Жеке кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудың құқықтық мәселелері
Мазмұны
Аннотация
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер 4
Анықтамалар 5
Белгілер мен қысқартулар 6
Кіріспе 7
1. Жеке кәсіпкерлік кәсіпкерліктің нысаны ретінде 12
1.1 Жеке кәсіпкерліктің түсінігі мен мәні 12
1.2 Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша жеке кәсіпкерліктің нысандары 33
2 Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша жеке кәсіпкерлік нысанындағы кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудың мәселелері 53
2.1 Жеке кәсіпкерлердің құқық қабілеттілігін жүзеге асырудың және оны заңнамалық реттеудің өзекті мәселелері 53
2.2 Жеке кәсіпкерлікті тоқтатудың нысандары. Жеке кәсіпкердің банкроттығы 69
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
78
82
Аннотация
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер 4
Анықтамалар 5
Белгілер мен қысқартулар 6
Кіріспе 7
1. Жеке кәсіпкерлік кәсіпкерліктің нысаны ретінде 12
1.1 Жеке кәсіпкерліктің түсінігі мен мәні 12
1.2 Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша жеке кәсіпкерліктің нысандары 33
2 Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша жеке кәсіпкерлік нысанындағы кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудың мәселелері 53
2.1 Жеке кәсіпкерлердің құқық қабілеттілігін жүзеге асырудың және оны заңнамалық реттеудің өзекті мәселелері 53
2.2 Жеке кәсіпкерлікті тоқтатудың нысандары. Жеке кәсіпкердің банкроттығы 69
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
78
82
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің экономикалық жүйесінде мемлекеттік тәуелсіздігімізді алған сәттен басталған түбегейлі өзгерістер әлеуметтік бағыттағы нарықтық экономиканы құрудың қажеттігін туғызып, мүлдем жаңа қоғамдық қатынастарды қалыптастыруды талап етті. Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуі - экномикалық тұрғыда дамудағы уақыт талабы еді. Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан жолы – 2050: "Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ" деп аталатын Қазақстанның келешекте гүлденіп дамуының ұзақ мерзімді басымдықтарын анықтаған халыққа арнаған жолдауында біздің еліміздің алдына қоятын басты мақсаты: ұлттық бірлік, әлеуметтік әділдік, барша қазақстандықтардың экономикалық жоғары деңгейдегі ахуалы тән тәуелсіз, гүлденген және саяси тұрақты Қазақстанды құру болып табылатындығын атап өтеді\ 1\. Қоғамның бірлігі мен ішкі тұрақтылығының маңызды құрамдас бөлігі ретінде болу қажеттігін де баса көрсетеді.
Кәсіпкерлік, тұтас алғанда, ауылдық жерлерде де жақын арадағы онжылдықта нарықтық құрылымдарға қосымша күш беретін және инфраструктуралар сұрақтары мен әлеуметтік мәселелер айрықша мәнге ие салаға айналуы тиіс. Қазіргі таңдағы қоғамымызда жұмыссыздық кедейлік, зейнетақы мен төлемақылардың төмен мөлшері, тағы басқа толып толып жатқан әлеуметтік мәселелердің өз шешімін тиісінше таппай жүргені жасырын емес. Осындай мәселелерді шешудегі мемлекеттің мақсаты болып азаматтарға, шаруалар мен ауылдық жердің тұрғындарына кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруына қажетті құралдармен қамтамасыз етудің де мәселелері басты назарда болуы қажет.
Жаңа экономикалық қатынастырды қалыптастыру барысында біздің дербес мемлекетіміздің қоғамдық өміріндегі пайда болып жатқан құрылымдарды қаржылық және құқытық қамтамасыз етудің мәселелері өте өткір туындап отырғаны белгілі. Бүгінгі күні, меншік қатынастарына қатысты реформалар, шаруашылық субъектілерінің ұйымдастыру-құқықтық нысандарының көп түрлілігі, кәсіпкерлік қызмет еркіндігі қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу әдістерінің елеулі тәжірибеде де, теориялық тұрғыда да құқықтық реттеуде шынайы демократиялық қағидалар басшылыққа алынады, атап айтқанда, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру саласында Қазақстан Республикасының барлық азаматтарының тең мүмкіндіктері қағидасы және кәсіпкерлік еркіндік қағидасы.
Нарықтық экономиканы кәсіпкерлік қызмет еркіндігі қағидасынсыз елестету мүмкін емес. Аталған қағида Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабында баян етілген: «Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алған кандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады. Меншікке, оның ішінде мұрагерлік құқығына заң мен кепілдік беріледі. Соттың шешімінсіз ешкімді де өз мүлкінен айыруға болмайды. Заңмен көзделген ерекше жагдайларда мемлекет мұқтажы үшін мүліктен күштеп айыру, оның кұны тең бағамен өтелген кезде жүргізілуі мүмкін. Әркімнің кәсіпкерлік кызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік кызмет үшін еркін пайдалануға кұкығы бар»\ 2 \. Сонымен, еліміздің негізгі Заңының
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің экономикалық жүйесінде мемлекеттік тәуелсіздігімізді алған сәттен басталған түбегейлі өзгерістер әлеуметтік бағыттағы нарықтық экономиканы құрудың қажеттігін туғызып, мүлдем жаңа қоғамдық қатынастарды қалыптастыруды талап етті. Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуі - экномикалық тұрғыда дамудағы уақыт талабы еді. Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан жолы – 2050: "Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ" деп аталатын Қазақстанның келешекте гүлденіп дамуының ұзақ мерзімді басымдықтарын анықтаған халыққа арнаған жолдауында біздің еліміздің алдына қоятын басты мақсаты: ұлттық бірлік, әлеуметтік әділдік, барша қазақстандықтардың экономикалық жоғары деңгейдегі ахуалы тән тәуелсіз, гүлденген және саяси тұрақты Қазақстанды құру болып табылатындығын атап өтеді\ 1\. Қоғамның бірлігі мен ішкі тұрақтылығының маңызды құрамдас бөлігі ретінде болу қажеттігін де баса көрсетеді.
Кәсіпкерлік, тұтас алғанда, ауылдық жерлерде де жақын арадағы онжылдықта нарықтық құрылымдарға қосымша күш беретін және инфраструктуралар сұрақтары мен әлеуметтік мәселелер айрықша мәнге ие салаға айналуы тиіс. Қазіргі таңдағы қоғамымызда жұмыссыздық кедейлік, зейнетақы мен төлемақылардың төмен мөлшері, тағы басқа толып толып жатқан әлеуметтік мәселелердің өз шешімін тиісінше таппай жүргені жасырын емес. Осындай мәселелерді шешудегі мемлекеттің мақсаты болып азаматтарға, шаруалар мен ауылдық жердің тұрғындарына кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруына қажетті құралдармен қамтамасыз етудің де мәселелері басты назарда болуы қажет.
Жаңа экономикалық қатынастырды қалыптастыру барысында біздің дербес мемлекетіміздің қоғамдық өміріндегі пайда болып жатқан құрылымдарды қаржылық және құқытық қамтамасыз етудің мәселелері өте өткір туындап отырғаны белгілі. Бүгінгі күні, меншік қатынастарына қатысты реформалар, шаруашылық субъектілерінің ұйымдастыру-құқықтық нысандарының көп түрлілігі, кәсіпкерлік қызмет еркіндігі қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу әдістерінің елеулі тәжірибеде де, теориялық тұрғыда да құқықтық реттеуде шынайы демократиялық қағидалар басшылыққа алынады, атап айтқанда, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру саласында Қазақстан Республикасының барлық азаматтарының тең мүмкіндіктері қағидасы және кәсіпкерлік еркіндік қағидасы.
Нарықтық экономиканы кәсіпкерлік қызмет еркіндігі қағидасынсыз елестету мүмкін емес. Аталған қағида Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабында баян етілген: «Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алған кандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады. Меншікке, оның ішінде мұрагерлік құқығына заң мен кепілдік беріледі. Соттың шешімінсіз ешкімді де өз мүлкінен айыруға болмайды. Заңмен көзделген ерекше жагдайларда мемлекет мұқтажы үшін мүліктен күштеп айыру, оның кұны тең бағамен өтелген кезде жүргізілуі мүмкін. Әркімнің кәсіпкерлік кызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік кызмет үшін еркін пайдалануға кұкығы бар»\ 2 \. Сонымен, еліміздің негізгі Заңының
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан жолы – 2050: "Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ" атты Жолдауы, 20014 ж. 29-қаңтар
2. ҚР Конституциясы 1995 ж. 30 тамыз.
3. ҚР «Шарушылық (фермерлік) қожалығы туралы» Заңы 1998 ж. 31
наурыз
4. ҚР Азаматтық кодексі 1994 ж. 27-желтоқсан.
5. Шакен А.Ш., Ақтымбаева Ә.С. Туризмдегі кәсіпкерлік іс-әрекет негіздері. Алматы: Қазақ университеті, 2010. –90 б.
6. ҚР Азаматтық іс жүргізу кодксі 1999 ж. 13-шілде
7. ҚР Салық кодексі 2001 ж. 12-маусым
8. ҚазССР «Қаз ССР-інде шарушылық қызметтің еркіндігі және
кәсіпкерліктің дамуы туралы» 1990-жылғы 11-желтоқсандағы Заңы.
9. ҚР «Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы» Заңы 1992 ж. 4
маусым
10. ҚР «Лицензиялау туралы» Заңы 1995 ж. 17 сәуір
11. ҚР «Лицензиялау туралы» Заңы 2007 ж. 11қаңтар
12. ҚР «Банкроттық» Заңы 1997 ж. 21 қантар
13. ҚР «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңы 1997 ж. 19 маусым
14. ҚР «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңы 2006 ж. 31 қаңтар
15. ҚР «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауы туралы» Заңы 1997 ж.
19 маусым
16. ҚР «Шарушылық (фермерлік) қожалығы туралы» Заңы 1998 ж. 31
наурыз
17. ҚР «Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының
мәртебесі туралы» Заңы 1998 ж. 30 маусым.
18. ҚР «Неке және отбасы туралы» Заңы 1998 ж. 17 желтоқсан.
II. Мақалалар және монографиялар:
19. Ахметбекова С. А. Предприниматель как участник гражданского
оборота // Вестник КазГУ №3 2000 г.
20. Басин Ю. Г. , Фурсов В. Т. Основы бизнеса в условиях рыночной
экономике Казахстана А: 1992 г.
21. Балкен М. Проблемы банкротства индивидуальных
предпринимателей. // Правовая реформа в Казахстане №4 2000 г.
22. Беляева 3. С. Крестьянское (фермерское) хозяйство как субъект
гражданского права. Учебное пособие. Субъекты гражданского права отв. ред. Абова Т.Е. -М: Институт государства и права РАН 2000 г.
23. Бекназарова А.Т. Современное состояние, тенденции и перспективы
развития предпринимательства в РК // Вестник КазНУ №4 2002 г.
24. Бажкенова Р. Защитим права предпринимателя // Фемида №12, 2004 г.
25. Григоренко С. Проблемы гражданско-правового статуса
индивидуального предпринимателя. // Хозяйство и право № 5 1999 г.
26. Джандосов С. У. Крестьянские хозяйство: каким ему быть? //
Экономика и жизнь №7 2005 г.
27. Жилинский С. Э. Предпринимательское право (правовая основа
предпринимательской деятельности) учебник для ВУЗОВ. М: Изд.
«НОРМА» 2000 г.
28. Жетпысбаев Б. Аграрное право РК. Учебник. Казахстанский
институт правоведения и международных отношений. А:
«ДАНЕКЕР» 2000 г.
29. Иванов А. Б. Государственному регулированию
предпринимательства - правовую основу // Юрист №7. 2004 г.
30. Ермаков В. Как стать индивидуальным предпринимателем,
Библиотечка предпринимателя. А: «Центр обслуживания
предпринимателей Секрет+Сервис» 2000 г.
31. Климкин С. И. Вопросы читателей: простое товарищество //
Предприниматель и право №5-6 1997 г.
32. Климкин С. И. Правовые формы предпринимательства в РК. учебное
пособие, А: «БАСПА» 1997 г.
33. Кусаинова Л. А. Право землепользования крестьянских фермерских
хозяйств в РК (историко-правовой анализ), учебное пособие, Акмола
1998 г.
34. Нам Г. Новая инициатива Президента РК по поддержке малого
бизнеса // Предприниматель и право №16 1999 г.
35. Олейник О. М. Предпринимательское (хозяйственное) право, том 1,
учебник, М: «ЮРИСТ» 1999 г.
36. Романкова И.В. Правовое регулирование предпринимательской
деятельности граждан в РК Автореферат А: 1996 г.
37. Ручкина Г. Ф. Конституционные основы предпринимательства в
России // Конституционное и муниципальное право №4. 2002 г.
38. Рудецких А. Шишкина А. Поддержка малого предпринимательства
со стороны государства //Вестник предпринимателя №5 2001 г.
39. Романкова В. А. Процедура приобретения правового статуса
индивидуального предпринимателя // Актуальные проблемы
гражданского права. Материалы ежегодной республиканской
научно-практической конференции аспирантов и соискателей. А.
февраль 2005 г.
40. Сулейменова М. К. Покровский Б. В. Худяков А. И. Жакенов В. А.
Право и предпринимательство в РК. учебное пособие, А: «Жеты
жаргы» 1994 г.
41. Суханова Н.Т. Взаимоотношения предпринимателя и государством //
Зангер№12. 2005 г.Сафинов К. Б. Роль правительства в формировании предпринима-
тельской среды // Предприниматель и право №11, 17, 2002 г.
42. Ташенова С. Совместное предпринимательство // Внешнеэкономи-ческая деятельность в Казахстане №10 2000 г.
43. Устюкова В. В. Правовое положение крестьянского (фермерского) и
личного подсобного хозяйства в условиях аграрной реформы - М:
Институт государства и право РАН 2000 г.
44. Хруцкий В. Е. Как стать предпринимателем // США экономика,
политика, идеология №9 1992 г
1. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан жолы – 2050: "Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ" атты Жолдауы, 20014 ж. 29-қаңтар
2. ҚР Конституциясы 1995 ж. 30 тамыз.
3. ҚР «Шарушылық (фермерлік) қожалығы туралы» Заңы 1998 ж. 31
наурыз
4. ҚР Азаматтық кодексі 1994 ж. 27-желтоқсан.
5. Шакен А.Ш., Ақтымбаева Ә.С. Туризмдегі кәсіпкерлік іс-әрекет негіздері. Алматы: Қазақ университеті, 2010. –90 б.
6. ҚР Азаматтық іс жүргізу кодксі 1999 ж. 13-шілде
7. ҚР Салық кодексі 2001 ж. 12-маусым
8. ҚазССР «Қаз ССР-інде шарушылық қызметтің еркіндігі және
кәсіпкерліктің дамуы туралы» 1990-жылғы 11-желтоқсандағы Заңы.
9. ҚР «Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы» Заңы 1992 ж. 4
маусым
10. ҚР «Лицензиялау туралы» Заңы 1995 ж. 17 сәуір
11. ҚР «Лицензиялау туралы» Заңы 2007 ж. 11қаңтар
12. ҚР «Банкроттық» Заңы 1997 ж. 21 қантар
13. ҚР «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңы 1997 ж. 19 маусым
14. ҚР «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңы 2006 ж. 31 қаңтар
15. ҚР «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауы туралы» Заңы 1997 ж.
19 маусым
16. ҚР «Шарушылық (фермерлік) қожалығы туралы» Заңы 1998 ж. 31
наурыз
17. ҚР «Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының
мәртебесі туралы» Заңы 1998 ж. 30 маусым.
18. ҚР «Неке және отбасы туралы» Заңы 1998 ж. 17 желтоқсан.
II. Мақалалар және монографиялар:
19. Ахметбекова С. А. Предприниматель как участник гражданского
оборота // Вестник КазГУ №3 2000 г.
20. Басин Ю. Г. , Фурсов В. Т. Основы бизнеса в условиях рыночной
экономике Казахстана А: 1992 г.
21. Балкен М. Проблемы банкротства индивидуальных
предпринимателей. // Правовая реформа в Казахстане №4 2000 г.
22. Беляева 3. С. Крестьянское (фермерское) хозяйство как субъект
гражданского права. Учебное пособие. Субъекты гражданского права отв. ред. Абова Т.Е. -М: Институт государства и права РАН 2000 г.
23. Бекназарова А.Т. Современное состояние, тенденции и перспективы
развития предпринимательства в РК // Вестник КазНУ №4 2002 г.
24. Бажкенова Р. Защитим права предпринимателя // Фемида №12, 2004 г.
25. Григоренко С. Проблемы гражданско-правового статуса
индивидуального предпринимателя. // Хозяйство и право № 5 1999 г.
26. Джандосов С. У. Крестьянские хозяйство: каким ему быть? //
Экономика и жизнь №7 2005 г.
27. Жилинский С. Э. Предпринимательское право (правовая основа
предпринимательской деятельности) учебник для ВУЗОВ. М: Изд.
«НОРМА» 2000 г.
28. Жетпысбаев Б. Аграрное право РК. Учебник. Казахстанский
институт правоведения и международных отношений. А:
«ДАНЕКЕР» 2000 г.
29. Иванов А. Б. Государственному регулированию
предпринимательства - правовую основу // Юрист №7. 2004 г.
30. Ермаков В. Как стать индивидуальным предпринимателем,
Библиотечка предпринимателя. А: «Центр обслуживания
предпринимателей Секрет+Сервис» 2000 г.
31. Климкин С. И. Вопросы читателей: простое товарищество //
Предприниматель и право №5-6 1997 г.
32. Климкин С. И. Правовые формы предпринимательства в РК. учебное
пособие, А: «БАСПА» 1997 г.
33. Кусаинова Л. А. Право землепользования крестьянских фермерских
хозяйств в РК (историко-правовой анализ), учебное пособие, Акмола
1998 г.
34. Нам Г. Новая инициатива Президента РК по поддержке малого
бизнеса // Предприниматель и право №16 1999 г.
35. Олейник О. М. Предпринимательское (хозяйственное) право, том 1,
учебник, М: «ЮРИСТ» 1999 г.
36. Романкова И.В. Правовое регулирование предпринимательской
деятельности граждан в РК Автореферат А: 1996 г.
37. Ручкина Г. Ф. Конституционные основы предпринимательства в
России // Конституционное и муниципальное право №4. 2002 г.
38. Рудецких А. Шишкина А. Поддержка малого предпринимательства
со стороны государства //Вестник предпринимателя №5 2001 г.
39. Романкова В. А. Процедура приобретения правового статуса
индивидуального предпринимателя // Актуальные проблемы
гражданского права. Материалы ежегодной республиканской
научно-практической конференции аспирантов и соискателей. А.
февраль 2005 г.
40. Сулейменова М. К. Покровский Б. В. Худяков А. И. Жакенов В. А.
Право и предпринимательство в РК. учебное пособие, А: «Жеты
жаргы» 1994 г.
41. Суханова Н.Т. Взаимоотношения предпринимателя и государством //
Зангер№12. 2005 г.Сафинов К. Б. Роль правительства в формировании предпринима-
тельской среды // Предприниматель и право №11, 17, 2002 г.
42. Ташенова С. Совместное предпринимательство // Внешнеэкономи-ческая деятельность в Казахстане №10 2000 г.
43. Устюкова В. В. Правовое положение крестьянского (фермерского) и
личного подсобного хозяйства в условиях аграрной реформы - М:
Институт государства и право РАН 2000 г.
44. Хруцкий В. Е. Как стать предпринимателем // США экономика,
политика, идеология №9 1992 г
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 94 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 94 бет
Таңдаулыға:
Аннотация
Мaгиcтрлік жұмыc кіріcпеден, екі тaрaудaн, қoртындыдaн тұрaды.
Бірінші тaрaу Жеке кәсіпкерлік кәсіпкерліктің нысаны ретінде, oл екі бөліктен тұрaды.
Екінші тaрaу Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша жеке кәсіпкерлік нысанындағы кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудың мәселелері, oл екі бөліктен тұрaды.
Кілттік сөздер: құқық қабілеттілігі, әрекет қабілеттілігі, субъект, жеке тұлға,заңды тұлға, нормалық акт, жалдама қызметкер.
Көлемі 83 бет.
Пaйдaлaнылғaн әдебиеттер caны 44.
Мазмұны
Аннотация
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер 4
Анықтамалар 5
Белгілер мен қысқартулар 6
Кіріспе
7
1.
Жеке кәсіпкерлік кәсіпкерліктің нысаны ретінде
12
1.1
Жеке кәсіпкерліктің түсінігі мен мәні
12
1.2
Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша жеке кәсіпкерліктің нысандары
33
2
Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша жеке кәсіпкерлік нысанындағы кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудың мәселелері
53
2.1
Жеке кәсіпкерлердің құқық қабілеттілігін жүзеге асырудың және оны заңнамалық реттеудің өзекті мәселелері
53
2.2
Жеке кәсіпкерлікті тоқтатудың нысандары. Жеке кәсіпкердің банкроттығы
69
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
78
82
Нормативтік сілтемелер
Осы магистрлік диссертациялық жұмыста келесі сілтемелер қолданылған:
1.Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылы 30 тамыз.
2.ҚР Азаматтық кодексі 1994 ж. 27-желтоқсан
3.ҚР Азаматтық іс жүргізу кодксі 1999 ж. 13-шілде
4.ҚР Салық кодексі 2001 ж. 12-маусым
5.ҚазССР Қаз ССР-інде шарушылық қызметтің еркіндігі және
кәсіпкерліктің дамуы туралы 1990-жылғы 11-желтоқсандағы Заңы.
6.ҚР Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы Заңы 1992 ж. 4
маусым
7.ҚР Лицензиялау туралы Заңы 1995 ж. 17 сәуір
8.ҚР Лицензиялау туралы Заңы 2007 ж. 11қаңтар
9.ҚР Банкроттық Заңы 1997 ж. 21 қантар
10.ҚР Жеке кәсіпкерлік туралы Заңы 1997 ж. 19 маусым
11. ҚР Жеке кәсіпкерлік туралы Заңы 2006 ж. 31 қаңтар
Анықтамалар
Кәсіпкерлік - бұл құнды әрі жаңа бір нәрсені жасап шығару, өзіңе қаржылық, әлеуметтік, моральдік жауапкершіліктерді ала отырып уақыт пен күшіңді сарқа пайдалану, ақшалай кіріс кіргізу процессі.
Халықаралық ұйым құқығы дегеніміз халықаралық ұйымдардың өзара және халықаралық құқық субъектілерінің басқа да субъектілерімен қарым-қатынастарын, қызметін және құру тәртібін реттейтін қағидалар мен нормаларының жиынтығын құрайтын халықаралық бұқаралық құқықтың саласы.
Тәуелсіздік - бұл мемлекеттік биліктің күрделі саяси-заңдық сипаты, ол құзыреттердің саяси режимі, билік тетігі сияқты құқықтық институттар арқылы жүзеге асырылады.
Ассоциация - экономикалық дербес кәсіпорындардың ерікті бірлестігі. Маманданған кәсіпорындардың негізгі мақсаты ғылыми-техникалық, өндірістік, экономикалық және әлеуметтік міндеттерді бірігіп шешу.
Консорциум - бұл ірі қаржы операцияларын жүзеге асыру үшін (мысалы: өте ірі жобаға инвестиция ) біріккен кәсіпкерлердің бірлестігі.
Синдикат - бір саланың кәсіпкерлерін тауар сатуға біріктіру.
Картель - тауар, қызмет көрсету бағасы, нарық аудандарын бөлу, өндіріс мөлшері жөнінде келісім.
Қаржы - өнеркәсіп тобы - банк, сақтандыру және сауда капиталының бірлестігі.
Жалған кәсіпкерлік - кәсіпкерлік әрекет пен банк қызметін жүзеге асыру ниетімен емес, азаматтарға, мемлекетке зиян келтіретін тыйым салынған әрекетті жасап, жалған жолымен несие алу, салықтан жалтару (құтылу) секілді ниетпен коммерциялық ұйым құру.
Акционерлік қоғамдар - бұл жарғылық капиталы бар, белгілі акциялар салынатын қоғамдар.
Мемлекеттік егемендік - мемлекетке тән өзінің аумағындағы басшы билігі және халықаралық қатынастар саласындағы тәуелсіздігі.
Ақша-несие саясаты - бұл банктік процент арқылы мемлекеттің ақша массасы мен несиені мақсатты басқару. Бұл саясаттың бюджеттік саясаттан ерекшелігі өндірістің төмендеуіне де, инфляцияны тежеуге мүмкіндік береді.
Құқық қабілеттілігі - Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 13-бабына сәйкес құқық қабілеттілік ретінде азаматтарға бірдей негізде берілетін азаматтық құқықтарға ие болып, соған байланысты міндеттер атқаруын білдіретін және оның дүниеге келуімен байланысты пайда болып, қайтыс болуымен тоқтатылатын қабілеттілігі танылады;
Әрекет қабілеттілігі - кәсіпкерлік қызметті әрекет қабілеттігі бар азаматтар ғана жүзеге асыра алады, әрекет қабілеттілік азматтың заңдық әрекеттерді өзі жүзеге асыруын мәмілелер жасауын және мүліктерді иеленуін, сондай-ақ өзге тұлғаларға келтірген зияны үшін өз басымен жауап беруін білдіреді.
Белгілер мен қысқартулар
ҚР-Қазақстан Республикасы
БҰҰ-Біріккен Ұлттар Ұйымы
АҚШ-Америка Құрама Штаттары
ТМД-Тәуелсіз Мемлекеттер достастығы
ҚР АК- Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі
АҚ-Акционерлік қоғамдар
ЖАҚ-Жабық акционерлік қоғамдар
КСРО-Кеңес Социалистік Республикалар Одағы
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің экономикалық жүйесінде мемлекеттік тәуелсіздігімізді алған сәттен басталған түбегейлі өзгерістер әлеуметтік бағыттағы нарықтық экономиканы құрудың қажеттігін туғызып, мүлдем жаңа қоғамдық қатынастарды қалыптастыруды талап етті. Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуі - экномикалық тұрғыда дамудағы уақыт талабы еді. Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан жолы - 2050: "Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ" деп аталатын Қазақстанның келешекте гүлденіп дамуының ұзақ мерзімді басымдықтарын анықтаған халыққа арнаған жолдауында біздің еліміздің алдына қоятын басты мақсаты: ұлттық бірлік, әлеуметтік әділдік, барша қазақстандықтардың экономикалық жоғары деңгейдегі ахуалы тән тәуелсіз, гүлденген және саяси тұрақты Қазақстанды құру болып табылатындығын атап өтеді\ 1\. Қоғамның бірлігі мен ішкі тұрақтылығының маңызды құрамдас бөлігі ретінде болу қажеттігін де баса көрсетеді.
Кәсіпкерлік, тұтас алғанда, ауылдық жерлерде де жақын арадағы онжылдықта нарықтық құрылымдарға қосымша күш беретін және инфраструктуралар сұрақтары мен әлеуметтік мәселелер айрықша мәнге ие салаға айналуы тиіс. Қазіргі таңдағы қоғамымызда жұмыссыздық кедейлік, зейнетақы мен төлемақылардың төмен мөлшері, тағы басқа толып толып жатқан әлеуметтік мәселелердің өз шешімін тиісінше таппай жүргені жасырын емес. Осындай мәселелерді шешудегі мемлекеттің мақсаты болып азаматтарға, шаруалар мен ауылдық жердің тұрғындарына кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруына қажетті құралдармен қамтамасыз етудің де мәселелері басты назарда болуы қажет.
Жаңа экономикалық қатынастырды қалыптастыру барысында біздің дербес мемлекетіміздің қоғамдық өміріндегі пайда болып жатқан құрылымдарды қаржылық және құқытық қамтамасыз етудің мәселелері өте өткір туындап отырғаны белгілі. Бүгінгі күні, меншік қатынастарына қатысты реформалар, шаруашылық субъектілерінің ұйымдастыру-құқықтық нысандарының көп түрлілігі, кәсіпкерлік қызмет еркіндігі қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу әдістерінің елеулі тәжірибеде де, теориялық тұрғыда да құқықтық реттеуде шынайы демократиялық қағидалар басшылыққа алынады, атап айтқанда, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру саласында Қазақстан Республикасының барлық азаматтарының тең мүмкіндіктері қағидасы және кәсіпкерлік еркіндік қағидасы.
Нарықтық экономиканы кәсіпкерлік қызмет еркіндігі қағидасынсыз елестету мүмкін емес. Аталған қағида Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабында баян етілген: Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алған кандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады. Меншікке, оның ішінде мұрагерлік құқығына заң мен кепілдік беріледі. Соттың шешімінсіз ешкімді де өз мүлкінен айыруға болмайды. Заңмен көзделген ерекше жагдайларда мемлекет мұқтажы үшін мүліктен күштеп айыру, оның кұны тең бағамен өтелген кезде жүргізілуі мүмкін. Әркімнің кәсіпкерлік кызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік кызмет үшін еркін пайдалануға кұкығы бар\ 2 \. Сонымен, еліміздің негізгі Заңының азаматқа мұндай құқық берілетінін жариялауы үлкен мәнге ие, ал бұл құқықтардың жүзеге асырылуы мемлекеттің әлеуметтік тұрақтылығын қамтамасыз етудің құралы болатыны сөзсіз.
Қазақстан Республикасыдағы жеке кәсіпкерлік өз дамуын 80-жылдардың соңынан алады. Осы кезең ішінде экономика саласында оның қызметін реттейтін көптеген нормативтік құқықтық актілер қабылданды. Солай бола тұрса да, осы саладағы нормативтік базаны жетілдіруге байланысты көптеген мәселелер әлі күнге дейін өз шешімін таппай келеді.
Аталған саладағы қоғамдық қатынастардың жеткілікті түрде, ауқымды құқықтық реттелгеніне қарамастан, шешімдер талап ететін мәселелер әлі де жетерлік. Мысалы, Қазақстан Республикасының 1998-жылғы 31-наурыздағы Шаруа (фермерлік) қожалығы туралы Заңының 1-бабының 3-тармағы заңды тұлға құрмастан шаруа қожалығы нысанының болуын ғана белгілейді\3\. Ал тәжірибеде шаруа қожалықтары заңды тұлға ретінде құрылып әрекет етеді, көп жағдайда Қазақстан Республикасы 1994-жылғы 27-желтоқсанда қабылданған Азаматтық кодексіне қайшы келмейтін жауапкершілігі шектеулі серіктестік нысанында құрылады\4\. Бұдан жоғарыда аталған Заң нормасында жоюды талап ететін қайшылықтар туындайды. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі жеке кәсіпкерлердің құқыққабілеттігін жеке тұлғанікімен бірдей көлемде белгілейді, бірақ жеке кәсіпкерлік құқықтыққабілеттілік пен әрекетқабілеттілікке мемлекеттік тіркеуден өткен сәттен бастап ие болады және құқықтарды жүзеге асыру саласында мүмкіндіктері де аса зор емес. Яғни, жеке кәсіпкердің құқыққабілеттілігі тек уақыт бойынша ғана емес, жеке тұлғалармен салыстырғанда өкілеттіктерінің көлемімен де шектеулі. Сонымен, қолданыстағы азаматтық заңнамаларда көрініс таппаған ережелер орнын толтыруды қажет ететін құқықтағы ақтаңдақтық екені даусыз. Мысалы, жеке кәсіпкер мен оның отбасы мүшелері оның мүлкіне мүліктік шара ретінде өндіріп алу іс-жүргізуі қозғалатын болса, олар қорғаусыз қалады, мұның өзі экономиканың басты саласы ретінде мемлекетпен таңдалған және кәсіпкер қызметін жан-жақты қолдау қағидасына қайшы келеді.
Жоғарыда баяндалғандардың негізінде бұл магистрлік жұмыс тақырыбының өзектілігімен толығымен келісуге болады. Бүгінде жеке кәсіпкердің құқықтық жағдайын анағұрым терең зерттеудің қажеттілігі анық туындап отыр. Жеке кәсіпкердің құықтық жағдайы мәселелері отандық әдебиеттерде де жеткіліксіз зерттелген, бұл кәсіпкерлік құқықтық қарым- қатынастырды зерттеу саласындағы жаңа ғылыми еңбектердің жоқтығымен түсіндіріледі.
Ғылыми жаңалығы. Тақырыптың жаңалығының өзі, бұл тақырып бойынша кешенді зерттеулердің тым сирек, аз болуы. Кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеудің қажеттілігі. Нарықтық экономиканы реттеуге мемлекет араласуы керек пе? деген сауал бірнеше ғасыр бойы қойылып келеді. Нобель сыйлығының лауреаты В.Леонтьев болса, экономиканың қызмет істеуін желқайыққа ұқсатады: " Іс жүргізу үшін жел керек-ол мүдде, ал рөль-мемлекеттік реттеу". Швецияның тиімді экономика моделінің авторы Клас Эклундтың пікірі бойынша" реттелмейтін экономика болмайды және өндірістің тиімділігін арттыру мақсатында экономиканы мемлекеттік реттеу объективтік қажеттілік " дейді.
Мемлекет өзінің функциясын атқаруда және экономиканы реттеуде экономикалық (жанама) және әкімшілдік (тікелей) әдістерін қолданады. Нарықтық экономиканы дамыған елдердің тәжірибесі бойынша экономиканы реформалау жағдайында мемлекеттің рөлі артады, ал экономика тұрақтанған және өрлеу циклында бәсеңдейді. Экономикалық әдістің ең бастылары: салық саясаты, табыс пен ресурстарды қайта бөлу, баға жасақтау, мемлекеттік кәсіпкерлік істер, несие-қаржы механизмі т.б.
Сондай-ақ, жеке кәсіпкердің құқықтық жағдайымен байланысты теориялық және тәжірибелік өзекті мәселелер бойынша ТМД елдері заңнамасына салыстырмалы құқықтық талдау жүргізілді: жеке кәсіпкерліктің бір ретінде бірлескен кәсіпкерлік мүшелерінің тең құқығы туралы; банкроттық институты; жеке кәсіпкердің құқыққабілеттігі; сонымен қатар заңды тұлға болып табылатын шаруа қожалығына қарағанда, заңды тұлға құрмастан жүзеге асырылатын жеке кәсіпкер мәртебесінің оң жақтары бар екендігін салыстыру әдісін қолданып көрсету.
Осы зерттеудің ғылыми-теориялық негізі Ю.Г. Басин, М. Балкен, С. Григоренко, С.У. Жандосов, С.Э. Жилинский, В. Ермаков, С.И. Климкин, Л. А. Құсаинова, В.В. Лаптев, М.К. Сулейменов, В.Е. Хруцкий т.б. өзге де Қазақстан Республикасындағы тұлғаның құқықтық мәртебесіне қатысты конституциялық құқық, азаматтық құқық, азаматтық іс жүргізу құқығы, аграрлық, кәсіпкерлік құқық саласындағы танымал заңгер-ғалымдар мен зерттеуші-құқықтанушылардың, сонымен қатар ТМД елдері ғалымдарының да ғылыми еңбектері танылады. Кәсіпкерлік қызметтің өзекті мәселелеріне байланысты жаңа әдебиеттердегі ғылыми зерттеулердің болуына қарамастан, жеке кәсіпкерлік туралы ғылыми көзқарастар мен пікірлер жеткіліксіз деуіміз: ғылыми жұмыстардың кәсіпкерліктің барлық нысандарын тұтастай зерттеумен шектелуіне байланысты екендігін ескерген жөн. Магистрлік жұмысты жазуда Қазақстан Республикасы құқық жүйесінде жеке кәсіпкердің кұқықтық жағдайы мәселелерін кешенді түрде зерттеуге тырыстық.
Бұл жұмыстың нормативтык негізі ретінде Қазақстан Республикасы Конституциясы, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің, Қазақстан Республикасы Салық кодексінің, Қазақстан Республикасы Лицензиялау туралы, Қазақстан Республикасы Банкроттық туралы, Қазақстан Республикасы Жеке кәсіпкерлік туралы, Қазақстан Республикасы Шаруа (фермерлік) қожалығы туралы, Қазақстан Республикасы Жеке кәсіпкерлікті қолдау мен қорғау туралы заңдарының нормалары қолданылды.
Бұл ғылыми жұмыста әсіресе, жеке кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық нысандарының теориялық жағдайларында, олардың кәсіпкерлік қатынастардың өзге субъектілерінен ерекшелендіретін айрықша белгілеріне, және кәсіпкер қызметін құру мен тоқтатуына тоқталуды жөн көрдік.
Осы аталған зерттеудің негізгі мақсаттары келесі сұрақтар жөнінде мазмұндауды жөн санадық:
жеке кәсіпкерліктің жалпы ерекшеліктерін зерттеу;
жай серіктестіктің шаруа қожалығының мүшелерінің құқықтық
жағдайын салыстыру мен таңдау;
шаруа (фермерлік) қожалығының мүшелерінің ауыл шарушылық
қызметінің мәнін зерттеу;
заңды тұлға құрмай-ақ шаруа қожалығын құрудың заңды тұлға
нысанында құрылған шаруа қожалықтарына қарағанда
артықшылықтарға толы екендігіне тоқталу;
жеке кәсіпкер құқыққабілеттілігін заңдық реттеудің мәселелеріне
тоқталу;
жеке кәсіпкер қызметін тоқтату мен оның банкроттығы мәселелеріне
тоқталу;
жеке кәсіпкердің құқықтық жағдайын реттейтін заңнамаларды
жетілдіру бойынша ұсыныстар енгізу.
Автор жоғарыда көрсетілген мақсаттармен қоса, мынадай міндеттерді қойды:
-осы тақырыпты зерттеу барысында ең басты күрделі мәселелерді анықтау;
-анықталған күрделі мәселелерді жою үшін, ғалымдардың, мамандардың көзқарасы негізінде ұсыныс әзірлеу;
Қорғауға шығарылатын жағдайлар. Магистрлік диссертацияда мынадай жағдайлар қорғауға шығарылды:
-шаруа (фермерлік) қожалығындағы мүліктік қатынастар оның мүшелелері арасындағы жеке қарым қатынастар сипатына байланысты боғандықтан, бұл қатынастар ішінде дау туындамайды алайда, егер, ұзақ уақыт шаруа
қожалығының мүшесі шаурашылық жүргізуге қатыспаған жағдайда шаруа қожалығына мүшелік туралы сұрақ қалай шешілуі тиіс деген мәселе туындайды. Біздің ойымызша, бұл сұрақты шешуде шаруа қожалығы мүшесінің не себептен қожалық қызметіне қатыспағанын анықтау қажет.
-Қазақстандық заңнамада шаура қожалығы нысанына қатысты құқықтық анықталмағандық кездеседі. ҚР-ның 1998-жылғы 31-наурыздағы Шаруа (фермерлік) қожалығы туралы Заңымен отбасылық кәсіпкерлікті қоса алғанда, заңды тұлға құрмастан шаруа қожалығының үш нысаны көрсетілген. Бірақ, тәжірибеде ҚР Азаматтық кодексінің негізінде олардың қызметінде ешқандай тәжірибелік мәнге ие емес, заңды тұлға нысанында құрылған шаруа қожалықтары кездеседі. Осыны анықтау мәселесі қойылды.
-Жеке кәсіпкердің азаматтық құқықтық мәртебесінің маңызды белгісі оның құқыққабілеттілігі. Заңды тұлғаларға қатысты олардың құқыққабілеттілігі мен әрекетқабілеттілігінің шегін анықтау мүмкін емес, өйткені ұйымдар мемлекттік тіркеуден өткен сәттен бастап қана азаматтық құқықтар мен міндеттерді иелене алады. Жеке кәсіпекер ретінде тіркелген азаматтардың құқықсубъектілігінің мазмұнын анықтауда заңды тұлғалардыкімен бірдей белгілеу қажет екендігін анықтау.
Ғылыми зерттеудің жалпы әдістемелік және теориялық негізін диалектикалық әдіс, таным теориясы құрайды, жұмыс барысында тарихи, салыстырмалы-құқықтық және өзге де дәстүрлі жалпы ғылыми әдістер қолданылды. Әдістемелік зерттеу тұрғысынан нарықтық сектор кезеңі фирманың өндірістік, қаржылық және ақпараттық жүйесін қайта бағыттау мен кәсіпкерліктің қазіргі заманғы институционалдық құрылымын қалыптастыруды анықтайды. Сонымен қатар, қазіргі заманғы кәсіпкерлік табиғатына ішкі және сыртқы ынталылықты, жоғары табысты әрекетке деген ынталылықты жүзеге асырудың мінез-құлықтық құралдары енеді.
Зерттеудің тәжірибелік қажеттілігі. Магистрлік жұмысты орындауда жеке кәсіпкердің құқықтық жағдайының ерекшеліктері мен оның қызметін реттеудегі кездесетін мәселелерді анықтауда, жеке кәсіпкерлікпен байланысты заңнамаларды жетілдіру мақсатында пайдалануға болады.
Зерттеудің нәтижелері. Диссертациялық жұмыстың тақырыбына байланысты үш мақала жарық көрді. Олар:Кәсіпкерліктің мәні мен ерекшеліктері (Жаңа кәсіподақ газеті 20.03.2015), Жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыру мен оны заңнамалық реттеудің мәселелері, Жеке кәсіпкерлік нысандарының құқықтық ерекшеліктері М.Әуезов атындағы ОҚМУ магистранттары, PhD докторанттары мен жас ізденушілердің ғылыми еңбектер жинағында, М.Әуезов атындағы ОҚМУ ғылыми журналында басылып шықты.
Басқа зерттеулермен байланыстылығы. Бұл магистрлік диссертация М.Ауезов атындағы ОҚМУ-да орындалды. Бұл диссертация тақырыбы
кафедрада өткізіліп жатқан кәсілкерлік құқықпен тығыз байланысты.
Зерттеудің құрылымы мен көлемі. Магистрлік зерттеу кіріспеден, нормативтік сілтемелерден, анықтамалардан, белгілер мен қысқартулардан, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі 83 беттен тұрады.
1 Жеке кәсіпкер - кәсіпкерліктің нысаны ретінде
1.1 Жеке кәсіпкерліктің түсінігі мен мәні
Жалпы экономикалық прогресс кәсіпкерліктің дамуымен байланысты. Нарықтық экономика жағдайында кәсіпкерлік - шаруашылық қызметтің маңызды түрі болып табылады. Өйткені, нарықтық экономиканың өзі кәсіпкерлік экономика. Оның ролін көрсетуде, Адам Смит кәсіпкерді коммерциялық идеяны жүзеге асыру және пайда табу үшін экономикалық тәуекелге баратын меншік иесі ретінде сипаттайды. Кәсіпкерлік өндірістің, нарықтың және бүкіл қоғамның дамуына ықпал етеді. Осыған байланысты кәсіпкерліктің теориясы мен тәжірибесіне деген мүдделілік өсіп отыр.
Жалпы ғылымда кәсіпкерлік түсінігін өзіндік ерекшлеліктеріне сәйкес бірнеше кезеңдерге бөледі. Кәсіпкерлік концепциясының бірінші кезеңі кәсіпкерлік теориясының классигі Р.Кантильон есімімен байланысты. Ол бірініш рет кәсіпкерліктің негізгі тұлғасын анықтады. Кәсіпкер - белгілі бағада сатып алушы, белгісіз бағада сатушы, яғни тәуекелге барушы адам. Классикалық экономикалық теорияда кәсіпкерлік ұдайы өндірістің негізі ретінде тәуекел үшін табыс алу ретінде қарастырылды. Тәукелді төмендету үшін негізгі өндіріс факторларын: жер, еңбек, капиталды тиімді үйлестіруге тура келеді. ХХ- ғасырдың соңғы 60 жылында әртүрлі бағыттағы мамандық иелері (экономистер,юристер, философтар, психологтар, әлеуметтанушылар және т.б.) кәсіпкерліктің даму теориясына, оның елдің экономикалық дамуында алатын орнына ерекше көңіл бөлуде, әсіресе, жеке кәсіпкердің тұлғалық ерекшелігі мен оның өз бизнесіндегі жетістікке жету талпынысына аса назар аударуда. Кәсіпкерлік білімді жетілдіру мақсатында халықаралық конференциялар ұйымдастырылуда, көптеген елдерде кіші кәсіпкерлікті дамыту үшін мемлекет тарапынан қолдау көрсетуде, жылдан-жылға қоғам менталитеді де өзгеруде. ХХ ғ. екінші жартысында көптеген батыс елдерінде өркениетті кәсіпкерліктің даму кезеңі басталды. 30-жылдары атақты америка кәсіпкері Генри Форд І-нің еңбектері жарық көре бастады, ал 1953 ж - К. Рендолдың Кредо свободного предпринимательство атты еңбегі шықты. Батыс ғалымдарының көптеген экономикалық ғылыми еңбектері 70-ы жылдары шыға бастаса, соңғы 15 жылда кәсіпкерлік мәселесіне байланысты еңбектер қарқынды түрде жарық көре бастауда.
Экономикалық теорияға үлкен үлес қосқан Ф. Хайек, И. Шумпетер және П. Друкер ғалым - экономистердің кәсіпкерлікке деген көзқарасын қарастырайық\5\. Экономикалық көзқарас бойынша кәсіпкерлік табысты айлық жалақымен теңестіруге болмайды. Шумпетер пікірінше, жаңа тауардан түскен қаржы тек басында ғана өседі де, кейіннен бәсекенің нәтижесінде төмендейді. Бұл фактор кәсіпкерлік табыстың маңызды аспектісі болып табылады. Себебі кәсіпкер жаңа өніммен нарыққа алғаш шығады да, оның бәсекелестері болмайды, өнімге деген бағаны баға құраушы монополиялардың қағидаларымен анықталады. И.Шумпетер кәсіпкерлік қызметтің дамуындағы капиталға ерекше көңіл аударады. Капитал - ол қозғаушы күш. Шумпетер капиталды кәсіпкердің кез - келген уақытында иелігінде бола алатын қаржыны айтады. Ол алғашқы капитал деп кәсіпорынның құрылуы мен қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз ететін қаржыны айтады. Алғашқы капитал негізгі және айналмалы болып 2-ге бөлінеді. Алғашқысы жер участкісін, ғимарат, машина және т.б. алуға жұмсалса, екіншісі - қажетті шикізат, еңбек ақысын төлеуге өтеледі, жұмсалады. Шумпетер кәсіпкерлік қызметке итермелейтін мотивтер мен дәлеледерді бөліп көрсетеді. Ол оны келесідей топтарға жіктейді:
1. Үстемдік етуге талпыныс
2. Жеңіске деген құлшыныс
3. Шығармашылық қуаныш.
И.Шумпетер кәсіпкерлік табыстың теориясын жасайды және кәсіпорындардың табысқа деген талпынысына ерекше көңіл бөледі. Оның нәтижесінде жаңа кәсіпорындар пайда болады, жаңа қондырғылар қолданыла бастайды, өнімділік артады, бәсекелестік дамиды, ескі кәсіпорындар ығыстырылады, жұмысшылардың бір бөлігі жұмыс орнын босатады және т.т. бұл процесс қайталанып отырады. Шумпетер ойынша, кәсіпкерлік табыс - бұл жаңа комбинациялар орындалуының нәтижесі.
Ф. Хайектің ойынша, кәсіпкер ерекше мінез - құлыққа ие болу керек. Өзге субъектіге әлі белгісіз жаңа табысты табудың көзін аша білу керек. Қазіргі жағдайда кәсіпкерлер жоғарғы нарықтық бәсекелестікте қызмет жасайды және осы бәсекеге қабілетті ғана кәсіпкер табысқа жете алады.
И. Шумпетер кәсіпкерліктің дамуына екі негізігі фактор қажет деп бөледі:
А) ұйымдастырғыш - шаруашылық жаңашылдық
Б) экономикалық еркіндік
Ол мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке араласуына қарсы болды, еркін кәсіпкерлікті қолдады.
Кәсіпкерлік теорияның дамуына атақты америка ғалымы П. Друкер де үлкен үлес қосты. Ол өз еңбектерінде кәсіпкерлік теорияның дамуында француз экономисті Ж.Б. Сэйдің орнын ерекше атап өтеді. Ж.Б. Сэй 1800 жылдың өзінде кәсіпкер экономикалық ресурстарды өнімділік пен табысты төменнен жоғарылататынын атап көрсеткен. Оның пікірінше кәсіпкер деп - өзінің кіші бизнесін ашқан адамды айтуға болады, бірақ кез - келген кіші бизнес кәсіпкерлікке жатпайды, тек жаңа нарық пен жаңа тұтынушыларға ие бизнесті айтуға болады. Друкер кәсіпкерлікті не ғылымға, не өнерге жатқызбайды. Бұл нақты қызмет, практика. Әрине кәсіпкерліктің де өзінің білім базасы болады, ал білім кәсіпкерлікте табысқа жету үшін қажет. Бірақ көптеген мамандар кәсіпкерлікті ерекше бір қабілеттің, таланттың көрінісі ретінде қарастырады. Сонымен қатар, Друкер кәсіпкерлікті де оқыту қажет деп санайды. АҚШ-та коледж бен университтерде кәсіпкерлерді дайындайтын мамандықтар ашылған. Ғалымдардың ойынша, кәсіпкердің базасы, негізі қазіргі заманғы білім болып табылады. Қызмет көрсету саласындағы жаңашылдық кәсіпкерліктің негізі. Кәсіпкердің ойлау қабілетінің инновациялық типі ерекшелендіреді. Инновация - кәсіпкердің ерекше құралы. Кәсіпкерлер табиғатта адамзатқа (қоғамға) қажетті зат тауып, оны экономикалық бағаландырған кезде ғана табысқа жетеді.
Друкер табысқа жететін кәсіпкерліктің төрт стратегиясын жіктейді:
1)бірінші ену және жаппай әсер ету
2) аяқ - асты және жылдамдылық
3)экономикалық әлсіз жерін тауып, оны басып алу
4)өнім, нарық немесе бір саланың экономикалық ерекшелігін бағалау.
Друкер кәсіпкерлікті аса қауіпті қызмет деп санамайды. Бірақ кәсіпорындар шығынға неге ұшырайды? Себебі, кәсіпкерлер олардың кәсіпорындары қызмет еткен салада ықыласыздығынан дейді. Кәсіпкерлік туралы ғылыми және тәжірибелік көзқарастар К.Веспер, Г. Пиншат, Р. Хизрич, М. Питере, А. Хоскинг және т.б. шет ел ғалымдарының еңбектерінде де ерекше көңіл бөлген\5\. Алдымен батыс елдеріндегі кәсіпкерліктің мәнін анықтау тәсілдері туралы айтайық. Мысалы, американ ғалымдарының түсінігінше кәсіпкерлік - бұл қиын да маңызды жобаларды жүзеге асыру әрекетінің түрі. Кәсіпкерлік - бұл аса маңызды жауапкершілікті талап ететін іс. Кәсіпкерлік - әлдебір жаңа нәрсені жасауға, немесе бар нәрсені жақсартуға талпыныс жасау. Кәсіпкерлік динамизм, инициатива, жігерлілік бастама секілді ұғымдармен ажырамас байланыста және көптеген қызықты идеяларды шындыққа айналдырады. Батыс елдерінде жаңа заманғы кәсіпкерлік шаруашылықтың айрықша, жаңаша стилі ретінде сипатталады. Біздің көзқарасымызда мұндай тәсіл барынша маңызды мәнге ие, яғни үнемі жаңа мүмкіндіктер іздеу, жаңашылдыққа бағытталу, алға қойылған мақсатқа жетуге талпыну біздің еліміздегі кәсіпкерліктің дамуына пайдасы зор. Өзінің кәсіпорынының дамуы үшін кәсіпкер әрекет етуші, заң негізінде ресурс көздерін іздеп отыруы қажет.
Американ ғалымы Р.С.Ронстадтың пікірі бойынша кәсіпкерлік - бұл байлықты өсірудің динамикалық процесі. Байлық өз мүлкін, ақшасын, карьерасын бәсекеге тігіп, жеке кәсіпкерлікпен айналысуға уақытын аямайтын, сатып алушыларға жаңа тауар мен қызмет түрін ұсынатындарға ғана келеді деп есептейді. Бұл тауар мүлде жаңа болуы шарт емес, бастысы кәсіпкер оған жаңа сапа дарытып, оның құндылығын арттыруға күш сала білуі керек.
Өз кезегінде американдық ғалым профессорлар Р. Хизрич пен М. Питере де кәсіпкерліктің барынша ыңғайлы анықтамасын береді. Олардың пікірінше: Кәсіпкерлік - бұл құнды әрі жаңа бір нәрсені жасап шығару, өзіңе қаржылық, әлеуметтік, моральдік жауапкершіліктерді ала отырып уақыт пен күшіңді сарқа пайдалану, ақшалай кіріс кіргізу процессі. Олар жеке іс бастаған адамның өмірі үміт пен күдікке, сәтсіздік пен тынымсыз еңбекке толы болады деп жазады. Р. Хизрич болса, кәсіпкерліктің мәнін ашатын ең қысқа анықтама береді: бұл - құны бар жаңа нәрсені жасап шығару.
Кәсіпкерліктің ұғымдық мәнін ашатын ресейлік ғалым - экономист А.В. Бусыгиннің көзқарасы бізге қызығушылық тудырады. Ол кәсіпкерлік нақты бір іскерлік идеяны тәжірибе жүзінде іске асыру үшін талпыныс жасау деп түсінеді. Кәсіпкерлік - ең алдымен іскерлік жоба түрінде жүзеге асатын ойлау процесі деп түсіндіреді. Оның пікірінше кәсіпкерлік жеке бизнесіңді ұйымдастырып, жеткілікті дәрежеде табысқа жету үшін қызмет ету. Біздің пікірімізше, кәсіпкерлік - қоғамды тауармен, әр түрлі қызмет түрлерімен қамтамасыз етуші нарықтық қатынастың бір түрі.
Кәсіпкерлік - бұл кәсіпкердің жаңа бір идеяны ойлап тауып, оны қолдана білуі, нақты бір кәсіпкерлік жобаға айналдыруы болып табылатын шаруашылықтың жаңа түрі. Бұл әрине өте қатерлі іс, бірақ тәукелге бармаса, ешкім де табысқа жете алмайды. Алайда, көзді жұмып алып, тәуекел етуге тағы болмайды. Жеке кәсіппен айналасуға шешім қабылдамас бұрын кәсіпкер бәрін мұқият есептеп, бәсекелестер мен нарық жағдайын ескеріп алуы қажет. Кәсіпкерлік бірінші кезекте өндірістің барлық факторларын қоғам және жекелеген азаматтардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға, экономикалық өсу мақсатында тиімді қолдана білуге байланысты. Кәсіпкерліктің негізгі қызметі нақты бір тауар немесе қызмет түрін өндіріп, сол үшін материалдық және моральдік сыйақы алу болып табылады. В.И.Даль айтқандай кәсіппен айналысу дегеніміз қандай да бір жаңа іс орындауға шешім қабылдау, мәні бар нәрсені іске асыруға қадам жасау. Бұл ұғымның азаматтық заңнамада өзіндік мәні бар.
Кәсіпкерлік қызметтің мәнін заңдық актілерде анықтау. Өз бизнесін табысты жүзеге асыру үшін еңбек етуге қабілеті бар азамат немесе кәсіпкерлік ұйым осы бизнесті қалыпты ұстап тұратын азаматтық заңнаманы жақсы білулері тиіс. Тұңғыш рет кәсіпкерлік қызмет ұғымының мәні туралы барынша толық анықтама ҚР-ның Кәсіпкерлік қызмет туралы Заңында қалыптасты. Онда кәсіпкерлік қызметтің астарынан азаматтар мен олардың бірлестіктерінің табыс табуға бағытталған әрекетін түсінуге болатындығы жайлы айтылған. Аталған Заңда кәсіпкерлердің құқықтары, міндеттері мен жауапкершіліктері, сондай - ақ оларға мемлекет тарапынан берілетін кепілдік мәселесі де анық әрі нақты көрсетілген.
Азаматтық заң кәсіпкерлікпен айналысатын азаматтар арасындағы қарым - қатынасты реттеп отырады. ҚР Мемлекеттік Комитеті кәсіпкерлік қызметтің мәнін кешенді түрде анықтайды. Бұл - мүлікті пайдаланудан, тауарды сатудан, қызмет көрсетуден түскен ақшаны белгілі бір заңдық тәртіпте айналымға келтіріп, пайда табуға бағытталған әрекет дейді. ҚР Мемлекеттік Комитеті орнатқан кәсіпкерлік қызмет ұғымының анықтамасына сәйкес кәсіпкерліктің бірнеше ерекшелігі мен өзіне тән сипатын бөліп алуға болады:
-бұл жеке басы ғана емес, сонымен бірге қоғам мен адамдардың да қажеттіліктерін қанағаттандыруға және кәсіпкердің өз қабілетін іске асыруға бағытталған бастамашыл әрекет;
-бұл еңбек етуге қабілеті бар кез - келген азаматтың өз еркімен жасайтын әрекеті. Ешкім де бір адамды осы іспен айналысуға күштеп көндіре алмайды.
-бұл аса жауапкершілікті талап ететін қатерлі іс, сол себепті болашақ кәсіпкер өзін күтіп тұрған қиындықтардың алдын алу керектігін естен шығармауы керек, оның үстіне мемлекет кәсіпкер сәтсіздікке ұрына қалса жауапкершілікті өзіне алмайды.
Кәсіпкерлік - бұл бір рет қана жасалатын шаруа емес, заң негізінде жүйелі түрде пайда табу процессі, демек бұл ұзақ уақыт қажырлы еңбекті талап ететін кәсіби әрекет. Бұл жекелеген кәсіпкерлер мен заңды тұлғалар ретінде тіркелген адамдар жүзеге асыратын әрекет, демек кәсіпкерлік - арнайы заңдық актілерге сәйкес орындалатын заңды әрекет.
Азаматтық заңда кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудың негізгі себептері - табыс табу, кіріс кіргізу көрсетілген, ал бұған қол жеткізу үшін тұтынушыларға тауар мен қызмет түрлерін үздіксіз жалғастыра беру қажет. Заңда мүлікті пайдалану, тауарды сату, қызмет ету жолымен пайда көзін табудың әдіс - тәсілдері көрсетілген.
Сонымен, көріп отырғанымыздай кәсіпкерліктің өзіне ғана тән бірінші сипаты - мүлікті пайдалану болса, екінші сипаты - тауарды сату болып табылады. Сонда тауар өндірудегі қызметті қайдан табамыз деген сұрақ туады? Негізінде ҚР Мемлекеттік комитетінде сауда коммерциялық әрекет орнатылған әлдебір нәрсені сату үшін ең алдымен сапасына қарай өнім, тауар, қызмет түрлерін енгізу қажет. Демек, ҚР Мемлекеттік комитеті орнатқан кәсіпкерлік туралы анықтамасы толықтыруларды қажет етеді, мысалы кәсіпкердің өз бизнесінің нәтижелі болуына жауапкершілігі туралы тезис енгізу.
Кәсіпкерлік құбылыс ретінде кәсіпкердің өз ісін алға бастырып, оны ұйымдастыруымен байланысты болатын экономикалық, әлеуметтік, ұйымдастырушылық, жекелеген қатынастардың жиынтығын көрсетеді. Ол құбылыс ретінде жергілікті басқару, билік органдары, банктер, жалдамалы жұмысшылар, тұтынушылар, тасымалдаушылар арасындағы өндірістік факторларды (шикізат, құрал - жабдықтар, энергия, жылу және т.б.) бірігіп пайдаға жарататын әлеуметтік, қаржылық, экономикалық, құқықтық қатынастардың жүйесін қамтиды. Кәсіпкерлік - экономикалық құбылыс ретінде нарықтық экономиканың сұраныс пен ұсыныс, бәсекелестік, құн секілді заңдылықтары негізінде тауарлық сипатқа ие болады. Кәсіпкерлік - кәсіпкердің нақты бір идеяны өмірге әкеліп, оны үлкен жобаға айналдырғанға дейінгі аралықта болған әрекеттерінің күрделі шынжыры. Кәсіпкерлік - бұл тұтынушылар үшін құны бар жаңа тауар, қызмет көрсету түрін ойлап табу процессі, қолда бар ресурстарды жақсы нәтижелерге жету жолында сарқа пайдалану процесі.
Бұл үздіксіз процесс болып табылады, ол үнемі жаңарып отырады, демек кәсіпкерлер қанағаттандыратын қажеттіліктерде өзгеріп отырады деген сөз. Бұл процесс өндіріс факторларының үлкен шығынын талап етеді, уақытша сәтсіздіктерге жиі соқтырады, бірақ нәтижесінде кәсіпкерді пайдаға, кіріске жолықтырады, оған үлкен мөлшерде қаржылай табыс әкеледі. Ендеше, кәсіпкерлік құбылыс ретінде: жаңа шығармашылық идеяларды іздеу, оларды сараптау, оған экономикалық пайда мен нарық қажеттілігі тұрғысында баға беру, идеяны жүзеге асыруға мақсат қалыптастыру, өндірісте жаңа өнім алуға, нақты нәтижеге жетуге ұмтылу секілді әрекеттерді қамтиды.
И.Шумпетердің пікірінше, өндіру - біздің қолымызда тұрған зат пен күшті ұштастырып қолдана білу, ал, өндіріс процессі дегеніміз жаңа өнім жасап шығару жолындағы өндіріс күштерінің әрекеті. Барынша жаңа нәрсе өндіру демек бұрынғы нәрседен басқа нәрсе ойлап табу.
Жаңа өнімді жасауды жүзеге асыру келесідегідей екі жағдайда қамтылады:
-жаңа нәрсені дайындау, яғни тұтынушыға белгісіз нәрсені жасап, дайындау;
-жаңа нәрсе енгізу, яғни аталмыш өндіріс саласында ешқашан белгілі болмаған әдіс енгізу.
Нарықтық қатынастар көптеген адамдардың "өз ісіне" деген табиғи ұмтылуды тудырып, өздерінің меншіктерін арттыра түседі. Ең соңында бұл қызметтің ерекше түрі- кәсіпкерлік қайраткерліктің пайда болуына әкеп соғады. Кәсіпкерлік дегеніміз- адамдар мен олар құрған бірлестіктердің белсенді, дербес шаруашылық қызметі.Оның көмегімен адамдар тәуеклге бел буып, мүліктік жауапкершілікті сақтай отырып, пайда табу жолын көздейді. Кәсіпкерлікті шаруашылық күш-жігерді жүзеге асыруға экономикалық және ұйымдастыру ісінде тапқырлыққа, жаңашылдыққа байланысты. Кәсіпкерлікті жаңа тұрғыдан түсіндіргенде мынадай 2 жағдайға: бірішіден, коммерциялық бағыт-бағдарға, тәуекелге бел буушылық пен дербестікке, бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге, кездескен кедергілерді жеңе білуге, екіншіден, экономикада ұйымдастыру ісінде тапқырлық пен жаңашылдық танытуға, ғылыми-техникалық погресске жетуге тікелей қатысты.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 10 бабында "Кәсіпкерлік-меншік түрлеріне қарамастан, азаматтар мен заңды тұлғалардың, тауарға (қызметке) сұраныстарды қанағаттандыру арқылы пайда немесе табыс табуға бағытталған, жеке меншікке немесе мемлекеттік кәсіпорынды шаруашылық басқару құқығына негізделген ынталы қызмет" деп анықтама берілген\4\. Американдық мамандар Роберт Хизрич пен Майкл Питерс кәсіпкерлерге көмек ретінде "Кәсіпкерлік" атты кітап шығарған. Онда Р. Хизрич пен М. Питерс кәсіпкерлікке мынадай анықтама берді: "Кәсіпкерлік- құны бар жаңаша бір нәрсені құру процесі, ал кәсіпкерлер оған бүкіл күш-жігерін салады және барлық тәуекелді өз мойынына жүктеп, оның нәтижесінде пайда алып жетістігі үшін қуанады.[5. С.19.]
Кәсіпкерлік ежелден келе жатқан адамдардың іскерлік белсенділігі мен қабілеті. Ал оның дамуы орта ғасырдан басталды: көпестер, саудагерлер, қол өнері қызметкерлері. Кәсіпкерліктің алғашқы дамуында кәсіпкер құрал-жабдықтарға иелік ете отырып, өздері сол кәсіпорында қолдап жұмыс істеген. Бұл тауарлы өндірістің бастапқы жабайы түрі. XVI ғасырдың ортасынан бастап акционерлік капитал пайда болды, акционерлік қоғамдар құрыла бастады. Мысалы, 1554 жылы Англия сауда компаниясы, 1660 жылы Ост-Индия сауда компаниясы. XVII ғасырдың аяғында акционерлік банктер іске қосылды.
Ресейде, Қазақстанда кәсіпкерлік ерте заманнан келеді. Қазақстанның көшпелі шаруашылық жағдайында кәсіпкелік еркін дамыған жоқ. Ресейде Петр І патшалық ету кезеңінде кәсіпкерлік ерекше дамыды, бірақ крепостниктік қоғам тежеледі. Капитализмнің дамуымен кәсіпкерлікте дамыды 1861 жылы реформадан кейін теміржол құрылысы, ауыл өнеркәсіп салалары орын алды. Кәсіпкерліктің ерекшеліктері:
oo дербестік және тәуелсіздік
oo экономикалық ынталылық
oo шаруашылық тәуекел және жеке жауапкершілік
oo жаңашылдық
Кәсіпкерліктің субъектісі - жеке адамдар, сонымен бірге, заңды тұлғалар, бірлескен серіктестіктер: арендалық ұжым, ашық және жабық акционерлік қоғамдар, шаруашылық ассоциалары, әртүрлі бірлестіктер (корпорациялар). Кәсіпкер қабылдаған заңға қайшы келмейтін қызметтің қандайда болмасын түрімен айналыса алады. Олар: шаруашылық-өндірістік, сауда-көтерме сату, жаңартпашылық, көрсетілетін консультациялық қызметтер және тб. Коммерциялық делдалдық сол сияқты құнды қағаздар оперциялары. Қазақстан республикасында кәсіпкерлік қызметінің субъектілері мыналар бола алады.
oo Қазақстанның азматтары
oo Шетел мемлекетінің азаматтары
oo Адамдардың бірігуі (кәсіпкерлер ұжымы)
Кәсіпкерлердің мәртебесі заңды және заңды тұлғалар мемлекеттік тіркеуден өткен соң күшіне енеді. Кәсіпекрліктің экономикалық негізі. Экономикалық негізін екі фундаментальды ақиқат құрайды және олар шын мәнінде экономиканың барлық проблемаларын қамтиды. Бірінші ақиқат: қоғамның материалдық қажеттілігі шексіз немесе тойымсыз. Экономикалық ресурстар - тауар өндіруде қолданылатын барлық табиғат, адам және адамдардың өндірілген құрал-жабдық ресурстары. Олар: фабрика, зауыт және ауыл шаруашылық құрылыстар, әртүрлі жабдықтар, инструменттер, өндірістік тауарлар мен ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруге қолданылатын машиналар, әртүрлі транспорт, байланыс құралдары, материалдық байлықты өндіруге қатысатын алуан түрлі еңбектер, жер және қазбалы байлықтар. Олар мынадай екі үлкен топқа бөлінеді:
oo материалдық ресурстар
oo адамдар ресурстары
Қысқаша экономикалық ресурстардың мәніне тоқталайық.
1. Жер. Жер деген түсінікке барлық табиғи ресурстар жатады- өндірісте қолданылытын барлық табиғаттың әншейін байлығы.
2. Капитал немесе инвестициялық ресурстар барлық өндіріс құралдары, яғни инструменттер, машиналар, жабдықтар, фабрика-зауыттар, қойма-транспорт құралдарының барлық түрлері және тауар өткізу тарабы.
3. Еңбек - бұл кең мағыналы термин. Оны адамдардың тауар өндіру және қызмет көрсетудегі күш-ақыл-ой қабілеттілігін бейнелейді.
4. Кәсіпкерлік қабілеттілік - адамдардың ерекше таланттылығы.
Кәсіпкерлік қызметтің жүзеге асып дамуы үшін экономикалық, әлеуметтік және құқықтық жағдайлар керек. Кәсіпкерлікпен айналысу үшін ең алдымен оған экономикалық жағдай аса маңызды. Олар: нарыққа тауар, қызметтер ұсыну, тауарлардың, қызметтердің алуан түрлері, тұтынушылардағы ақша-қаражат көлемі, яғни олардың сатып алу қабілеттілігі, жұмыс орнының және жұмыс күшінің артық-кемдігі, қарыз (несие) беретін мекемелердің ақша ресурстары болуы керек т.б.
Әлеуметтік жағдайдың да өз орны бар. Кәсіпкерлікті ұйымдастыру, қалыптастыру үшін тұтынушыларда тауар сатып аларлық қаражаты болуы, олардың тауарға, қызметке деген талғамы, төлем қабілеттілігі бар сұранысы болуы шарт. Оған қоғамның рухани даму дәрежемі және діни нормалары ықпалын тигізеді. Әлеуметтік жағдай әрбір адамның жұмыс орнындағы жағдайы, еңбекақы мөлшерімен байланысты. [5. С. 27.]
Кәсіпкерлік үшін құқықтық жағдай да аса қажет. Ең бастысы кәсіпкерлік істерді реттейтін заңдар болуы шарт. Оған мынылыр жатады: ҚР Азаматтық Кодексі, салық заңдары, кәсіпкерлерді бюрократтардан қорғайын заңдар, шағын және орта бизнесті қолдайтын заңдар, меншікке құқықтық заңдар т.б. Қазіргі кезде кәсіпкер - нарықтық қажеттілігі мен перспективасын түсінуге мүмкіндігі бар және осы түсінікті өндірісті басқару және пайда алу мақсатында өндірістік ресурстарды қолдану облысындағы білімдерімен ұштастыратын адам. Кәсіпкер өзінің ісін табыс әкелетін экономикалық кез келген саласында аша алады. Кәсіпкерлердің ойынша ең қызықтырушы салалар болып табылады:
oo өндіріс
oo коммерция
oo қаржы
oo кеңес берушілік
Әр кезде бұл салалар әртүрлі табыс әкеледі, алайда ең бастысы - өндіріс болып табылады. Өндіріс саласына келесілер жатады:
oo өнеркәсіп
oo ауыл шаруашылығы, балық және орман шаруашылығы.
oo қоғамдық және өндірістік транспорт
oo өндірістік сиппаттағы қызметтер (мысалы: жөндеу жұмыстары)
Кәсіпкерлік қызметтің нарықтық қатынастар жағдайында мазмұнын, мәнін анықтап алу жеткіліксіз, сол себептен оның түрлері мен формаларының түсінігін ашып алу аса маңызды. Өйткені ол арқылы кәсіпекрліктің бет-пердесі ашылады. Сол себептен кәсіпкерліктің түрлері мен формалары келесі таруда қарастырамыз. Кәсіпкерлік қызметінің түрлері мен формалары. Шағын және орта кәсіпкерліктің сипаттамалары және әлемдік тәжірибеде жақсы баяндалған.
Кәсіпкерлік қызметінің атқаратын міндетіне қарай мынадай түрлері болады:
oo өндірістік
oo коммерциялық
oo қаржылық
oo кеңес берушілік
Меншік түрі бойынша жеке меншік, мемлекеттік, муниципалды, сонымен бірге қоғамдық құрылымдар меншігі болып бөлінеді. Кәсіпкерлік қызметтің әрбір формалары өзіндік ерекшелігі, демек өзіндік технологиясы бар.
1 Кесте. Кәсіпкерлік қызметі түрлерін сипаттайтын сызба.
Кәсіпкерлік түрлері
Коммерциялық
Өндірістік
қызметті
тұтыну
Ақпараттық
Өндірістік
тауарларды
тұтыну
Қызмет
Көрсету
Арнайы қызметтер
Кадрларды басқару
Ақпараттық технология
Өндіріс
Маркетинг
Қаржылық басқару
Әкімшілік басқару
Жалпы басқару
Биржа қорлары
Лизингтік
Аудиторлық
Сақтандыру
Банктік
Сауда-делдалдық
Тауар өндіру
Ғылыми-
техникалық
Жаңартпа-
шылық
Сауда-көтерме сатып алу
Саудалық
Кеңес берушілік
Қаржылық
Өндірістік
Тауар биржалары
Кәсіпкерлік қызмет түрлері төртке бөлінеді. Олар: өндірістік, коммерциялық, қаржылық және кеңес берушілік. Әр қайсысы өз кезегінде маңызды рөл атқарады.
Өндірістік кәсіпкерлік-бұл кәсіпкерліктің негізгі түрі. Оған тұтынушылардың кейіннен сатып алуына тиісті өнім өндіру, жұмыстар жүргізу және қызмет көрсету, жинау, өңдеу және ақпарат беру, рухани құндылық жасау тағы басқаларға бағытталған қызметтер жатады:
1. Кәсіпкерлікпен айналысу үшін қандай тауар өндіру, қандай қызмет көрсетуді іске асырумен шұғылдану керектігін білу керек.
2. Одан кейін маркентингтік іспен шұғылдану: болашақ тұтынушылармен байланысу, сонымен бірге, шикізат материалдар, энергия тб. Жабдықтаушылармен ара қатынасты орнату.
3. Келесі кезең өндіріс факторлары.
а) негізгі өндірістік қорлар: ғимараттар, құрылыстар, өндірістік құрал-жабдықтарды сатып алу немесе арендаға алу
б) өндірістік айналым қоры: еңбек заттары, шикізаттар, негізгі және қосымша материалдар, отын және энергетика ресурстары, жөндеу жасауға қосалқы бөлшектер, сатылып алынатын құрастыру бөлшектері, жартылай фабрикаттар, келешекке керекті шығындарды жабу көзі.
Инструменттер мен инвентарлар айналым қорына екі белгісімен: бағасымен және пайдалану мерзімімен бөлінеді. Алдағы уақыттағы шығындар дегеніміз бірінші кезеңдегі тауар өндіруді меңгергенше көбірек шығатын шығындар. Ол шығындар тауар өніміне тікелей қатысады. Жұмыс күшін кәсіпкер еңбек биржасы немесе жарнамалау арқылы жалдап алады. Жұмысқа аларда кадрлардың білімі, мамандығы, тәжірбиелігі жеке қасиеттері ескерілуі керек.
Қажетті ақпарат-ресурстарды қосымша қосуға мүмкіндіктерді ойластырып, алдын ала есептеу керек.
Коммерциялық кәсіпкерлік. Коммерциялық кәсіпкерліктің іс әдісі тауар биржалары сауда мекемелері. Коммерциялық кәсіпкерлікке қызмет түрін сипаттайтын, оның мазмұнының мәнін айқындайтын ақша қатынастары, тауар- айырбастау операциялары жатады. Мұның өндірістік кәсіпкерлікпен айырмашылығы мұнда өнім өндіруге байланысты өндірістік ресурстарды қамтамасыз ету қажеттілігі тумайды. Тауар биржалары ең көп тараған бірқалыпты жұмыс істейтін көтерме сауда нарығы. Тауар биржалары мынадай қызмет атқарады. [20. С. 215.] Сауда-саттық келісім жасауға делдалдық қызмет атқарады. Тауар сатуды тәртіпке келтіреді, сауда операцияларын реттейді. Баға туралы, өндіріс жағдайын, т.б. бағаға ықпал ететін факторлар жөнінде мәліметтер жинап жариялайды.
Коммерциялық кәсіпкерліктің негізгі жұмысы тауарларды алу-сату ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мaгиcтрлік жұмыc кіріcпеден, екі тaрaудaн, қoртындыдaн тұрaды.
Бірінші тaрaу Жеке кәсіпкерлік кәсіпкерліктің нысаны ретінде, oл екі бөліктен тұрaды.
Екінші тaрaу Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша жеке кәсіпкерлік нысанындағы кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудың мәселелері, oл екі бөліктен тұрaды.
Кілттік сөздер: құқық қабілеттілігі, әрекет қабілеттілігі, субъект, жеке тұлға,заңды тұлға, нормалық акт, жалдама қызметкер.
Көлемі 83 бет.
Пaйдaлaнылғaн әдебиеттер caны 44.
Мазмұны
Аннотация
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер 4
Анықтамалар 5
Белгілер мен қысқартулар 6
Кіріспе
7
1.
Жеке кәсіпкерлік кәсіпкерліктің нысаны ретінде
12
1.1
Жеке кәсіпкерліктің түсінігі мен мәні
12
1.2
Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша жеке кәсіпкерліктің нысандары
33
2
Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша жеке кәсіпкерлік нысанындағы кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудың мәселелері
53
2.1
Жеке кәсіпкерлердің құқық қабілеттілігін жүзеге асырудың және оны заңнамалық реттеудің өзекті мәселелері
53
2.2
Жеке кәсіпкерлікті тоқтатудың нысандары. Жеке кәсіпкердің банкроттығы
69
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
78
82
Нормативтік сілтемелер
Осы магистрлік диссертациялық жұмыста келесі сілтемелер қолданылған:
1.Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылы 30 тамыз.
2.ҚР Азаматтық кодексі 1994 ж. 27-желтоқсан
3.ҚР Азаматтық іс жүргізу кодксі 1999 ж. 13-шілде
4.ҚР Салық кодексі 2001 ж. 12-маусым
5.ҚазССР Қаз ССР-інде шарушылық қызметтің еркіндігі және
кәсіпкерліктің дамуы туралы 1990-жылғы 11-желтоқсандағы Заңы.
6.ҚР Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы Заңы 1992 ж. 4
маусым
7.ҚР Лицензиялау туралы Заңы 1995 ж. 17 сәуір
8.ҚР Лицензиялау туралы Заңы 2007 ж. 11қаңтар
9.ҚР Банкроттық Заңы 1997 ж. 21 қантар
10.ҚР Жеке кәсіпкерлік туралы Заңы 1997 ж. 19 маусым
11. ҚР Жеке кәсіпкерлік туралы Заңы 2006 ж. 31 қаңтар
Анықтамалар
Кәсіпкерлік - бұл құнды әрі жаңа бір нәрсені жасап шығару, өзіңе қаржылық, әлеуметтік, моральдік жауапкершіліктерді ала отырып уақыт пен күшіңді сарқа пайдалану, ақшалай кіріс кіргізу процессі.
Халықаралық ұйым құқығы дегеніміз халықаралық ұйымдардың өзара және халықаралық құқық субъектілерінің басқа да субъектілерімен қарым-қатынастарын, қызметін және құру тәртібін реттейтін қағидалар мен нормаларының жиынтығын құрайтын халықаралық бұқаралық құқықтың саласы.
Тәуелсіздік - бұл мемлекеттік биліктің күрделі саяси-заңдық сипаты, ол құзыреттердің саяси режимі, билік тетігі сияқты құқықтық институттар арқылы жүзеге асырылады.
Ассоциация - экономикалық дербес кәсіпорындардың ерікті бірлестігі. Маманданған кәсіпорындардың негізгі мақсаты ғылыми-техникалық, өндірістік, экономикалық және әлеуметтік міндеттерді бірігіп шешу.
Консорциум - бұл ірі қаржы операцияларын жүзеге асыру үшін (мысалы: өте ірі жобаға инвестиция ) біріккен кәсіпкерлердің бірлестігі.
Синдикат - бір саланың кәсіпкерлерін тауар сатуға біріктіру.
Картель - тауар, қызмет көрсету бағасы, нарық аудандарын бөлу, өндіріс мөлшері жөнінде келісім.
Қаржы - өнеркәсіп тобы - банк, сақтандыру және сауда капиталының бірлестігі.
Жалған кәсіпкерлік - кәсіпкерлік әрекет пен банк қызметін жүзеге асыру ниетімен емес, азаматтарға, мемлекетке зиян келтіретін тыйым салынған әрекетті жасап, жалған жолымен несие алу, салықтан жалтару (құтылу) секілді ниетпен коммерциялық ұйым құру.
Акционерлік қоғамдар - бұл жарғылық капиталы бар, белгілі акциялар салынатын қоғамдар.
Мемлекеттік егемендік - мемлекетке тән өзінің аумағындағы басшы билігі және халықаралық қатынастар саласындағы тәуелсіздігі.
Ақша-несие саясаты - бұл банктік процент арқылы мемлекеттің ақша массасы мен несиені мақсатты басқару. Бұл саясаттың бюджеттік саясаттан ерекшелігі өндірістің төмендеуіне де, инфляцияны тежеуге мүмкіндік береді.
Құқық қабілеттілігі - Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 13-бабына сәйкес құқық қабілеттілік ретінде азаматтарға бірдей негізде берілетін азаматтық құқықтарға ие болып, соған байланысты міндеттер атқаруын білдіретін және оның дүниеге келуімен байланысты пайда болып, қайтыс болуымен тоқтатылатын қабілеттілігі танылады;
Әрекет қабілеттілігі - кәсіпкерлік қызметті әрекет қабілеттігі бар азаматтар ғана жүзеге асыра алады, әрекет қабілеттілік азматтың заңдық әрекеттерді өзі жүзеге асыруын мәмілелер жасауын және мүліктерді иеленуін, сондай-ақ өзге тұлғаларға келтірген зияны үшін өз басымен жауап беруін білдіреді.
Белгілер мен қысқартулар
ҚР-Қазақстан Республикасы
БҰҰ-Біріккен Ұлттар Ұйымы
АҚШ-Америка Құрама Штаттары
ТМД-Тәуелсіз Мемлекеттер достастығы
ҚР АК- Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі
АҚ-Акционерлік қоғамдар
ЖАҚ-Жабық акционерлік қоғамдар
КСРО-Кеңес Социалистік Республикалар Одағы
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің экономикалық жүйесінде мемлекеттік тәуелсіздігімізді алған сәттен басталған түбегейлі өзгерістер әлеуметтік бағыттағы нарықтық экономиканы құрудың қажеттігін туғызып, мүлдем жаңа қоғамдық қатынастарды қалыптастыруды талап етті. Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуі - экномикалық тұрғыда дамудағы уақыт талабы еді. Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан жолы - 2050: "Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ" деп аталатын Қазақстанның келешекте гүлденіп дамуының ұзақ мерзімді басымдықтарын анықтаған халыққа арнаған жолдауында біздің еліміздің алдына қоятын басты мақсаты: ұлттық бірлік, әлеуметтік әділдік, барша қазақстандықтардың экономикалық жоғары деңгейдегі ахуалы тән тәуелсіз, гүлденген және саяси тұрақты Қазақстанды құру болып табылатындығын атап өтеді\ 1\. Қоғамның бірлігі мен ішкі тұрақтылығының маңызды құрамдас бөлігі ретінде болу қажеттігін де баса көрсетеді.
Кәсіпкерлік, тұтас алғанда, ауылдық жерлерде де жақын арадағы онжылдықта нарықтық құрылымдарға қосымша күш беретін және инфраструктуралар сұрақтары мен әлеуметтік мәселелер айрықша мәнге ие салаға айналуы тиіс. Қазіргі таңдағы қоғамымызда жұмыссыздық кедейлік, зейнетақы мен төлемақылардың төмен мөлшері, тағы басқа толып толып жатқан әлеуметтік мәселелердің өз шешімін тиісінше таппай жүргені жасырын емес. Осындай мәселелерді шешудегі мемлекеттің мақсаты болып азаматтарға, шаруалар мен ауылдық жердің тұрғындарына кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруына қажетті құралдармен қамтамасыз етудің де мәселелері басты назарда болуы қажет.
Жаңа экономикалық қатынастырды қалыптастыру барысында біздің дербес мемлекетіміздің қоғамдық өміріндегі пайда болып жатқан құрылымдарды қаржылық және құқытық қамтамасыз етудің мәселелері өте өткір туындап отырғаны белгілі. Бүгінгі күні, меншік қатынастарына қатысты реформалар, шаруашылық субъектілерінің ұйымдастыру-құқықтық нысандарының көп түрлілігі, кәсіпкерлік қызмет еркіндігі қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу әдістерінің елеулі тәжірибеде де, теориялық тұрғыда да құқықтық реттеуде шынайы демократиялық қағидалар басшылыққа алынады, атап айтқанда, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру саласында Қазақстан Республикасының барлық азаматтарының тең мүмкіндіктері қағидасы және кәсіпкерлік еркіндік қағидасы.
Нарықтық экономиканы кәсіпкерлік қызмет еркіндігі қағидасынсыз елестету мүмкін емес. Аталған қағида Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабында баян етілген: Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алған кандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады. Меншікке, оның ішінде мұрагерлік құқығына заң мен кепілдік беріледі. Соттың шешімінсіз ешкімді де өз мүлкінен айыруға болмайды. Заңмен көзделген ерекше жагдайларда мемлекет мұқтажы үшін мүліктен күштеп айыру, оның кұны тең бағамен өтелген кезде жүргізілуі мүмкін. Әркімнің кәсіпкерлік кызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік кызмет үшін еркін пайдалануға кұкығы бар\ 2 \. Сонымен, еліміздің негізгі Заңының азаматқа мұндай құқық берілетінін жариялауы үлкен мәнге ие, ал бұл құқықтардың жүзеге асырылуы мемлекеттің әлеуметтік тұрақтылығын қамтамасыз етудің құралы болатыны сөзсіз.
Қазақстан Республикасыдағы жеке кәсіпкерлік өз дамуын 80-жылдардың соңынан алады. Осы кезең ішінде экономика саласында оның қызметін реттейтін көптеген нормативтік құқықтық актілер қабылданды. Солай бола тұрса да, осы саладағы нормативтік базаны жетілдіруге байланысты көптеген мәселелер әлі күнге дейін өз шешімін таппай келеді.
Аталған саладағы қоғамдық қатынастардың жеткілікті түрде, ауқымды құқықтық реттелгеніне қарамастан, шешімдер талап ететін мәселелер әлі де жетерлік. Мысалы, Қазақстан Республикасының 1998-жылғы 31-наурыздағы Шаруа (фермерлік) қожалығы туралы Заңының 1-бабының 3-тармағы заңды тұлға құрмастан шаруа қожалығы нысанының болуын ғана белгілейді\3\. Ал тәжірибеде шаруа қожалықтары заңды тұлға ретінде құрылып әрекет етеді, көп жағдайда Қазақстан Республикасы 1994-жылғы 27-желтоқсанда қабылданған Азаматтық кодексіне қайшы келмейтін жауапкершілігі шектеулі серіктестік нысанында құрылады\4\. Бұдан жоғарыда аталған Заң нормасында жоюды талап ететін қайшылықтар туындайды. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі жеке кәсіпкерлердің құқыққабілеттігін жеке тұлғанікімен бірдей көлемде белгілейді, бірақ жеке кәсіпкерлік құқықтыққабілеттілік пен әрекетқабілеттілікке мемлекеттік тіркеуден өткен сәттен бастап ие болады және құқықтарды жүзеге асыру саласында мүмкіндіктері де аса зор емес. Яғни, жеке кәсіпкердің құқыққабілеттілігі тек уақыт бойынша ғана емес, жеке тұлғалармен салыстырғанда өкілеттіктерінің көлемімен де шектеулі. Сонымен, қолданыстағы азаматтық заңнамаларда көрініс таппаған ережелер орнын толтыруды қажет ететін құқықтағы ақтаңдақтық екені даусыз. Мысалы, жеке кәсіпкер мен оның отбасы мүшелері оның мүлкіне мүліктік шара ретінде өндіріп алу іс-жүргізуі қозғалатын болса, олар қорғаусыз қалады, мұның өзі экономиканың басты саласы ретінде мемлекетпен таңдалған және кәсіпкер қызметін жан-жақты қолдау қағидасына қайшы келеді.
Жоғарыда баяндалғандардың негізінде бұл магистрлік жұмыс тақырыбының өзектілігімен толығымен келісуге болады. Бүгінде жеке кәсіпкердің құқықтық жағдайын анағұрым терең зерттеудің қажеттілігі анық туындап отыр. Жеке кәсіпкердің құықтық жағдайы мәселелері отандық әдебиеттерде де жеткіліксіз зерттелген, бұл кәсіпкерлік құқықтық қарым- қатынастырды зерттеу саласындағы жаңа ғылыми еңбектердің жоқтығымен түсіндіріледі.
Ғылыми жаңалығы. Тақырыптың жаңалығының өзі, бұл тақырып бойынша кешенді зерттеулердің тым сирек, аз болуы. Кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеудің қажеттілігі. Нарықтық экономиканы реттеуге мемлекет араласуы керек пе? деген сауал бірнеше ғасыр бойы қойылып келеді. Нобель сыйлығының лауреаты В.Леонтьев болса, экономиканың қызмет істеуін желқайыққа ұқсатады: " Іс жүргізу үшін жел керек-ол мүдде, ал рөль-мемлекеттік реттеу". Швецияның тиімді экономика моделінің авторы Клас Эклундтың пікірі бойынша" реттелмейтін экономика болмайды және өндірістің тиімділігін арттыру мақсатында экономиканы мемлекеттік реттеу объективтік қажеттілік " дейді.
Мемлекет өзінің функциясын атқаруда және экономиканы реттеуде экономикалық (жанама) және әкімшілдік (тікелей) әдістерін қолданады. Нарықтық экономиканы дамыған елдердің тәжірибесі бойынша экономиканы реформалау жағдайында мемлекеттің рөлі артады, ал экономика тұрақтанған және өрлеу циклында бәсеңдейді. Экономикалық әдістің ең бастылары: салық саясаты, табыс пен ресурстарды қайта бөлу, баға жасақтау, мемлекеттік кәсіпкерлік істер, несие-қаржы механизмі т.б.
Сондай-ақ, жеке кәсіпкердің құқықтық жағдайымен байланысты теориялық және тәжірибелік өзекті мәселелер бойынша ТМД елдері заңнамасына салыстырмалы құқықтық талдау жүргізілді: жеке кәсіпкерліктің бір ретінде бірлескен кәсіпкерлік мүшелерінің тең құқығы туралы; банкроттық институты; жеке кәсіпкердің құқыққабілеттігі; сонымен қатар заңды тұлға болып табылатын шаруа қожалығына қарағанда, заңды тұлға құрмастан жүзеге асырылатын жеке кәсіпкер мәртебесінің оң жақтары бар екендігін салыстыру әдісін қолданып көрсету.
Осы зерттеудің ғылыми-теориялық негізі Ю.Г. Басин, М. Балкен, С. Григоренко, С.У. Жандосов, С.Э. Жилинский, В. Ермаков, С.И. Климкин, Л. А. Құсаинова, В.В. Лаптев, М.К. Сулейменов, В.Е. Хруцкий т.б. өзге де Қазақстан Республикасындағы тұлғаның құқықтық мәртебесіне қатысты конституциялық құқық, азаматтық құқық, азаматтық іс жүргізу құқығы, аграрлық, кәсіпкерлік құқық саласындағы танымал заңгер-ғалымдар мен зерттеуші-құқықтанушылардың, сонымен қатар ТМД елдері ғалымдарының да ғылыми еңбектері танылады. Кәсіпкерлік қызметтің өзекті мәселелеріне байланысты жаңа әдебиеттердегі ғылыми зерттеулердің болуына қарамастан, жеке кәсіпкерлік туралы ғылыми көзқарастар мен пікірлер жеткіліксіз деуіміз: ғылыми жұмыстардың кәсіпкерліктің барлық нысандарын тұтастай зерттеумен шектелуіне байланысты екендігін ескерген жөн. Магистрлік жұмысты жазуда Қазақстан Республикасы құқық жүйесінде жеке кәсіпкердің кұқықтық жағдайы мәселелерін кешенді түрде зерттеуге тырыстық.
Бұл жұмыстың нормативтык негізі ретінде Қазақстан Республикасы Конституциясы, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің, Қазақстан Республикасы Салық кодексінің, Қазақстан Республикасы Лицензиялау туралы, Қазақстан Республикасы Банкроттық туралы, Қазақстан Республикасы Жеке кәсіпкерлік туралы, Қазақстан Республикасы Шаруа (фермерлік) қожалығы туралы, Қазақстан Республикасы Жеке кәсіпкерлікті қолдау мен қорғау туралы заңдарының нормалары қолданылды.
Бұл ғылыми жұмыста әсіресе, жеке кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық нысандарының теориялық жағдайларында, олардың кәсіпкерлік қатынастардың өзге субъектілерінен ерекшелендіретін айрықша белгілеріне, және кәсіпкер қызметін құру мен тоқтатуына тоқталуды жөн көрдік.
Осы аталған зерттеудің негізгі мақсаттары келесі сұрақтар жөнінде мазмұндауды жөн санадық:
жеке кәсіпкерліктің жалпы ерекшеліктерін зерттеу;
жай серіктестіктің шаруа қожалығының мүшелерінің құқықтық
жағдайын салыстыру мен таңдау;
шаруа (фермерлік) қожалығының мүшелерінің ауыл шарушылық
қызметінің мәнін зерттеу;
заңды тұлға құрмай-ақ шаруа қожалығын құрудың заңды тұлға
нысанында құрылған шаруа қожалықтарына қарағанда
артықшылықтарға толы екендігіне тоқталу;
жеке кәсіпкер құқыққабілеттілігін заңдық реттеудің мәселелеріне
тоқталу;
жеке кәсіпкер қызметін тоқтату мен оның банкроттығы мәселелеріне
тоқталу;
жеке кәсіпкердің құқықтық жағдайын реттейтін заңнамаларды
жетілдіру бойынша ұсыныстар енгізу.
Автор жоғарыда көрсетілген мақсаттармен қоса, мынадай міндеттерді қойды:
-осы тақырыпты зерттеу барысында ең басты күрделі мәселелерді анықтау;
-анықталған күрделі мәселелерді жою үшін, ғалымдардың, мамандардың көзқарасы негізінде ұсыныс әзірлеу;
Қорғауға шығарылатын жағдайлар. Магистрлік диссертацияда мынадай жағдайлар қорғауға шығарылды:
-шаруа (фермерлік) қожалығындағы мүліктік қатынастар оның мүшелелері арасындағы жеке қарым қатынастар сипатына байланысты боғандықтан, бұл қатынастар ішінде дау туындамайды алайда, егер, ұзақ уақыт шаруа
қожалығының мүшесі шаурашылық жүргізуге қатыспаған жағдайда шаруа қожалығына мүшелік туралы сұрақ қалай шешілуі тиіс деген мәселе туындайды. Біздің ойымызша, бұл сұрақты шешуде шаруа қожалығы мүшесінің не себептен қожалық қызметіне қатыспағанын анықтау қажет.
-Қазақстандық заңнамада шаура қожалығы нысанына қатысты құқықтық анықталмағандық кездеседі. ҚР-ның 1998-жылғы 31-наурыздағы Шаруа (фермерлік) қожалығы туралы Заңымен отбасылық кәсіпкерлікті қоса алғанда, заңды тұлға құрмастан шаруа қожалығының үш нысаны көрсетілген. Бірақ, тәжірибеде ҚР Азаматтық кодексінің негізінде олардың қызметінде ешқандай тәжірибелік мәнге ие емес, заңды тұлға нысанында құрылған шаруа қожалықтары кездеседі. Осыны анықтау мәселесі қойылды.
-Жеке кәсіпкердің азаматтық құқықтық мәртебесінің маңызды белгісі оның құқыққабілеттілігі. Заңды тұлғаларға қатысты олардың құқыққабілеттілігі мен әрекетқабілеттілігінің шегін анықтау мүмкін емес, өйткені ұйымдар мемлекттік тіркеуден өткен сәттен бастап қана азаматтық құқықтар мен міндеттерді иелене алады. Жеке кәсіпекер ретінде тіркелген азаматтардың құқықсубъектілігінің мазмұнын анықтауда заңды тұлғалардыкімен бірдей белгілеу қажет екендігін анықтау.
Ғылыми зерттеудің жалпы әдістемелік және теориялық негізін диалектикалық әдіс, таным теориясы құрайды, жұмыс барысында тарихи, салыстырмалы-құқықтық және өзге де дәстүрлі жалпы ғылыми әдістер қолданылды. Әдістемелік зерттеу тұрғысынан нарықтық сектор кезеңі фирманың өндірістік, қаржылық және ақпараттық жүйесін қайта бағыттау мен кәсіпкерліктің қазіргі заманғы институционалдық құрылымын қалыптастыруды анықтайды. Сонымен қатар, қазіргі заманғы кәсіпкерлік табиғатына ішкі және сыртқы ынталылықты, жоғары табысты әрекетке деген ынталылықты жүзеге асырудың мінез-құлықтық құралдары енеді.
Зерттеудің тәжірибелік қажеттілігі. Магистрлік жұмысты орындауда жеке кәсіпкердің құқықтық жағдайының ерекшеліктері мен оның қызметін реттеудегі кездесетін мәселелерді анықтауда, жеке кәсіпкерлікпен байланысты заңнамаларды жетілдіру мақсатында пайдалануға болады.
Зерттеудің нәтижелері. Диссертациялық жұмыстың тақырыбына байланысты үш мақала жарық көрді. Олар:Кәсіпкерліктің мәні мен ерекшеліктері (Жаңа кәсіподақ газеті 20.03.2015), Жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыру мен оны заңнамалық реттеудің мәселелері, Жеке кәсіпкерлік нысандарының құқықтық ерекшеліктері М.Әуезов атындағы ОҚМУ магистранттары, PhD докторанттары мен жас ізденушілердің ғылыми еңбектер жинағында, М.Әуезов атындағы ОҚМУ ғылыми журналында басылып шықты.
Басқа зерттеулермен байланыстылығы. Бұл магистрлік диссертация М.Ауезов атындағы ОҚМУ-да орындалды. Бұл диссертация тақырыбы
кафедрада өткізіліп жатқан кәсілкерлік құқықпен тығыз байланысты.
Зерттеудің құрылымы мен көлемі. Магистрлік зерттеу кіріспеден, нормативтік сілтемелерден, анықтамалардан, белгілер мен қысқартулардан, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі 83 беттен тұрады.
1 Жеке кәсіпкер - кәсіпкерліктің нысаны ретінде
1.1 Жеке кәсіпкерліктің түсінігі мен мәні
Жалпы экономикалық прогресс кәсіпкерліктің дамуымен байланысты. Нарықтық экономика жағдайында кәсіпкерлік - шаруашылық қызметтің маңызды түрі болып табылады. Өйткені, нарықтық экономиканың өзі кәсіпкерлік экономика. Оның ролін көрсетуде, Адам Смит кәсіпкерді коммерциялық идеяны жүзеге асыру және пайда табу үшін экономикалық тәуекелге баратын меншік иесі ретінде сипаттайды. Кәсіпкерлік өндірістің, нарықтың және бүкіл қоғамның дамуына ықпал етеді. Осыған байланысты кәсіпкерліктің теориясы мен тәжірибесіне деген мүдделілік өсіп отыр.
Жалпы ғылымда кәсіпкерлік түсінігін өзіндік ерекшлеліктеріне сәйкес бірнеше кезеңдерге бөледі. Кәсіпкерлік концепциясының бірінші кезеңі кәсіпкерлік теориясының классигі Р.Кантильон есімімен байланысты. Ол бірініш рет кәсіпкерліктің негізгі тұлғасын анықтады. Кәсіпкер - белгілі бағада сатып алушы, белгісіз бағада сатушы, яғни тәуекелге барушы адам. Классикалық экономикалық теорияда кәсіпкерлік ұдайы өндірістің негізі ретінде тәуекел үшін табыс алу ретінде қарастырылды. Тәукелді төмендету үшін негізгі өндіріс факторларын: жер, еңбек, капиталды тиімді үйлестіруге тура келеді. ХХ- ғасырдың соңғы 60 жылында әртүрлі бағыттағы мамандық иелері (экономистер,юристер, философтар, психологтар, әлеуметтанушылар және т.б.) кәсіпкерліктің даму теориясына, оның елдің экономикалық дамуында алатын орнына ерекше көңіл бөлуде, әсіресе, жеке кәсіпкердің тұлғалық ерекшелігі мен оның өз бизнесіндегі жетістікке жету талпынысына аса назар аударуда. Кәсіпкерлік білімді жетілдіру мақсатында халықаралық конференциялар ұйымдастырылуда, көптеген елдерде кіші кәсіпкерлікті дамыту үшін мемлекет тарапынан қолдау көрсетуде, жылдан-жылға қоғам менталитеді де өзгеруде. ХХ ғ. екінші жартысында көптеген батыс елдерінде өркениетті кәсіпкерліктің даму кезеңі басталды. 30-жылдары атақты америка кәсіпкері Генри Форд І-нің еңбектері жарық көре бастады, ал 1953 ж - К. Рендолдың Кредо свободного предпринимательство атты еңбегі шықты. Батыс ғалымдарының көптеген экономикалық ғылыми еңбектері 70-ы жылдары шыға бастаса, соңғы 15 жылда кәсіпкерлік мәселесіне байланысты еңбектер қарқынды түрде жарық көре бастауда.
Экономикалық теорияға үлкен үлес қосқан Ф. Хайек, И. Шумпетер және П. Друкер ғалым - экономистердің кәсіпкерлікке деген көзқарасын қарастырайық\5\. Экономикалық көзқарас бойынша кәсіпкерлік табысты айлық жалақымен теңестіруге болмайды. Шумпетер пікірінше, жаңа тауардан түскен қаржы тек басында ғана өседі де, кейіннен бәсекенің нәтижесінде төмендейді. Бұл фактор кәсіпкерлік табыстың маңызды аспектісі болып табылады. Себебі кәсіпкер жаңа өніммен нарыққа алғаш шығады да, оның бәсекелестері болмайды, өнімге деген бағаны баға құраушы монополиялардың қағидаларымен анықталады. И.Шумпетер кәсіпкерлік қызметтің дамуындағы капиталға ерекше көңіл аударады. Капитал - ол қозғаушы күш. Шумпетер капиталды кәсіпкердің кез - келген уақытында иелігінде бола алатын қаржыны айтады. Ол алғашқы капитал деп кәсіпорынның құрылуы мен қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз ететін қаржыны айтады. Алғашқы капитал негізгі және айналмалы болып 2-ге бөлінеді. Алғашқысы жер участкісін, ғимарат, машина және т.б. алуға жұмсалса, екіншісі - қажетті шикізат, еңбек ақысын төлеуге өтеледі, жұмсалады. Шумпетер кәсіпкерлік қызметке итермелейтін мотивтер мен дәлеледерді бөліп көрсетеді. Ол оны келесідей топтарға жіктейді:
1. Үстемдік етуге талпыныс
2. Жеңіске деген құлшыныс
3. Шығармашылық қуаныш.
И.Шумпетер кәсіпкерлік табыстың теориясын жасайды және кәсіпорындардың табысқа деген талпынысына ерекше көңіл бөледі. Оның нәтижесінде жаңа кәсіпорындар пайда болады, жаңа қондырғылар қолданыла бастайды, өнімділік артады, бәсекелестік дамиды, ескі кәсіпорындар ығыстырылады, жұмысшылардың бір бөлігі жұмыс орнын босатады және т.т. бұл процесс қайталанып отырады. Шумпетер ойынша, кәсіпкерлік табыс - бұл жаңа комбинациялар орындалуының нәтижесі.
Ф. Хайектің ойынша, кәсіпкер ерекше мінез - құлыққа ие болу керек. Өзге субъектіге әлі белгісіз жаңа табысты табудың көзін аша білу керек. Қазіргі жағдайда кәсіпкерлер жоғарғы нарықтық бәсекелестікте қызмет жасайды және осы бәсекеге қабілетті ғана кәсіпкер табысқа жете алады.
И. Шумпетер кәсіпкерліктің дамуына екі негізігі фактор қажет деп бөледі:
А) ұйымдастырғыш - шаруашылық жаңашылдық
Б) экономикалық еркіндік
Ол мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке араласуына қарсы болды, еркін кәсіпкерлікті қолдады.
Кәсіпкерлік теорияның дамуына атақты америка ғалымы П. Друкер де үлкен үлес қосты. Ол өз еңбектерінде кәсіпкерлік теорияның дамуында француз экономисті Ж.Б. Сэйдің орнын ерекше атап өтеді. Ж.Б. Сэй 1800 жылдың өзінде кәсіпкер экономикалық ресурстарды өнімділік пен табысты төменнен жоғарылататынын атап көрсеткен. Оның пікірінше кәсіпкер деп - өзінің кіші бизнесін ашқан адамды айтуға болады, бірақ кез - келген кіші бизнес кәсіпкерлікке жатпайды, тек жаңа нарық пен жаңа тұтынушыларға ие бизнесті айтуға болады. Друкер кәсіпкерлікті не ғылымға, не өнерге жатқызбайды. Бұл нақты қызмет, практика. Әрине кәсіпкерліктің де өзінің білім базасы болады, ал білім кәсіпкерлікте табысқа жету үшін қажет. Бірақ көптеген мамандар кәсіпкерлікті ерекше бір қабілеттің, таланттың көрінісі ретінде қарастырады. Сонымен қатар, Друкер кәсіпкерлікті де оқыту қажет деп санайды. АҚШ-та коледж бен университтерде кәсіпкерлерді дайындайтын мамандықтар ашылған. Ғалымдардың ойынша, кәсіпкердің базасы, негізі қазіргі заманғы білім болып табылады. Қызмет көрсету саласындағы жаңашылдық кәсіпкерліктің негізі. Кәсіпкердің ойлау қабілетінің инновациялық типі ерекшелендіреді. Инновация - кәсіпкердің ерекше құралы. Кәсіпкерлер табиғатта адамзатқа (қоғамға) қажетті зат тауып, оны экономикалық бағаландырған кезде ғана табысқа жетеді.
Друкер табысқа жететін кәсіпкерліктің төрт стратегиясын жіктейді:
1)бірінші ену және жаппай әсер ету
2) аяқ - асты және жылдамдылық
3)экономикалық әлсіз жерін тауып, оны басып алу
4)өнім, нарық немесе бір саланың экономикалық ерекшелігін бағалау.
Друкер кәсіпкерлікті аса қауіпті қызмет деп санамайды. Бірақ кәсіпорындар шығынға неге ұшырайды? Себебі, кәсіпкерлер олардың кәсіпорындары қызмет еткен салада ықыласыздығынан дейді. Кәсіпкерлік туралы ғылыми және тәжірибелік көзқарастар К.Веспер, Г. Пиншат, Р. Хизрич, М. Питере, А. Хоскинг және т.б. шет ел ғалымдарының еңбектерінде де ерекше көңіл бөлген\5\. Алдымен батыс елдеріндегі кәсіпкерліктің мәнін анықтау тәсілдері туралы айтайық. Мысалы, американ ғалымдарының түсінігінше кәсіпкерлік - бұл қиын да маңызды жобаларды жүзеге асыру әрекетінің түрі. Кәсіпкерлік - бұл аса маңызды жауапкершілікті талап ететін іс. Кәсіпкерлік - әлдебір жаңа нәрсені жасауға, немесе бар нәрсені жақсартуға талпыныс жасау. Кәсіпкерлік динамизм, инициатива, жігерлілік бастама секілді ұғымдармен ажырамас байланыста және көптеген қызықты идеяларды шындыққа айналдырады. Батыс елдерінде жаңа заманғы кәсіпкерлік шаруашылықтың айрықша, жаңаша стилі ретінде сипатталады. Біздің көзқарасымызда мұндай тәсіл барынша маңызды мәнге ие, яғни үнемі жаңа мүмкіндіктер іздеу, жаңашылдыққа бағытталу, алға қойылған мақсатқа жетуге талпыну біздің еліміздегі кәсіпкерліктің дамуына пайдасы зор. Өзінің кәсіпорынының дамуы үшін кәсіпкер әрекет етуші, заң негізінде ресурс көздерін іздеп отыруы қажет.
Американ ғалымы Р.С.Ронстадтың пікірі бойынша кәсіпкерлік - бұл байлықты өсірудің динамикалық процесі. Байлық өз мүлкін, ақшасын, карьерасын бәсекеге тігіп, жеке кәсіпкерлікпен айналысуға уақытын аямайтын, сатып алушыларға жаңа тауар мен қызмет түрін ұсынатындарға ғана келеді деп есептейді. Бұл тауар мүлде жаңа болуы шарт емес, бастысы кәсіпкер оған жаңа сапа дарытып, оның құндылығын арттыруға күш сала білуі керек.
Өз кезегінде американдық ғалым профессорлар Р. Хизрич пен М. Питере де кәсіпкерліктің барынша ыңғайлы анықтамасын береді. Олардың пікірінше: Кәсіпкерлік - бұл құнды әрі жаңа бір нәрсені жасап шығару, өзіңе қаржылық, әлеуметтік, моральдік жауапкершіліктерді ала отырып уақыт пен күшіңді сарқа пайдалану, ақшалай кіріс кіргізу процессі. Олар жеке іс бастаған адамның өмірі үміт пен күдікке, сәтсіздік пен тынымсыз еңбекке толы болады деп жазады. Р. Хизрич болса, кәсіпкерліктің мәнін ашатын ең қысқа анықтама береді: бұл - құны бар жаңа нәрсені жасап шығару.
Кәсіпкерліктің ұғымдық мәнін ашатын ресейлік ғалым - экономист А.В. Бусыгиннің көзқарасы бізге қызығушылық тудырады. Ол кәсіпкерлік нақты бір іскерлік идеяны тәжірибе жүзінде іске асыру үшін талпыныс жасау деп түсінеді. Кәсіпкерлік - ең алдымен іскерлік жоба түрінде жүзеге асатын ойлау процесі деп түсіндіреді. Оның пікірінше кәсіпкерлік жеке бизнесіңді ұйымдастырып, жеткілікті дәрежеде табысқа жету үшін қызмет ету. Біздің пікірімізше, кәсіпкерлік - қоғамды тауармен, әр түрлі қызмет түрлерімен қамтамасыз етуші нарықтық қатынастың бір түрі.
Кәсіпкерлік - бұл кәсіпкердің жаңа бір идеяны ойлап тауып, оны қолдана білуі, нақты бір кәсіпкерлік жобаға айналдыруы болып табылатын шаруашылықтың жаңа түрі. Бұл әрине өте қатерлі іс, бірақ тәукелге бармаса, ешкім де табысқа жете алмайды. Алайда, көзді жұмып алып, тәуекел етуге тағы болмайды. Жеке кәсіппен айналасуға шешім қабылдамас бұрын кәсіпкер бәрін мұқият есептеп, бәсекелестер мен нарық жағдайын ескеріп алуы қажет. Кәсіпкерлік бірінші кезекте өндірістің барлық факторларын қоғам және жекелеген азаматтардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға, экономикалық өсу мақсатында тиімді қолдана білуге байланысты. Кәсіпкерліктің негізгі қызметі нақты бір тауар немесе қызмет түрін өндіріп, сол үшін материалдық және моральдік сыйақы алу болып табылады. В.И.Даль айтқандай кәсіппен айналысу дегеніміз қандай да бір жаңа іс орындауға шешім қабылдау, мәні бар нәрсені іске асыруға қадам жасау. Бұл ұғымның азаматтық заңнамада өзіндік мәні бар.
Кәсіпкерлік қызметтің мәнін заңдық актілерде анықтау. Өз бизнесін табысты жүзеге асыру үшін еңбек етуге қабілеті бар азамат немесе кәсіпкерлік ұйым осы бизнесті қалыпты ұстап тұратын азаматтық заңнаманы жақсы білулері тиіс. Тұңғыш рет кәсіпкерлік қызмет ұғымының мәні туралы барынша толық анықтама ҚР-ның Кәсіпкерлік қызмет туралы Заңында қалыптасты. Онда кәсіпкерлік қызметтің астарынан азаматтар мен олардың бірлестіктерінің табыс табуға бағытталған әрекетін түсінуге болатындығы жайлы айтылған. Аталған Заңда кәсіпкерлердің құқықтары, міндеттері мен жауапкершіліктері, сондай - ақ оларға мемлекет тарапынан берілетін кепілдік мәселесі де анық әрі нақты көрсетілген.
Азаматтық заң кәсіпкерлікпен айналысатын азаматтар арасындағы қарым - қатынасты реттеп отырады. ҚР Мемлекеттік Комитеті кәсіпкерлік қызметтің мәнін кешенді түрде анықтайды. Бұл - мүлікті пайдаланудан, тауарды сатудан, қызмет көрсетуден түскен ақшаны белгілі бір заңдық тәртіпте айналымға келтіріп, пайда табуға бағытталған әрекет дейді. ҚР Мемлекеттік Комитеті орнатқан кәсіпкерлік қызмет ұғымының анықтамасына сәйкес кәсіпкерліктің бірнеше ерекшелігі мен өзіне тән сипатын бөліп алуға болады:
-бұл жеке басы ғана емес, сонымен бірге қоғам мен адамдардың да қажеттіліктерін қанағаттандыруға және кәсіпкердің өз қабілетін іске асыруға бағытталған бастамашыл әрекет;
-бұл еңбек етуге қабілеті бар кез - келген азаматтың өз еркімен жасайтын әрекеті. Ешкім де бір адамды осы іспен айналысуға күштеп көндіре алмайды.
-бұл аса жауапкершілікті талап ететін қатерлі іс, сол себепті болашақ кәсіпкер өзін күтіп тұрған қиындықтардың алдын алу керектігін естен шығармауы керек, оның үстіне мемлекет кәсіпкер сәтсіздікке ұрына қалса жауапкершілікті өзіне алмайды.
Кәсіпкерлік - бұл бір рет қана жасалатын шаруа емес, заң негізінде жүйелі түрде пайда табу процессі, демек бұл ұзақ уақыт қажырлы еңбекті талап ететін кәсіби әрекет. Бұл жекелеген кәсіпкерлер мен заңды тұлғалар ретінде тіркелген адамдар жүзеге асыратын әрекет, демек кәсіпкерлік - арнайы заңдық актілерге сәйкес орындалатын заңды әрекет.
Азаматтық заңда кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудың негізгі себептері - табыс табу, кіріс кіргізу көрсетілген, ал бұған қол жеткізу үшін тұтынушыларға тауар мен қызмет түрлерін үздіксіз жалғастыра беру қажет. Заңда мүлікті пайдалану, тауарды сату, қызмет ету жолымен пайда көзін табудың әдіс - тәсілдері көрсетілген.
Сонымен, көріп отырғанымыздай кәсіпкерліктің өзіне ғана тән бірінші сипаты - мүлікті пайдалану болса, екінші сипаты - тауарды сату болып табылады. Сонда тауар өндірудегі қызметті қайдан табамыз деген сұрақ туады? Негізінде ҚР Мемлекеттік комитетінде сауда коммерциялық әрекет орнатылған әлдебір нәрсені сату үшін ең алдымен сапасына қарай өнім, тауар, қызмет түрлерін енгізу қажет. Демек, ҚР Мемлекеттік комитеті орнатқан кәсіпкерлік туралы анықтамасы толықтыруларды қажет етеді, мысалы кәсіпкердің өз бизнесінің нәтижелі болуына жауапкершілігі туралы тезис енгізу.
Кәсіпкерлік құбылыс ретінде кәсіпкердің өз ісін алға бастырып, оны ұйымдастыруымен байланысты болатын экономикалық, әлеуметтік, ұйымдастырушылық, жекелеген қатынастардың жиынтығын көрсетеді. Ол құбылыс ретінде жергілікті басқару, билік органдары, банктер, жалдамалы жұмысшылар, тұтынушылар, тасымалдаушылар арасындағы өндірістік факторларды (шикізат, құрал - жабдықтар, энергия, жылу және т.б.) бірігіп пайдаға жарататын әлеуметтік, қаржылық, экономикалық, құқықтық қатынастардың жүйесін қамтиды. Кәсіпкерлік - экономикалық құбылыс ретінде нарықтық экономиканың сұраныс пен ұсыныс, бәсекелестік, құн секілді заңдылықтары негізінде тауарлық сипатқа ие болады. Кәсіпкерлік - кәсіпкердің нақты бір идеяны өмірге әкеліп, оны үлкен жобаға айналдырғанға дейінгі аралықта болған әрекеттерінің күрделі шынжыры. Кәсіпкерлік - бұл тұтынушылар үшін құны бар жаңа тауар, қызмет көрсету түрін ойлап табу процессі, қолда бар ресурстарды жақсы нәтижелерге жету жолында сарқа пайдалану процесі.
Бұл үздіксіз процесс болып табылады, ол үнемі жаңарып отырады, демек кәсіпкерлер қанағаттандыратын қажеттіліктерде өзгеріп отырады деген сөз. Бұл процесс өндіріс факторларының үлкен шығынын талап етеді, уақытша сәтсіздіктерге жиі соқтырады, бірақ нәтижесінде кәсіпкерді пайдаға, кіріске жолықтырады, оған үлкен мөлшерде қаржылай табыс әкеледі. Ендеше, кәсіпкерлік құбылыс ретінде: жаңа шығармашылық идеяларды іздеу, оларды сараптау, оған экономикалық пайда мен нарық қажеттілігі тұрғысында баға беру, идеяны жүзеге асыруға мақсат қалыптастыру, өндірісте жаңа өнім алуға, нақты нәтижеге жетуге ұмтылу секілді әрекеттерді қамтиды.
И.Шумпетердің пікірінше, өндіру - біздің қолымызда тұрған зат пен күшті ұштастырып қолдана білу, ал, өндіріс процессі дегеніміз жаңа өнім жасап шығару жолындағы өндіріс күштерінің әрекеті. Барынша жаңа нәрсе өндіру демек бұрынғы нәрседен басқа нәрсе ойлап табу.
Жаңа өнімді жасауды жүзеге асыру келесідегідей екі жағдайда қамтылады:
-жаңа нәрсені дайындау, яғни тұтынушыға белгісіз нәрсені жасап, дайындау;
-жаңа нәрсе енгізу, яғни аталмыш өндіріс саласында ешқашан белгілі болмаған әдіс енгізу.
Нарықтық қатынастар көптеген адамдардың "өз ісіне" деген табиғи ұмтылуды тудырып, өздерінің меншіктерін арттыра түседі. Ең соңында бұл қызметтің ерекше түрі- кәсіпкерлік қайраткерліктің пайда болуына әкеп соғады. Кәсіпкерлік дегеніміз- адамдар мен олар құрған бірлестіктердің белсенді, дербес шаруашылық қызметі.Оның көмегімен адамдар тәуеклге бел буып, мүліктік жауапкершілікті сақтай отырып, пайда табу жолын көздейді. Кәсіпкерлікті шаруашылық күш-жігерді жүзеге асыруға экономикалық және ұйымдастыру ісінде тапқырлыққа, жаңашылдыққа байланысты. Кәсіпкерлікті жаңа тұрғыдан түсіндіргенде мынадай 2 жағдайға: бірішіден, коммерциялық бағыт-бағдарға, тәуекелге бел буушылық пен дербестікке, бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге, кездескен кедергілерді жеңе білуге, екіншіден, экономикада ұйымдастыру ісінде тапқырлық пен жаңашылдық танытуға, ғылыми-техникалық погресске жетуге тікелей қатысты.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 10 бабында "Кәсіпкерлік-меншік түрлеріне қарамастан, азаматтар мен заңды тұлғалардың, тауарға (қызметке) сұраныстарды қанағаттандыру арқылы пайда немесе табыс табуға бағытталған, жеке меншікке немесе мемлекеттік кәсіпорынды шаруашылық басқару құқығына негізделген ынталы қызмет" деп анықтама берілген\4\. Американдық мамандар Роберт Хизрич пен Майкл Питерс кәсіпкерлерге көмек ретінде "Кәсіпкерлік" атты кітап шығарған. Онда Р. Хизрич пен М. Питерс кәсіпкерлікке мынадай анықтама берді: "Кәсіпкерлік- құны бар жаңаша бір нәрсені құру процесі, ал кәсіпкерлер оған бүкіл күш-жігерін салады және барлық тәуекелді өз мойынына жүктеп, оның нәтижесінде пайда алып жетістігі үшін қуанады.[5. С.19.]
Кәсіпкерлік ежелден келе жатқан адамдардың іскерлік белсенділігі мен қабілеті. Ал оның дамуы орта ғасырдан басталды: көпестер, саудагерлер, қол өнері қызметкерлері. Кәсіпкерліктің алғашқы дамуында кәсіпкер құрал-жабдықтарға иелік ете отырып, өздері сол кәсіпорында қолдап жұмыс істеген. Бұл тауарлы өндірістің бастапқы жабайы түрі. XVI ғасырдың ортасынан бастап акционерлік капитал пайда болды, акционерлік қоғамдар құрыла бастады. Мысалы, 1554 жылы Англия сауда компаниясы, 1660 жылы Ост-Индия сауда компаниясы. XVII ғасырдың аяғында акционерлік банктер іске қосылды.
Ресейде, Қазақстанда кәсіпкерлік ерте заманнан келеді. Қазақстанның көшпелі шаруашылық жағдайында кәсіпкелік еркін дамыған жоқ. Ресейде Петр І патшалық ету кезеңінде кәсіпкерлік ерекше дамыды, бірақ крепостниктік қоғам тежеледі. Капитализмнің дамуымен кәсіпкерлікте дамыды 1861 жылы реформадан кейін теміржол құрылысы, ауыл өнеркәсіп салалары орын алды. Кәсіпкерліктің ерекшеліктері:
oo дербестік және тәуелсіздік
oo экономикалық ынталылық
oo шаруашылық тәуекел және жеке жауапкершілік
oo жаңашылдық
Кәсіпкерліктің субъектісі - жеке адамдар, сонымен бірге, заңды тұлғалар, бірлескен серіктестіктер: арендалық ұжым, ашық және жабық акционерлік қоғамдар, шаруашылық ассоциалары, әртүрлі бірлестіктер (корпорациялар). Кәсіпкер қабылдаған заңға қайшы келмейтін қызметтің қандайда болмасын түрімен айналыса алады. Олар: шаруашылық-өндірістік, сауда-көтерме сату, жаңартпашылық, көрсетілетін консультациялық қызметтер және тб. Коммерциялық делдалдық сол сияқты құнды қағаздар оперциялары. Қазақстан республикасында кәсіпкерлік қызметінің субъектілері мыналар бола алады.
oo Қазақстанның азматтары
oo Шетел мемлекетінің азаматтары
oo Адамдардың бірігуі (кәсіпкерлер ұжымы)
Кәсіпкерлердің мәртебесі заңды және заңды тұлғалар мемлекеттік тіркеуден өткен соң күшіне енеді. Кәсіпекрліктің экономикалық негізі. Экономикалық негізін екі фундаментальды ақиқат құрайды және олар шын мәнінде экономиканың барлық проблемаларын қамтиды. Бірінші ақиқат: қоғамның материалдық қажеттілігі шексіз немесе тойымсыз. Экономикалық ресурстар - тауар өндіруде қолданылатын барлық табиғат, адам және адамдардың өндірілген құрал-жабдық ресурстары. Олар: фабрика, зауыт және ауыл шаруашылық құрылыстар, әртүрлі жабдықтар, инструменттер, өндірістік тауарлар мен ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруге қолданылатын машиналар, әртүрлі транспорт, байланыс құралдары, материалдық байлықты өндіруге қатысатын алуан түрлі еңбектер, жер және қазбалы байлықтар. Олар мынадай екі үлкен топқа бөлінеді:
oo материалдық ресурстар
oo адамдар ресурстары
Қысқаша экономикалық ресурстардың мәніне тоқталайық.
1. Жер. Жер деген түсінікке барлық табиғи ресурстар жатады- өндірісте қолданылытын барлық табиғаттың әншейін байлығы.
2. Капитал немесе инвестициялық ресурстар барлық өндіріс құралдары, яғни инструменттер, машиналар, жабдықтар, фабрика-зауыттар, қойма-транспорт құралдарының барлық түрлері және тауар өткізу тарабы.
3. Еңбек - бұл кең мағыналы термин. Оны адамдардың тауар өндіру және қызмет көрсетудегі күш-ақыл-ой қабілеттілігін бейнелейді.
4. Кәсіпкерлік қабілеттілік - адамдардың ерекше таланттылығы.
Кәсіпкерлік қызметтің жүзеге асып дамуы үшін экономикалық, әлеуметтік және құқықтық жағдайлар керек. Кәсіпкерлікпен айналысу үшін ең алдымен оған экономикалық жағдай аса маңызды. Олар: нарыққа тауар, қызметтер ұсыну, тауарлардың, қызметтердің алуан түрлері, тұтынушылардағы ақша-қаражат көлемі, яғни олардың сатып алу қабілеттілігі, жұмыс орнының және жұмыс күшінің артық-кемдігі, қарыз (несие) беретін мекемелердің ақша ресурстары болуы керек т.б.
Әлеуметтік жағдайдың да өз орны бар. Кәсіпкерлікті ұйымдастыру, қалыптастыру үшін тұтынушыларда тауар сатып аларлық қаражаты болуы, олардың тауарға, қызметке деген талғамы, төлем қабілеттілігі бар сұранысы болуы шарт. Оған қоғамның рухани даму дәрежемі және діни нормалары ықпалын тигізеді. Әлеуметтік жағдай әрбір адамның жұмыс орнындағы жағдайы, еңбекақы мөлшерімен байланысты. [5. С. 27.]
Кәсіпкерлік үшін құқықтық жағдай да аса қажет. Ең бастысы кәсіпкерлік істерді реттейтін заңдар болуы шарт. Оған мынылыр жатады: ҚР Азаматтық Кодексі, салық заңдары, кәсіпкерлерді бюрократтардан қорғайын заңдар, шағын және орта бизнесті қолдайтын заңдар, меншікке құқықтық заңдар т.б. Қазіргі кезде кәсіпкер - нарықтық қажеттілігі мен перспективасын түсінуге мүмкіндігі бар және осы түсінікті өндірісті басқару және пайда алу мақсатында өндірістік ресурстарды қолдану облысындағы білімдерімен ұштастыратын адам. Кәсіпкер өзінің ісін табыс әкелетін экономикалық кез келген саласында аша алады. Кәсіпкерлердің ойынша ең қызықтырушы салалар болып табылады:
oo өндіріс
oo коммерция
oo қаржы
oo кеңес берушілік
Әр кезде бұл салалар әртүрлі табыс әкеледі, алайда ең бастысы - өндіріс болып табылады. Өндіріс саласына келесілер жатады:
oo өнеркәсіп
oo ауыл шаруашылығы, балық және орман шаруашылығы.
oo қоғамдық және өндірістік транспорт
oo өндірістік сиппаттағы қызметтер (мысалы: жөндеу жұмыстары)
Кәсіпкерлік қызметтің нарықтық қатынастар жағдайында мазмұнын, мәнін анықтап алу жеткіліксіз, сол себептен оның түрлері мен формаларының түсінігін ашып алу аса маңызды. Өйткені ол арқылы кәсіпекрліктің бет-пердесі ашылады. Сол себептен кәсіпкерліктің түрлері мен формалары келесі таруда қарастырамыз. Кәсіпкерлік қызметінің түрлері мен формалары. Шағын және орта кәсіпкерліктің сипаттамалары және әлемдік тәжірибеде жақсы баяндалған.
Кәсіпкерлік қызметінің атқаратын міндетіне қарай мынадай түрлері болады:
oo өндірістік
oo коммерциялық
oo қаржылық
oo кеңес берушілік
Меншік түрі бойынша жеке меншік, мемлекеттік, муниципалды, сонымен бірге қоғамдық құрылымдар меншігі болып бөлінеді. Кәсіпкерлік қызметтің әрбір формалары өзіндік ерекшелігі, демек өзіндік технологиясы бар.
1 Кесте. Кәсіпкерлік қызметі түрлерін сипаттайтын сызба.
Кәсіпкерлік түрлері
Коммерциялық
Өндірістік
қызметті
тұтыну
Ақпараттық
Өндірістік
тауарларды
тұтыну
Қызмет
Көрсету
Арнайы қызметтер
Кадрларды басқару
Ақпараттық технология
Өндіріс
Маркетинг
Қаржылық басқару
Әкімшілік басқару
Жалпы басқару
Биржа қорлары
Лизингтік
Аудиторлық
Сақтандыру
Банктік
Сауда-делдалдық
Тауар өндіру
Ғылыми-
техникалық
Жаңартпа-
шылық
Сауда-көтерме сатып алу
Саудалық
Кеңес берушілік
Қаржылық
Өндірістік
Тауар биржалары
Кәсіпкерлік қызмет түрлері төртке бөлінеді. Олар: өндірістік, коммерциялық, қаржылық және кеңес берушілік. Әр қайсысы өз кезегінде маңызды рөл атқарады.
Өндірістік кәсіпкерлік-бұл кәсіпкерліктің негізгі түрі. Оған тұтынушылардың кейіннен сатып алуына тиісті өнім өндіру, жұмыстар жүргізу және қызмет көрсету, жинау, өңдеу және ақпарат беру, рухани құндылық жасау тағы басқаларға бағытталған қызметтер жатады:
1. Кәсіпкерлікпен айналысу үшін қандай тауар өндіру, қандай қызмет көрсетуді іске асырумен шұғылдану керектігін білу керек.
2. Одан кейін маркентингтік іспен шұғылдану: болашақ тұтынушылармен байланысу, сонымен бірге, шикізат материалдар, энергия тб. Жабдықтаушылармен ара қатынасты орнату.
3. Келесі кезең өндіріс факторлары.
а) негізгі өндірістік қорлар: ғимараттар, құрылыстар, өндірістік құрал-жабдықтарды сатып алу немесе арендаға алу
б) өндірістік айналым қоры: еңбек заттары, шикізаттар, негізгі және қосымша материалдар, отын және энергетика ресурстары, жөндеу жасауға қосалқы бөлшектер, сатылып алынатын құрастыру бөлшектері, жартылай фабрикаттар, келешекке керекті шығындарды жабу көзі.
Инструменттер мен инвентарлар айналым қорына екі белгісімен: бағасымен және пайдалану мерзімімен бөлінеді. Алдағы уақыттағы шығындар дегеніміз бірінші кезеңдегі тауар өндіруді меңгергенше көбірек шығатын шығындар. Ол шығындар тауар өніміне тікелей қатысады. Жұмыс күшін кәсіпкер еңбек биржасы немесе жарнамалау арқылы жалдап алады. Жұмысқа аларда кадрлардың білімі, мамандығы, тәжірбиелігі жеке қасиеттері ескерілуі керек.
Қажетті ақпарат-ресурстарды қосымша қосуға мүмкіндіктерді ойластырып, алдын ала есептеу керек.
Коммерциялық кәсіпкерлік. Коммерциялық кәсіпкерліктің іс әдісі тауар биржалары сауда мекемелері. Коммерциялық кәсіпкерлікке қызмет түрін сипаттайтын, оның мазмұнының мәнін айқындайтын ақша қатынастары, тауар- айырбастау операциялары жатады. Мұның өндірістік кәсіпкерлікпен айырмашылығы мұнда өнім өндіруге байланысты өндірістік ресурстарды қамтамасыз ету қажеттілігі тумайды. Тауар биржалары ең көп тараған бірқалыпты жұмыс істейтін көтерме сауда нарығы. Тауар биржалары мынадай қызмет атқарады. [20. С. 215.] Сауда-саттық келісім жасауға делдалдық қызмет атқарады. Тауар сатуды тәртіпке келтіреді, сауда операцияларын реттейді. Баға туралы, өндіріс жағдайын, т.б. бағаға ықпал ететін факторлар жөнінде мәліметтер жинап жариялайды.
Коммерциялық кәсіпкерліктің негізгі жұмысы тауарларды алу-сату ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz