Бірақ экологиялық құқық нормаларының кейбір экологиялық құқықтық қатынастарды салалық құқық нормаларының ретейтін қатынастарына қатысты болуы мүмкін. Ондай нормаларды өтпелі нормалар деуге де болады. Мысалы, табиғи ресурстарға меншік құқығы табиғат пайдаланушылардың және қоғамдық бірлестіктердің құқықтары мен міндеттері, мемлекеттік үкімет пен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құзіретті және салалық жер, жер қойнауы, орман және басқа табиғи ресурстардың объектілері есебінде(109-бап). Жердiң жай-күйiне әсер ететiн, үйлердi (құрылыстарды, ғимараттарды) және басқа да объектiлердi жобалау мен пайдалануға беруге қойылатын экологиялық, санитариялық-гигиеналық және өзге де арнайы талаптар:
Жердiң жай-күйiне терiс ықпал ететiн жаңа және қайта құрылатын үйлердi (құрылыстарды, ғимараттарды) және басқа да объектiлердi орналастыру, жобалау мен пайдалануға беру кезiнде, жаңа техника мен технологияларды енгiзу кезiнде жердi қорғау жөнiндегi iс-шаралар көзделуге және жүзеге асырылуға, экологиялық, санитариялық-гигиеналық және өзге де арнайы талаптардың (нормалардың, ережелердiң, нормативтердiң) сақталуы қамтамасыз етiлуге тиiс.
Жердiң жай-күйiне жасалатын терiс әсердi және жердi қорғау жөнiнде көзделген iс-шаралардың тиiмдiлiгiн бағалау мемлекеттік экологиялық сараптаманың, өзге де мемлекеттiк сараптамалардың нәтижелерi бойынша жүргiзiледi, олардың оң қорытындысы болмайынша, жаңа техника мен технологияларды енгiзуге, жердi мелиорациялау бағдарламаларын жүзеге асыруға, үйлер (құрылыстар, ғимараттар) және басқа да объектiлер салуды (реконструкциялауды) қаржыландыруға тыйым салынады. ҚР-ның экологиялық құқығы -- айналадағы табиғи ортаны қорғауға байланысты қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық ережелердің жиынтығын зерттейтін оқу пәні немесе ғылым саласы. Экологиялық құқықтың мәні -- бұл экологиялық-құқықтық нормалардың қолданылу саласында қалыптасатын тарихи тұрғыда қазіргі және болашақтағы ұрпақтар мүдделері үшін қоршаған ортаны сақтап қалу мақсатында табиғи объектілерді сақтау, жақсарту, қалпына келтіру, тиімді пайдалану тұрғысында міндетті түрде мемлекеттің қатысуы жағдайында азаматтар мен ұйымдар арасындағы өндірістік қатынастармен байланысты болуы. Экологиялық қатынастар дегеніміз -- бұл объектісі табиғат пен оның құрамындағы элементтер болып табылатын қатынастарды айтамыз. Құқықтың объектілері дегеніміз -- айналадағы табиғи ортаны құрайтын, адамның тіршілік қажеттіліктеріне жұмсалатын табиғи ресурстар мен адамдардың экологиялық денсаулығы мен өмірін айтамыз [6].
Экологиялық қатынастар субъектілеріне мыналар жатады:
1. Қазақстан Республикасы, себебі біздің мемлекетіміз табиғат ресурстарының меншік иесі болып табылады.
2. Шетелдік мемлекеттер -- Қазақстанның табиғат ресурстарын пайдалану мәселелері бойынша экологиялық қатынастардың субъектілері болып табылады, республикаға табиғи ортаға келтірген залалы үшін жауап береді (шекаралық су объектілері бойынша бірлесіп су пайдалануы және т.б.).
3. Заңды тұлғалар.
4. Жеке тұлғалар.
Құқық саласының принциптерімен негізгі басшылыққа алатын ережелер танылады, оларға сәйкес белгілі бір қатынастар реттеледі.
ҚР-ның Қоршаған ортаны қорғау туралы заңында былай делінген: қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты ұтымды пайдалану мына принциптер негізінде жүзеге асырылады:
- адамның өмірі мен денсаулығын қорғаудың басымдығы, халықтың өмірі, еңбегі мен демалысы үшін қолайлы қоршаған ортаны сақтау және қалпына келтіру;
- ҚР-ның нарықтық қатынастар жағдайында тұрақты дамуға көшуі, адамдардың қазіргі және болашақ ұрпақтарының салауатты және қолайлы қоршаған ортаға деген қажеттіктерін қанағаттандыру мақсатында қоршаған ортаның әлеуметтік-экономикалық міндеттері мен проблемаларын теңдестіре отырып шешу;
- экологиялық жағдайы қолайсыз аймақтардағы экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және бұзылған табиғи экологиялық жүйелерді қалпына келтіру;
- табиғат ресурстарын ұтымды пайдалану және молықтыру;
- биологиялық алуан түрлілікті және экологиялық, ғылыми және мәдени жағынан ерекше маңызы бар қоршаған орта объектілерін сақтауды қамтамасыз ету;
- қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды мемлекеттік реттеу мен мемлекеттік бақылау, оларды бұзғаны үшін жауапкершіліктің ымырасыздығы;
- қоршаған ортаға нұсқан келтіруге жол бермеу, қоршаған ортаға ықпал ету мүмкіндігін бағалау;
- халықтың, қоғамдық бірлестіктер мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қоршаған ортаны қорғау саласына белсенді түрде және демократиялық жолмен қатысу;
- халықаралық құқық негізінде қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастық принциптерін сақтау негізінде жүзеге асырылады.
Адамзат өркениеті дамуының бүкіл тарихы көрсетіп отырғандай кез келген мемлекеттің қатардағы адамдарының әл-ауқаты, ең алдымен оларды қоршаған табиғи ортаның қауіпсіздік дәрежесіне байланысты екендігін анық көрсетіп отыр. Бұл орайда ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында атап айтылғандай, осынау қарапайым шындықты әр адамның түсінуі аса маңызды.
XX ғасыр ел қауіпсіздігінің ішінде әскери қауіпсіздіктің басымдығымен сипатталды. Ал, жаңа ғасырда ұлттық қауіпсіздік әскери емес факторлардың әсерінің басымдығымен байқалуда. Солардың ішінде экологиялық фактордың орны, әрине, ерекше.
Ұлттық қауіпсіздік еліміздің даму бағытындағы басым бағыттардың бірі. Экологиялық қауіпсіздік - ұлттық қауіпсіздіктің стратегиялық негізгі құрам бөлігі.
Мемлекетіміз тәуелсіздік алғаннан кейін, 1996 жылы 30 сәуірде Президенттің Өкімімен "Қазақстан Республикасы экологиялық қауіпсіздігінің тұжырымдамасы" мақұлданды. Бұл экологиялық қауіпсіздіктің жай-күйіне бағытталған алғашқы арнайы құқықтық құжат болды. Бұл тұжырымдама экологиялық ахуалды жақсарту үшін атқарылатын шаралардың басымдықтарын, шарттарын, негіздерін, ерекшеліктерін, принциптерін, стратегиялық мақсаттар мен міндеттерді белгілеп берді. Тұжырымдама аясында бірқатар құқықтық шаралар іске асырылды. Дегенмен де аталған тұжырымдамада көрсетілген бірқатар құқықтық талаптар іске асырылмай отыр:
1.Қоршаған ортаны қорғауды және табиғат пайдалануды басқару жүйесінің тиімді шешілмеуі. Дәлірек айтқанда, қоршаған ортаны қорғау органдарының жергілікті атқару немесе басқа да органдардан тәуелсіздік мәселесі шешілмейінше, бұл бағыттағы қандай да бір өзгеріс өз нәтижесін бермейді. Жергілікті және орталық атқару органдары үшін экологиялық мүддеден экономикалық мүдде басымдығы жоғары болып отыр. Бұған біздің заңдарымыз да мүмкіндік береді. Заң ешқашанда өздігінен жүзеге аспайды. Заңның орындалуы оны талап етуші субъектінің әрекетіне байланысты. Сон-дықтан қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық негіздерінің тиісті қоғамдық қатынастар мазмұнына сай орындалуы, оған күштеуші негіз болатын мемлекеттік басқару органдарынын, сәйкестілік жүйесінің қалыптасуына тікелей байланысты.
Бұл мәселелерді оңтайлы шешудің тиімді ұсыныстары мен теориялық қағидалары профессор Д. Байделдиновтың еңбегінде ("Правовой механизм государственного управления в области экологии". Алматы, 1998) өте жан-жақты тұжырымдалған.
2. Реттеуші экологиялық заңдар мен тиісті қоғамдық қатынастар мазмұнынын, сәйкессіздігінің нәтижесінде құқық нормаларының декла-рациялық сипат алуы.
Қандай да бір қоғамды заңға негіздеп құру, дамыту мүмкін емес. Керісінше заң қоғам ерекшелігіне негізделіп, оның дамуына ықпал жасап отыруы қажет.
Бұл жерде сапа көрсеткіші тиісті қоғамдық қатынастардың реттелу нәтижесімен бейнеленеді.
Заңның тиісті қатынастар ерекшелігімен үндесуі ғана тиімді нәтижеге қол жеткізетіндігі ғалымдар тарабынан нақты тұжырымдалған. (Мухитдинов Н.Б. Проблемы совершенствования природо-охранительного законодатель-ства и правотворческий процесс. Алматы, 1997).
Әрқашанда тиімді заңдар болуы үшін, ол заң тиісті қоғамдық қатынастардың ерекшеліктеріне сай мазмұнда болуы қажет. Сонда ғана құқықтық реттеу өз нәтижесін береді, заңдар тиісті заңдық күшке ие болады.
3.Экологиялық қауіпсіздік - қоршаған ортаны қорғау туралы заңдардың оң нәтижесі. Бұл нәтижеге қол жеткізуде 4 экологиялық жауапкершілік институтының алар орны ерекше.
Біздің құқықтық жүйеде экологиялық жауапкершіліктің көптеген жетілмеген теориялық және практикалық мәселелері көп. Тиісті жауапкершілік көрсетілген нормативтік актілердің өзі бағытталған құқық бұзушылардың мазмұнымен мүлдем сәйкессіз. Әкімшілік жауапкершілік санкциялары өте жұмсақ тұрғыда қарастырылған. Материалдық жауапкершіліктің тетіктері жетілдірілмеген. Мұндай құқықтық база елдің экологиялық қауіпсіздігі мәселелерің шеше алмайды.
Жауапкершілік нормалары басқа нормалардың іс жүзіндегі орындалу мүмкіндігінің негізгі тетігі. Экологиялық заңдарды бұзудың салдарынан келтірілген материалдық жауапкершілікті өтеудің басқа да заң бұзушылықтан келтірілген материалдық жауапкершіліктен өзіндік ерекшелігі бар. Аталмыш бағытта да соңғы кездері нәтижелі табыстарға жеткен теориялық зерттеулер бар (Әбдірайымов Б. Экологиялық зиян: сипаттамасы, денсаулыққа әсері, сот арқылы өтелуі. Алматы, 2001).
Елдің экологиялық қауіпсіздігі, азаматтардың бұл құқықтарының сақталуы -өркениеттіліктің ажырамас белгісі. Осыған орай жауапкершілік институтын жетілдіру туралы бірнеше ғылыми еңбектер жазылып, маңызды тұжырымдар жасалған. Осы тұжырымдарды іс жүзіне асыру, заң шығару ба-рысында оны пайдалану, яғни жоғарыда көрсетілген үш мәселенің құқықтық тұрғыдағы міндеттерін шешу экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің оң жетістіктері болар еді.
Қоршаған органың тазалығы жалпыға ортақ проблема. Сондықтан да дүниежүзілік қоршаған ортаны қорғау күнін мерекелеуге жалпы көпшілік ерекше деп қояды [7].
Шымкент қасындағы орталық саябақта осы мерекеге арналған салтанат болып өтті. Салтанатта ауа, су тазалығы, жалпы қоршаған ортаны қорғау проблемалары жайлы көптеген әңгімелер айтылды. Мұнда сондай-ақ қаладағы түрлі мектептер, басқа да мекемелер өздерінде ұйымдастырылған табиғи орталықтарда өсірген өсімдіктерінің үлгілерін әкеліп, көрме ұйымдастырды. Басқа да мерекелік шаралар өтті. Халық аса көп жиналған орталық саябақ сол күні ән-күйге бөленіп тұрды.
Алғашқы экология терминін -1886 жылы Австрия ғалымы, өсімдіктану және жануартану ғылымдарымен терең айналысқан талантты биолог әрі дәрігер Э.Геккель ағзалар мен оны қоршаған ортаның, яғни мекен-жайы немесе "тұрағы Экос деп аталатындықтан бұл байланыстылықты зерттейтін ғылымды экология деп атауды ұсынды. Сонымен, Экология дегеніміз тірі ағзалардың бір-бірімен байланысын және олардың қоршаған ортамен қарым-қатынасын, табиғатты тепе-теңдік заңдылықтарын зерттейтін ғылым деп тұжырымдалды.
Дегенмен XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың бас жағында жаңадан биологиядан өз еншісін алып шыққан экология ғылымы даңғыл, дара жолмен жүріп дамып кете алмады. Бұл ғылымның қайта көтерілуі, оның қажеттілігі XX ғасырдың екінші жартысынан басталған еді. Жер бетін қамтыған экологиялық дағдарыстар мен экологиялық алаттар жане онан туындаған экологиялык зардаптарға байланысты экология ғылымының қажеттіліп-анық айқындала бастады. Түсініктірек болу үшін тепе-теңдік зандылықтарын талқылап көрейік. Мысалы, сіз байқамай аяғы.ңызбен бір жәндікті таптап тастасаңыз, онда сіз тепе-теңдік заңдылығына зардап келтірдім, жер экологиисына жарә салдым, тіршілік экологиясына өшпейтін тыртық танба қалдырдым деп түсінуіңіз керек. Себебі, сіздің жаншып кеткен жәндігіңіз кейбір өсімдікгерді ұрықтандыратын болса, онда олар ұрықтанбайды, өспейді. Болашақта жойылып, жоғалып кетуі мүмкін. Олай болса сол өсімдікті азыққа айналдырған бір жануарлар түрі мен тобы жоне олармен қоректенетін жыртқыштар тобы жойылады. Осылай экологиялық зардаптың әсерінен қоректік тізбектік төменгі сатысынан бастап продуценттер, консументтер және редуценттердің белгілі бір тобы жойылып, жер бетінен жоғалады. Бұл жай түсінікті болу үшін келтірілген мысал, ал іс жүзінде мұндай қасіретті тағдырлар күнделікті өмірде өте көп кездесіп, тіршілігімізде кеңінен тарап отыр. Атап айтқанда, қазақтың киелі аңы -киіктің адам өмірінде өте үлкен маңызы бар. Оның еті аса сіңімді, өте жеңіл шипалы тағамға жатады. Терісі құнды шикізат. Киік мүйізінен адам ағзасына күш пен қуат беретін, жандандыратын, көптеген ауруларға ем болатын керемет дәрі - пантокрин алынады. Тіпті киіктің тұяғын отқа жағып, оның күлін денеге жақса, теміреткі т.б. тері аурулары жазылып кетеді екен. Осындай бағалы байлық, киелі киік бүгінгі күні құрып кету қаупінде тұр. Оның жойылуына ықпал етіп отырған үлкен себеп, негізгі зардап - экологиялық сауатсыздықтан туындауда. Кейінгі кезде жыртқыштармен күрестің мүлдем жойылуына байланысты қасқырлардың шектен тыс көбейіп кетуіне жағдай жасалынған. Қазіргі кезде елімізде қасқырлар саны 100 мыңнан астам екендігі анықталды. Осыған байланысты жыртқыш пен оның жемтігі арасындағы қоректік қарым-қатынас өзгеріп, экологиялық заңдылық бұзылған. Киік санының кемуінің тағы бір себебі тұз қасқырларымен бірге адам қасқырларының қастандығы болып отыр. Себебі киік мүйізі шетелге сатылып жатыр. Баюды көздеген экологиялық сауатсыз саудагерлер оның мүйізін алу үшін еркек текелерін атып, олардың санын күрт кемітіп жіберген. Бұл күнде киіктің әрбір 1000 ешкісіне 1-2 текеден ғана келеді екен. Экологиялық зандылыққа байланысты мұндай қатынаста киік саны кемімесе, көбеймейді, жойылмаса, жоғарыламайды. Атап айтқанда 1998-2001 жылдары киіктердің кем лақтағаны анықталды.
1999 жылы Табиғи росурстар және қоршаған ортаны қорғау мииистрлігінің ұсынысымен киіктерді қорғау жөнінде Үкімет арнаулы қаулы қабылдады. Осы қаулыны іс жүзіне асыру адамдардың саналылығы мен экологиялық сауаттылығына байланысты жүргізіледі.
Қазақстан өзінің экологияльіқ проблемаларының күрделілігі жағынан ТМД елдері мен Шыгыс Еуропзда алдыңғы орындарда. Негізгі қауіп-қатерлерге қалалар мен өнеркәсіп орталықтарындағы атмосфераның, жер бетіндегі және жер астындағы сулардың, қоршаған ортаның өнеркәсіп және тұрмыс қалдықтарынан шыққан қатты заттармен, химиялық және радиациялық улы заттармен ластануы жатады.
Республика үшін ең қатерлі қауіп -қоршаған ортаның радиоактивті элементтермен ластануы болып отыр. Бұрынғы КСРО-ның әскери-өнеркәсіптік кешендерінің Қазақстандағы 40 жыл бойғы бүлдіру іс-әрекетінің барысында жүргізілген 470 ядролық жарылыс 19 млн. гектардан астам жерді шаруашылық айналымнан шығарды. Бүгінгі күндері Атырау, Маңғыстау т.б. жерлермен қатар Оңтүстік Қазақстанның кейбір аудандары радиоактивтермен ластанудың жекелеген ошақтарына айналғаны белгілі[8].
Соңғы жылдары қоршаған ортаның ластануына байланысты көптеген ауру түрі пайда болды. Соның ішінде бұрыннан белгілі рак пен аллергия секілді дерттермен қоса адам ағзасының иммунитетінің әлсіреуі, сондай-ақ бұрын белгісіз сырқат түрлері өтек алды. Әсірсе әйелдердің кемтар бала тууы жиілей түсті.
Адам құрлық бетінің 55% ланшафтын өзгеріп жіберді. Осының салдарынан кен қазылған жерлерді өндіріс қалдықтары басыптың далалар эрозияланып көптеген жерлер сортандалып, батпақталып барады. Алғашқы қауымдық құрылыста биосфераға шамамен 10 млн-дай адамның ант-ропогендік факторы әсер еткен болса, бүл күнде 6 миллиардтан астам адам антропогеңдік факторды құрап олардың әсері 500-600 есе артып отыр. Сондықтан экологиянын биотикалық факторларының, оның ішінде айрықша айқындалып тұрған антропогендік факторлардың маңызын терең түсінуіміз керек. Түсінбеген немесе немқұрайлылық жасаған жағдайда экологиялық заңдылықтар бұзылады. Онымен санаспау орны толмас олқылықтар туғызуы мүмкін. XXI ғасырға алғашқы қадам басқан кезеңде мемлекетіміз ұсынып отырған жаңа экологиялық білім бағдарламасы қоғамның барлық құрылымынан қолдау тауып отыру керек. Экологияны жақтамау, экологиялық біліы бағдарламасын қолдамау бұл болашағымызды болымсыздыққа, келешегімізді келеңсіздікке тартқылау табиғат тағдырын тәлкек ету болып саналатыны сөзсіз. Сондықтан қоршаған ортаны қорғайтын, табиғатты аялайтын экологиялык салауатты саналы азамттарды тәрбиелеу әрбір жоғарғы оқу орындарының басты және негізгі міндеті болып табылуы тиіс."Измаш, "Металлист", "Гаярия" тәрізді автомобиль жөндеу шеберханалары ақаулы көліктерді жөндеп шығарарда олардың айналадағы қоршаған ортаны ластамауын, табиғат қорғау зяңдылықтарын сақтауды да назарларына алулары тиіс. Өкінішке орай автомашина жөндейтін шеберханалар бұл меселеге жете көңіл бөлмей жүр. Көп ретте олар автомашиналарды тезірек жөндеп шығаруға көңіл бөлгенде, ең ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.