Мәміленің жекелеген түрлерінің ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1. Мәміленің ұғымы, түрлері, жарамдылық шарттары мен жарамсыз мәмілелер
1.1 Мәміленің ұғымы мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Мәміленің жарамдылық шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Жарамсыз мәмілелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2. Мәміленің жекелеген түрлерінің ерекшеліктері
2.1 Шарттың ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Шарттың мазмұны және нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.3 Шарттың жалпы түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.4 Сатып алу.сату шартының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.5 Сатып алу сату жөніндегі келісім шарттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1. Мәміленің ұғымы, түрлері, жарамдылық шарттары мен жарамсыз мәмілелер
1.1 Мәміленің ұғымы мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Мәміленің жарамдылық шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Жарамсыз мәмілелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2. Мәміленің жекелеген түрлерінің ерекшеліктері
2.1 Шарттың ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Шарттың мазмұны және нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.3 Шарттың жалпы түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.4 Сатып алу.сату шартының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.5 Сатып алу сату жөніндегі келісім шарттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Кіріспе
Тақырыптың өзектілгі. Мәміле — азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтауға бағытталған әрекеттері. Мәміле— бұл әрекет, яғни адамдардың саналы іс- әрекеттерінің нәтижесі [1]. Барлық әрекеттер заңды және заңсыз болып бөлінеді. Мәмілені жасау заңды әрекет болып табылады және ол заңға сәйкес келеді. Мәмілені жасау — мәміле субъектілерінің арнайы әрекет жасауға деген ниеті. Мәміле заң фактілерінің санатына жатады, яғни азаматтық-құқықтық қарым-қатынастардың тууына, өзгертілуі мен тоқтатылуына негіз болады.
Мәміле — арнайы нәтижеге жетуге бағытталған әрекеттер. Субъекті еркінің осы бағыттылығы мәмілені заңдылықтардан ерекшелендіреді. Егер субъекті заңды қылықтар жасаған болса, онда тұлғаның әрекеті неге бағытталғанына қарамастан құқықтық салдар туындайды.
Арнайы құқықтық нәтижелерге жетуге бағытталғандық мәмілені әкімшілік актілермен жақындастырады. Әкімшілік актілер дегеніміз — жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен индивидуалды мағынадағы мемлекеттік басқару органдарының актілері.
Әкімшілік актілер де, мәмілелер де арнайы құқықтық нәтижелерге жетуге бағытталған, бірақ та осы заңды актілер арасында айырмашылықтар бар: әкімшілік актімен белгіленген азаматтық-құқықтық қарым-қатынастарда тараптардың теңдігі жоқ — мемлекеттік органның еркі оның үнде лгеніне сай тұлғалар үшін міндетті деп саналады. Азаматтық-құқықтық қатынастардың басым көпшілігі мәмілелер (келісім-шарттар) арқылы туындайтыны белгілі.
Мәміле (шарт) негізінен бұдан бірнеше ғасыр бұрынғы ежелгі мемлекеттердің өзінде-ақ кең көлемде болмаса да, айтарлықтай өзіндік роль атқарған. Ол кезде қазіргі нарықтық экономикадағы сияқты заңды тұлғалар немесе өзге де жеке кәсіпорындар болмағандықтан, ол тек екі немесе бірнеше адамдар арасында ауызша немесе жазбаша жасалатын дәлелді құжат болып табылған.
Одан берігеректе тарап кеткен Кеңес Одағы кезеңіне келсек, ол кезде де қазіргідегідей нарықтық экономика болмағандықтан оның маңызы дәл қазіргідегідей болмады.
Қазіргі уақытта нарықтық экономикаға және даму сатысына байланысты оның атқаратын ролі де маңызы да кеңейді. Мысалы, мәміленің жекелеген түрі - сатып алу-сату шарты, оның ішінде: бөлшектеп сатып алу-сату шарты, тауар жеткізілімі шарты, энергиямен жабдықтау шарты, кәсіпорынды сатып алу-сату шарты. Мысалы, осы жерде айта кететін нәрсе, бұрын Кеңес одағы кезімде кәсіпорынды сату шарты, энергиямен жабдықтау шарты болмаған, ал қазіргі нарықтық экономикада «жаппай жекешелендіру» бағыт-бағдарына сәйкес пайда болды.
Тақырыптың өзектілгі. Мәміле — азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтауға бағытталған әрекеттері. Мәміле— бұл әрекет, яғни адамдардың саналы іс- әрекеттерінің нәтижесі [1]. Барлық әрекеттер заңды және заңсыз болып бөлінеді. Мәмілені жасау заңды әрекет болып табылады және ол заңға сәйкес келеді. Мәмілені жасау — мәміле субъектілерінің арнайы әрекет жасауға деген ниеті. Мәміле заң фактілерінің санатына жатады, яғни азаматтық-құқықтық қарым-қатынастардың тууына, өзгертілуі мен тоқтатылуына негіз болады.
Мәміле — арнайы нәтижеге жетуге бағытталған әрекеттер. Субъекті еркінің осы бағыттылығы мәмілені заңдылықтардан ерекшелендіреді. Егер субъекті заңды қылықтар жасаған болса, онда тұлғаның әрекеті неге бағытталғанына қарамастан құқықтық салдар туындайды.
Арнайы құқықтық нәтижелерге жетуге бағытталғандық мәмілені әкімшілік актілермен жақындастырады. Әкімшілік актілер дегеніміз — жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен индивидуалды мағынадағы мемлекеттік басқару органдарының актілері.
Әкімшілік актілер де, мәмілелер де арнайы құқықтық нәтижелерге жетуге бағытталған, бірақ та осы заңды актілер арасында айырмашылықтар бар: әкімшілік актімен белгіленген азаматтық-құқықтық қарым-қатынастарда тараптардың теңдігі жоқ — мемлекеттік органның еркі оның үнде лгеніне сай тұлғалар үшін міндетті деп саналады. Азаматтық-құқықтық қатынастардың басым көпшілігі мәмілелер (келісім-шарттар) арқылы туындайтыны белгілі.
Мәміле (шарт) негізінен бұдан бірнеше ғасыр бұрынғы ежелгі мемлекеттердің өзінде-ақ кең көлемде болмаса да, айтарлықтай өзіндік роль атқарған. Ол кезде қазіргі нарықтық экономикадағы сияқты заңды тұлғалар немесе өзге де жеке кәсіпорындар болмағандықтан, ол тек екі немесе бірнеше адамдар арасында ауызша немесе жазбаша жасалатын дәлелді құжат болып табылған.
Одан берігеректе тарап кеткен Кеңес Одағы кезеңіне келсек, ол кезде де қазіргідегідей нарықтық экономика болмағандықтан оның маңызы дәл қазіргідегідей болмады.
Қазіргі уақытта нарықтық экономикаға және даму сатысына байланысты оның атқаратын ролі де маңызы да кеңейді. Мысалы, мәміленің жекелеген түрі - сатып алу-сату шарты, оның ішінде: бөлшектеп сатып алу-сату шарты, тауар жеткізілімі шарты, энергиямен жабдықтау шарты, кәсіпорынды сатып алу-сату шарты. Мысалы, осы жерде айта кететін нәрсе, бұрын Кеңес одағы кезімде кәсіпорынды сату шарты, энергиямен жабдықтау шарты болмаған, ал қазіргі нарықтық экономикада «жаппай жекешелендіру» бағыт-бағдарына сәйкес пайда болды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 ж.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 27 желтоқсан 1994 ж. (жалпы бөлім)
3. Басин Ю.Г. Ответственность за нарушение гражданско – правового обязательства. Уч. пос. – Алматы; Јділет Пресс – 1997г.с.200
4. Диденко А.Г., Иоффе О.С. ж.б. Гражданское право. Оқу құралы - Алматы: казГЮУ АПО/24 1999/№2с.54
5. Төлеуғалиев Ғ. I том. ҚР Азаматтық құқығы. Алматы 2001ж.
6. Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасы Азаматтық құқығы. Оқулық. Ерекше бөлім. I. том.- Алматы: Заң әдебиеті, 2003г.130бет.
7. Гражданское право. Учебник. Часть II, А.П. Сергеев, Ю.К. Толстой редакциясымен. – М.: Проспект, 1997г.с.156
8. Тархов В.А. Гражданское право (общая часть) Чебоксары: Чув. Кітап баспасы, 1997ж.с.112
9. Граж.кодекс РК (Общая часть). Комментарий. Отв.ред.М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы, Жеті Жарны, 2000г.с.225
10. Гражданское право: Учебник. В 2-х т. Т.2/Подред. Е.А.Суханова. М., 1993г.с.53
11. Марш П.Д. Англия, Франция және Германияның салыстырмалы келісім шарт құқығы.- Алм., Дәнекер, 1999ж; 108 бет.
12. Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасы Азаматтық құқығы. Оқулық. Ерекше бґлім. I. том.- Алматы: Заң әдебиеті, 2003ж. 16 бет.
13. Жайлин Г.А. Гражданское право Республики Казахстан, (особенная часть) Алматы 2005г.с.154
14. Гражданский кодекс Республики Казахстан (особенная часть) Комментарий. Алматы, Жеті жарғы 2003г.
15. Гражданское законодательство Республики Казахстан: Статьи, комментарии, практика. Вып. 6. Алматы,1999г.
16. Гражданское законодательство Республики Казахстан: Толкавание и комментирование. Вып. 5. Алматы, 1998г.
17. Комментарии к Гражданскому кодексу РК части второй /Отв. ред. О.Н.Садиков.- М-1996г.
18. Басин Ю.Г., Иоффе О.С. ж.б. Гражданское право. Оқу құралы - Алматы: КазГЮУ АПО/24 1999/-126 б.
19. Рабинович М.В. Недействительность сделок и ее последствия. -Ленинград, 1996г.с155
20. Калпина А.Г., Масляева А.И.. Гражданское право. Часть 1. Учебник. -Москва, 2000г.с.402
21. Практикум по гражданскому праву: Учебное пособие для вузов / Под ред. Н.И.Коваленко. В 2-хч. М., 1993г
22. Гражданское право: Учебник. В 2-х т. Т.2/Подред. Е.А.Суханова. М., 1993г.
23. Гражданский кодекс в схемах. М., 1997г.
24. Сулейменов М.Договор в гражданском праве Республики Казахстан. Проблемы теории и практики//Мир закона. №6. 2000-67 б.
25. Гражданское право. /Под ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. 4.1,2. М., 1997г.
26. Гражданский кодекс Республики Казахстан (особенная часть) Комментарий. Алматы, Жеті жарғы 2003г.
27. Жайлин Г.А. Гражданское право Республики Казахстан, (особенная часть) Алматы 2005г.с.233
28. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Ғ.Төлеуғалиев. Оқулық. 1-том. Алматы «Жеті жарғы» 2001ж. 304-бет.
29. Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасы Азаматтық құқығы. Оқулық. Ерекше бґлім. I. том.- Алматы: Заң әдебиеті, 2003ж. 30-38 бет.
30. Гражданский кодекс Республики Казахстан /особенная часть/.Комментарий Под ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы: Жеті жарғы, 2000 -186 б.
31. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть): Комментарий /Под ред. М.К.Сулейменова, Ю.Г.Басина. Кн.1,2. Алматы, 1998.
32. Комментарии к Гражданскому кодексу РК части второй /Отв. ред. О.Н.Садиков.- М-1996г.
33. Комментарии к Гражданскому кодексу РФ части первой /Отв. ред. О.Н.Садиков.- М., 1995г.
34. Гражданское и торговое право капиталистических стран: Учебник / Под ред. Е.А.Васильева. М., 1992г.
35. Гражданское законодательство Республики Казахстан: Статьи, комментарии, практика. Вып. 6. Алматы,1999г.
36. Журнал Фемида №11/ 2001 ж.
37. Гражданское право. /Под ред. А.П.Сергеева, 4.1,2. М., 1997г.
38. Гражданское право в 2.х томах А.К. Сухманов. М 1993 г.с.401
39. Гражданское право Г.А. Калпина, А.И. Масляева М 1997г.с.178
40. А.М. Ерделевский Гражданское право, М Юрист 2002г.с.122
41. Н.Ә. Бұлақова Азаматтық құқық 2 – том А. 2002ж.
42. Жайлин Ғ.А. Азаматтық құқық. А. 2001жыл.
43. Гражданское право учебник. А.П. Сергеева. М.1997г.
44. Басин Ю.Г. Ответственность за нарушение гражданско-правового обязательства. Учебное пособие. Алматы. Әділет.Пресс, 1997-113 б.
45. Гросс.А.П. Гражданское право .М.1997г.
46. Крашенинников Е.А. Допустимость уступки права требования // Хозяйство и право.2000г. № 8. – с.85
47. Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік сатып алу туралы» Заң 2008 жылғы 1 қаңтар
48. Гражданский кодекс РК (Общая часть). Комментарий (постатейный): в 2 кн. – 2-е изд., испр. и доп., с использ. суд. практики / отв. ред. М.К. Сулейменов,– Алматы: Жеті жарғы, 2003. – Кн. 2.с.332
49. Новоселова Л.А. Сделки уступки права (требования) в коммерческой практике. Факторинг. – М.: Статут, 2004г.с. 494
50. Байбак В.В. Обязательственное требование как объект гражданского оборота. – М.: Статут, 2005г.с. 222
51. Брагинский М.И., Витрянский В.В. Договорное право // Общие положения. – М.: Статут, 2000г. – Кн. 1.с.848
52. Төлеуғалиев Ғ. ҚР азаматтық құқығы: Жоғарғы оқу орындарына арналған акд. Курс. 1 том. – Алматы: Жетi жарғы, 2000ж. - 511 бет.
53. Басин Ю.Г. Ответственность за нарушение гражданско – правового обязательства. Уч. пос. – Алматы; әділет Пресс – 1997г. с.3
54. Жайлин Є.А. Ќазаќстан Республикасы Азаматтыќ ќўќыєы. Оќулыќ. Ерекше бґлім. I. том.- Алматы: Заң әдебиеті, 2003ж. 83-86 бет.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 ж.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 27 желтоқсан 1994 ж. (жалпы бөлім)
3. Басин Ю.Г. Ответственность за нарушение гражданско – правового обязательства. Уч. пос. – Алматы; Јділет Пресс – 1997г.с.200
4. Диденко А.Г., Иоффе О.С. ж.б. Гражданское право. Оқу құралы - Алматы: казГЮУ АПО/24 1999/№2с.54
5. Төлеуғалиев Ғ. I том. ҚР Азаматтық құқығы. Алматы 2001ж.
6. Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасы Азаматтық құқығы. Оқулық. Ерекше бөлім. I. том.- Алматы: Заң әдебиеті, 2003г.130бет.
7. Гражданское право. Учебник. Часть II, А.П. Сергеев, Ю.К. Толстой редакциясымен. – М.: Проспект, 1997г.с.156
8. Тархов В.А. Гражданское право (общая часть) Чебоксары: Чув. Кітап баспасы, 1997ж.с.112
9. Граж.кодекс РК (Общая часть). Комментарий. Отв.ред.М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы, Жеті Жарны, 2000г.с.225
10. Гражданское право: Учебник. В 2-х т. Т.2/Подред. Е.А.Суханова. М., 1993г.с.53
11. Марш П.Д. Англия, Франция және Германияның салыстырмалы келісім шарт құқығы.- Алм., Дәнекер, 1999ж; 108 бет.
12. Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасы Азаматтық құқығы. Оқулық. Ерекше бґлім. I. том.- Алматы: Заң әдебиеті, 2003ж. 16 бет.
13. Жайлин Г.А. Гражданское право Республики Казахстан, (особенная часть) Алматы 2005г.с.154
14. Гражданский кодекс Республики Казахстан (особенная часть) Комментарий. Алматы, Жеті жарғы 2003г.
15. Гражданское законодательство Республики Казахстан: Статьи, комментарии, практика. Вып. 6. Алматы,1999г.
16. Гражданское законодательство Республики Казахстан: Толкавание и комментирование. Вып. 5. Алматы, 1998г.
17. Комментарии к Гражданскому кодексу РК части второй /Отв. ред. О.Н.Садиков.- М-1996г.
18. Басин Ю.Г., Иоффе О.С. ж.б. Гражданское право. Оқу құралы - Алматы: КазГЮУ АПО/24 1999/-126 б.
19. Рабинович М.В. Недействительность сделок и ее последствия. -Ленинград, 1996г.с155
20. Калпина А.Г., Масляева А.И.. Гражданское право. Часть 1. Учебник. -Москва, 2000г.с.402
21. Практикум по гражданскому праву: Учебное пособие для вузов / Под ред. Н.И.Коваленко. В 2-хч. М., 1993г
22. Гражданское право: Учебник. В 2-х т. Т.2/Подред. Е.А.Суханова. М., 1993г.
23. Гражданский кодекс в схемах. М., 1997г.
24. Сулейменов М.Договор в гражданском праве Республики Казахстан. Проблемы теории и практики//Мир закона. №6. 2000-67 б.
25. Гражданское право. /Под ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. 4.1,2. М., 1997г.
26. Гражданский кодекс Республики Казахстан (особенная часть) Комментарий. Алматы, Жеті жарғы 2003г.
27. Жайлин Г.А. Гражданское право Республики Казахстан, (особенная часть) Алматы 2005г.с.233
28. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Ғ.Төлеуғалиев. Оқулық. 1-том. Алматы «Жеті жарғы» 2001ж. 304-бет.
29. Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасы Азаматтық құқығы. Оқулық. Ерекше бґлім. I. том.- Алматы: Заң әдебиеті, 2003ж. 30-38 бет.
30. Гражданский кодекс Республики Казахстан /особенная часть/.Комментарий Под ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы: Жеті жарғы, 2000 -186 б.
31. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть): Комментарий /Под ред. М.К.Сулейменова, Ю.Г.Басина. Кн.1,2. Алматы, 1998.
32. Комментарии к Гражданскому кодексу РК части второй /Отв. ред. О.Н.Садиков.- М-1996г.
33. Комментарии к Гражданскому кодексу РФ части первой /Отв. ред. О.Н.Садиков.- М., 1995г.
34. Гражданское и торговое право капиталистических стран: Учебник / Под ред. Е.А.Васильева. М., 1992г.
35. Гражданское законодательство Республики Казахстан: Статьи, комментарии, практика. Вып. 6. Алматы,1999г.
36. Журнал Фемида №11/ 2001 ж.
37. Гражданское право. /Под ред. А.П.Сергеева, 4.1,2. М., 1997г.
38. Гражданское право в 2.х томах А.К. Сухманов. М 1993 г.с.401
39. Гражданское право Г.А. Калпина, А.И. Масляева М 1997г.с.178
40. А.М. Ерделевский Гражданское право, М Юрист 2002г.с.122
41. Н.Ә. Бұлақова Азаматтық құқық 2 – том А. 2002ж.
42. Жайлин Ғ.А. Азаматтық құқық. А. 2001жыл.
43. Гражданское право учебник. А.П. Сергеева. М.1997г.
44. Басин Ю.Г. Ответственность за нарушение гражданско-правового обязательства. Учебное пособие. Алматы. Әділет.Пресс, 1997-113 б.
45. Гросс.А.П. Гражданское право .М.1997г.
46. Крашенинников Е.А. Допустимость уступки права требования // Хозяйство и право.2000г. № 8. – с.85
47. Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік сатып алу туралы» Заң 2008 жылғы 1 қаңтар
48. Гражданский кодекс РК (Общая часть). Комментарий (постатейный): в 2 кн. – 2-е изд., испр. и доп., с использ. суд. практики / отв. ред. М.К. Сулейменов,– Алматы: Жеті жарғы, 2003. – Кн. 2.с.332
49. Новоселова Л.А. Сделки уступки права (требования) в коммерческой практике. Факторинг. – М.: Статут, 2004г.с. 494
50. Байбак В.В. Обязательственное требование как объект гражданского оборота. – М.: Статут, 2005г.с. 222
51. Брагинский М.И., Витрянский В.В. Договорное право // Общие положения. – М.: Статут, 2000г. – Кн. 1.с.848
52. Төлеуғалиев Ғ. ҚР азаматтық құқығы: Жоғарғы оқу орындарына арналған акд. Курс. 1 том. – Алматы: Жетi жарғы, 2000ж. - 511 бет.
53. Басин Ю.Г. Ответственность за нарушение гражданско – правового обязательства. Уч. пос. – Алматы; әділет Пресс – 1997г. с.3
54. Жайлин Є.А. Ќазаќстан Республикасы Азаматтыќ ќўќыєы. Оќулыќ. Ерекше бґлім. I. том.- Алматы: Заң әдебиеті, 2003ж. 83-86 бет.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
Азаматтық - құқықтық қатынастардағы мәмілелердің рөлі.
(зюм-13-1ку 6 Әбдиев Нұрсұлтан Мейрамбайұлы)
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Мәміленің ұғымы, түрлері, жарамдылық шарттары мен жарамсыз мәмілелер
1.1 Мәміленің ұғымы мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Мәміленің жарамдылық шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Жарамсыз мәмілелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2. Мәміленің жекелеген түрлерінің ерекшеліктері
2.1 Шарттың ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2 Шарттың мазмұны және нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.3 Шарттың жалпы түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.4 Сатып алу-сату шартының ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .36
2.5 Сатып алу сату жөніндегі келісім шарттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Кіріспе
Тақырыптың өзектілгі. Мәміле -- азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтауға бағытталған әрекеттері. Мәміле -- бұл әрекет, яғни адамдардың саналы іс- әрекеттерінің нәтижесі [1]. Барлық әрекеттер заңды және заңсыз болып бөлінеді. Мәмілені жасау заңды әрекет болып табылады және ол заңға сәйкес келеді. Мәмілені жасау -- мәміле субъектілерінің арнайы әрекет жасауға деген ниеті. Мәміле заң фактілерінің санатына жатады, яғни азаматтық-құқықтық қарым-қатынастардың тууына, өзгертілуі мен тоқтатылуына негіз болады.
Мәміле -- арнайы нәтижеге жетуге бағытталған әрекеттер. Субъекті еркінің осы бағыттылығы мәмілені заңдылықтардан ерекшелендіреді. Егер субъекті заңды қылықтар жасаған болса, онда тұлғаның әрекеті неге бағытталғанына қарамастан құқықтық салдар туындайды.
Арнайы құқықтық нәтижелерге жетуге бағытталғандық мәмілені әкімшілік актілермен жақындастырады. Әкімшілік актілер дегеніміз -- жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен индивидуалды мағынадағы мемлекеттік басқару органдарының актілері.
Әкімшілік актілер де, мәмілелер де арнайы құқықтық нәтижелерге жетуге бағытталған, бірақ та осы заңды актілер арасында айырмашылықтар бар: әкімшілік актімен белгіленген азаматтық-құқықтық қарым-қатынастарда тараптардың теңдігі жоқ -- мемлекеттік органның еркі оның үнде лгеніне сай тұлғалар үшін міндетті деп саналады. Азаматтық-құқықтық қатынастардың басым көпшілігі мәмілелер (келісім-шарттар) арқылы туындайтыны белгілі.
Мәміле (шарт) негізінен бұдан бірнеше ғасыр бұрынғы ежелгі мемлекеттердің өзінде-ақ кең көлемде болмаса да, айтарлықтай өзіндік роль атқарған. Ол кезде қазіргі нарықтық экономикадағы сияқты заңды тұлғалар немесе өзге де жеке кәсіпорындар болмағандықтан, ол тек екі немесе бірнеше адамдар арасында ауызша немесе жазбаша жасалатын дәлелді құжат болып табылған.
Одан берігеректе тарап кеткен Кеңес Одағы кезеңіне келсек, ол кезде де қазіргідегідей нарықтық экономика болмағандықтан оның маңызы дәл қазіргідегідей болмады.
Қазіргі уақытта нарықтық экономикаға және даму сатысына байланысты оның атқаратын ролі де маңызы да кеңейді. Мысалы, мәміленің жекелеген түрі - сатып алу-сату шарты, оның ішінде: бөлшектеп сатып алу-сату шарты, тауар жеткізілімі шарты, энергиямен жабдықтау шарты, кәсіпорынды сатып алу-сату шарты. Мысалы, осы жерде айта кететін нәрсе, бұрын Кеңес одағы кезімде кәсіпорынды сату шарты, энергиямен жабдықтау шарты болмаған, ал қазіргі нарықтық экономикада жаппай жекешелендіру бағыт-бағдарына сәйкес пайда болды.
Қоғамымыздың қазіргі сатыдағы дамуы азаматтық шарттық қатынастардың кең түрде қанат жаюмен сипатталады, мұның өзі Қазақстан Республикасының әкімшілік басқару жүйесінен бас тартып құқықтық қатынастарды дамытуға бетбұрғандығының куәсі. Нарық субъектілерінің белсенді қызметін реттейтін нормативтік-құқықтық актілердің жеткіліксіздігі қаржы және өндіріс капиталының көленкелі бизнеске қайысуына апаратын бірден-бір себеп болар еді.
Азаматтық Кодексте мәмілелердің түрлерінің толық тізбесін көрсету мүмкін еместігі айтылған (мысалы, Азаматтық Кодекстің 7-бабы).
Сондықтан кез-келген заңда көрсетілмеген мәмілені жасасуға болады, ең бастысы мұндай шартқа заңда тыйым салынбаған болуы керек.
Бұл диплом жұмысында мәміленің күнделікті қарым-қатынастар барысындағы маңыздылығына талдау жасалып, мәміленің шарттарына, түрлеріне және ерекшеліктеріне кеңінен тоқталып, талдап корытынды жасалады.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Қазақстан Республикасындағы азаматтық құқықтық қатынастар арқылы жасалатын мәмілелерді және оның қоғамдағы ролін, дамуын қарастырып, элементтерінің пайда болуын зерттеп, қалыптасу процесін қарастыру және құқықтық мәнін ашу болып табылады.
Жұмыстың объектісі. Қазақстан Республикасындағы азаматтық құқықтық қатынастар арқылы жасалатын мәмілелерді құқықтық реттеу болып табылады. Азаматтық құқықта мәмілелер көп, сондықтан да оларды жіктеу қажет. Мәмілелерді түрлерге бөлу бірнеше белгілер бойынша жүргізіледі. Азаматтық кодекс мәмілені екі түрге: біржақты және екіжақты (көпжақты) деп бөледі. Мәмілелерді бұлай бөлу мәмілелерге қатысушы тараптардың санына сай жүргізілген. Біржақты мәмілелер.
Біржақты мәмілені жасау үшін заңға, басқа да құқықтық актілер мен тараптардың келісіміне сай бір жақты ерік білдіруі кажет және ол жеткілікті болса ғана жасалады. Мұндай мәмілелерге мысал ретінде сенімхат беруді, өсиет қалдыруды, мұрагерліктен бас тартуды, мұрагерлікті қабылдауды, шартты орындаудан тараптың толығымен немесе жартылай бас тартуды (егер бас тарту тараптардың келісімімен жасалған болса) жатқызуға болады. Бірақ та біржақты мәміледе тек қана бір тарап пен бір ғана тұлғаның еркін білдіруін ғана есепке алмау керек.
Екі жақты мәмілелер шарт болып табылады. Шарт адамзат тарихында адамдардың арасында туындайтын қатынастарды реттеудің ежелгі дәуірлерден келе жатқан, кеңінен тараған әдістерінің бірі. Шарт -- сату -- сатып алу, айырбас, рента, мүлікті жалға беру, сақтау және т.б. қатынастар негізінде жүзеге асырылады.
1. Мәміленің ұғымы, түрлері, жарамдылық шарттары мен жарамсыз мәмілелер
1.1 Мәміленің ұғымы
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекстің 147-бабында мәміле азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттері деп белгіленген [2] . Мәмілеге мынадай белгілер тән:
1) тұлғаның (тұлғалардың) ерік (тілек немесе ниет) білдіру;
2) рұқсат етілген ерік білдіру, яғни құқыққа сәйкес әрекет;
3) қандай да бір заңды құқық жасауға бағытталған (азаматтық-құқықтық қатынастардың пайда болуы, өзгертілуі және тоқтатылуы);
4) мәміле әрқашанда құқықтық салдарды туғызады.
Мәміленің маңызды жақтарының еркі мен ерік (ниет, тілек) білдіруінен тұрады. Ерік білдіруі ауызша, конклюденттік әрекеті арқылы жазбаша (жай немесе нотариалдық) және үндемей қалу жолымен білдіріледі.
Мәмілеге қатысушылардың ерік білдіруі әдісін мәміленің нысаны деп атайды. Егер мәмілеге қатысушылар өздерінің еркін ауызша айтқан болса, онда бұл ауызша жасалған мәміле болады. Мысалы, телефонмен жасалған мәміле ауызша жасалған болып есептеледі. Айталық, ауызша жасалған мәміле орындалғанын растайтын жазбаша құжат берілуі мүмкін (тауар, чекі, затты сатып алғанын айғақтайтын құжат және т.б.), сондай-ақ жетон, билет сияқты растайтын белгілер ұсынылады. Бірақ бұдан ауызша жасалған мәмілеге келіп-кетер ештеңе жоқ.
Конклюденттік әрекет (латынша соnсһісudеrе - жасау) - сол арқылы тұлғаның мәмілеге қатысуға ниет білдіру әрекеті. Мәселен, азамат автоматқа ақша салу арқылы, ондағы тауарды алуға деген еркін білдіреді.
Үндемей қалу заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген реттерде мәміле жасауға ерік білдіру болып танылады (АК-нің 151- бабының
4-тармағы). Мысалы, егер мүлікті жалға алушы шарт мерзімі бітіп кетсе де, жалға берушінің тарапынан қарсылық болмаса, онда жалға алушы бұрынғы шартқа сүйене отырып мерзіміне қарамай-ақ пайдалана беруіне болады.
Азаматтық кодекстің 152-бабына сәйкес мәміленің жазбаша түрі бұл орайда мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа жүз есептік көрсеткіштен жоғары сомаға жасалуы тиіс Азаматтық кодекс мәміленің жазбаша түріне қатысты бірқатар маңызды шарттарға мән бергенін айта кету керек. Азаматтық кодекстің 152-бабына сәйкес, егер іскерлік қызмет өрісінің әдеттегі құқықтарынан өзгеше туындамаса, жазбаша түрде жасалған мәмілеге тараптар немесе олардың өкілдері қол қоюы тиіс.
Мәміле жасау кезінде қол қоюдың факсимилелік көшірме құралдарын пайдалануға жол беріледі, мұның өзі заңға немесе қатысушылардың бірінің талабына қайшы келмесе ғана жүзеге асады.
Заңдармен немесе тараптардың келісімімен қосымша талаптар белгіленуі мүмкін, оларға мәміле нысаны, атап айтқанда, белгіленген нысанды бланкіге жазу, мөрмен бекіту сәйкес келуге және оларда осы талаптарды орындамау салдары көзделуге тиіс.
Екі жақты мәмілелер әрқайсысына өзін жасаған тараптар қол қоюға құжаттарды алмасу арқылы жасалуы мүмкін.
Хат, жеделхат, телефонжазба, телетайп-жазба, факс немесе субъектілерді және олардың еркін білдіруінің мазмұнын айқындайтын өзге де құжаттар алмасу, егер заңдармен немесе тараптардың келісімімен өзгеше белгіленбесе, жазбаша түрде жасалған мәмілеге теңестіріледі.
Егер азамат дене кемтарлығы, науқастығы немесе сауатсыздығы салдарынан өзі қол коя алмаса, оның өтініші бойынша мәмілеге басқа азамат қол қоя алады. Соңғының қойған қолын, егер заңдарда өзгеше көзделмесе, нотариат немесе сондай нотариалдық әрекет жасау құқығы бар басқа лауазымды адам, мәміле жасаушының өзі қол коя алмаған себептерін көрсете отырып, куәландыруға тиіс.
Жазбаша түрде жасалған мәмілені орындаған тарап екінші тараптан оның орындалғанын растайтын құжат талап етуге кұқылы.
Мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, ауызша кәсіпкерлік мәмілені орындаған тараптың да осындай құқығы бар. (АК-тің 152-бабы).
Заң құжаттарында немесе тараптардың келісімімен белгіленген реттерде жазбаша мәмілелер оларды нотариат куәландырғаннан кейін ғана жасалды деп саналады.
Мұндай талапты сақтамау Азаматтық кодекстің 157-бабының 3-тармағында көзделген салдармен мәміленің жарамсыз болып қалуына әкеліп соқтырады. Азаматтық кодекстің 155-бабына сәйкес кейбір мәмілелер заң құжаттарында көрсетілуіне сәйкес мемлекеттік немесе өзге тіркелуге жатады.
Бұл мәмілелер тек оларды тіркелгеннен кейін жасалды дем саналады. Тіркеу мүдделі тараптың тіркеуші органға табыс еткен немесе почта арқылы жолдаған арызы бойынша жүргізіледі.
Тіркеуден бас тарту жазбаша түрде рәсімделуге тиіс және заң талаптарының бұзылуына сілтеме жасағанда ғана мүмкін болады. Егер мемлекеттік тіркеуді керек ететін мәміле тиісті нысанда жасалса, бірақ тараптардың бірі оны тіркеуден жалтарса, сот екінші тараптың талап етуімен мәмілені тіркеу туралы шешім шығаруға құқылы. Бұл ретте мәміле соттың шешіміне сәйкес тіркеледі.
Тіркеуден бас тартқан жақ сот арқылы мәмілені жарамсыз деп тануды талап етуге қүқылы [3, 200б.].
Мәмілелердің түрлері. Мәмілелер мынадай түрлерге бөлінеді: 1) бір жақты және екі жақты немесе көп жақты (шарттар); 2) ақылы және ақысыз;
3) нақты және консенсуалды; 4) казуалды және абстрактылы; 5) шартпен жасалған; 6) биржалық.
Бір жақты мәміле дегеніміз, заңдарға немесе тараптардың келісіміне сәйкес жасалуы үшін бір тараптың ерік білдіруі қажет және сол жеткілікті болатын мәміле. Бір жақты мәмілелердің анағұрлым жиі кездесетін түрі - өсиет қалдыру. Әдетте, бір жақты мәмілелер тым көп бола бермейді.
Азаматтық айналым көбінесе өзара мәмілелерден құралады. Шарт жасау үшін екі тараптың (екі жақты мәміле) не үш немесе одан да көп тараптың (көп жақты мәміле) келісілген ерік білдіруі қажет.
Тарап өз міндеттемелерін орындағаны үшін ақы алса немесе тараптар бір-біріне бір нәрсе беруі керек болса, бұл ақылы мәміле болып табылады (мәселен, оған затты, ақшаны тапсыру жатады). Ал, бір тарап екінші тарапқа одан ақы алмай немесе ешнәрсе бермей бірнәрсені ұсынуды міндетіне алған мәміле ақысыз болып есептеледі.
Консенсуалды мәмілелер (латынша соnsensus - келісім) - келісімге келген сәттен бастап азаматтардың құқықтары мен міндеттері туындайтын мәмілелер. Нақты мәмілені жүзеге асыру үшін (латынша res -зат) келісімнің бір өзі жеткіліксіз, оған қоса затты тапсыру қажет.
Мәмілелерді азамат кұқықтану ілімінде каузальдық (себепті) және абстракциялық деп те бөледі.
Әрбір мәміле жақтардың алға қойған мақсатына орай құқықтық негізбен құқықтық мақсатты (саusа) еншілейді. Бірақ та бір жағдайда мәміленің жарамдығы оның негізіне байланысты болса, екінші жағдайда оған байланысты болмайды (абстракциялық). Абстракциялық мәмілелер өзінің негізінен қол үзгендей көрінеді (аbstrahere - қол үзу, бөліну), (мысалы, вексельді тапсыру) [4, 54б].
Шартпен жасалған мәмілелер қандайда бір нәрсеге тәуекелді болып келеді (оқиға немесе үшінші жақтың әрекеті), ондай жағдай болуы да, болмауы да мүмкін. Мәселен, егер тараптар құқықтар мен міндеттердің туындауын басталу - басталмауы белгісіз мән - жайға байланысты етіп қойса, мәміле кейінге қалдырылатын шартпен жасалды деп есептеледі
(АК - тің 150-бабы 1-тармағы. Азаматтық кодекстің 150-бабының 2- тармағына сәйкес, егер тараптар құқықтар мен міндеттемелердің тоқтатылуын басталу - басталмауы белгісіз мән - жайға байланысты етіп қойса, мәміле кейін күші жойылатын шартпен жасалды деп есептеледі.
Егер шарттың басталуы өзіне тиімсіз деп есептейтін тарап шарттың басталуына теріс пиғылмен кедергі жасаса, шарт басталды деп танылады, ал шарттың басталуы тиімді болатын тарап шарттың басталуына теріс пиғылмен ықпал етсе, онда шарт басталмаған деп танылады.
Азаматтық кодексте (156-бап) биржалық мәмілелер қаралған. Биржада айналысқа жіберілген тауарларға, бағалы қағаздар мен басқа мүлікке қатысты құқықтар мен міндеттемелерді өзара беру туралы келісімдерді (биржалық мәмілелер) биржаға қатысушылар тауар, қор және басқа биржалар туралы заңдарда және биржа жарғыларында белгіленген тәртіп бойынша жасасады.
Биржалық мәмілелер делдалдық жазбалармем рәсімделуі мүмкін және биржада тіркелуге тиіс.
1.2 Мәміленің жарамдылық шарттары
Мәміленің жарамдылығы заң талаптарына сәйкес айқындалады. Мәміленің жарамды болуы шарттарына жататындар: мазмұны заң талаптарына сәйкестігі, мәмілеге қатысатын және оны жүзеге асыратын адамның қабілеттілігі, еркі мен ерік білдірудің сәйкестігі, мәмілелердің нысанын сақтау. Мәміле шын мәнінде заңға қайшы келмеуі тиіс, яғни кез келген құқықтық нормативтік құжаттарға сай келуі қажет [5, 122б.]. Мысалы, азаматтық құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі шектеуге бағытталған мәміле жарамсыз мәміле болып табылады (АК - тің 18 -бабы).
Мәміле ерікті әрекет болғандықтан, оны әрекет қабілеттілігі бар әрбір азамат жасай алады, ал заңды тұлғалар жалпы және арнайы әрекет қабілеттілігі болғандықтан мәміле жасауға қабілетті деп саналады.
Мәміленің жарамды болуы үшін еркі және ерік білдіру бір - бірімен сәйкес келуі керек. Олардың арасындағы сәйкессіздік мәмілені жарамсыз етіп көрсетеді.
Мәміле оның нысанын сақтау кезінде құқықтар мен міндеттер туғызады, сол арқылы тұлғалардың ерік білдіруі немесе ресми куәландыру әдісі көрінеді. Мәселен, оған мәмілені нотариалдық куәландыру (АК - тің 154-бабы) мен тіркеуді (АК-ТІҢ 155-бабы) айтуға болады.
Мәміленің нысанына, мазмұнына және қатысушыларына, сондай-ақ олардың ерік білдіру бостандығына қойылатын талаптар бұзылған жағдайда мүдделі адамдардың, тиісті мемлекеттік органның не прокурордың талабы бойынша мәміле жарамсыз деп танылуы мүмкін.
Мәміле жарамды болуы үшін мынандай шарттар сақталуы тиіс;
1) мәміле мазмүнынын заң талаптарына сәйкестігі;
2) мәмілеге қатысатын және оны жүзеге асыратын адамдардың әрекет қабілеттілігінің болуы;
3) қатысушылардың еркі мен ерік білдіру сәйкестігі;
4) мәмілелердің нысанының сақталуы.
Мәміле жарамсыз деп танылған жағдайда тараптардың әрқайсысы екінші тарапқа мәміле бойынша алынғанның бәрін қайтарып беруге, ал заттай қайтарып беру мүмкін болмаған жағдайда құнын ақшалай өтеуге міндетті.
Егер мәміле қылмыстық мақсатқа жетуге бағытталып, екі тарапта да жымысқы ниет болған жағдайда олардың мәміле бойынша алғандарының немесе алуға тиісті болғандарының бәрі соттың шешімі немесе үкімі бойынша тәркіленеді.
Тараптардың қайсібірі болсын мәмілені орындаған жағдайда да мәмілеге тиістінің бәрі тәркіленуге тиіс. Егер қылмыстық мақсатқа жету жөніндегі жымысқы ниет тараптардың бірінде ғана болған жағдайда, оның мәміле бойынша алғандарының бәрі екінші тарапқа қайтарылуы тиіс, ал соңғысының алғаны не оған мәміле бойынша тиесілісі тәркіленуге тиіс.
Жасалатын мәміленің мазмұны заң талаптарына қайшы келмеуі тиіс. Мазмұны заң талаптарына сәйкес келмейтін, сондай-ақ құқықтық тәртіп негіздеріне немесе адамгершілікке көрнеу қайшы келетін мақсатпен жасалған мәміле жарамсыз болады. Мұндай жағдайда мәміле мазмұнында қылмысқа итермелейтін немесе қылмыс жасауға бағытталған, заңның нақты талаптарын орындаудан жалтаратын, айналымнан алынған заттарды алу немесе сатуға байланысты сипаттар болуы мүмкін.
Заңмен тыйым салынған іс-әрекеттер негізінде мәміле жасалмауы тиіс. Заңға сәйкес келмейтін мәмілелерге жалпы құқықтық тәртіп негіздері мен адамгершілікке көрнеу қайшы келетін мақсаттармен жасалған мәмілелер де жатқызылады. Бұл қағиданың заңмен жетік реттелмеген қатынастарда қоғам мүддесін қорғау үшін маңызы зор. Мәселен, мемлекеттік кәсіпорын басшысы жеке кәсіпкермен кәсіпорын үшін тиімсіз, бірак өзінің жақсы таныс кәсіпкер серігі үшін тиімді мәміле жасауы мүмкін.
Заң талаптарын, заңды тұлғаның жарғысын не оның органдарының құзіретін бұзатын мәмілені қасақана жасасқан адамның, егер мұндай талап пайдакүнемдік себептерден немесе жауапкершіліктен жалтару ниетінен туындаса, мәмілені жарамсыз деп тануды талап етуге құқығы жоқ.
Қажетті лицензия алмай, не лицензияның қолданылу күшінің мерзімі біткеннен кейін жасалған мәміле жарамсыз болады. Кейбір кәсіпкерлік қызмет түрлерімен айналысу үшін құзіретті мемлекеттік органдардың арнайы рұқсаты, яғни лицензия алуы керек.
Лицензия талап етілетін әрекетті лицензия алмай жүзеге асыру құқық бұзушылық болады. Сонымен бірге лицензия қайтарып алынған жағдайда, күші тоқтатылғанда және жарамсыз деп танылған жағдайларда жасалған мәмілелер де құқық бұзушылық болып табылады.
Теріс пиғылды бәсеке мақсатын көздейтін немесе іскерлік әдеп талаптарын бұзатын мәміле жарамсыз болады. Мұндай жағдайларда мәмілені жарамсыз деп тану туралы талапкер ретінде тиісті тұлғалармем қатар мемлекеттік органдар да қатыса алады.
Он төрт жасқа толған кәмелетке толмаған баланың ата-анасының (асырап алушыларының) немесе қамкоршыларының келісімінсіз жасаған мәмілесін, заң бойынша оның өзі дербес жасауға құқығы бар мәмілелерді қоспағанда, сот ата-анасының (асырап алушыларының) немесе қамқоршысының талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін.
Мәмілені жарамсыз деп тануды тек ата-анасы немесе қамқоршысы талап ете алады. Мұндай талап болмаса мәміле өзінің заңдық күшін сақтап қалады. Ата-анасының немесе қамқоршысының келісімі мәміле жасауға мәміле жасалғанға дейін де, кейін де берілуі мүмкін.
Кәмелетке толған адамның мәміле бойынша шығындарын оның ата- анасы қайтаруы міндетті емес. Мәмілеге байланысты алынған заттарды иелеріне қайтару барысында кәмелетке толмаған тұлғаның келтірген залалдары мен шығындарының оның тарабынан орны толтырылмауы мүмкін [6, 130б]. Есуастық немесе ақыл-есі кем болуы салдарынан әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған адам жасасқан мәміле жарамсыз болады. Әрекет қабілеттілігі жоқ немесе 14 жасқа толмаған- жасөспірім жасаған мәмілені, егер ол осы тұлғалардың пайдасына жасалса, сот ол мәмілені жарамды деп тануы мүмкін.
Елеулі мәні бар жаңылысу салдарынан жасалған мәмілені сот жаңылысу әсерімен әрекет еткен тараптың талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін. Мәміленің табиғатына, ұқсастығына немесе оны өз мақсатына пайдалану мүмкіндігін айтарлықтай төмендететін мәнінің сапасына қатысты жаңылысудың елеулі мәні болады.
Егер жаңылысу мәмілеге қатысушының өрескел бейқамдығының салдары болса, не оны кәсіпкерлік тәуекел билеген болса, сот нақты жағдайларды және мәмілеге қатысушы екінші жақтың мүдделерін ескере отырып, мәмілені жарамсыз деп тану туралы талаптан бас тартуға құқылы.
Алдау, зорлық, қорқыту ықпалымен жасалған мәмілені, сондай-ақ басқа тарап пайдаланған жағдайларға қарағанда адам өзі үшін мүлде тиімсіз ауыр мән-жайлардың салдарынан жасауға мәжбүр болған мәмілені (кіріптарлық) сот жәбірленушінің талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін. Алдау саналы түрде мәміле шарттары, пәні және субъектілеріне байланысты бұрыс мәлімет беру арқылы жаңылыстыру нәтижесінде мәміле жасастыру болып табылады.
Бір тараптың екінші тараппен зұлымдық ниетте келісуі нәтижесінде жасалған мәмілені сот жәбірленуші тараптың талабы бойынша жарамсыз тануы мүмкін.
Сақтандыру шартының кейбір ерекшеліктері сол сақтандыру шартының ерекше арналуына байланысты болады. Бұл мысал, шарт бойынша азаматтық - құқықтық жауапкершілікті сақтандыру шарттарына қатысты. Осындай кездерде сақтандыру олар арқылы шарттық және деликтілік жауапкершілік жүзеге асатын тетіктерге қосымша болып келеді. Сонымен қатар құқық бұзушылы іс-әрекетіне байланысты сақтандыру төлемді жасауды қарастыратын нормалар және құқық бұзушының жауапкершілігін тікелей анықтайтын нормалар арасында белгілі бір қатынастар (қатысу) анықтады [7, 156б].
Мұндай сақтандыруды қолданудың саласы сол сияқты онымен белгілі дәрежеде қамтамасыз етілетін шарттық немесе деликтілік жаупкершіліктің ерекшеліктері азаматтық - құқықтық жауапкершілікті сақтандырудың бір немесе өзге шарттары бойынша кім пайда алушы болып келетініне тікелей әсер етеді.
Егер болуы мүмкін деликті жауапкершілік сақтандырылса, онда пайда алушы болып кез - келген зиян шегуші субъект болып табылады.
Шартты жауапкершілікті сақтандыру кезінде шарттың ара - қатынастық мінезі сақтандыруда пайда алушының тұлғасы нақты анықталатынына әсер тигізеді. Бұл қасиетте әрқашан жауапкершілігі сақтандырылған тұлғаның шарт бойынша әріптесі болып келеді. Егер заңмен немесе шартпен осыған жол берілсе, тұлғада шарт бойынша бірнеше контрагенті (әріптесі) болғанда, тұлға бір немесе кейбір контрагенті алдындағы жауапкершілігін сақтандыра алады.
Жауапкершілікке қатысты сақтандыру тетігі тек көмектес болатыны сақтандырушының пайда табушы алдындағы міндеті тек нақты нұсқа мөлшерімен шектелетініне әкеледі.
Азаматтық - құқықтық жауапкершілікті сақтандырудың арналуының ерекшеліктері тағы да мынада, сақтандырылушы тұлғаның іс - әрекетінің заңсыздығы, оның кінәлілігі сақтандырушыны сақтандыру төлемақысын өтеуден босатпайды, керісінше, оның төлеудің негізгі шарты болып табылады. Сақтандырудың дәстүрлі түрлерінде осындай жағдайлардың салдарынан сақтандырушы өзінің міндетінен босатылады.
Сақтандыру нормалары мен жауапкершілік нормалары арасындағы үйлесімділік сақтандырушының қолына жәбірленушінің зиян келтірушіге талабының белгілі бөлігі жәбірленушіге жасалған сақтандыру төлемінің көлеміне сәйкес өтетінімен қамтамасыз етіледі.
Жоғарыда аталып өткендей, бір объекті бірнеше сақтандырушымен сақтандырылса, онда қос сақтандыру орын алады. Бұл жағдайда тұлғалардың көптілігі бар міндеттемелер туындамайды, өйткені объекті әрбір сақтандырушымен дербес жасалатын шарттар бойынша сақтандырылады. Сонымен бірге заңнама сақтанушы (сақтандырылушы, пайда табушыны) қос сақтандыру болған жағдайда оның әрбір шарт бойынша құқықтарын өзара есепке алуды қарастырады. Бұл шешімде жоғарыда айтылып кеткен тұлғаның негізсіз баюына жол бермеу талабына байланысты.
Мүлікті қос сақтандыру кезінде әрбір сақтандырушыға шарт бойынша сақтанушы алдында міндет артылады, бірақ сақтанушының барлық сақтандырушылардан алған сақтандыру төлемдерінің жалпы сомасы нақты нұқсан сомасынан асып кетуі мүмкін емес.
Қос сақтандыру жағдайы борышкер тарапынан тұлғалардан көптілігі бар ортақтасқан міндеттемелермен ұқсастық туралы айтуға мүмкіншілік береді. Бірақ, әрине, сақтандырушылар арсындағы сақтандыратын жағдай туындаған кезінде тікелей құқықтық байланыстар болмайды. Сақтанушы сақтандыру шарты бойынша әр сақтандырушыда сақтандыру шарты қарастырған көлемде сақтандыру төлемін ала алады. Егер сақтандыру көлемі нақты көлемі нұқсан орны толтырмаса сақтанушы жетпеген соманы келесі сақтандырушыдан алуға құқылы [8, 112б].
Бір немесе бірнеше сақтандырушыдан сақтандыру төлемін алғаннан кейін сақтандырушылар арасында туынды қатынастар пайда болады. Бірақ олар мазмұны бойынша өз міндеттемелерін орындаған ортақтасқан борышкерлер арасындағы пайда болатын құқықтық қатынастардан елеулі ерекшелінеді.
Қос (екі рет) сақтандыру жүргізген сақтандырушыларды міндеттері мен құқықтарының ерекшелігі Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 821 б., 2 - тармағының 3 бөлімі қарастырғандай мынада. Егер сақтандырушы келтірілген зиян басқа сақтандырушымен төленіп сақтандыру төлемін өтеуден толық немесе ішінара босатылса, онда ол зиянның орнын толтырылған сақтандырушыға тек сақтандыру сыйақасының
тиісті бөлігін төлеуге міндетті (бұл жағдайда зиянды өтеген сақтандырушы алдын ала сақтандыру төлемін көбірек шартты жасақандай болып есептеледі). Шынайы төлеуші (сақтандырушыға) өтемақыны төлейтін сақтандырушы оның сомасының өзінің жеке шығындарын шегеріп ала алады.
Қос (екі рет) өзін сақтандыру орын алғанда бұл тәртіп қолданылмайды. Әр сақтандырушы сақтанушы алдындағы өзінің сақтандыру міндеттерін басқа сақтандырушыларға қарамастан атқаруы тиіс.
Көп тұлғалармен шартқа отыруды қарастырайық. Топты сақтандыруда бір сақтандыру шарты бойынша бірнеше тұлға сақтандырылады. Олар бір уақытылы пайда алушы да болып табылады. Топты сақтандыру мүлікті сақтандыру саласында да өзін сақтандыруда да қолданылады, ол сақтандырылған тұлғаларды нақты анықтауы немесе анықтамауы мүмкін, тұлғалардың белгілі бір санатына тарауы мүмкін.
Тұлғаларды нақта анықтамай сақтандыру жүргізгенде, олардың қатарын шарт талаптарына сәйкес анықтау қажет. Болашақта әрбір топты сақтандырылған тұлғаға қатысты сақтандыру жағдайын, оған болған әсерді, тұлғаға нақты тиесілі сақтандыру төлемін анықтауға мүмкін болу керек.
Егер өзінің жұмыскерлерін ұжымдық сақтандыруды жұмыс беруші жүзеге асырса, онда сақтандыру тек жеке болуы мүмкін.
Сақтандыру объектісі бір шарт бойынша бірнеше сақтандырушымен сақтандырылуы мүмкін. Мұндай сақтандыру - ортақ сақтандыру деп аталады. Ортақ сақтандыру шартында келісілген үлесте әр сақтандырушының жеке міндеті мен құқығы белгіленеді. Егер әрбір сақтандырушының міндеті мен құқы белгіленіп көрсетілмесе, онда олар сақтанушы (пайда алушы) алдында сақтандыру төлемі бойынша ортақтасқан борышкерлер болады.
Ортақ сақтандыру ірі, өте ірі тәуекелділікті сақтандыру қажеті пайда болғанда қолданылуы мүмкін. Ортақ сақтандыру үшін сақтанушылар бірлескен қызмет туралы негізінде жай серіктестерді құра алады, олар сақтандыру пұлдары деп аталады.
Жоғарыда аталғандардан басқа ортақ сақтандыру шартының шеңберіндегі өзара қарым - қатынасының ерекшелігі орын алатын өкілдіктің ерекше қатынасынан көрініс табады. Бұл ортақ сақтандырушылар арасындағы келісімімен қамтылса, онда сақтанушымен қатынасқа олардың барлығының атынан бір ғана ортақ сақтандырушы кіруі мүмкін, осымен бірге әрбір ортақ сақтандырушы тек өзінің үлесінде ғана жауапты болып келеді.
Сақтандыру шарттарының тағы бір ерекше түрі - қайта сақтандыру.
Қайта сақтандыру жағдайлары қайта сақтандырушы және қайта сақтанушы жасасқан шартқа сәйкес анықталады. Қайта сақтандыру қатынастары бұдан бұрын қалыптасқан сақтандыру қатынастарынан болып келеді, сондықтан сақтандырудың тікелей объектісі болып азаматтық қатынастар барлық субъектілерінің құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделері емес, тек алғашқы сақтандыру шартын жасасқан сақтандыру ұйымының мүдделері келеді. Бірақ сақтандыру жанама түрде сақтандырушының (пайда алушының) да мүліктік мүдделерін де қамтамасыз ететіні сөзсіз. Сондықтан қайта сақтандыру шартының болмысы алғашқы жасалған сақтандыру шартының күшінде болуына тәуелді болып келеді. Қайта сақтандыру шартының мазмұны да сақтандыру шарттарына қойылатын талаптарға сәйкес болу керек. Субъектілердің құқықтық жағдайының ерекшелігі бар. Сақтандыру шарт бойынша сақтандырушы қайта сақтандыру шартында сақтанушының құқықтары мен міндеттеріне ие болады.
Қайта сақтандыру шарты да қайта сақтандырушылар тарапынан қатысушылардың көптілігіне де жол береді. Тиісті қайта сақтандыруды жүзеге асыру үшін олар бірлескен қызмет туралы шарттар негізінде жай серіктестіктерге (қайта сақтандыру пұлдарына) біріге алады [9 ,225б].
Сақтандыру бойынша міндеттемені бұзғаны үшін тараптарының жауапкершілігі заңнамада немесе шартта белгіленген міндеттемелерді орындамағаны немесе тиісінше орындамағаны үшін пайда болады.
Сақтандырушының жауапкершілігі пайдаланушы алдында өз міндеттемелерін орындамағаны үшін басталады. Алайда сақтандырушының жауапкершілігі деп жиі (теорияда және, әсіресе, сақтандыру тәжірбиесінде) сақтандыру төлемі бойынша өзін де міндеттің өзін де атай береді. Сақтандыру төлемін беру - бұл сақтандыру міндеттемесін бұзумен еш байланыс жоқ сақтандырушының сақтанушы алдында өз міндеттемесін орындау жөнінде іс - әрекет. Бұлай сәйкестендіру тек, егер сақтандырушының жауапкершілігі деп өз мағынасындағы жауапкершілікті емес, сақтандыру жағдайда басталуына орай сақтандырушы мен сақтанушы (пайдаалушы) арасындағы қатынастар сипатын көрсететін сақтандырушы сақтандыру төлемдерін жасау міндетін жауапкершілік деп түсінгенде орынды болар еді [10, 53б].
Сақтандырушының жауапкершілігінің нақты нысандары сақтандыруының жекеленген түрлерін реттейтін заңдарда көрсетіледі, сақтандыру ережелерінде белгіленеді, не сақтандыру шартының шарттарымен анықталады.
Сақтанушы (пайда алушының) пайдаалушы, сақтандырылған тұлға жауапкершілігі сақтандыру өтемінің (сақтандыру сомасы) толығымен немесе бір бөлігін алмауынан көрініс табады.
Сақтандыру төлемін беруден бас тарту туралы шешімді сақтандырушының өзі қабылдайды және ол туралы белгіленген мерзімде міндетті түрде бас тартудың негізгі себептері келтірілген жазбаша нысанда сақтанушы (пайдаалушы, сақтандырылған тұлға) хабарландырылады.
Сақтандыру төлемін жасаудан сақтандырушының бас тартуының негіздері Азаматтық кодекстің 839 - бабында тура көрсетіледі, сонымен арнайы заңдарда және де нақты сақтандыру шартында да белгіленуі мүмкін.
Азаматтық кодексте сақтандырушыға келтірілген зиянды өтеу түрінде сақтанушыға (пайдаалушының) жауапкершілікті мына жағдайларда жүктейді:
oo сақтанушының (пайдаалушының) алдау әрекеттері нәтижесінде сақтандыру сомасын көтермелеу себебіне байланысты;
- сақтандыру шартын жарамсыз деп тану (алынған сақтандыру сыйлықақы сомасынан артық мөлшерде Азаматтық кодекстің 843-б);
- шарттың әрекет ету аралығында сақтандыру тәуекелін өсуін әкелетін мән - жайлар туралы сақтандырушыны кідіртпей ескерту туралы міндеттемені сақтанушыға (пайдаалушының) орындалуына орай сақтандыру шартын бұзу (АК-834б, 3 т.)
Азаматтық кодекстің 21 - тарауында міндеттеменің тоқтауының бірнеше негіздерін көрсеткен. Осыған байланысты сақтандыру бойынша міндеттемелердің тоқтауы, егер міндеттеме орындалса, талаптан бас тарту толемі төленсе, борышты есепке жатқызылса, жаңғыртылса, борышты кешіру арқылы борышқор мен несие беруші бір тұла болса, орындауға мүмкіндік болмаса, мемлекеттік органның құжаты
шығарылса, азамат қайтыс болса, заңды тұлға тараптылса, толық немесе ішінара тоқтатылады деп көрсетілген (АК 367б. 1 т.). Тараптардың біреуінің талабы бойынша міндеттемені тоқтатуға тек заңдарда көзделген жағдайларда ғана жол беріледі (АК 367 б. 2т.).
Жоғарыда айтылғандай сақтандыру шарты сақтанушы сақтандыру сыйлық ақысын төлегеннен кейін екі жақ үшін де міндетті болып күшіне енеді. Сонымен бірге жалпы ереже бойынша сақтандыру шарты өзгешені қарастырмаса өзінің қолданылуын тоқтатады [11, 108б].
Сақтандыру арқылы қорғаудың мерзімі шарт күшінде болатын мерзімге сәйкес келеді. Сақтандыру шарттарымен немесе сақтандыру қатынастары реттейтін заң актілерімен шарт тоқтатылуының өзге жағдайлары да қарастырылуы мүмкін.
Сақтандыру шарты мерзімнен бұрын мына жағдайларда тоқтатылуы мүмкін:
1) егер сақтандыру объектісі өзінің болмасын тоқтатса;
2) оны ауыстыру орын алмаған кезде сақтанушы болып келмейтін сақтандырылушы сақтанушы болып келмейтін сақтандырылған тұлғаның өлімі жалпы ереже бойынша шарт міндеттері мен құқықтарыны пайда алушылардан басқа тұлғаларға ауысуына әкелмейді. Егер сақтандырылушымен бірге шартта тұлғалардың аталған санаты қатынаспаса, онда сақтандырушылардың (сақтандырылған тұлғалардың) өлімі бірден шарттың тоқтатылуына әкеледі;
3) сақтанушының сақтандырылған мүлікін алу, егер сақтандырушы сақтанушының ауысуына қарсы болса, ал заң актілерінде немесе сақтандыру шартында осыған қатысты өзге ереже қарастырылмаса. Бұл жағдайда сөз ішінара (сингулярлық) құқықтық мирасқорлық мүмкіндігі туралы болып отыр. Сақтандыру шартында оның арнайы ережелері қолданылады. Оған қатысты сақтандырушы борышкер болып
Келетін сақтанушыны ауыстыру тек борышкер - сақтандырушының келісімімен рұқсат етеледі, себебі сақтандырушы әрқашан өзінің тәуекелінің дәрежесін бағалауға құқығын сақтап қалады;
4) өз кәсіпкерлік немесе азаматтық - құқықтық жауапкершілігін сақтандырған сақтанушы кәсіпкерлік қызметін бекітілген тәртіпке тоқтаса. Бұл сақтандыру класы бір тараптан кәсіпкерлік қызмет субъектісінің қатысуын болжайды және сақтанушы тарапынан құқықтық мирасқорлыққка жол бермейді, өйткені Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 810, 812-б. сәйкес кәсіпкерлік тәуекелдерді шарт бойынша немесе азаматтық - құқықтық жауапкершілікті сақтандыру кезінде сақтанушы мен сақтандырушы бір тұлға болуы керек;
5) сақтандыралатын жағдай туындау мүмкіндігі жойылса және сақтандыру тәуекелдігі сақтандыратын жағдайдан басқа негізден өз болмысын жоғалтса. Сақтандыру шартын тоқтатудың бұл негізі жинақты - сақтандыру шартына тарамайды, өйткені бұл шарт бойынша сақтандыру төлемін жасау міндеті сақтандыратын жағдайға тәуелсіз орын алады.
Жоғарыда аталған барлық жағдайларда, сақтандыру шарты тоқтатылады деп сақтандыру шарты тоқтатылуының бір негізі орын алса да шарт тоқтатылады деп есептеледі.
Шарттың тоқтатылуында тарап бұл туралы екінші тарапқа кейінге қалдырмай хабарлауы керек. Сақтанушы бұл жағдайда сақтандыру шартына кез - келген уақытта, бас тарту себебіне
қарамастан, бас тарта алады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 842-бабында сақтандыру шартын мерзімінен бұрын тоқтатудың салдары қаратырылған. Сақтандыру шартын ертерек жоғарыда аталған негіздердің біреуі бойынша тоқтатқанда, егер сақтандырушыда сақтандыру шартын тоқтатуға мүддесі болмаса, бірақ сақтандыру шартының сақталуын мүмкін емес қылатын объективті жағдайлар қалыптасса, болмаса оның сақтандырушыға тиімсіз жақтары ашылса, онда ол сақтандыру күшінде болған уақытқа қарай белгілі бір үлесте сақтандыру сыйлық ақысын алу құқығына ие болады [12,16б].
Егер сақтанушы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 811-б. 1 - тармағында қаралғаннан басқа себептермен шарттан бас тартса, онда сақтандырушыға төленген сақтандыру сыйлық ақылары сақтанушыға қайтарылмайды.
Сақтандыру мен қамтылған қоғамдық қанынастар ерекшелігі сақтандырудың жарамсыздығы қосымша реттелуін талап етеді. Бұның нақты себебі бар. Сақтандыру қатынастарының субъектілері, әсіресе, егер бұл сақтанушы (сақтандырылушы, пайда табушы) тарабы болса, көптеген жағдайларға мүлік пайдасын заңсыз алуға тырысады, кейде олар сомасы бойынша өте елеулі болып келетін сақтандыру төлемдерін талап ету құқығына негізсіз иеленеді. Қосымша ескерілу керек, сақтандыру сыйлық ақысын төлегеннен кейін сақтандыру шарты сақтандырушының елеулі міндеттерін қарастырмайды және осы жағдайда сақтанушы сақтандырушыға қатынасты бір жақты құқыққа иемденген тұлға болып келеді. Сондықтан сақтандыру төлемдерді жасау негіздерінің шынайы өлшемдерін анықтамаса, онда сақтандырушы сақтанушының негізсіз талаптарынан қорғана алмай қалуы мүмкін.
Сақтандыру шарттарының жарамсыздығын қарастырайық. Егер оған жүйелі түрде келетін болсақ, онда Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексінің 843 - бабымен қарастырылған сақтандыру шарттарын жарамсыз деп танудың барлық негіздері, мәмілелерді, олардың мазмұны, ондағы субъектілердің еркінің, нысанының ақаулықтарына байланысты жарамсыз деп танудың негіздерімен байланысты екені, олардың жеке көрінісі болып келетіні екені көрінеді. Сонымен қатар, сақтандыру шарттары жарамсыз болып табылады,
егер сақтандыру кез - келген жағдаймен байланысты болса, егер ондай жағдайда мәміленің субъектілік құрамының мазмұнының нысанының, ондағы еріктің ақауы болса, басқаша айтқанда, сақтандыру, шартына азаматтық құқықтары (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 843-б. 1-тармақ) мәміленің жарамсыздығы туралы жалпы ережелер бүтіндей және толығымен таратылады:
1) шартты жасау сәтінде сақтандыру объектісінің болмауы;
2) сақтандыру объектілері ретінде құқыққа қайшы мүдделердің
қарастырылуы;
3) сақтандыру объектісі болып заңды күшіне енген сот шешіміне сәйкес тәркіленуге жататын мүлік, немесе қылмыстық жолмен табылған, әлде қылмыс құралы болған мүлік келсе;
4) сақтандыратын жағдай ретінде пайда болуының ықтималдық және кездейсоқтық сипаты жоқ, шарттың күшінде болу кезеңінде ол болмай қоймайтын объективтік оқиға қарастырылса және бұл туралы тараптар немесе ең болмағанда сақтандырушы алдын ала білсе;
5) сақтанушы шартты жасағанда заңсыз пайда табу мақсатын көздесе, сол сияқты сақтандыру шартын сақтандыратын жағдай орын алған соң жасаса;
1) кәсіпкерлік тәуекелі сақтандыру шарты сақтандырушыдан өзге тұлғаның мүддесінде немесе пайдасына жасалса;
2) шарт бойынша жауапкершілікті сақтандыруда сақтандырушыдан бөлек, басқа тұлғаның жауапкершілігінің тәуекелдігі сақтандырылса;
3) сақтандырылушының келісімін алу міндетті болып табылған кезде оның келісімінің болмағаны;
4) шарттың жазбаша нысанын сақтамау. Егер әңгіме міндетті ақтандыру жайында болса, онда сақтандырудың жекелеген түрлерін реттейтін заңнамалық актілерінің шартты жарамсыз деп танудың өзге негіздері де қарастырылуы мүмкін.
Сақтандыру шартының жарамсыздығының құқықтық салдары екі жақты, реституациямен немесе реституцияға жол бермеумен байланысты. Жалпы ереже бойынша сақтандыру шартты жарамсыз деп танылса сақтандырушы сақтанушыға одан алынған сақтандыру сыйлық ақыларын қайтаруға, ал сақтанушы сақтандырушыға алынған сақтандыру төлемдерін қайтаруға міндетті [13, 154б.].
Егер шарт сақтанушының заңсыз әрекеттері әсерінен пайда болатын негіздер бойынша жарамсыз деп табылса, ал сақтанушы бұл туралы шартты жасау кезеңінде оны орындау барысында да білмесе, немесе білуі керек болмаса сақтандырушы өзінің шығындарын ескеріп қалып, сақтанушыға шарттың аяқталмаған мерзімі үшін сақтандыру сыйақысын қайтаруға тиіс.
Егер сақтандыру төлемі жүргізілген болса, сақтандырушы да төленген соманы қайтаруды талап ету құқығы болып келеді. Мұндай нәтижелер сақтандыру шарты сақтандырушыға сақтандыру төлемін төлеуден бас тартуға құқық беретін, ертеректе қарастырылған негіздер бойынша тоқтатылса да орын алады.
Сақтандыру шартының жарамсыздығы бір немесе екі тараптың қылмыстық мақсаттарымен байланысты болғанда, бір жақты реституция жүргізілетін болады, мысалы, қылмыстық мақсаттарды тек сақтанушы көздесе, болмаса, егер оларды сақтандырушы да көздесе, реституцияға жол берілмейді.
1.3 Жарамсыз мәмілелер
Жарамсыз мәмілелердің ұғымы. Жарамсыз мәмілелердің түрлері. Азаматтық кодекстің 157-бабында бұл туралы былай делінген: мәміленің нысанына, мазмұнына және қатысушыларына, сондай - ақ олардың ерік білдіру бостандығына қойылатын талаптар бұзылған жағдайда мүдделі адамдардың, тиісті мемлекеттік органның не прокурордың талабы бойынша мәміле жарамсыз деп танылуы мүмкін.
Жарамсыз мәмілелердің. түрлері. Азаматтық құқық теориясында мәмілелердің жарамсыз болуы мынадай түрлерге бөлінеді: а) субъект құрамының ақауы болатын мәміле; ә) ерікке қатысты ақауы бар мәміле;
б) нысанның ақауы бар мәміле; в) мазмұнының ақауы бар мәміле. Азаматтық кодексте мазмұны заң талаптары мен сәйкес келмейтін кез келген мәміле жарамсыз болатындығы жөнінде жалпы норма бар (АК -тің 158-бабы).
Субъектілік қурамының ақауы бар мәміле екі топқа бөлінеді. Оның біріншісі азаматтардың әрекет қабілетсіздігімен, екінші заңды тұлғалардың арнайы құкық қабілеттілігімен немесе олардың органдарының мәртебесімен байланысты болады [14].
Қатысушылардың жасы мен психикалық жағдайынан туындаған әрекеттер мәміленің жарамсыз болуына басты негіз болып есептеледі.
Ондай жарамсыз мәмілелерге мыналар жатады:
а) Азаматтық кодекстің 23-бабында көзделген мәмілелерді қоспағанда, он төрт жасқа толмаған адам жасаған мәміле жарамсыз болады (К-тің 159-бабының 3- тармағы);
ә) он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмаған баланың ата - анасының (асырап алушыларының немесе қамқоршыларының келісімінсіз жасаған мәмілесін, заң бойынша оның өзі дербес жасауға құқығы бар мәмілелерді қоспағанда, сот ата-анасының (асырап алушыларының) немесе қамқоршысының талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін (АК - тің 159-бабының 4- тармағы);
б) есуастық немесе ақыл-есі кем болуы салдарынан әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған адам жасасқан мәміле жарамсыз болады. Кейіннен әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған азамат жасасқан мәміле (АК - тің 26-бабы), егер мәмілені жасау кезінің өзінде - ақ бұл азаматтың психикалық шатасу жағдайында болғаны дәлелденсе, оның қорғаншысының талабы бойынша сот мәмілені жарамсыз деп тануы мүмкін (АК-тің 159-бабының 5-тармағы);
в) сот әрекет қабілеттілігін шектеген адам жасасқан мәмілені сот оның қамқоршысының талап етуі бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін ( АК-тің 159- бабының 6- тармағы);
г) әрекет қабілеттілігі болғанымен, мәміле жасаған кезде өз әрекетінің мәнін түсіне алмайтын немесе өзінің не істегенін білмейтін жағдайда болған азамат жасасқан мәмілені сот азаматтың талабы бойынша, ал егер тірі кезінде талап етуге азаматтың мүмкіндігі болмаса, азамат қайтыс болғаннан кейін басқа мүдделі адамдардың талабы бойынша жарамсыз деп танылуы мүмкін (АК -- тің 154- бабының 7-тармағы).
Жоғарыда аталған мәмілелер бойынша әрекет қабілеттіліғі бар тарап жарамсыз мәміленің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
(зюм-13-1ку 6 Әбдиев Нұрсұлтан Мейрамбайұлы)
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Мәміленің ұғымы, түрлері, жарамдылық шарттары мен жарамсыз мәмілелер
1.1 Мәміленің ұғымы мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Мәміленің жарамдылық шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Жарамсыз мәмілелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2. Мәміленің жекелеген түрлерінің ерекшеліктері
2.1 Шарттың ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2 Шарттың мазмұны және нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.3 Шарттың жалпы түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.4 Сатып алу-сату шартының ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .36
2.5 Сатып алу сату жөніндегі келісім шарттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Кіріспе
Тақырыптың өзектілгі. Мәміле -- азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтауға бағытталған әрекеттері. Мәміле -- бұл әрекет, яғни адамдардың саналы іс- әрекеттерінің нәтижесі [1]. Барлық әрекеттер заңды және заңсыз болып бөлінеді. Мәмілені жасау заңды әрекет болып табылады және ол заңға сәйкес келеді. Мәмілені жасау -- мәміле субъектілерінің арнайы әрекет жасауға деген ниеті. Мәміле заң фактілерінің санатына жатады, яғни азаматтық-құқықтық қарым-қатынастардың тууына, өзгертілуі мен тоқтатылуына негіз болады.
Мәміле -- арнайы нәтижеге жетуге бағытталған әрекеттер. Субъекті еркінің осы бағыттылығы мәмілені заңдылықтардан ерекшелендіреді. Егер субъекті заңды қылықтар жасаған болса, онда тұлғаның әрекеті неге бағытталғанына қарамастан құқықтық салдар туындайды.
Арнайы құқықтық нәтижелерге жетуге бағытталғандық мәмілені әкімшілік актілермен жақындастырады. Әкімшілік актілер дегеніміз -- жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен индивидуалды мағынадағы мемлекеттік басқару органдарының актілері.
Әкімшілік актілер де, мәмілелер де арнайы құқықтық нәтижелерге жетуге бағытталған, бірақ та осы заңды актілер арасында айырмашылықтар бар: әкімшілік актімен белгіленген азаматтық-құқықтық қарым-қатынастарда тараптардың теңдігі жоқ -- мемлекеттік органның еркі оның үнде лгеніне сай тұлғалар үшін міндетті деп саналады. Азаматтық-құқықтық қатынастардың басым көпшілігі мәмілелер (келісім-шарттар) арқылы туындайтыны белгілі.
Мәміле (шарт) негізінен бұдан бірнеше ғасыр бұрынғы ежелгі мемлекеттердің өзінде-ақ кең көлемде болмаса да, айтарлықтай өзіндік роль атқарған. Ол кезде қазіргі нарықтық экономикадағы сияқты заңды тұлғалар немесе өзге де жеке кәсіпорындар болмағандықтан, ол тек екі немесе бірнеше адамдар арасында ауызша немесе жазбаша жасалатын дәлелді құжат болып табылған.
Одан берігеректе тарап кеткен Кеңес Одағы кезеңіне келсек, ол кезде де қазіргідегідей нарықтық экономика болмағандықтан оның маңызы дәл қазіргідегідей болмады.
Қазіргі уақытта нарықтық экономикаға және даму сатысына байланысты оның атқаратын ролі де маңызы да кеңейді. Мысалы, мәміленің жекелеген түрі - сатып алу-сату шарты, оның ішінде: бөлшектеп сатып алу-сату шарты, тауар жеткізілімі шарты, энергиямен жабдықтау шарты, кәсіпорынды сатып алу-сату шарты. Мысалы, осы жерде айта кететін нәрсе, бұрын Кеңес одағы кезімде кәсіпорынды сату шарты, энергиямен жабдықтау шарты болмаған, ал қазіргі нарықтық экономикада жаппай жекешелендіру бағыт-бағдарына сәйкес пайда болды.
Қоғамымыздың қазіргі сатыдағы дамуы азаматтық шарттық қатынастардың кең түрде қанат жаюмен сипатталады, мұның өзі Қазақстан Республикасының әкімшілік басқару жүйесінен бас тартып құқықтық қатынастарды дамытуға бетбұрғандығының куәсі. Нарық субъектілерінің белсенді қызметін реттейтін нормативтік-құқықтық актілердің жеткіліксіздігі қаржы және өндіріс капиталының көленкелі бизнеске қайысуына апаратын бірден-бір себеп болар еді.
Азаматтық Кодексте мәмілелердің түрлерінің толық тізбесін көрсету мүмкін еместігі айтылған (мысалы, Азаматтық Кодекстің 7-бабы).
Сондықтан кез-келген заңда көрсетілмеген мәмілені жасасуға болады, ең бастысы мұндай шартқа заңда тыйым салынбаған болуы керек.
Бұл диплом жұмысында мәміленің күнделікті қарым-қатынастар барысындағы маңыздылығына талдау жасалып, мәміленің шарттарына, түрлеріне және ерекшеліктеріне кеңінен тоқталып, талдап корытынды жасалады.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Қазақстан Республикасындағы азаматтық құқықтық қатынастар арқылы жасалатын мәмілелерді және оның қоғамдағы ролін, дамуын қарастырып, элементтерінің пайда болуын зерттеп, қалыптасу процесін қарастыру және құқықтық мәнін ашу болып табылады.
Жұмыстың объектісі. Қазақстан Республикасындағы азаматтық құқықтық қатынастар арқылы жасалатын мәмілелерді құқықтық реттеу болып табылады. Азаматтық құқықта мәмілелер көп, сондықтан да оларды жіктеу қажет. Мәмілелерді түрлерге бөлу бірнеше белгілер бойынша жүргізіледі. Азаматтық кодекс мәмілені екі түрге: біржақты және екіжақты (көпжақты) деп бөледі. Мәмілелерді бұлай бөлу мәмілелерге қатысушы тараптардың санына сай жүргізілген. Біржақты мәмілелер.
Біржақты мәмілені жасау үшін заңға, басқа да құқықтық актілер мен тараптардың келісіміне сай бір жақты ерік білдіруі кажет және ол жеткілікті болса ғана жасалады. Мұндай мәмілелерге мысал ретінде сенімхат беруді, өсиет қалдыруды, мұрагерліктен бас тартуды, мұрагерлікті қабылдауды, шартты орындаудан тараптың толығымен немесе жартылай бас тартуды (егер бас тарту тараптардың келісімімен жасалған болса) жатқызуға болады. Бірақ та біржақты мәміледе тек қана бір тарап пен бір ғана тұлғаның еркін білдіруін ғана есепке алмау керек.
Екі жақты мәмілелер шарт болып табылады. Шарт адамзат тарихында адамдардың арасында туындайтын қатынастарды реттеудің ежелгі дәуірлерден келе жатқан, кеңінен тараған әдістерінің бірі. Шарт -- сату -- сатып алу, айырбас, рента, мүлікті жалға беру, сақтау және т.б. қатынастар негізінде жүзеге асырылады.
1. Мәміленің ұғымы, түрлері, жарамдылық шарттары мен жарамсыз мәмілелер
1.1 Мәміленің ұғымы
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекстің 147-бабында мәміле азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттері деп белгіленген [2] . Мәмілеге мынадай белгілер тән:
1) тұлғаның (тұлғалардың) ерік (тілек немесе ниет) білдіру;
2) рұқсат етілген ерік білдіру, яғни құқыққа сәйкес әрекет;
3) қандай да бір заңды құқық жасауға бағытталған (азаматтық-құқықтық қатынастардың пайда болуы, өзгертілуі және тоқтатылуы);
4) мәміле әрқашанда құқықтық салдарды туғызады.
Мәміленің маңызды жақтарының еркі мен ерік (ниет, тілек) білдіруінен тұрады. Ерік білдіруі ауызша, конклюденттік әрекеті арқылы жазбаша (жай немесе нотариалдық) және үндемей қалу жолымен білдіріледі.
Мәмілеге қатысушылардың ерік білдіруі әдісін мәміленің нысаны деп атайды. Егер мәмілеге қатысушылар өздерінің еркін ауызша айтқан болса, онда бұл ауызша жасалған мәміле болады. Мысалы, телефонмен жасалған мәміле ауызша жасалған болып есептеледі. Айталық, ауызша жасалған мәміле орындалғанын растайтын жазбаша құжат берілуі мүмкін (тауар, чекі, затты сатып алғанын айғақтайтын құжат және т.б.), сондай-ақ жетон, билет сияқты растайтын белгілер ұсынылады. Бірақ бұдан ауызша жасалған мәмілеге келіп-кетер ештеңе жоқ.
Конклюденттік әрекет (латынша соnсһісudеrе - жасау) - сол арқылы тұлғаның мәмілеге қатысуға ниет білдіру әрекеті. Мәселен, азамат автоматқа ақша салу арқылы, ондағы тауарды алуға деген еркін білдіреді.
Үндемей қалу заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген реттерде мәміле жасауға ерік білдіру болып танылады (АК-нің 151- бабының
4-тармағы). Мысалы, егер мүлікті жалға алушы шарт мерзімі бітіп кетсе де, жалға берушінің тарапынан қарсылық болмаса, онда жалға алушы бұрынғы шартқа сүйене отырып мерзіміне қарамай-ақ пайдалана беруіне болады.
Азаматтық кодекстің 152-бабына сәйкес мәміленің жазбаша түрі бұл орайда мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа жүз есептік көрсеткіштен жоғары сомаға жасалуы тиіс Азаматтық кодекс мәміленің жазбаша түріне қатысты бірқатар маңызды шарттарға мән бергенін айта кету керек. Азаматтық кодекстің 152-бабына сәйкес, егер іскерлік қызмет өрісінің әдеттегі құқықтарынан өзгеше туындамаса, жазбаша түрде жасалған мәмілеге тараптар немесе олардың өкілдері қол қоюы тиіс.
Мәміле жасау кезінде қол қоюдың факсимилелік көшірме құралдарын пайдалануға жол беріледі, мұның өзі заңға немесе қатысушылардың бірінің талабына қайшы келмесе ғана жүзеге асады.
Заңдармен немесе тараптардың келісімімен қосымша талаптар белгіленуі мүмкін, оларға мәміле нысаны, атап айтқанда, белгіленген нысанды бланкіге жазу, мөрмен бекіту сәйкес келуге және оларда осы талаптарды орындамау салдары көзделуге тиіс.
Екі жақты мәмілелер әрқайсысына өзін жасаған тараптар қол қоюға құжаттарды алмасу арқылы жасалуы мүмкін.
Хат, жеделхат, телефонжазба, телетайп-жазба, факс немесе субъектілерді және олардың еркін білдіруінің мазмұнын айқындайтын өзге де құжаттар алмасу, егер заңдармен немесе тараптардың келісімімен өзгеше белгіленбесе, жазбаша түрде жасалған мәмілеге теңестіріледі.
Егер азамат дене кемтарлығы, науқастығы немесе сауатсыздығы салдарынан өзі қол коя алмаса, оның өтініші бойынша мәмілеге басқа азамат қол қоя алады. Соңғының қойған қолын, егер заңдарда өзгеше көзделмесе, нотариат немесе сондай нотариалдық әрекет жасау құқығы бар басқа лауазымды адам, мәміле жасаушының өзі қол коя алмаған себептерін көрсете отырып, куәландыруға тиіс.
Жазбаша түрде жасалған мәмілені орындаған тарап екінші тараптан оның орындалғанын растайтын құжат талап етуге кұқылы.
Мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, ауызша кәсіпкерлік мәмілені орындаған тараптың да осындай құқығы бар. (АК-тің 152-бабы).
Заң құжаттарында немесе тараптардың келісімімен белгіленген реттерде жазбаша мәмілелер оларды нотариат куәландырғаннан кейін ғана жасалды деп саналады.
Мұндай талапты сақтамау Азаматтық кодекстің 157-бабының 3-тармағында көзделген салдармен мәміленің жарамсыз болып қалуына әкеліп соқтырады. Азаматтық кодекстің 155-бабына сәйкес кейбір мәмілелер заң құжаттарында көрсетілуіне сәйкес мемлекеттік немесе өзге тіркелуге жатады.
Бұл мәмілелер тек оларды тіркелгеннен кейін жасалды дем саналады. Тіркеу мүдделі тараптың тіркеуші органға табыс еткен немесе почта арқылы жолдаған арызы бойынша жүргізіледі.
Тіркеуден бас тарту жазбаша түрде рәсімделуге тиіс және заң талаптарының бұзылуына сілтеме жасағанда ғана мүмкін болады. Егер мемлекеттік тіркеуді керек ететін мәміле тиісті нысанда жасалса, бірақ тараптардың бірі оны тіркеуден жалтарса, сот екінші тараптың талап етуімен мәмілені тіркеу туралы шешім шығаруға құқылы. Бұл ретте мәміле соттың шешіміне сәйкес тіркеледі.
Тіркеуден бас тартқан жақ сот арқылы мәмілені жарамсыз деп тануды талап етуге қүқылы [3, 200б.].
Мәмілелердің түрлері. Мәмілелер мынадай түрлерге бөлінеді: 1) бір жақты және екі жақты немесе көп жақты (шарттар); 2) ақылы және ақысыз;
3) нақты және консенсуалды; 4) казуалды және абстрактылы; 5) шартпен жасалған; 6) биржалық.
Бір жақты мәміле дегеніміз, заңдарға немесе тараптардың келісіміне сәйкес жасалуы үшін бір тараптың ерік білдіруі қажет және сол жеткілікті болатын мәміле. Бір жақты мәмілелердің анағұрлым жиі кездесетін түрі - өсиет қалдыру. Әдетте, бір жақты мәмілелер тым көп бола бермейді.
Азаматтық айналым көбінесе өзара мәмілелерден құралады. Шарт жасау үшін екі тараптың (екі жақты мәміле) не үш немесе одан да көп тараптың (көп жақты мәміле) келісілген ерік білдіруі қажет.
Тарап өз міндеттемелерін орындағаны үшін ақы алса немесе тараптар бір-біріне бір нәрсе беруі керек болса, бұл ақылы мәміле болып табылады (мәселен, оған затты, ақшаны тапсыру жатады). Ал, бір тарап екінші тарапқа одан ақы алмай немесе ешнәрсе бермей бірнәрсені ұсынуды міндетіне алған мәміле ақысыз болып есептеледі.
Консенсуалды мәмілелер (латынша соnsensus - келісім) - келісімге келген сәттен бастап азаматтардың құқықтары мен міндеттері туындайтын мәмілелер. Нақты мәмілені жүзеге асыру үшін (латынша res -зат) келісімнің бір өзі жеткіліксіз, оған қоса затты тапсыру қажет.
Мәмілелерді азамат кұқықтану ілімінде каузальдық (себепті) және абстракциялық деп те бөледі.
Әрбір мәміле жақтардың алға қойған мақсатына орай құқықтық негізбен құқықтық мақсатты (саusа) еншілейді. Бірақ та бір жағдайда мәміленің жарамдығы оның негізіне байланысты болса, екінші жағдайда оған байланысты болмайды (абстракциялық). Абстракциялық мәмілелер өзінің негізінен қол үзгендей көрінеді (аbstrahere - қол үзу, бөліну), (мысалы, вексельді тапсыру) [4, 54б].
Шартпен жасалған мәмілелер қандайда бір нәрсеге тәуекелді болып келеді (оқиға немесе үшінші жақтың әрекеті), ондай жағдай болуы да, болмауы да мүмкін. Мәселен, егер тараптар құқықтар мен міндеттердің туындауын басталу - басталмауы белгісіз мән - жайға байланысты етіп қойса, мәміле кейінге қалдырылатын шартпен жасалды деп есептеледі
(АК - тің 150-бабы 1-тармағы. Азаматтық кодекстің 150-бабының 2- тармағына сәйкес, егер тараптар құқықтар мен міндеттемелердің тоқтатылуын басталу - басталмауы белгісіз мән - жайға байланысты етіп қойса, мәміле кейін күші жойылатын шартпен жасалды деп есептеледі.
Егер шарттың басталуы өзіне тиімсіз деп есептейтін тарап шарттың басталуына теріс пиғылмен кедергі жасаса, шарт басталды деп танылады, ал шарттың басталуы тиімді болатын тарап шарттың басталуына теріс пиғылмен ықпал етсе, онда шарт басталмаған деп танылады.
Азаматтық кодексте (156-бап) биржалық мәмілелер қаралған. Биржада айналысқа жіберілген тауарларға, бағалы қағаздар мен басқа мүлікке қатысты құқықтар мен міндеттемелерді өзара беру туралы келісімдерді (биржалық мәмілелер) биржаға қатысушылар тауар, қор және басқа биржалар туралы заңдарда және биржа жарғыларында белгіленген тәртіп бойынша жасасады.
Биржалық мәмілелер делдалдық жазбалармем рәсімделуі мүмкін және биржада тіркелуге тиіс.
1.2 Мәміленің жарамдылық шарттары
Мәміленің жарамдылығы заң талаптарына сәйкес айқындалады. Мәміленің жарамды болуы шарттарына жататындар: мазмұны заң талаптарына сәйкестігі, мәмілеге қатысатын және оны жүзеге асыратын адамның қабілеттілігі, еркі мен ерік білдірудің сәйкестігі, мәмілелердің нысанын сақтау. Мәміле шын мәнінде заңға қайшы келмеуі тиіс, яғни кез келген құқықтық нормативтік құжаттарға сай келуі қажет [5, 122б.]. Мысалы, азаматтық құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі шектеуге бағытталған мәміле жарамсыз мәміле болып табылады (АК - тің 18 -бабы).
Мәміле ерікті әрекет болғандықтан, оны әрекет қабілеттілігі бар әрбір азамат жасай алады, ал заңды тұлғалар жалпы және арнайы әрекет қабілеттілігі болғандықтан мәміле жасауға қабілетті деп саналады.
Мәміленің жарамды болуы үшін еркі және ерік білдіру бір - бірімен сәйкес келуі керек. Олардың арасындағы сәйкессіздік мәмілені жарамсыз етіп көрсетеді.
Мәміле оның нысанын сақтау кезінде құқықтар мен міндеттер туғызады, сол арқылы тұлғалардың ерік білдіруі немесе ресми куәландыру әдісі көрінеді. Мәселен, оған мәмілені нотариалдық куәландыру (АК - тің 154-бабы) мен тіркеуді (АК-ТІҢ 155-бабы) айтуға болады.
Мәміленің нысанына, мазмұнына және қатысушыларына, сондай-ақ олардың ерік білдіру бостандығына қойылатын талаптар бұзылған жағдайда мүдделі адамдардың, тиісті мемлекеттік органның не прокурордың талабы бойынша мәміле жарамсыз деп танылуы мүмкін.
Мәміле жарамды болуы үшін мынандай шарттар сақталуы тиіс;
1) мәміле мазмүнынын заң талаптарына сәйкестігі;
2) мәмілеге қатысатын және оны жүзеге асыратын адамдардың әрекет қабілеттілігінің болуы;
3) қатысушылардың еркі мен ерік білдіру сәйкестігі;
4) мәмілелердің нысанының сақталуы.
Мәміле жарамсыз деп танылған жағдайда тараптардың әрқайсысы екінші тарапқа мәміле бойынша алынғанның бәрін қайтарып беруге, ал заттай қайтарып беру мүмкін болмаған жағдайда құнын ақшалай өтеуге міндетті.
Егер мәміле қылмыстық мақсатқа жетуге бағытталып, екі тарапта да жымысқы ниет болған жағдайда олардың мәміле бойынша алғандарының немесе алуға тиісті болғандарының бәрі соттың шешімі немесе үкімі бойынша тәркіленеді.
Тараптардың қайсібірі болсын мәмілені орындаған жағдайда да мәмілеге тиістінің бәрі тәркіленуге тиіс. Егер қылмыстық мақсатқа жету жөніндегі жымысқы ниет тараптардың бірінде ғана болған жағдайда, оның мәміле бойынша алғандарының бәрі екінші тарапқа қайтарылуы тиіс, ал соңғысының алғаны не оған мәміле бойынша тиесілісі тәркіленуге тиіс.
Жасалатын мәміленің мазмұны заң талаптарына қайшы келмеуі тиіс. Мазмұны заң талаптарына сәйкес келмейтін, сондай-ақ құқықтық тәртіп негіздеріне немесе адамгершілікке көрнеу қайшы келетін мақсатпен жасалған мәміле жарамсыз болады. Мұндай жағдайда мәміле мазмұнында қылмысқа итермелейтін немесе қылмыс жасауға бағытталған, заңның нақты талаптарын орындаудан жалтаратын, айналымнан алынған заттарды алу немесе сатуға байланысты сипаттар болуы мүмкін.
Заңмен тыйым салынған іс-әрекеттер негізінде мәміле жасалмауы тиіс. Заңға сәйкес келмейтін мәмілелерге жалпы құқықтық тәртіп негіздері мен адамгершілікке көрнеу қайшы келетін мақсаттармен жасалған мәмілелер де жатқызылады. Бұл қағиданың заңмен жетік реттелмеген қатынастарда қоғам мүддесін қорғау үшін маңызы зор. Мәселен, мемлекеттік кәсіпорын басшысы жеке кәсіпкермен кәсіпорын үшін тиімсіз, бірак өзінің жақсы таныс кәсіпкер серігі үшін тиімді мәміле жасауы мүмкін.
Заң талаптарын, заңды тұлғаның жарғысын не оның органдарының құзіретін бұзатын мәмілені қасақана жасасқан адамның, егер мұндай талап пайдакүнемдік себептерден немесе жауапкершіліктен жалтару ниетінен туындаса, мәмілені жарамсыз деп тануды талап етуге құқығы жоқ.
Қажетті лицензия алмай, не лицензияның қолданылу күшінің мерзімі біткеннен кейін жасалған мәміле жарамсыз болады. Кейбір кәсіпкерлік қызмет түрлерімен айналысу үшін құзіретті мемлекеттік органдардың арнайы рұқсаты, яғни лицензия алуы керек.
Лицензия талап етілетін әрекетті лицензия алмай жүзеге асыру құқық бұзушылық болады. Сонымен бірге лицензия қайтарып алынған жағдайда, күші тоқтатылғанда және жарамсыз деп танылған жағдайларда жасалған мәмілелер де құқық бұзушылық болып табылады.
Теріс пиғылды бәсеке мақсатын көздейтін немесе іскерлік әдеп талаптарын бұзатын мәміле жарамсыз болады. Мұндай жағдайларда мәмілені жарамсыз деп тану туралы талапкер ретінде тиісті тұлғалармем қатар мемлекеттік органдар да қатыса алады.
Он төрт жасқа толған кәмелетке толмаған баланың ата-анасының (асырап алушыларының) немесе қамкоршыларының келісімінсіз жасаған мәмілесін, заң бойынша оның өзі дербес жасауға құқығы бар мәмілелерді қоспағанда, сот ата-анасының (асырап алушыларының) немесе қамқоршысының талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін.
Мәмілені жарамсыз деп тануды тек ата-анасы немесе қамқоршысы талап ете алады. Мұндай талап болмаса мәміле өзінің заңдық күшін сақтап қалады. Ата-анасының немесе қамқоршысының келісімі мәміле жасауға мәміле жасалғанға дейін де, кейін де берілуі мүмкін.
Кәмелетке толған адамның мәміле бойынша шығындарын оның ата- анасы қайтаруы міндетті емес. Мәмілеге байланысты алынған заттарды иелеріне қайтару барысында кәмелетке толмаған тұлғаның келтірген залалдары мен шығындарының оның тарабынан орны толтырылмауы мүмкін [6, 130б]. Есуастық немесе ақыл-есі кем болуы салдарынан әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған адам жасасқан мәміле жарамсыз болады. Әрекет қабілеттілігі жоқ немесе 14 жасқа толмаған- жасөспірім жасаған мәмілені, егер ол осы тұлғалардың пайдасына жасалса, сот ол мәмілені жарамды деп тануы мүмкін.
Елеулі мәні бар жаңылысу салдарынан жасалған мәмілені сот жаңылысу әсерімен әрекет еткен тараптың талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін. Мәміленің табиғатына, ұқсастығына немесе оны өз мақсатына пайдалану мүмкіндігін айтарлықтай төмендететін мәнінің сапасына қатысты жаңылысудың елеулі мәні болады.
Егер жаңылысу мәмілеге қатысушының өрескел бейқамдығының салдары болса, не оны кәсіпкерлік тәуекел билеген болса, сот нақты жағдайларды және мәмілеге қатысушы екінші жақтың мүдделерін ескере отырып, мәмілені жарамсыз деп тану туралы талаптан бас тартуға құқылы.
Алдау, зорлық, қорқыту ықпалымен жасалған мәмілені, сондай-ақ басқа тарап пайдаланған жағдайларға қарағанда адам өзі үшін мүлде тиімсіз ауыр мән-жайлардың салдарынан жасауға мәжбүр болған мәмілені (кіріптарлық) сот жәбірленушінің талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін. Алдау саналы түрде мәміле шарттары, пәні және субъектілеріне байланысты бұрыс мәлімет беру арқылы жаңылыстыру нәтижесінде мәміле жасастыру болып табылады.
Бір тараптың екінші тараппен зұлымдық ниетте келісуі нәтижесінде жасалған мәмілені сот жәбірленуші тараптың талабы бойынша жарамсыз тануы мүмкін.
Сақтандыру шартының кейбір ерекшеліктері сол сақтандыру шартының ерекше арналуына байланысты болады. Бұл мысал, шарт бойынша азаматтық - құқықтық жауапкершілікті сақтандыру шарттарына қатысты. Осындай кездерде сақтандыру олар арқылы шарттық және деликтілік жауапкершілік жүзеге асатын тетіктерге қосымша болып келеді. Сонымен қатар құқық бұзушылы іс-әрекетіне байланысты сақтандыру төлемді жасауды қарастыратын нормалар және құқық бұзушының жауапкершілігін тікелей анықтайтын нормалар арасында белгілі бір қатынастар (қатысу) анықтады [7, 156б].
Мұндай сақтандыруды қолданудың саласы сол сияқты онымен белгілі дәрежеде қамтамасыз етілетін шарттық немесе деликтілік жаупкершіліктің ерекшеліктері азаматтық - құқықтық жауапкершілікті сақтандырудың бір немесе өзге шарттары бойынша кім пайда алушы болып келетініне тікелей әсер етеді.
Егер болуы мүмкін деликті жауапкершілік сақтандырылса, онда пайда алушы болып кез - келген зиян шегуші субъект болып табылады.
Шартты жауапкершілікті сақтандыру кезінде шарттың ара - қатынастық мінезі сақтандыруда пайда алушының тұлғасы нақты анықталатынына әсер тигізеді. Бұл қасиетте әрқашан жауапкершілігі сақтандырылған тұлғаның шарт бойынша әріптесі болып келеді. Егер заңмен немесе шартпен осыған жол берілсе, тұлғада шарт бойынша бірнеше контрагенті (әріптесі) болғанда, тұлға бір немесе кейбір контрагенті алдындағы жауапкершілігін сақтандыра алады.
Жауапкершілікке қатысты сақтандыру тетігі тек көмектес болатыны сақтандырушының пайда табушы алдындағы міндеті тек нақты нұсқа мөлшерімен шектелетініне әкеледі.
Азаматтық - құқықтық жауапкершілікті сақтандырудың арналуының ерекшеліктері тағы да мынада, сақтандырылушы тұлғаның іс - әрекетінің заңсыздығы, оның кінәлілігі сақтандырушыны сақтандыру төлемақысын өтеуден босатпайды, керісінше, оның төлеудің негізгі шарты болып табылады. Сақтандырудың дәстүрлі түрлерінде осындай жағдайлардың салдарынан сақтандырушы өзінің міндетінен босатылады.
Сақтандыру нормалары мен жауапкершілік нормалары арасындағы үйлесімділік сақтандырушының қолына жәбірленушінің зиян келтірушіге талабының белгілі бөлігі жәбірленушіге жасалған сақтандыру төлемінің көлеміне сәйкес өтетінімен қамтамасыз етіледі.
Жоғарыда аталып өткендей, бір объекті бірнеше сақтандырушымен сақтандырылса, онда қос сақтандыру орын алады. Бұл жағдайда тұлғалардың көптілігі бар міндеттемелер туындамайды, өйткені объекті әрбір сақтандырушымен дербес жасалатын шарттар бойынша сақтандырылады. Сонымен бірге заңнама сақтанушы (сақтандырылушы, пайда табушыны) қос сақтандыру болған жағдайда оның әрбір шарт бойынша құқықтарын өзара есепке алуды қарастырады. Бұл шешімде жоғарыда айтылып кеткен тұлғаның негізсіз баюына жол бермеу талабына байланысты.
Мүлікті қос сақтандыру кезінде әрбір сақтандырушыға шарт бойынша сақтанушы алдында міндет артылады, бірақ сақтанушының барлық сақтандырушылардан алған сақтандыру төлемдерінің жалпы сомасы нақты нұқсан сомасынан асып кетуі мүмкін емес.
Қос сақтандыру жағдайы борышкер тарапынан тұлғалардан көптілігі бар ортақтасқан міндеттемелермен ұқсастық туралы айтуға мүмкіншілік береді. Бірақ, әрине, сақтандырушылар арсындағы сақтандыратын жағдай туындаған кезінде тікелей құқықтық байланыстар болмайды. Сақтанушы сақтандыру шарты бойынша әр сақтандырушыда сақтандыру шарты қарастырған көлемде сақтандыру төлемін ала алады. Егер сақтандыру көлемі нақты көлемі нұқсан орны толтырмаса сақтанушы жетпеген соманы келесі сақтандырушыдан алуға құқылы [8, 112б].
Бір немесе бірнеше сақтандырушыдан сақтандыру төлемін алғаннан кейін сақтандырушылар арасында туынды қатынастар пайда болады. Бірақ олар мазмұны бойынша өз міндеттемелерін орындаған ортақтасқан борышкерлер арасындағы пайда болатын құқықтық қатынастардан елеулі ерекшелінеді.
Қос (екі рет) сақтандыру жүргізген сақтандырушыларды міндеттері мен құқықтарының ерекшелігі Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 821 б., 2 - тармағының 3 бөлімі қарастырғандай мынада. Егер сақтандырушы келтірілген зиян басқа сақтандырушымен төленіп сақтандыру төлемін өтеуден толық немесе ішінара босатылса, онда ол зиянның орнын толтырылған сақтандырушыға тек сақтандыру сыйақасының
тиісті бөлігін төлеуге міндетті (бұл жағдайда зиянды өтеген сақтандырушы алдын ала сақтандыру төлемін көбірек шартты жасақандай болып есептеледі). Шынайы төлеуші (сақтандырушыға) өтемақыны төлейтін сақтандырушы оның сомасының өзінің жеке шығындарын шегеріп ала алады.
Қос (екі рет) өзін сақтандыру орын алғанда бұл тәртіп қолданылмайды. Әр сақтандырушы сақтанушы алдындағы өзінің сақтандыру міндеттерін басқа сақтандырушыларға қарамастан атқаруы тиіс.
Көп тұлғалармен шартқа отыруды қарастырайық. Топты сақтандыруда бір сақтандыру шарты бойынша бірнеше тұлға сақтандырылады. Олар бір уақытылы пайда алушы да болып табылады. Топты сақтандыру мүлікті сақтандыру саласында да өзін сақтандыруда да қолданылады, ол сақтандырылған тұлғаларды нақты анықтауы немесе анықтамауы мүмкін, тұлғалардың белгілі бір санатына тарауы мүмкін.
Тұлғаларды нақта анықтамай сақтандыру жүргізгенде, олардың қатарын шарт талаптарына сәйкес анықтау қажет. Болашақта әрбір топты сақтандырылған тұлғаға қатысты сақтандыру жағдайын, оған болған әсерді, тұлғаға нақты тиесілі сақтандыру төлемін анықтауға мүмкін болу керек.
Егер өзінің жұмыскерлерін ұжымдық сақтандыруды жұмыс беруші жүзеге асырса, онда сақтандыру тек жеке болуы мүмкін.
Сақтандыру объектісі бір шарт бойынша бірнеше сақтандырушымен сақтандырылуы мүмкін. Мұндай сақтандыру - ортақ сақтандыру деп аталады. Ортақ сақтандыру шартында келісілген үлесте әр сақтандырушының жеке міндеті мен құқығы белгіленеді. Егер әрбір сақтандырушының міндеті мен құқы белгіленіп көрсетілмесе, онда олар сақтанушы (пайда алушы) алдында сақтандыру төлемі бойынша ортақтасқан борышкерлер болады.
Ортақ сақтандыру ірі, өте ірі тәуекелділікті сақтандыру қажеті пайда болғанда қолданылуы мүмкін. Ортақ сақтандыру үшін сақтанушылар бірлескен қызмет туралы негізінде жай серіктестерді құра алады, олар сақтандыру пұлдары деп аталады.
Жоғарыда аталғандардан басқа ортақ сақтандыру шартының шеңберіндегі өзара қарым - қатынасының ерекшелігі орын алатын өкілдіктің ерекше қатынасынан көрініс табады. Бұл ортақ сақтандырушылар арасындағы келісімімен қамтылса, онда сақтанушымен қатынасқа олардың барлығының атынан бір ғана ортақ сақтандырушы кіруі мүмкін, осымен бірге әрбір ортақ сақтандырушы тек өзінің үлесінде ғана жауапты болып келеді.
Сақтандыру шарттарының тағы бір ерекше түрі - қайта сақтандыру.
Қайта сақтандыру жағдайлары қайта сақтандырушы және қайта сақтанушы жасасқан шартқа сәйкес анықталады. Қайта сақтандыру қатынастары бұдан бұрын қалыптасқан сақтандыру қатынастарынан болып келеді, сондықтан сақтандырудың тікелей объектісі болып азаматтық қатынастар барлық субъектілерінің құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделері емес, тек алғашқы сақтандыру шартын жасасқан сақтандыру ұйымының мүдделері келеді. Бірақ сақтандыру жанама түрде сақтандырушының (пайда алушының) да мүліктік мүдделерін де қамтамасыз ететіні сөзсіз. Сондықтан қайта сақтандыру шартының болмысы алғашқы жасалған сақтандыру шартының күшінде болуына тәуелді болып келеді. Қайта сақтандыру шартының мазмұны да сақтандыру шарттарына қойылатын талаптарға сәйкес болу керек. Субъектілердің құқықтық жағдайының ерекшелігі бар. Сақтандыру шарт бойынша сақтандырушы қайта сақтандыру шартында сақтанушының құқықтары мен міндеттеріне ие болады.
Қайта сақтандыру шарты да қайта сақтандырушылар тарапынан қатысушылардың көптілігіне де жол береді. Тиісті қайта сақтандыруды жүзеге асыру үшін олар бірлескен қызмет туралы шарттар негізінде жай серіктестіктерге (қайта сақтандыру пұлдарына) біріге алады [9 ,225б].
Сақтандыру бойынша міндеттемені бұзғаны үшін тараптарының жауапкершілігі заңнамада немесе шартта белгіленген міндеттемелерді орындамағаны немесе тиісінше орындамағаны үшін пайда болады.
Сақтандырушының жауапкершілігі пайдаланушы алдында өз міндеттемелерін орындамағаны үшін басталады. Алайда сақтандырушының жауапкершілігі деп жиі (теорияда және, әсіресе, сақтандыру тәжірбиесінде) сақтандыру төлемі бойынша өзін де міндеттің өзін де атай береді. Сақтандыру төлемін беру - бұл сақтандыру міндеттемесін бұзумен еш байланыс жоқ сақтандырушының сақтанушы алдында өз міндеттемесін орындау жөнінде іс - әрекет. Бұлай сәйкестендіру тек, егер сақтандырушының жауапкершілігі деп өз мағынасындағы жауапкершілікті емес, сақтандыру жағдайда басталуына орай сақтандырушы мен сақтанушы (пайдаалушы) арасындағы қатынастар сипатын көрсететін сақтандырушы сақтандыру төлемдерін жасау міндетін жауапкершілік деп түсінгенде орынды болар еді [10, 53б].
Сақтандырушының жауапкершілігінің нақты нысандары сақтандыруының жекеленген түрлерін реттейтін заңдарда көрсетіледі, сақтандыру ережелерінде белгіленеді, не сақтандыру шартының шарттарымен анықталады.
Сақтанушы (пайда алушының) пайдаалушы, сақтандырылған тұлға жауапкершілігі сақтандыру өтемінің (сақтандыру сомасы) толығымен немесе бір бөлігін алмауынан көрініс табады.
Сақтандыру төлемін беруден бас тарту туралы шешімді сақтандырушының өзі қабылдайды және ол туралы белгіленген мерзімде міндетті түрде бас тартудың негізгі себептері келтірілген жазбаша нысанда сақтанушы (пайдаалушы, сақтандырылған тұлға) хабарландырылады.
Сақтандыру төлемін жасаудан сақтандырушының бас тартуының негіздері Азаматтық кодекстің 839 - бабында тура көрсетіледі, сонымен арнайы заңдарда және де нақты сақтандыру шартында да белгіленуі мүмкін.
Азаматтық кодексте сақтандырушыға келтірілген зиянды өтеу түрінде сақтанушыға (пайдаалушының) жауапкершілікті мына жағдайларда жүктейді:
oo сақтанушының (пайдаалушының) алдау әрекеттері нәтижесінде сақтандыру сомасын көтермелеу себебіне байланысты;
- сақтандыру шартын жарамсыз деп тану (алынған сақтандыру сыйлықақы сомасынан артық мөлшерде Азаматтық кодекстің 843-б);
- шарттың әрекет ету аралығында сақтандыру тәуекелін өсуін әкелетін мән - жайлар туралы сақтандырушыны кідіртпей ескерту туралы міндеттемені сақтанушыға (пайдаалушының) орындалуына орай сақтандыру шартын бұзу (АК-834б, 3 т.)
Азаматтық кодекстің 21 - тарауында міндеттеменің тоқтауының бірнеше негіздерін көрсеткен. Осыған байланысты сақтандыру бойынша міндеттемелердің тоқтауы, егер міндеттеме орындалса, талаптан бас тарту толемі төленсе, борышты есепке жатқызылса, жаңғыртылса, борышты кешіру арқылы борышқор мен несие беруші бір тұла болса, орындауға мүмкіндік болмаса, мемлекеттік органның құжаты
шығарылса, азамат қайтыс болса, заңды тұлға тараптылса, толық немесе ішінара тоқтатылады деп көрсетілген (АК 367б. 1 т.). Тараптардың біреуінің талабы бойынша міндеттемені тоқтатуға тек заңдарда көзделген жағдайларда ғана жол беріледі (АК 367 б. 2т.).
Жоғарыда айтылғандай сақтандыру шарты сақтанушы сақтандыру сыйлық ақысын төлегеннен кейін екі жақ үшін де міндетті болып күшіне енеді. Сонымен бірге жалпы ереже бойынша сақтандыру шарты өзгешені қарастырмаса өзінің қолданылуын тоқтатады [11, 108б].
Сақтандыру арқылы қорғаудың мерзімі шарт күшінде болатын мерзімге сәйкес келеді. Сақтандыру шарттарымен немесе сақтандыру қатынастары реттейтін заң актілерімен шарт тоқтатылуының өзге жағдайлары да қарастырылуы мүмкін.
Сақтандыру шарты мерзімнен бұрын мына жағдайларда тоқтатылуы мүмкін:
1) егер сақтандыру объектісі өзінің болмасын тоқтатса;
2) оны ауыстыру орын алмаған кезде сақтанушы болып келмейтін сақтандырылушы сақтанушы болып келмейтін сақтандырылған тұлғаның өлімі жалпы ереже бойынша шарт міндеттері мен құқықтарыны пайда алушылардан басқа тұлғаларға ауысуына әкелмейді. Егер сақтандырылушымен бірге шартта тұлғалардың аталған санаты қатынаспаса, онда сақтандырушылардың (сақтандырылған тұлғалардың) өлімі бірден шарттың тоқтатылуына әкеледі;
3) сақтанушының сақтандырылған мүлікін алу, егер сақтандырушы сақтанушының ауысуына қарсы болса, ал заң актілерінде немесе сақтандыру шартында осыған қатысты өзге ереже қарастырылмаса. Бұл жағдайда сөз ішінара (сингулярлық) құқықтық мирасқорлық мүмкіндігі туралы болып отыр. Сақтандыру шартында оның арнайы ережелері қолданылады. Оған қатысты сақтандырушы борышкер болып
Келетін сақтанушыны ауыстыру тек борышкер - сақтандырушының келісімімен рұқсат етеледі, себебі сақтандырушы әрқашан өзінің тәуекелінің дәрежесін бағалауға құқығын сақтап қалады;
4) өз кәсіпкерлік немесе азаматтық - құқықтық жауапкершілігін сақтандырған сақтанушы кәсіпкерлік қызметін бекітілген тәртіпке тоқтаса. Бұл сақтандыру класы бір тараптан кәсіпкерлік қызмет субъектісінің қатысуын болжайды және сақтанушы тарапынан құқықтық мирасқорлыққка жол бермейді, өйткені Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 810, 812-б. сәйкес кәсіпкерлік тәуекелдерді шарт бойынша немесе азаматтық - құқықтық жауапкершілікті сақтандыру кезінде сақтанушы мен сақтандырушы бір тұлға болуы керек;
5) сақтандыралатын жағдай туындау мүмкіндігі жойылса және сақтандыру тәуекелдігі сақтандыратын жағдайдан басқа негізден өз болмысын жоғалтса. Сақтандыру шартын тоқтатудың бұл негізі жинақты - сақтандыру шартына тарамайды, өйткені бұл шарт бойынша сақтандыру төлемін жасау міндеті сақтандыратын жағдайға тәуелсіз орын алады.
Жоғарыда аталған барлық жағдайларда, сақтандыру шарты тоқтатылады деп сақтандыру шарты тоқтатылуының бір негізі орын алса да шарт тоқтатылады деп есептеледі.
Шарттың тоқтатылуында тарап бұл туралы екінші тарапқа кейінге қалдырмай хабарлауы керек. Сақтанушы бұл жағдайда сақтандыру шартына кез - келген уақытта, бас тарту себебіне
қарамастан, бас тарта алады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 842-бабында сақтандыру шартын мерзімінен бұрын тоқтатудың салдары қаратырылған. Сақтандыру шартын ертерек жоғарыда аталған негіздердің біреуі бойынша тоқтатқанда, егер сақтандырушыда сақтандыру шартын тоқтатуға мүддесі болмаса, бірақ сақтандыру шартының сақталуын мүмкін емес қылатын объективті жағдайлар қалыптасса, болмаса оның сақтандырушыға тиімсіз жақтары ашылса, онда ол сақтандыру күшінде болған уақытқа қарай белгілі бір үлесте сақтандыру сыйлық ақысын алу құқығына ие болады [12,16б].
Егер сақтанушы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 811-б. 1 - тармағында қаралғаннан басқа себептермен шарттан бас тартса, онда сақтандырушыға төленген сақтандыру сыйлық ақылары сақтанушыға қайтарылмайды.
Сақтандыру мен қамтылған қоғамдық қанынастар ерекшелігі сақтандырудың жарамсыздығы қосымша реттелуін талап етеді. Бұның нақты себебі бар. Сақтандыру қатынастарының субъектілері, әсіресе, егер бұл сақтанушы (сақтандырылушы, пайда табушы) тарабы болса, көптеген жағдайларға мүлік пайдасын заңсыз алуға тырысады, кейде олар сомасы бойынша өте елеулі болып келетін сақтандыру төлемдерін талап ету құқығына негізсіз иеленеді. Қосымша ескерілу керек, сақтандыру сыйлық ақысын төлегеннен кейін сақтандыру шарты сақтандырушының елеулі міндеттерін қарастырмайды және осы жағдайда сақтанушы сақтандырушыға қатынасты бір жақты құқыққа иемденген тұлға болып келеді. Сондықтан сақтандыру төлемдерді жасау негіздерінің шынайы өлшемдерін анықтамаса, онда сақтандырушы сақтанушының негізсіз талаптарынан қорғана алмай қалуы мүмкін.
Сақтандыру шарттарының жарамсыздығын қарастырайық. Егер оған жүйелі түрде келетін болсақ, онда Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексінің 843 - бабымен қарастырылған сақтандыру шарттарын жарамсыз деп танудың барлық негіздері, мәмілелерді, олардың мазмұны, ондағы субъектілердің еркінің, нысанының ақаулықтарына байланысты жарамсыз деп танудың негіздерімен байланысты екені, олардың жеке көрінісі болып келетіні екені көрінеді. Сонымен қатар, сақтандыру шарттары жарамсыз болып табылады,
егер сақтандыру кез - келген жағдаймен байланысты болса, егер ондай жағдайда мәміленің субъектілік құрамының мазмұнының нысанының, ондағы еріктің ақауы болса, басқаша айтқанда, сақтандыру, шартына азаматтық құқықтары (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 843-б. 1-тармақ) мәміленің жарамсыздығы туралы жалпы ережелер бүтіндей және толығымен таратылады:
1) шартты жасау сәтінде сақтандыру объектісінің болмауы;
2) сақтандыру объектілері ретінде құқыққа қайшы мүдделердің
қарастырылуы;
3) сақтандыру объектісі болып заңды күшіне енген сот шешіміне сәйкес тәркіленуге жататын мүлік, немесе қылмыстық жолмен табылған, әлде қылмыс құралы болған мүлік келсе;
4) сақтандыратын жағдай ретінде пайда болуының ықтималдық және кездейсоқтық сипаты жоқ, шарттың күшінде болу кезеңінде ол болмай қоймайтын объективтік оқиға қарастырылса және бұл туралы тараптар немесе ең болмағанда сақтандырушы алдын ала білсе;
5) сақтанушы шартты жасағанда заңсыз пайда табу мақсатын көздесе, сол сияқты сақтандыру шартын сақтандыратын жағдай орын алған соң жасаса;
1) кәсіпкерлік тәуекелі сақтандыру шарты сақтандырушыдан өзге тұлғаның мүддесінде немесе пайдасына жасалса;
2) шарт бойынша жауапкершілікті сақтандыруда сақтандырушыдан бөлек, басқа тұлғаның жауапкершілігінің тәуекелдігі сақтандырылса;
3) сақтандырылушының келісімін алу міндетті болып табылған кезде оның келісімінің болмағаны;
4) шарттың жазбаша нысанын сақтамау. Егер әңгіме міндетті ақтандыру жайында болса, онда сақтандырудың жекелеген түрлерін реттейтін заңнамалық актілерінің шартты жарамсыз деп танудың өзге негіздері де қарастырылуы мүмкін.
Сақтандыру шартының жарамсыздығының құқықтық салдары екі жақты, реституациямен немесе реституцияға жол бермеумен байланысты. Жалпы ереже бойынша сақтандыру шартты жарамсыз деп танылса сақтандырушы сақтанушыға одан алынған сақтандыру сыйлық ақыларын қайтаруға, ал сақтанушы сақтандырушыға алынған сақтандыру төлемдерін қайтаруға міндетті [13, 154б.].
Егер шарт сақтанушының заңсыз әрекеттері әсерінен пайда болатын негіздер бойынша жарамсыз деп табылса, ал сақтанушы бұл туралы шартты жасау кезеңінде оны орындау барысында да білмесе, немесе білуі керек болмаса сақтандырушы өзінің шығындарын ескеріп қалып, сақтанушыға шарттың аяқталмаған мерзімі үшін сақтандыру сыйақысын қайтаруға тиіс.
Егер сақтандыру төлемі жүргізілген болса, сақтандырушы да төленген соманы қайтаруды талап ету құқығы болып келеді. Мұндай нәтижелер сақтандыру шарты сақтандырушыға сақтандыру төлемін төлеуден бас тартуға құқық беретін, ертеректе қарастырылған негіздер бойынша тоқтатылса да орын алады.
Сақтандыру шартының жарамсыздығы бір немесе екі тараптың қылмыстық мақсаттарымен байланысты болғанда, бір жақты реституция жүргізілетін болады, мысалы, қылмыстық мақсаттарды тек сақтанушы көздесе, болмаса, егер оларды сақтандырушы да көздесе, реституцияға жол берілмейді.
1.3 Жарамсыз мәмілелер
Жарамсыз мәмілелердің ұғымы. Жарамсыз мәмілелердің түрлері. Азаматтық кодекстің 157-бабында бұл туралы былай делінген: мәміленің нысанына, мазмұнына және қатысушыларына, сондай - ақ олардың ерік білдіру бостандығына қойылатын талаптар бұзылған жағдайда мүдделі адамдардың, тиісті мемлекеттік органның не прокурордың талабы бойынша мәміле жарамсыз деп танылуы мүмкін.
Жарамсыз мәмілелердің. түрлері. Азаматтық құқық теориясында мәмілелердің жарамсыз болуы мынадай түрлерге бөлінеді: а) субъект құрамының ақауы болатын мәміле; ә) ерікке қатысты ақауы бар мәміле;
б) нысанның ақауы бар мәміле; в) мазмұнының ақауы бар мәміле. Азаматтық кодексте мазмұны заң талаптары мен сәйкес келмейтін кез келген мәміле жарамсыз болатындығы жөнінде жалпы норма бар (АК -тің 158-бабы).
Субъектілік қурамының ақауы бар мәміле екі топқа бөлінеді. Оның біріншісі азаматтардың әрекет қабілетсіздігімен, екінші заңды тұлғалардың арнайы құкық қабілеттілігімен немесе олардың органдарының мәртебесімен байланысты болады [14].
Қатысушылардың жасы мен психикалық жағдайынан туындаған әрекеттер мәміленің жарамсыз болуына басты негіз болып есептеледі.
Ондай жарамсыз мәмілелерге мыналар жатады:
а) Азаматтық кодекстің 23-бабында көзделген мәмілелерді қоспағанда, он төрт жасқа толмаған адам жасаған мәміле жарамсыз болады (К-тің 159-бабының 3- тармағы);
ә) он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмаған баланың ата - анасының (асырап алушыларының немесе қамқоршыларының келісімінсіз жасаған мәмілесін, заң бойынша оның өзі дербес жасауға құқығы бар мәмілелерді қоспағанда, сот ата-анасының (асырап алушыларының) немесе қамқоршысының талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін (АК - тің 159-бабының 4- тармағы);
б) есуастық немесе ақыл-есі кем болуы салдарынан әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған адам жасасқан мәміле жарамсыз болады. Кейіннен әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған азамат жасасқан мәміле (АК - тің 26-бабы), егер мәмілені жасау кезінің өзінде - ақ бұл азаматтың психикалық шатасу жағдайында болғаны дәлелденсе, оның қорғаншысының талабы бойынша сот мәмілені жарамсыз деп тануы мүмкін (АК-тің 159-бабының 5-тармағы);
в) сот әрекет қабілеттілігін шектеген адам жасасқан мәмілені сот оның қамқоршысының талап етуі бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін ( АК-тің 159- бабының 6- тармағы);
г) әрекет қабілеттілігі болғанымен, мәміле жасаған кезде өз әрекетінің мәнін түсіне алмайтын немесе өзінің не істегенін білмейтін жағдайда болған азамат жасасқан мәмілені сот азаматтың талабы бойынша, ал егер тірі кезінде талап етуге азаматтың мүмкіндігі болмаса, азамат қайтыс болғаннан кейін басқа мүдделі адамдардың талабы бойынша жарамсыз деп танылуы мүмкін (АК -- тің 154- бабының 7-тармағы).
Жоғарыда аталған мәмілелер бойынша әрекет қабілеттіліғі бар тарап жарамсыз мәміленің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz