Бағалы қағаздардың азаматтық құқықтың объектісі ретіндегі орны
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздардың жалпы сипаттамасы
1.1 Бағалы қағаздардың құқықтық таным тұрғысындағы
түсінігі және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.2 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздардың
түрлері және олардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2. ҚР заңнамасы бойынша бағалы қағаздардың құқықтық реттелуі
2.1 Бағалы қағаздарды реттейтін құқықтық нормалар және
оларды жүзеге асыру тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
2.2 Қолданыстағы бағалы қағаздар нарығын құқықтық реттеу ... ... ... ... ... ... 64
2.3 Бағалы қағаздар заңнамасын жетілдіру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 73
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 75
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздардың жалпы сипаттамасы
1.1 Бағалы қағаздардың құқықтық таным тұрғысындағы
түсінігі және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.2 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздардың
түрлері және олардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2. ҚР заңнамасы бойынша бағалы қағаздардың құқықтық реттелуі
2.1 Бағалы қағаздарды реттейтін құқықтық нормалар және
оларды жүзеге асыру тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
2.2 Қолданыстағы бағалы қағаздар нарығын құқықтық реттеу ... ... ... ... ... ... 64
2.3 Бағалы қағаздар заңнамасын жетілдіру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 73
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 75
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Бағалы қағаздар орта ғасырлардан бері қарай қолданыла бастады. Сол кезенде ұлы географиялық жаңалықтардың ашылуымен байланысты сауданың аясы кеңіді, ал осы мүмкіндіктерді пайдаланып қалғысы келген кәсіпкерлердің ірі капитал сомасына деген қажеттілігі туды. Оның үстіне теңізден шалғай рынок пен шикізат кезең игерумен байланысты орын алатын шығындарды жекелеген адамдар көтере алмайтын да еді. Нәтижесінде ағылшын, голландық компаниялары акционерлік қоғамы Ост-Индия, Грудзон бұғазы компаниялармен сауда жасаумен байланысты дүниеге келді. Міне осылар бағалы қағаздарды бірінші шығарған ірі компаниялар болды. Олардың акциялары күні бүгінге дейін Лондон мен Торонто биржаларында сатылуда. Англиядағы акционерлік компаниялар капиталды көп қажет ететін көмір өндірісін қаржыландыру үшін де ұйымдасқан болатын.
XIX ғасырдың 60-жылдары тағы бір маңызды оқиға болды. Германияда ауыр өнеркәсіпті дамытуға шығарылған бағалы қағаздармен делдалдық операцияларды жүргізуді универсалды инвестициялық банктер өз қолдарына алды.
Қоғамда құнды (бағалы) қағаздар базары, қаржы базарын құрайтын бірден-бір маңызды құрал. Қазіргі таңда Қазақстанда ол бизнес пен өндірісті дамытудың механизмін құрайды. Бизнес пен өндірістің маңыздылығы туралы мемлекетіміздің жүргізіп отырған саяси бағыттырының негізгісі болып табылады. Жалпы құрылымы бойынша құнды (бағалы) қағаздар салаға, яғни капитал базары және ақша базары болып өздерінің ерекше мақсатына қолданылып, заң нормалары бойынша өз міндеттерін атқарып келеді.
Біздің мемлекетіміз нарықтық экономикаға бет бұрғаннан кейін, құнды қағаздар айналымының толық қанды қажеттілігі туындап, құнды (бағалы) қағаздардың әрекет ету нормативті базасын құру талабы мақсат етіп қойылған болатын.
Еліміз дамыған 50 өркениетті елдің құрамына кіру үшін, мемлекеттік көлемде, жеке бизнесті қалыптастырудағы азаматтардың ақуалын (жағдайын) жақсартудағы міндеттерді шешуге бағытталған инвестицияларды қамтитын, мол көлемдегі қаржыларды өндірісте пайдалану мақсатымен қоса жүйелендіру мүмкіндігін беретін, ерекше түрдегі мәнді құжаттар айналымы, құнды қағаздар базары құрылды. Осы құрылымдардың қазіргі таңда тиімді қызмет атқаруының негізінде мемлекетіміздің экономикасы жүйелі түрде дамып Ел басының жолдауының негізігі қағидаларын ұстанамыз.
Негізінен Құнды (бағалы) қағаз - экономиканың несие-қаржы саласының бөлінбес элементі болып табылып, тауарлы өнім қағидасына негізделеді.
Қазақстанда құнды (бағалы) қағаздар базарының пайда болуына, жеке меншік, жекешелендіру және мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлендіру және қоғамдық қатынастардың қайта құрылуын, мемлекеттік қаржыландыру саясатының түбегейлі өзгеруіне байланысты пайда болды. Қазіргі кезде кейбір салаларды қаржыландыруда бюджеттегі жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін
Тақырыптың өзектілігі. Бағалы қағаздар орта ғасырлардан бері қарай қолданыла бастады. Сол кезенде ұлы географиялық жаңалықтардың ашылуымен байланысты сауданың аясы кеңіді, ал осы мүмкіндіктерді пайдаланып қалғысы келген кәсіпкерлердің ірі капитал сомасына деген қажеттілігі туды. Оның үстіне теңізден шалғай рынок пен шикізат кезең игерумен байланысты орын алатын шығындарды жекелеген адамдар көтере алмайтын да еді. Нәтижесінде ағылшын, голландық компаниялары акционерлік қоғамы Ост-Индия, Грудзон бұғазы компаниялармен сауда жасаумен байланысты дүниеге келді. Міне осылар бағалы қағаздарды бірінші шығарған ірі компаниялар болды. Олардың акциялары күні бүгінге дейін Лондон мен Торонто биржаларында сатылуда. Англиядағы акционерлік компаниялар капиталды көп қажет ететін көмір өндірісін қаржыландыру үшін де ұйымдасқан болатын.
XIX ғасырдың 60-жылдары тағы бір маңызды оқиға болды. Германияда ауыр өнеркәсіпті дамытуға шығарылған бағалы қағаздармен делдалдық операцияларды жүргізуді универсалды инвестициялық банктер өз қолдарына алды.
Қоғамда құнды (бағалы) қағаздар базары, қаржы базарын құрайтын бірден-бір маңызды құрал. Қазіргі таңда Қазақстанда ол бизнес пен өндірісті дамытудың механизмін құрайды. Бизнес пен өндірістің маңыздылығы туралы мемлекетіміздің жүргізіп отырған саяси бағыттырының негізгісі болып табылады. Жалпы құрылымы бойынша құнды (бағалы) қағаздар салаға, яғни капитал базары және ақша базары болып өздерінің ерекше мақсатына қолданылып, заң нормалары бойынша өз міндеттерін атқарып келеді.
Біздің мемлекетіміз нарықтық экономикаға бет бұрғаннан кейін, құнды қағаздар айналымының толық қанды қажеттілігі туындап, құнды (бағалы) қағаздардың әрекет ету нормативті базасын құру талабы мақсат етіп қойылған болатын.
Еліміз дамыған 50 өркениетті елдің құрамына кіру үшін, мемлекеттік көлемде, жеке бизнесті қалыптастырудағы азаматтардың ақуалын (жағдайын) жақсартудағы міндеттерді шешуге бағытталған инвестицияларды қамтитын, мол көлемдегі қаржыларды өндірісте пайдалану мақсатымен қоса жүйелендіру мүмкіндігін беретін, ерекше түрдегі мәнді құжаттар айналымы, құнды қағаздар базары құрылды. Осы құрылымдардың қазіргі таңда тиімді қызмет атқаруының негізінде мемлекетіміздің экономикасы жүйелі түрде дамып Ел басының жолдауының негізігі қағидаларын ұстанамыз.
Негізінен Құнды (бағалы) қағаз - экономиканың несие-қаржы саласының бөлінбес элементі болып табылып, тауарлы өнім қағидасына негізделеді.
Қазақстанда құнды (бағалы) қағаздар базарының пайда болуына, жеке меншік, жекешелендіру және мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлендіру және қоғамдық қатынастардың қайта құрылуын, мемлекеттік қаржыландыру саясатының түбегейлі өзгеруіне байланысты пайда болды. Қазіргі кезде кейбір салаларды қаржыландыруда бюджеттегі жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 28 тамыздағы №858 Жарлығы "Егемен Қазақстан" 2009 ж, 28 тамыз, №281-283 (25680); "Казахстанская правда" от 27.08.2009 г., N 205 (25949). 11 бет.
2. Ғ.Тілеуғалиев “Азаматтық құқық” (Жалпы бөлім). “Жеті жарғы” 2002 147-бет.
3. Қаженова Қ “Ақша, несие, қаржы” 2002 Алматы (228-бет).
4. ҚР “Акционерлік қоғам туралы” Заңы. 2003ж.
5. Қаженова Қ “Ақша, несие, қаржы” 2002 Алматы (232-бет).
6. “Законодательство РК о ценных бумагах”. В.Н.Булович М.2002 (стр. 36).
7. ҚР “Бағалы қағаздар рыногы туралы” Заңның 1-бабы. 2003ж. 16 шілде N 461.
8. ҚР “Бағалы қағаздар рыногы туралы” Заңы. 2003ж. 16 шілде N 461
9. Қаженова Қ “Ақша, несие, қаржы” 2002 Алматы (238-бет).
10. Заң терминдерінің қазақша-орысша және орысша-қазақша сөздігі. Алматы.“Жеті жарғы” 1995 ж.
11. Под.ред.Сейгазина. Деньги, кредит, банки 2000 г.
12. Статистика 2003. Қоғамдық журнал.
13. Т.Б.Бердибекова “Рынок ценных бумаг и биржавое дело”уч.пос.Мос.2000 г.
14. ҚР “Бағалы қағаздар рыногы туралы” Заңы 2003ж. 16 шілде N 461.
15. ҚР “Акционерлік қоғам туралы” Заң 2003 ж.
16. Қаженова Қ “Ақша, несие, қаржы” Қаженова Қ 2002 Алматы (249-бет).
17. ҚР “Бағалы қағаздар рыногы туралы” Заңы. 2003ж. 16 шілде N 461.
18. В.Н.Булович “Законодательство РК о ценных бумагах” М.2002 (стр. 198).
19. Азаматтық Кодекс 133-баптың 3-тармағы.
20. Азаматтық Кодекс 129-баптың 2-тармағы және “Бағалы қағаздар мен биржалық қорлар туралы” Заң 8-бабы.
21. ҚР “Бағалы қағаздар рыногы туралы” Заңы. 2003ж. 16 шілде N 461
22. ҚР “Бағалы қағаздар рыногы туралы” Заңы. 2003ж. 16 шілде N 461.
23. ҚР “Бағалы қағаздар рыногы туралы” Заңы. 2003ж. 16.08. N 461
24. ҚР “ҚР Вексель айналымы туралы” 1997.28.04.
25. ҚР “ҚР Бағалы қағаздармен мәмілені тіркеу туралы” ҚР Президентінің N1613 жарлығымен бекітілген Ереже:
26. ҚР Президентінің N944 қаулысымен бекітілген Ереже “ҚР бағалы қағаз ұстаушыларының реестрін жүргізу туралы” 1996.29.07.
27. ҚР “Акционерлік қоғамдар туралы” 2003 ж 13.05 N415-11.
28. ҚР Үкіметінің қаулысы “Қазыналы облигацияларды шығару туралы” 1996.08.02 N185.
29. Азаматтық іс жүргізу кодексі. 2002ж.
30. ҚР Президентінің “Құнды қағаздар базарын құру шаралары туралы” 1994.20.03.
31. ҚР “Валюталық реттеу” туралы заң. Алматы “Жеті жарғы” 1997ж.
32. ҚР “Шаруашылық серіктестік” туралы заң. Алматы “Дәнекер” 2001ж.
33. ҚР “Банк және банктік қызмет туралы” заң. Алматы “Дәнекер” 2001ж. 25.04.
34. ҚР “Лицензиялау туралы” заң. 2001 ж. 15.02.
35. Бағалы қағаздар және қор биржасы. 1995ж.
36. "ҚР Заңы" ҚР бағалы қағаздар туралы. 1997ж.
37. ҚР Президентінің №944 қаулысымен бекітілген Ереже. ҚР бағалы қағаз ұстаушылардың реестірін жүргізу туралы. 1996ж.
38. Вексельдік айналым туралы. ҚР Заңы.
39. Ценные бумаги и регулирование их обращения в РК. 1995г.
40. Бағалы қағаздар қоры. 1995ж.
41. ҚР Президентінің заң күші бар Жарлығы "салық және бюджетке басқа міндетті төлемдер туралы". 1995ж.
42. ҚР бағалы қағаздар туралы заңы. 1997ж.
43. Бағалы қағаздар рыногы. 1997ж.
44. Поговорим об акциях /Вестник Алматинской фондовой биржи 1993г./
45. Мемлекеттік холдинг туралы.
46. ҚР вексель айнальмы туралы. 1997ж.
47. ҚР вексель айналымы. 1997ж.
48. Законы для рынка ценных бумаг. Марченко Г.
49. Кулекеев Ж., Джексембаева Л. Перспективы развития .Фондового рынка РК
Саясат. 1996г. №5.
50. Тауарлы биржа туралы жарлығы.
51. Малахов О. "Алем" начавший раньше всех /Советы Казахстана1994г./
52. ҚР заңы - ҚР бағалы қағаздармен мәмлені тіркеу туралы. 1997ж.
53. Бағалы қағаздармен мәміле өткізу тіркеу туралы.
54. Закон “О рынке ценных бумаг Казахстана” апрель 2001
55. ҚР Азаматтық Кодексі. Алматы, Жеті жарғы. 1995
56. ҚР Президенгінің күшін жойған жарлығы «Бағалы қағаздар және биржасы туралы» 21 сәуір 1995. /Казахстанскаяправда 22 және 25сәуір. 1995ж/.
57. ҚР Президентінің заң күші бар жарлығы «салық және бюджетке басқа міндетті төлемдер туралы» 24 сәуір 1995ж. /Казахстанская правда 28 сәуір 1995ж/.
58. ҚР Заңы «Бағалы қағазар туралы» 5 наурыз 1997. /Заң газеті. 19сөуір 1997ж./
59. ҚР Заңы «ҚР вексель айналымы туралы» 28 сәуір 1997ж.
60. /Экономика и предпринимательство. № 11 1997ж./
61. ҚР Заңы «ҚР бағалы қағаздармен мәмілені тіркеу туралы» 5 наурыз
62. 1997ж. /Экономика федпргашмательство №7. 1997ж/
63. «ҚР бағалы қағаздар бойынша ұлттық комиссиясы туралы» ҚР
64. Президентінің №1613 Жарлығымен бекітілген Ережесі /Советы Казахстана 13 наурыз, 1994ж.
65. ҚР Президентінің №944 қаулысымен бекітілген Ереже «Орталық депозитарий туралы» 29.07.1996ж. /Экономика и предпринимательство в РК №17. 1996ж.
66. ҚР Президенгінің №944 Қаулысымен бекітілген Ереже «ҚР бағалы қағаз ұстанушыларының реестрін жүргізу туралы» 29.07.1996ж. /
67. Экономика и предпринимательство в РК №17. 1996ж./
68. ҚР Президентінің №944 Қаулысымен бекітілген Ереже ҚР кастодиалдық іс-әрекет туралы /29.07.1996ж./
69. Қаз ССР-нің Азаматтық кодексіне коментарийі. Казахстан, Алма-Ата. 1990ж.
70. О.И. Мартынова.Операции коммерческих банков с ценными бумагами. Изд. АО ”Консалтбанк”Москва 2000 год.
71. Т.Б.Бердибекова “Рынок ценных бумаг и биржевое дело” Учебное пособия Москва 2000 год.
72. Г.Ливингстон “Анализ рисков операций с облигациями на рынке ценных бумаг” Москва 1998г.
73. В.И. Колесникова ”Ценные бумаги “ Учебник Москва 2000 год.
1. Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 28 тамыздағы №858 Жарлығы "Егемен Қазақстан" 2009 ж, 28 тамыз, №281-283 (25680); "Казахстанская правда" от 27.08.2009 г., N 205 (25949). 11 бет.
2. Ғ.Тілеуғалиев “Азаматтық құқық” (Жалпы бөлім). “Жеті жарғы” 2002 147-бет.
3. Қаженова Қ “Ақша, несие, қаржы” 2002 Алматы (228-бет).
4. ҚР “Акционерлік қоғам туралы” Заңы. 2003ж.
5. Қаженова Қ “Ақша, несие, қаржы” 2002 Алматы (232-бет).
6. “Законодательство РК о ценных бумагах”. В.Н.Булович М.2002 (стр. 36).
7. ҚР “Бағалы қағаздар рыногы туралы” Заңның 1-бабы. 2003ж. 16 шілде N 461.
8. ҚР “Бағалы қағаздар рыногы туралы” Заңы. 2003ж. 16 шілде N 461
9. Қаженова Қ “Ақша, несие, қаржы” 2002 Алматы (238-бет).
10. Заң терминдерінің қазақша-орысша және орысша-қазақша сөздігі. Алматы.“Жеті жарғы” 1995 ж.
11. Под.ред.Сейгазина. Деньги, кредит, банки 2000 г.
12. Статистика 2003. Қоғамдық журнал.
13. Т.Б.Бердибекова “Рынок ценных бумаг и биржавое дело”уч.пос.Мос.2000 г.
14. ҚР “Бағалы қағаздар рыногы туралы” Заңы 2003ж. 16 шілде N 461.
15. ҚР “Акционерлік қоғам туралы” Заң 2003 ж.
16. Қаженова Қ “Ақша, несие, қаржы” Қаженова Қ 2002 Алматы (249-бет).
17. ҚР “Бағалы қағаздар рыногы туралы” Заңы. 2003ж. 16 шілде N 461.
18. В.Н.Булович “Законодательство РК о ценных бумагах” М.2002 (стр. 198).
19. Азаматтық Кодекс 133-баптың 3-тармағы.
20. Азаматтық Кодекс 129-баптың 2-тармағы және “Бағалы қағаздар мен биржалық қорлар туралы” Заң 8-бабы.
21. ҚР “Бағалы қағаздар рыногы туралы” Заңы. 2003ж. 16 шілде N 461
22. ҚР “Бағалы қағаздар рыногы туралы” Заңы. 2003ж. 16 шілде N 461.
23. ҚР “Бағалы қағаздар рыногы туралы” Заңы. 2003ж. 16.08. N 461
24. ҚР “ҚР Вексель айналымы туралы” 1997.28.04.
25. ҚР “ҚР Бағалы қағаздармен мәмілені тіркеу туралы” ҚР Президентінің N1613 жарлығымен бекітілген Ереже:
26. ҚР Президентінің N944 қаулысымен бекітілген Ереже “ҚР бағалы қағаз ұстаушыларының реестрін жүргізу туралы” 1996.29.07.
27. ҚР “Акционерлік қоғамдар туралы” 2003 ж 13.05 N415-11.
28. ҚР Үкіметінің қаулысы “Қазыналы облигацияларды шығару туралы” 1996.08.02 N185.
29. Азаматтық іс жүргізу кодексі. 2002ж.
30. ҚР Президентінің “Құнды қағаздар базарын құру шаралары туралы” 1994.20.03.
31. ҚР “Валюталық реттеу” туралы заң. Алматы “Жеті жарғы” 1997ж.
32. ҚР “Шаруашылық серіктестік” туралы заң. Алматы “Дәнекер” 2001ж.
33. ҚР “Банк және банктік қызмет туралы” заң. Алматы “Дәнекер” 2001ж. 25.04.
34. ҚР “Лицензиялау туралы” заң. 2001 ж. 15.02.
35. Бағалы қағаздар және қор биржасы. 1995ж.
36. "ҚР Заңы" ҚР бағалы қағаздар туралы. 1997ж.
37. ҚР Президентінің №944 қаулысымен бекітілген Ереже. ҚР бағалы қағаз ұстаушылардың реестірін жүргізу туралы. 1996ж.
38. Вексельдік айналым туралы. ҚР Заңы.
39. Ценные бумаги и регулирование их обращения в РК. 1995г.
40. Бағалы қағаздар қоры. 1995ж.
41. ҚР Президентінің заң күші бар Жарлығы "салық және бюджетке басқа міндетті төлемдер туралы". 1995ж.
42. ҚР бағалы қағаздар туралы заңы. 1997ж.
43. Бағалы қағаздар рыногы. 1997ж.
44. Поговорим об акциях /Вестник Алматинской фондовой биржи 1993г./
45. Мемлекеттік холдинг туралы.
46. ҚР вексель айнальмы туралы. 1997ж.
47. ҚР вексель айналымы. 1997ж.
48. Законы для рынка ценных бумаг. Марченко Г.
49. Кулекеев Ж., Джексембаева Л. Перспективы развития .Фондового рынка РК
Саясат. 1996г. №5.
50. Тауарлы биржа туралы жарлығы.
51. Малахов О. "Алем" начавший раньше всех /Советы Казахстана1994г./
52. ҚР заңы - ҚР бағалы қағаздармен мәмлені тіркеу туралы. 1997ж.
53. Бағалы қағаздармен мәміле өткізу тіркеу туралы.
54. Закон “О рынке ценных бумаг Казахстана” апрель 2001
55. ҚР Азаматтық Кодексі. Алматы, Жеті жарғы. 1995
56. ҚР Президенгінің күшін жойған жарлығы «Бағалы қағаздар және биржасы туралы» 21 сәуір 1995. /Казахстанскаяправда 22 және 25сәуір. 1995ж/.
57. ҚР Президентінің заң күші бар жарлығы «салық және бюджетке басқа міндетті төлемдер туралы» 24 сәуір 1995ж. /Казахстанская правда 28 сәуір 1995ж/.
58. ҚР Заңы «Бағалы қағазар туралы» 5 наурыз 1997. /Заң газеті. 19сөуір 1997ж./
59. ҚР Заңы «ҚР вексель айналымы туралы» 28 сәуір 1997ж.
60. /Экономика и предпринимательство. № 11 1997ж./
61. ҚР Заңы «ҚР бағалы қағаздармен мәмілені тіркеу туралы» 5 наурыз
62. 1997ж. /Экономика федпргашмательство №7. 1997ж/
63. «ҚР бағалы қағаздар бойынша ұлттық комиссиясы туралы» ҚР
64. Президентінің №1613 Жарлығымен бекітілген Ережесі /Советы Казахстана 13 наурыз, 1994ж.
65. ҚР Президентінің №944 қаулысымен бекітілген Ереже «Орталық депозитарий туралы» 29.07.1996ж. /Экономика и предпринимательство в РК №17. 1996ж.
66. ҚР Президенгінің №944 Қаулысымен бекітілген Ереже «ҚР бағалы қағаз ұстанушыларының реестрін жүргізу туралы» 29.07.1996ж. /
67. Экономика и предпринимательство в РК №17. 1996ж./
68. ҚР Президентінің №944 Қаулысымен бекітілген Ереже ҚР кастодиалдық іс-әрекет туралы /29.07.1996ж./
69. Қаз ССР-нің Азаматтық кодексіне коментарийі. Казахстан, Алма-Ата. 1990ж.
70. О.И. Мартынова.Операции коммерческих банков с ценными бумагами. Изд. АО ”Консалтбанк”Москва 2000 год.
71. Т.Б.Бердибекова “Рынок ценных бумаг и биржевое дело” Учебное пособия Москва 2000 год.
72. Г.Ливингстон “Анализ рисков операций с облигациями на рынке ценных бумаг” Москва 1998г.
73. В.И. Колесникова ”Ценные бумаги “ Учебник Москва 2000 год.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 87 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 87 бет
Таңдаулыға:
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Мухаммедов Э.
Бағалы қағаздардың азаматтық құқықтың
объектісі ретіндегі орны
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100- Құқықтану
Түркістан 2014
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздардың жалпы сипаттамасы
1.1 Бағалы қағаздардың құқықтық таным тұрғысындағы
түсінігі және
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 8
1.2 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздардың
түрлері және олардың жіктелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
2. ҚР заңнамасы бойынша бағалы қағаздардың құқықтық реттелуі
2.1 Бағалы қағаздарды реттейтін құқықтық нормалар және
оларды жүзеге асыру тәртібі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 61
2.2 Қолданыстағы бағалы қағаздар нарығын құқықтық
реттеу ... ... ... ... ... ... 64
2.3 Бағалы қағаздар заңнамасын жетілдіру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 75
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Бағалы қағаздар орта ғасырлардан бері қарай
қолданыла бастады. Сол кезенде ұлы географиялық жаңалықтардың ашылуымен
байланысты сауданың аясы кеңіді, ал осы мүмкіндіктерді пайдаланып қалғысы
келген кәсіпкерлердің ірі капитал сомасына деген қажеттілігі туды. Оның
үстіне теңізден шалғай рынок пен шикізат кезең игерумен байланысты орын
алатын шығындарды жекелеген адамдар көтере алмайтын да еді. Нәтижесінде
ағылшын, голландық компаниялары акционерлік қоғамы Ост-Индия, Грудзон
бұғазы компаниялармен сауда жасаумен байланысты дүниеге келді. Міне осылар
бағалы қағаздарды бірінші шығарған ірі компаниялар болды. Олардың акциялары
күні бүгінге дейін Лондон мен Торонто биржаларында сатылуда. Англиядағы
акционерлік компаниялар капиталды көп қажет ететін көмір өндірісін
қаржыландыру үшін де ұйымдасқан болатын.
XIX ғасырдың 60-жылдары тағы бір маңызды оқиға болды. Германияда ауыр
өнеркәсіпті дамытуға шығарылған бағалы қағаздармен делдалдық операцияларды
жүргізуді универсалды инвестициялық банктер өз қолдарына алды.
Қоғамда құнды (бағалы) қағаздар базары, қаржы базарын құрайтын бірден-
бір маңызды құрал. Қазіргі таңда Қазақстанда ол бизнес пен өндірісті
дамытудың механизмін құрайды. Бизнес пен өндірістің маңыздылығы туралы
мемлекетіміздің жүргізіп отырған саяси бағыттырының негізгісі болып
табылады. Жалпы құрылымы бойынша құнды (бағалы) қағаздар салаға, яғни
капитал базары және ақша базары болып өздерінің ерекше мақсатына
қолданылып, заң нормалары бойынша өз міндеттерін атқарып келеді.
Біздің мемлекетіміз нарықтық экономикаға бет бұрғаннан кейін, құнды
қағаздар айналымының толық қанды қажеттілігі туындап, құнды (бағалы)
қағаздардың әрекет ету нормативті базасын құру талабы мақсат етіп қойылған
болатын.
Еліміз дамыған 50 өркениетті елдің құрамына кіру үшін, мемлекеттік
көлемде, жеке бизнесті қалыптастырудағы азаматтардың ақуалын (жағдайын)
жақсартудағы міндеттерді шешуге бағытталған инвестицияларды қамтитын, мол
көлемдегі қаржыларды өндірісте пайдалану мақсатымен қоса жүйелендіру
мүмкіндігін беретін, ерекше түрдегі мәнді құжаттар айналымы, құнды қағаздар
базары құрылды. Осы құрылымдардың қазіргі таңда тиімді қызмет атқаруының
негізінде мемлекетіміздің экономикасы жүйелі түрде дамып Ел басының
жолдауының негізігі қағидаларын ұстанамыз.
Негізінен Құнды (бағалы) қағаз - экономиканың несие-қаржы саласының
бөлінбес элементі болып табылып, тауарлы өнім қағидасына негізделеді.
Қазақстанда құнды (бағалы) қағаздар базарының пайда болуына, жеке
меншік, жекешелендіру және мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлендіру және
қоғамдық қатынастардың қайта құрылуын, мемлекеттік қаржыландыру саясатының
түбегейлі өзгеруіне байланысты пайда болды. Қазіргі кезде кейбір салаларды
қаржыландыруда бюджеттегі жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін мемлекет ақша
белгілерін ауыстырмай-ақ, мемлекеттік қысқа мерзімдік вексельдер секілді
мемлекеттік бағалы қағаздарды шығаруды жүзеге асырады.
Диплом жұмысында біз құнды (бағалы) қағаздардың құқықтық реттелуінің
мынадай мәселелерін қарастырамыз.
- Құнды (бағалы) қағаздардың түсінігі мен мәні, тұңғыш элементтері,
олардың Қазақстан Республикасында пайда болуы;
- Құнды (бағалы) қағаздардың артықшылық жақтары мен құқықтық
жағдайларын;
- Құнды (бағалы) қағаздарға салыстыру, анализ және синтез қағидаларына
сүйеніп, әр құжаттың даму мәні мен кемшіліктеріне, құқықтық салдарларын
қарастыру;
- Құнды (бағалы) қағаздар нарығының құқықтық режимдері, яғни олардың
саралау, айналымға түсу тәртібі және оларды қадағалаушы органдардың
құқықтық жағдайы
- Қазіргі таңдағы ұлттық заңнамалардағы құнды (бағалы) қағаздарға
байланысты кейбір мәселелер;
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Қазіргі таңда бағалы қағаздар
рыногының нарықтық қатынастар жағдайында біздің мемлекетіміздегі дамуын
қарастыра отырып, бағалы қағаздар тұңғыш элементтерінің Қазақстан
Республикасында пайда болуын зерттеп, қалыптасу процесін қарастыру және
құқықтық мәнін ашу.
Жұмыстың объектісі. Қазақстан Республикасындағы нарықтық
қатынастардың дамуына негізделген бағалы қағаздар және оларды ұтымды түрде
пайдалана отырып құқықтық реттеу болып табылады.
Өзінің экономикалық тәуелсіздігін қамтамасыз етуде, экономикадағы
шаруашылықтың түрімен қалыптасу кезінің кешіріп келе жатқан Қазақстан
Республикасының қазіргі дамуы күрделі де қиын. Бұл кезеңдегі ең негізгі
және ең алғашқы мақсат белгілі бір дәрежеде мемлекеттік құрылымды
жүйелейтін, сонымен қатар, меншік түрлерінің еркін дамуын қамтамасыз
ететін, әр азаматтың белсенділігін тудыратын инфрақұрылымды құру болып
табылады. Мұндай өркениетті құрылымның құрамына жалпы мемлекеттік
көлемдегі, жеке бизнесті қалыптастырудағы, азаматтардың хал-ахуалын
көтерудегі міндеттерді шешуге бағытталған инвестицияларды қамтитын, мол
көлемдегі ақшалай қаржыларды өндірістік пайдалану мақсаттарымен қоса
жүйелендіру мүмкіндігін беретін, ерекше түрдегі мәнді құжаттардың
айналымының негізгі болып табылатын бағалы қағаздар рыногы болып
есептелінеді.
Мұндай іс-әрекеттің механизмі-бағалы қағаздардың мүліктік айналымы,
олардың қажеттілігі ең кең көлемдегі кеңістікті ашып, сонымен қатар кең
ауқымдағы кепілдік пен сенімділіктің берілуі болып табылады. Бағалы қағаз-
экономиканың несие-қаржы саласының бөлінбес элементі болып табылады және
тауарлы өнім принципіне негізделеді.
Қазақстанда бағалы қағаздар рыногы тіпті болған емес, және оның
дамуына уақыт қажет еді. Өйткені бұл үшін жеке меншікке (бәрінен бұрын
жекешелендіру және мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлендіру) деген
қатынастың қайта құрылуына тікелей байланысты және мемлекеттік қаржыландыру
саясатының сипаты түбірінен өзгеруі тиіс болатын. Қазіргі кезде бюджеттегі
жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін мемлекет көбінесе ақша белгілерін
ауыстыруды емес, мысалы мемлекеттік қысқа мерзімді вексельдер секілді
мемлекеттік бағалы қағаздарды шығаруды қолға алып отыр.
Менің диплом жұмысымда "Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар
нарығын құқықтық реттелуі" атты тақырыбымда өзекті мәселелер қарастырылған.
Бұл проблема көп қырлы, күрделі болғандықтан, бағалы қағаздар
рыногының біздің еліміздегі дамуын қарастыруда келесі міндеттерін ұсынып
отырмыз:
- бағалы қағаздар тұңғыш элементтері ҚР пайда болуын, қалыптасу
процесін қарастыру және жалпы түсінігін беру;
- бағалы қағаздар рыногының дамытудағы дайындалған құжаттардың
мазмұндарымен танысып, оларға визуалдық баға беру;
- салыстыру, анализ және синтез принципіне сүйеніп, әр құжаттың
прогрессивтік мәнін және кемшіліктерін, құқылық салдарын қарастыруға әрекет
жасау;
- бағалы қағаздардың түрлеріне тоқталып, әр түріне жеке сипаттама
беріп, олардың әр қайсысының артықшылығын, орналастыруын және таратумен
айналысатын басқарушылардың және ұстаушысының құқықтарына баға беру.
Бағалы қағаздар рыногының даму деңгейі-бүгінгі жаңа мемлекеттің
экономикасының сипатын көрсететін объективті көрсеткіштердің бірі болып
табылады.
Бағалы қағаздар рыногының міндеті-қаржы ресурстарының салааралық
бөлінісін қамтамасыз етуде, инвестициялық ресурстарды Қазақстандық
кәсіпорындардың дамуына ыңғайлауда, келесі инвестициялауға дейін қаржы
жинақтау жағдайын жасап жатыр. Қазіргі Қазақстан Республикасындағы бағалы
қағаздар рыногы жас әрі дамушы рынок. Соның өзінде, қазіргі бағалы қағаздар
рыногының қолдану аясы мемлекеттік ішкі қаржыландыру, мемлекеттік қарызды
жекешелендіру, мемлекет меншігінің жекешелендіру мәселелерін шешуге
мүмкіндіктер беріп отыр.
Отандық бағалы қағаздар рыногының дамуына бүгінде ҚР-дағы қағаздар
рыногының дамуына орташа жылдамдық бағдарламасын әзірлеу секілді шешілуі
қажетті көптеген мәселелер кедергі келтіруде.
Бағалы қағаздар даму бағыттары мен мақсаттарын айқындау мақсатында ҚР-
ның бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясы ҚР-дағы бағалы қағаздар
рыногының даму бағдарламасын дайындаған. Ол бағдарлама үкіметтің 1996-1998
жылдарда арналған реформасын тереңдете түсудегі орташа жылдамдық
бағдарламасына сай келеді. Бағдарламаны жүзеге асыру бағалы қағаздар рыногы
құрылымының барлық элементтерінің толық деңгейде дамуына мүмкіндік жасайды.
Бағалы қағаздар базарының дамытудағы мәселелердің бірі-құнды
қағаздардың құқықтарын тіркеп және бекітіп отыратын институттардың
қалыптасуына жағдай жасау мүмкіндегі болып табылады. Осы мәселені
реттестіру мақсатында ұлттық комиссия "Орталық депозитарий туралы" Ереже,
"Бағалы қағаздар ұсынушылардың реестірін жүргізу жөніндегі" Ереже. "Бағалы
қағаздар рыногында жұмыс істейтін мамандарды оқытуға рұқсат беру тәртібі
жөнінде" Ереже, Бағалы қағаздар рыногында жұмыс істейтін мамандар дайындау
курстарының тыңдаушыларының аттестациялау жөніндегі "Ереже". Бағалы
қағаздар рыногындағы брокерлік және дилерлік іс-қимылдарды лицензиялау
жөніндегі Ереже, "Бағалы қағаздар рыногында қаржылай тәуекелдерді
сақтандыру жөніндегі" істерді жүзеге асыратын сақтық компанияларының
талаптары секілді құжаттарды дайындаған.
1 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздардың жалпы сипаттамасы
1.1 Бағалы қағаздардың құқықтық таным тұрғысындағы түсінігі және мазмұны
Қаржы заңнамасы отандық қаржы нарығының дамуы мен жұмыс істеуі үшін
қолайлы орта жасауды, қаржылық қызметті тұтынушылардың құқықтары қорғалуын
қамтамасыз етуге, қаржы ұйымдары қызметіне тең құқылы жағдай жасауға және
қаржы нарығында адал бәсекелестікті қолдауға ықпал етуге тиіс.
Бұл ретте, әлемдік, сондай-ақ отандық экономиканың даму үрдістерін
ескере отырып, қаржы заңнамасының басымдығы банктердің қаржылық
тұрақтылығының мониторингіне, ықтимал тәуекелдерді бағалауға, икемді реттеу
режимін қалыптастыруға, банктер қызметіндегі проблемалық мәселелерге жедел
әрекет етуге, сондай-ақ қаржы ұйымдарына қадағалау жүйесін әлемдік
стандарттарға барынша жақындатумен байланысты болуы керек.
Құнды қағаздар нарығын құқықтық реттеу ұлттық құнды қағаздар нарығы
бәсекелестігінің артуына және одан әрі дамуына оның қатысушыларына қолайлы
жағдайлар жасауға, эмитенттер базасы мен қаржы құралдары қатарының ұлғаюына
инвесторлық базаны дамыту мен инвесторлар мүдделерін қорғауды қамтамасыз
етуге бағытталады.
Ұжымдық инвестициялау схемаларын дамытуды қолдау мақсатына,
инвестициялық қорлардың пайлары мен акцияларын ұстаушылардың құқықтары мен
заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз етумен бірге, инвестициялық қорлардың
қызметін реттейтін заңнаманы жетілдіру керек.
Құнды қағаздар нарығын дамытудың және инвесторлардың құқықтары мен заңды
мүдделері қорғалуын қамтамасыз етудің басқа маңызды аспектісі, тұрақты және
ашық жұмыс істейтін ұйымдасқан құнды қағаздар нарығын құру болып табылады.
Заңнама отандық қаржы нарығының жұмыс істеуі мен дамуына, қаржылық
қызметті тұтынушылардың құқықтары қорғалуына қолайлы жағдайларды қамтамасыз
етуге және қаржы нарығындағы адал бәсекелестікті қолдауға бағытталған.
Елде міндетті және ерікті сақтандырудың заманға сай жүйесі қалыптасып,
жұмыс істеуде, сақтандыру қызметтерінің толыққанды нарығы орнықты. Сонымен
қатар, аталған нарықтың ғаламдық тұрғыда дамуы әлемдік тәжірибеде
қалыптасқан сақтандыру жүйелері мен отандық құқық қолдану тәжірибесін
ескере отырып, ұлттық деңгейде бара бара құқықтық реттеуді талап етеді.
Электрондық сауда-саттықтың қарқынды дамуы жағдайында сақтандыру
жүйесіндегі құқықтық мәселелерді шешу шеңберінде Интернет-сақтандыруды
дамытуға және оны нормативтік-құқықтық регламенттеуге деген қажеттілік бар.
Бағалау қызметі құқықтық реттелуі ұдайы көңіл аударуды және
жетілдіруді талап ететін нарықтық экономика құралдарын маңыздысы болып
табылады.
Осыған байланысты:
мемлекеттік бағалау стандарттарын белгілеуге;
бағалау қызметін халықаралық талаптарға сәйкес келтіруге;
мемлекеттік реттеу жүйесі мен бағалау қызметін өзін-өзі реттеуді
жетілдіруге бағытталған кешенді ұйымдастырушылық-құқықтық шаралар қажет
[1].
Қазақстан Республикасының құнды қағаздар нарығы туралы заңдылығы
Қазақстанның Конституциясына негізделген және Қазақстан Республикаснының
Азаматтық кодексінен, 2 шілде 2003 жылғы Құнды қағаздар нарығы туралы ҚР
заныңан және басқа нормативтік құқықтық актілерден тұрады. Егер де
Қазақстан Республикасы қол қойған келісім шарттарда заңда қарастырылғаннан
басқа ережелер бекітілген болса, онда халықаралық келісімшарт ережелері
қолданылады.
Бағалы қағаздардың түсінігі мен мәнін ашуда құжаттың бағалы қағаздар
мәртебесіне ие болуы үшін қосымша сапаларын анықтау қажет.
Біріншіден бағалы қағаздар өз кезегінде меншік дәрежесі нысанындағы
мүліктік құқықты (корпорация акциялары, вексельдер, коносаменттер және т.б)
немесе құжат иесі мен оны шығарушы тұлға арасындағы корпорациялармен
мемлекет облигациялары, сертификаттары.
Екіншіден, бағалы қағаз қорларды инвестициялау туралы куәландыратын
құжат ретінде қызмет етеді. Бұл әсіресе бағалы қағаздардың рөлі мен
құқықтық мәнін түсіну үшін өте маңызды. Бұл жерде олар инвестицияның жоғары
нысаны ретінде басты роль атқарады.
Үшіншіден, бағалы қағаздар - бұл нақты активтерге (акцияларға,
чектерге, коносаменттерге, тұрғын үй сертификаттарына және т.б.) талаптар
көрсетілген құжаттар.
Төртіншіден, бағалы қағаздардың құқықтық мәні түсінудің манызды сәті
- олардың табыс әкелуі болып табылады.
Бағалы қағаздар - спецификалық тауар, барлық тауар сияқты тұтыну күны
мен бағасы бар. Бағалы қакғаздардың тұтыну құнының мәні белгілі дәрежеде
табыс келтіреді, яғни процент (облигациялар бойынша) және дивиден (акциялар
бойынша) төлегенде, сонымен қатар бағалы қағаздардың күн курсының өсуі
нәтижесінде келетін табыстар.
Азаматтық құқықтық айналымдарында азаматтық құқық объектілерінің бірі
- бағалы қағаз болып табылады. Айтар болсақ азаматтық Кодекстің 129-бабында
оған мынадай анықтама берілген: белгіленген нысан мен міндетті
реквизиттерді сақтай отырып, жүзеге асырылуы тек оны көрсеткенде ғана
мүмкін болатын мүліктік құқықтарды куәландыратын құжат бағалы қағаз болып
табылады. Осындай анықтамадан бағалы қағаздың ерекше сипаты шығады, олаға
төментегіше түсініктер берілген:
а) бағалы қағаз - түрі және мазмұнымен заң талаптарына қатаң бағынатын
құжат. Мысалы: бағалы қағаздармен куәландырылатын құқықтардың түрлері,
бағалы қағаздардың міндетті реквизиттері, бағалы қағаз нысанына талаптар
және басқа да қажетті талаптар заң құжаттарымен немесе соларда белгіленген
тәртіп бойынша бейнеленеді. Ал, міндетті реквизиттерінің болмауы немесе
бағалы қағаздың ол үшін белгілеген нысанға сәйкес келмеуі оның жарамсыз
болуына әкеліп соқтырады;
ә) бағалы қағаз оның иеленушісінің мүліктік құқығын куәландырады;
б) бағалы қағаздағы құқықты жүзеге асыру үшін оны көрсеткенде не
бергенде ғана құқық іске асырылады. Айталық, бағалы қағазда жасалған
индоссамент бағалы қағазбен куәландырылған барлық құқықтарды бағалы қағаз
бойынша құқықтар берілетін адамға - индоссантқа немесе соның бұйрығына
ауыстырады. Индоссамент бланкілік болуы мүмкін (орындауға тиіс адам
көрсетілмейді). Бағалы қағазбен куәландырылған құқықтарды жүзеге асыру, бұл
құқықтарды индоссаментке бермей-ақ (сену индоссаменті) индоссаментке
тапсырумен ғана шектелуі мүмкін. Бұл жағдайда индоссант өкілі ретінде
әрекет жасайды (АК 132-бабы).
Азаматтық кодекс бағалы қағазды - құжат деумен бірге оны зат деп те
көрсетеді. Өйткені кез-келген құжаттың түп төркіні материалдық дүниеге
қатысты келеді. Сондықтан да онда көрсетілген әріп таңбалары мен сандары,
тасқа басылып қолмен жазылған жазбалары осы құжат туралы тиісті ақпарат
береді. Сонымен бірге кез-келген құжаттың бағалы қағаз бола алмайтыны тағы
бар, тек заңмен белгіленген шарттық белгілері сақталғаны бағалы қағаз
құқығын алады.
Бағалы қағаздың міндетті реквизиттері арнайы нормативтік- құқықтық
құжаттарында көрсетілген (оның атауы, сериясы, номері, өтініш жасау
мерзімі, субъектінің қағаз бойынша көрсетілген міндеті, номиналдық құны,
кіріс көлемі немесе марапаттау (пайыздар), қағаз бойынша орындалу орны және
басқа заттар)) талаптар болып табылады. Мұндай талаптар түгелдей
сақталмаса, яғни бағалы қағаздың міндетті реквизиттерінің болмауы немесе
бағалы қағаздың ол үшін белгіленген нысанына сәйкес келмеуі оның жарамсыз
болуына әкеліп соқтырады (АК-тің 131-бабының 2-тармағы).
Бағалы қағаздар зат ретінде бірнеше түрге бөлінеді, әрі иеленушісінің
талап-мүддесіне сәйкес бланк, қағаз парақшасы түрінде кездеседі. Бағалы
қағаздың құны тиісті материалдық игіліктің құнына негізделеді.
Азаматтық кодекстің 130-бабы мүліктік құқықтар куәландыратын мазмұнына
қарап бағалы қағаздарды облигация, коносамент, акция және заң актілерінде
немесе соларда бекітілген тәртіппен бағалы қағаздар қатарына жатқызылған
басқа да құжаттар деп негізгі түрлерге бөледі. Кодекстің 130-бабының 2-
тармағына сәйкес, бағалы қағаздар іштей ұсынбалы, атаулы және ордерлік
болып жіктеледі. Ұсынбалы бағалы қағаздар құжаттың түп нұсқасы болады, ал
түп нұсқаны ұсынушы келесі тұлғаға көрсеткен сәтте өзінің өкілеттілігін
жүзеге асырады. Демек ұсынбалы бағалы қағаздар онда көрсетілген мерзімде
нақты құнымен басқа мүліктік балама алуға құқық береді. Бағалы қағаздың
мәтінінде оны ұсынушы үшін нақты тұлғаның есімі көрсетілмейді, тек бұл
құжаттың бағалы қағаз екендігі ғана айқындалады (мысалы, облигация).
Ордерлік бағалы қағаз да құжат болып табылады, ол бойынша міндетті
субъект құжат мәтінінде көрсетілген тұлғаға міндеттенген нәрсені орындауды
ұсынады, немесе өзі де белгіленген ереже бойынша құжат мәтінінде
көрсетіледі. Ордерлік бағалы қағаз құқықтық субъектісі болып табылатын
белгілі бір тұлғаға беріледі.
Сонымен бір мезгілде мүліктік құқықты айналым қабілеттілігін жақсарту
мақсатында ордерлік қағаздар үшін оны тапсырудың ерекше механизмі жасалған.
Ордерлік бағалы қағаз бойынша құқықтар бұл қағаз берілген жазу индоссамент
арқылы беріледі. Борышқор бұл талапты міндетті түрде сақтауы тиіс. Ордерлік
бағалы қағаз бойынша құқық берілетін адам (индоссант) құқықтың болуы үшін
ғана емес, оның жүзеге асырылуы үшін де жауапты болады. Индоссамент құжатта
(әдетте сыртқы бетінде) жазылады және оның екі түрі болады, яғни бірінде
иесі аталып, құқық мирасқорының аты жазылады, ал екіншісі әлгі айтқандай,
бланктік болады, онда бағалы қағаздың тапсырылғаны туралы жазылады, бірақ
құжаттың жаңа иесінің аты көрсетілмейді [2].
Бағалы қағаздың ордерлік түрін иеленуші индоссамент бланкісімен қоса
құжатты берерде бағалы қағазды ұсынушыға тапсыру тәсілін таңдап, бағалы
қағазды табыстауға, бағалы қағазды басқа адамға атаулы индоссамент бойынша
тапсыруға және индоссаментке өзінің атын жазуға құқылы болады.
Бланктік индоссаментке қандай да бір атауды енгізушімен бағалы
қағаздарды ұсынушыға беру тәсілі құжатты тапсырғанға дейін жүзеге
асырылады.
Бағалы қағазды тапсыру кезінде жазылатын жазулар ретімен жазылады. Ал,
мүліктік құқықты тапсыруда ордерлік бағалы қағаз қолданылады. Құжаттың иесі
құжаттың түп нұсқасындағы міндеттерді орындау үшін ұсынарда
индоссаменттердің реті бұзылып кетсе, одан бас тартуға құқылы. Бұл
реттердің үзілмеуі таза формальдық белгілермен айқындалады, аталған
индоссамент бойынша берілетін құжаттың атымен қатар бағалы қағазда
қабылдаушының да аты жазылады.
Ордерлік бағалы қағаз жоғалып кетсе, оған оны ұстаушының өзі жауап
береді. Ордерлік қағаздың иесі айырылып қалған құжаты кімнің қолында екенін
білсе, құжатты қайтаруға виндикациялық талап қоюға құқылы. Егер кейінгі
индоссамент бланктік болса, жоғалған құжатқа құқық меншігін дәлелдеу іс
жүзінде мүмкін болмайды. Мұндай қағазды жоғалтқанда оның орындалуына да
үміт аз. Ал ордер қағазы жойылып кетсе, онда құжаттың балама данасын беруге
болмайды.
Атаулы бағалы қағаз - мүліктік сипаты бар құжат, оның иесі кім екендігі
құжаттың мәтінінде көрсетіледі. Яғни атаулы бағалы қағаз бойынша құқықты
талап ету сонда көрсетілген адамға ғана тиесілі болады.
Азаматтық кодекстің 130-бабында бағалы қағаздардың әр түрінің
белгілерін қамтитын бағалы қағазды шығару көзделген. Оған мысал ретінде
атаулы түрін ұстаушының жүргізуін талап ететін “Бағалы қағаздар рыногы
туралы” Заңының нормасынан көруге болады.
Эмиссиялық бағалы қағаздарды топтастыру мемлекеттік және мемлекеттік
емес болып бөлінетін болғандықтан оның заңдық маңызы болады. “Бюджет жүйесі
туралы” және “Мемлекеттің кепілімен қарыз алу және мемлекеттік борыш
туралы” Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес, мемлекеттік бағалы
қағаздарды мемлекеттің шеттен алуына орай ішкі және сыртқы инвесторларда
шығарылады (олар шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың заңды және жеке
тұлғалары болып табылады). Оны шеттен алу Қазақстан Республикасының Үкіметі
немесе Ұлттық Банк арқылы жүзеге асырылады. Мемлекеттік бағалы қағаздарды
шығару негізінен алғанда республикалық бюджеттің жетіспеуіне байланысты.
Қазақстан Республикасы бағалы қағаздарды әлемдік нарыққа сәйкес шығарады
(евро, облигациялар) сондай-ақ Қазақстан аумағында қазыналық
міндеттемелерде және қазыналық облигацияда жүреді.
“Бағалы қағаздар рыногы туралы” Заңның 28-бабына сәйкес мемлекеттік
бағалы қағаздар эмиссиясын жүзеге асыру тәртібі және эмиссия көлемі арнаулы
заңмен реттеледі. Мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздар эмитентінің
жарғылық капиталын қалыптастыру үшін шығарылады немесе заемдық қаржыны
тарту мақсатында да қолданылады, ал олардың эмиссияларының тәртібі “Бағалы
қағаздар рыногы туралы” Заңмен реттеледі.
Бағалы қағаздар жөніндегі қазіргі қолданылып жүрген заңдар
құжатталмаған бағалы қағаздар ұғымына сәйкестендірілген. Азаматтық
кодекстің 135-бабында құжатталмаған бағалы қағаздардың мүліктік
құқықтарының бірнеше түрі келтірілген. Құжатталмаған құнды қағаздар шын
мәнінде бағалы қағаздың мазмұнын куәландыратын мүліктік құқық болып
есептеледі. Ондай бағалы қағаздармен құқықтық қатынасқа түскен кезде оның
тізімдегі жазбаға енгізілу жарамды бола береді.
Бағалы қағаздар қоғамдағы экономикалық қатынастардың дамуының
нәтижесі болып табылады және мәні жағынан "ақшаны ақша табады" деген
принциптеріне сай келеді. Кәдімгі ақшадан бағалы қағаздардың айырмашылығы
мұнда ақшалай қаржыны көптеген варианттармен пайдалану мүмкіндігі бар.
Бағалы қағаздардың экономикалық механизм ретінде- өндірісте тікелей
инвестициялаудың көзі болып табылады. Одан басқа, олар жинақтау (кең
байлық), айналым (яғни, заңды азаматтық мәмілелердің түрлері нысаны" және
төлем орнына жүре алады. Банк мекемелеріндегі кәдімгі
салымнан айырмашылығы, бағалы қағаздар өндіріс орнында инвестиция бар
екенін дәлелдеу арқылы еркін айналуға түседі және сол кірістерді әкеледі.
Кез-келген экономикалық қатынастардың құқықтық бағыт бағдарсыз
қалыпты өмір сүруі және дамуы мүмкін емес. Яғни, экономикалық қатынас өз
мазмұны жағынан теңдес болып табылатын заң баптарында қарастырылуы тиіс.
Бұдан шығатыны, рыногі бар дамушы елдердің бәрінің заңындағы негізгі
ережелерде бағалы қағаздар рыногының қалыптасуы мен қызмет етуі, бұл
қолданыстың шығарылуы мен айналымға түсуі, заңға қатысты бағалы қағаздармен
байланысты субъектілердің құқықтары мен міндеттері және тағы басқа
мәселелер жүйеленіп отырады. Бұл жүйелеудің бастапқы пункті бағалы қағаздар
және оларды жүйелеу туралы түсініктеме берілген заң бөлімі болып табылады
[3].
Бағалы қағаздар көп қырлы заңды құжат қатарына жатады. Ал, занды
құжаттар дегеніміз-мазмұны занды маңызы бар фактілерді куәландыратын немесе
негізгі заңға қатысты болып келетін, азаматтық ортада тиісті заңға қатысты
құжаттардың қызметін атқара алатын құжаттар.
Бағалы қағаздар заңды құжат болуы арқылы арнайы жинақталған шеңбермен
тұйықталып қалмайды, іскер орталарда, тиісіне қарай, белгілі бір
қызметтерді атқарады.
Бағалы қағаздардың түсініктемесін анықтай отырып, олардың
ерекшеліктерін белгілеп, олар атқаратын қызметтерді жүктеуге болады.
Бағалы қағаздар деген кең ұғымда берілген құқығы арқылы, сол құқықсыз
жүзеге асыруға, басқа адамға беруге болмайтын қандайда бір құжат түрін
түсінуге болады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 129 бабына сәйкес
мынадай түсініктеме берілген: "Белгіленген нысан мен міндетті реквизиттерді
сақтай отырып, жүзеге асырылуы тек оны көрсеткенде ғана мүмкін болатын
мүліктілік құқықтарды куәландыратын құжат бағалы қағаз болып табылады.
Заңды құжат болып табылатын бағалы қағаз оны иеленуші тұлға мен оны
айналымға салатын тұлғалардың арасындағы құқықтық қатынасы және ол бойынша
міндеттерді куәландырады. Бұл мүліктік сипаттағы міндетті құжат ретінде
қандай мүліктің де меншіктің құқығын бекітеді. Соның ішінде, Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінің 129 бабының 1 пунктіне сәйкес бағалы
қағазбен куәландыратын мүліктік құқық тек бұл құжаттың түпнұсқасын
ұсынғанда ғана жүзеге асуы мүмкін [4].
Бағалы қағазды ұсыну қажеттілігі онда көрсетілген құқықтарды жүзеге
асыру үшін қағаз және тиісті құқықтар арасындағы байланыстылығын (немесе
бұрын көрсетілгендей, байланыстың белгілі дәрежесін) мегзейді. Мұндай
жағдайда "бағалы қағаз куәландыратын құқық басқа тұлғаға сол бағалы қағазды
бергенде ғана өтеуі мүмкін" деген принцип сақталуы тиіс.
Бағалы қағаздардың ерекшеліктерінің бірі - ол белгіленген нысандағы
заңды құжат болып табылады. Ал бағалы қағаздың нысаны қағаз
тасымалдаушыдағы ақпараттың материалдық маңыздылығында жатыр. Әйтсе де,
заңмен белгіленген міндетті реквезиттердің бәрінің мазмұны осылай болып
келеді. Мұндай реквизиттерге жататындар: мысалы, бағалы қағаздар туралы
ақпарат, оның сериясы мен номері, эмитенті және иесінің құжаты (немесе
қағаздың ұсынушы негізінде екендігі), міндеттемелерді орындаудың уақыты мен
орны, сондай-ақ бұл міндеттемелердің мазмұны және т.б. егер орындалуының
процесін эмитент емес, басқа тұлға атқаратын болса, онда соңынан
көрсетіледі.
Бағалы қағаздардың жекелеген әр түріне заң бойынша ерекше міндетті
реквизиттер белгіленген.
ҚР АК-нің 131 бабында: "бағалы қағаздардың міндетті реквизиттерінің
болмауы немесе бағалы қағаздың ол үшін белгіленген нысанға сәйкес келмеуі,
оның жарамсыз болуына әкеліп соқтырады" делінген.
Осыған байланысты, қандай жағдайда болсын, мұндай құжатта бағалы
қағаздың күші де, мәні де болмайды.
Бұдан басқа, заңды құжат болып табылатын, бағалы қағаздардың тағы бір
нысандылық деп аталатын белгісі бар. Бұл құжаттың мазмұны қатал түрде
белгілеу болып табылады жөне заң орындарымен жазылған арнайы реквизиттердің
нақты міндеттілігіне жатады.
Бағалы қағаздардың шығару және айналымға түсіруді реттеуге байланысты
сауалдардың түсініктемелерінің азаматтық құқық теориясы және іскер айналым
тәжірибесі үшін үлкен маңызы бар.
Мұнда алғашқы адам, заң актілерінде бағалы қағаздар түсінігі, бағалы
қағаздар мойындайтын мүліктік құжаттар шеңберінің көрсетілуі және оларды
түр-түрге бөлу нақты айқындағыш болып табылады. Осылайша, ең анық
айқындаушы төмендегідей болып шығады: заңда белгіленген нысан мен міндетті
реквизиттерді сақтай отырып, жүзеге асырылуы тек оны көрсеткенде ғана
мүмкін болатын мүліктік құқықтарды куәландыратын құжат - бағалы қағаз болып
табылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі бағалы қағаздардың
құжатталмаған және ордерлік сапада қолданылуын қарастырды.
Мұндай жағдайда оның соңғысы қолданылу маңызын жойып, аталуы нысанаға
ауыстырылып кетеді.
Бағалы қағаздар қажеттілігіне қарай белгілі дәрежеде қорғалған,
қандай да бір мүліктің немесе ақшалай соманың белгілі мүліктің құқығын
куәландыратын құжат ретінде ресмиленеді. Бағалы қағаздар құжат нысанында
немесе есеп шоттарға жазылған күйінде өмір сүреді.
Әлемдік тәжірибеде бағалы қағаздардың негізгі екі түрі бар: капиталды
және ақшалай.
Капиталды бағалы қағаздар капиталды рыноктарда, ақша түріндегісі -
ақшалай рыноктарда айналымға түседі.
Капиталды бағалы қағаздарды қарызға беру және еншілей бөлу қағаздары
деп бөледі.
Ақшалай бағалы қағаздар түрлі вексельдер, түрлі коммерциялық бағалы
қағаздар ретінде шығарылады.
Бағалы қағаздардың жалпы түсінігі осы мүліктік құжаттың алуан түрін
қамтығанымен, оның барлық жиынтығы белгілі бірнеше түрлерінен тұрады. Және
осы әрбір түрінің шығарылуы мен айналымға түсуінің өзіндік заңды
ерекшеліктері бар. Осы түрлі заңдық маңызы бар негіздеріне қарай бағалы
қағаздар бірнеше жүйеге бөлінеді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 130 бабына сәйкес:
бағалы қағаздарға: облигация, коносамент, акция және бағалы қағаздар туралы
заң құжаттарында немесе соларда белгіленген тәртіп бойынша бағалы қағаздар
қатарына жатқызылған басқа да құжаттар жатады" делінген [5].
Республикадағы бағалы қағаздар рыногы енді ғана қалыптасып келе
жатқандықтан, біздің елімізде қандай бағалы қағаздар таратылып, айналымға
түсетіндігі әлі белгісіз. Осыған байланысты бұл мүліктің құжаттың толық
тізімін жасау мүмкін емес. Сонымен қатар, рынокты түрлі аталмыш қағаздармен
толтыра беруге болмайды. Мұның соны іскер айналымның тұйыққа тіреліп,
мүліктік құқықтың айналым мүмкіндігінің төмендеп кетуіне әкеліп соғады.
Қазақстан Республикасы мен рыноктық қатынастар дамыған елдерді
салыстырғанда, бағалы қағаздар деп танылған мүліктік құжаттардың барлық
жиынтығы сол мемлекеттердің заң актілерімен бекітіліп берілген.
1. Бағалы қағаздардың барлық түрі үшін маңызы бар негізгі жүйелеу
тұлғаларының заңды тәсілдеріне байланысты құқықтық субъект ретінде бөліп
қарастырылуы болып табылады.
Бағалы қағаздар, мүліктік құқықтары бар бағалы қағаздар секілді
жоғары айналымдық қасиетке ие. Сондықтан келтіріліп отырған жүйелеу ең
маңыздыларының ішіндегі негізгісі, яғни қағаз бойынша өкілеттігі
айқындалатын тұлғалардың анықталу тәсіліне байланысты оған құқық беру
тәртібі айқындалды.
Мүліктік құқықтың айналымға икемділігінің дәрежесін жоғарылатудың
мүлкіндегі барлық бағалы қағаздардың пайда болуы мен қызмет атқаруының
басты себебі болып табылады.
Мұнда өкілетті тұлғалардың "зандық тәсілі" мен "белгілеу тәсілі"
ұғымдарының, одан соң "бағалы қағаздарды бере білу" тәсілі ұғымдарының ара
қатынастарын көрсету қажет. Заңдастыру тәсілі бағалы қағаз бетінде түрде
оның белгіленіп қана қоюы емес, оның талап ету құқындағы бекітілгеннің бәрі
құжаттың түпнұсқасын ұсыну, беру - өткізу жазбаларының жүйелілігі,
борышкерді кітапқа жазу болып табылады. Ал, басқарудың өкілетті тұлғаның
сол қағазды белгілеуіне (немесе заңға) қатыстылығына қарай оның беру өткізу
тәсілдеріне айырмашылықтар болады, соған сәйкес, онда көрсетілген тәсіл:
жай ұсыну немесе міндетті тұлғалар кітабы бойынша трансферттің беру-өткізу
жазбаларын жөндеу жолы. Бағалы қағаздар жөніндегі тұлғаның құқықтылығын
белгілеу тәсілдері төмендегідей болуы мүмкін.
Құжаттың текстінде оның иеленушінің аты көрсетіледі. Мұндай жағдайда
ол қағаздың аталуы немесе ордерлік болуы мүмкін, оның үстіне ордерлік
қағаздағы оны талап етуші өкілеттік күшінің қазіргі иесіне өткені туралы
куәландыратын беру-өткізу жазбасы да аталуы болуы тиіс. Қағазда "ұсынушыға"
деп бір жақты жазылған болса, ол құжат ұсынбалы болып табылады:
Қағазда қазіргі ұсынушының аты тіпті көрсетілмейді. Мұндай
жағдайда қағаз ордерлік болып табылады да, ол соңғы берілгені жазылған
банкілік болады. Бұдан басқа, өз тексінде иеленушінің аты жазылмаған немесе
көрсетілмеген бағалы қағаз заңмен бекітілуі тиіс, сонда ғана ол ұсынбалы
бағалы қағаз екендігі мойындалады, әрине басқа да реквизиттер сақталынған
жағдайда. Бірақ, Қазақстан Республикасындағы бүгінгі заң актілері бағалы
қағаздардың міндетті реквизиттері ретінде не оның иеленушінің атын, не
"ұсынушыға" деп жазуды бекітіп отыр [6].
Өкілетті тұлғаны заңдастыру белгісі бойынша бағалы қағаздар үш түрге
бөлінеді.
I. Ұсынбалы бағалы қағаздар.
Ұсынбалы бағалы қағазбен куәландыратын құқықтар бағалы қағазды
ұсынушыға тиесілі болады. ұсынушыға арналған бағалы қағаздарда иелену
құқығы бар тұлғаның аты көрсетілмейді. Бұл қағаз бойынша борышқор бағалы
қағаз иесіне түп нұсқа құжаттарда көрсетілгеннен артық талаптар қоймай
міндетін орындауға тиіс. Әрине, міндетті тұлға иеленушінің құжатқа құқылы
екендігіне аса маңызды түрде күдігі болса, жағдай басқаша мазмұн алады.
Ұсынушының бағалы қағазы сапасына табиғатына сай облигациялар,
коносаменттер, акциялар, қазыналық мемлекеттік міндеттемелер, депозитті
және жинақтық серификаттар, қоймалық куәліктер және басқа қағаздар
шығарылуы мүмкін.
II. Атаулы бағалы қағаздар.
Атаулы бағалы қағазбен куәландыратын құқықтар онда аталған адамға
тиесілі болады. Қазақстан Республикасының заңы бойынша, заңның
ескертпелерімен акционерлік қоғамдар реестрі жүргізіліп, оған барлық акция
ұсынушылардың аттары мен мекен-жайы, басқа да мәліметтері өндірілуде. Бұл
мәселе рыноктық түрде дамушы елдердің заңында да осылай шешілуде. Мысалы,
Швейцарияның міндеттеуші заңының 4 бөліміндегі 68 параграфы акционерлік
қоғамның акционері болып, аты сол қоғамның кітабына енген адамның
аталатындығын бекіткен. Бұл жазба маңыздылығымен де құнды.
Атаулы қағазды ұсынушы тек ұсынған қағазында көрсетілмеген ғана емес,
міндетті тұлғалар кітабына белгіленгенімен де құқық субъектісі болып
табылады.
III. Ордерлік бағалы қағаздар. Бұл атау ағылшынның "бұйрық" деген
сөзінен шыққан. Ордерлік қағаздың атаулыдан айырмашылығы сонда, борышқор
құжатта көрсетілген тұлғаның міндеттемелерінің немесе осы тектес бұйрықпен
құжатты ары қарай апаратын делдалдық құқықты жаңа субъектінің бұйрықтарын
орындауға міндетті. Бұйрық құжаттың артқы бетіне берілу жазбасын жазу
арқылы ресмиленеді. Мұндай ордерлік қағаздың жазба индоссаммент деп
аталады. Берілгенін жазатын тұлға индоссант деп аталады. Ал бұл жазбалар
пайдасына жасалып жатқан адам - индоссат (немесе индосаттар) деп аталады.
Ордерлік қағазды иеленушіге, берілгені жайлы жазудың қатарында,
алдағы берушілердің индоссат ретінде қолы тұрғандықтан, артықшылықтар
беріледі.
Ордерлік бағалы қағаздар сапасында айналымға вексельдер,
коносаменттер және т.б. түсуі мүмкін. Оның үстіне, бұл ордерлік бағалы
қағаздар заң жүзінде де, (мысалы, "Вексельдік айналым туралы" ҚР-ның Заңы),
құжатта көрсетілген жақтардың еріктері бойынша да айналымға түсе алады [7].
Жоғарыда аталып өткендей, мүліктік заңды құжат бола тұра, бағалы
қағаз қандай да бір мүліктік құқықты куәландыруы тиіс. Осы мүліктік құқық
күші бағалы қағаз иесі үшін ең маңыздысы болып табылады.
Бағалы қағаздардың табиғатындағы құқық сипаттарына қарай бұл
құжаттарды былай деуге болады:
а) ақшалай құжаттар, яғни ақшалай сома алу құқығын бекітетін
қағаздар: бағалы қағаздардың бұл түріне көбірек сипаты келетіндер вексель,
облигация, сертификат, бондар.
б) қандай да бір компания, кәсіпорын және т.б. ісіне қатысты
бекітетін қағаздар, яғни кооперативті құқықтар, кәсіпорынның жарғылық
қорындағы бөлігі, кәсіпорынды басқаруға қатысу және кәсіпорын таратылар
болса, оның мүлкінің бөлігіне иелік ету құқығы.
в) тауарларды иелену қағаздары, заттар құқығын, бәрінен бұрын жеке
меншік құқығын немесе басқа тұлғаның иелігіндегі кез-келген тауарды иелену
құқығын бекітеді. Бұл сипаттағы түрге жататындар: қоймалық және кепілдік
куәліктер, коносамент, тауар алу құқығын беретін диливер-ордерлер. Қазіргі
кезде ҚР-ның заңы бойынша бағалы қағаздың белгілері бар тауар иеленуші
құжат ретінде тек коносамент пайдаланады.
Коносамент - бұл ұсынушының көрсетілген жүкке иелік еті мен қатар
тасымалдау аяқталған соң барып алатын құқығын куәландыратын тауарлы-
өкілетті құжат.
Бұл жүйелеу бағалы қағаздардың соңғы тобын бөліп қарастыру
мақсатында, оларға бекітілген кейбір ерекшеліктері бар құқықтарды жүзеге
асыруда, олардың басқа да құқылық тәртіптерін зерттеу үшін де қажет.
Міндетті тұлғалардың белгілеріне қарай бағалы қағаздарды бөліп қарау
- әсіресе, құқықты жүзеге асыру мәселесінде аса маңызды. Қағаз бойынша
борышқор орнында, қашанда, оны айналымға шығарушы адам болып жатады және
орындалудың да жауапкершілігін сол көтереді [8].
Осыған байланысты бағалы қағаздардың эмитенті болып мемлекеттік
меншік субъектілері не жеке меншік субъектілері (мұнда заңды тұлғалар) іске
түсуі мүмкін. Осындай есептен де бағалы қағаздардың көрсетілген негіздері
бойынша келесі жағдайда жүйелеуге болады:
І. Мемлекеттік бағалы қағаздар, негізінен қарыз міндеттемелері.
а) ҚР-ның Үкіметі және республиканың заңды тұлғалары шығарған.
б) мемлекеттік билік пен басқарудың жергілікті органдары шығарған.
в) заңды тұлғалар - мемлекеттік кәсіпорындар, қорлар және т.с.с.
шығарған бағалы қағаздар (мысалы облигациялар).
II. Жеке бағалы қағаздар, шығарушылар - мемлекеттік емес заңды
тұлғалар, (мемлекеттік емес компаниялар, фирмалар және т.б.), олардың
әлемдік тәжірибеде коммерциялақ қағаздар деп аталады.
Осы көрсетілген жүйелеуге байланысты мемлекттік борышкерлік бағалы
қағаздар, бұлар негізінен - қордағы құндылықтар (облигациялар, бондар,
акциялар және т.б.), еркін айналымға түседі, бірінші орналасу орнынан
субъектіге жеңіл өтеді.
Бағалы қағаздарды бұлай бөліп қарастырудың маңызы зор, яғни рыноктік
емес қарыз өтеу инструментінің болуы, құқылық реттеушілік көзқараспен
қарағанда, несиелік ресурсты рыноктың тұрақсыз жағдайында өте тиімді болып
көрінуде.
Бұл екі түрдің бағалы қағаздардың алғашқы орналасуымен соңғы айналымы
тәсілдерінде айырмашылықтары бар.
Бағалы қағаздарды олардың жазбасы арқылы міндетті тұлғалардың
белгілері бойынша жүйелеуде, атап өту керек. ҚР-ның рыноктарында бағалы
қағаздардың айналымы республикалық эмитенттер секілді шет елдік жеке
корпорация, компания және фирмалардың да қатысуын көздейді. Мұндай
мүмкіндікке заң тыйым салмайды [9].
Мұндай жағдайда біздің заң шығарушы оргаңдарға шет елдік бағалы
қағаздардың айналымын реттеудің заңды мәселелерін шешіп алғаны дұрыс.
Өйткені, қазақстандық бағалы қағаздар рыногындағы инвесторлар мен басқа да
субъектілердің мүдделерін қорғау мақсатында мынадай жүйелеу жұмысының жүруі
кезегін күткен және өзіне тиісті өзгешіліктері де бар болуы керек.
Жүйелеудің тағы бір маңыздысы негізгі талаптарды білдіретін және
қосымша талаптарды алып жүретін қағаздарды бөліп қарастыруға болады.
Мысалы, жүйелі түрде кіріс алуға құқық беретін бағалы қағаздар (проценттер
мен дивиденттер беретін облигациялар және акциялар) оларға арналған
купондармен жабдықталған. Осы купондар арқылы бағалы қағаздарды
ұсынушыларға кірістері процент түрінде беріледі. Алайда тиелесі төлем
проценттерін құрайтын бұл ережелер мен негізгі элементтерді белгілей
отырып, нормативті актілер басым басқа мәселелерді жүйелеудің шеңберінен
тыс қалдырып кеткен. Бағалы қағаздарды каузалды және абстракты деп бөлудің
заң жүзінде маңызы мол. Олардың сипаты қалыс қалу мүмкіндіктерінің
шектелулеріне байланысты.
Каузалды бағалы қағаздар "маңыздылығы шаруашылық мәмілесіне
бағытталып жасалған, оның жағдайы шаруашылық мәмілені қамтиды.
Абстракты бағалы қағаздар дегеніміз - олардың тексті шаруашылық
мәмілерден тыс қалады. Бағалы қағаздардың абстрактылығы (дерексіздігі)
қағаз текстінде көрсетілгендерден ала алмаған қатынасына негізделген
келіспеушілік мүмкіндігіне жол берілмейтіндігінде жатыр. Сондай-ақ,
борышқордың каузалдық байланысқа сілтемелі қатынасы қағазда белгіленген
шеңберде ғана жіберілуі мүмкін. Өйткені, міндетті тұлғалар мен бірінші
алушының арасындағы каузалды бағалы қағаздар куәландырған қатынастарда
шаруашылық мәмілелеріне негізделген келіспеушіліктер болып қалуы мүмкін.
Екі жағдайдың бәрінде де бағалы қағаздар абстрактілі болып келеді және екі
жақтың бағалы қағаздар жөніндегі құқықты байланыстары абстракты сипат
алады. Бағалы қағаздардың осы ерекшілігі, жария сенімділік қасиетінен
тарайтын, қағаздың өзіне негізделмеген келіспеушіліктердің жолын табуға
мүмкіндік береді, өзінің алдынғылардың құқықтарына тәуелсіз, ұсынушыға
тиісті құқық жасайды [10].
Каузалды бағалы қағаздардың қатарына қойма түбіртектері мен
куәліктері және т.с.с. жатады. Абстрактылы бағалы қағаздарда вексель,
облигация және т.б. сол сияқты ақшалай құжаттар енеді.
Бағалы қағаздарды жүйелеудің түрлері алуан түрлі. Заңды маңыздылығы
ауқымдылары жоғарыда аталып өтілді.
Бағалы қағаздарды заңды реттеу жағынан қарастырғанда, олардың
құқықтық жүйелеу тәртібі бағалы қағаздың барлық түрін қамтиды. Бұлардан
басқа жекелеген мүліктік құжаттардың өзіне тән ерекшіліктері мен түрлері
бар.
Бәрінен бұрын бұл ескерту акциялардың, облигациялардың және
вексельдердің, яғни бағалы қағаздардың, республиканың қазіргі шаруашылық
айналымдарында үлес салмағы басыңқыланып келе жатқан түріне де қатысты.
Бүгінгі таңда бағалы қағаздардың басым көпшілігі мемлекеттік бағалы
қағаздар ретінде, Қазақстанның бағалы қағаздар рыногында айналымға түсіп
жатыр. Мемлекет Қаржы Министрлігі атынан мемлекеттік бағалы қағаздардың
эмитенті ретінде ішкі мемлекеттік бюджетті қаржы қалдыруынан сақтандыру
мақсатында шығарып келеді. Мемлекеттік бағалы қағаздар іскер бағалы қағаз
болып табылады [11].
Бағалы қағаздар рыногының әлемдік даму тәжірибесі мемлекеттік бағалы
қағаздардың инвестицияның бір түрі ретінде кең тарайтындығын, жеке инвестор
ретінде рыноктың кәсіпқой қатысушысы екенін дәлелдеді.
Мемлекеттік бағалы қағаздар (МБК) мемлекет шығаратын мемлекеттік
ішкілік қарыз формасы болып табылады. Мемлекеттік бағалы қағаздар негізінен
мына мәселелерді шешу үшін шығарылады:
o мемлекеттік бюджеттің жетіспейтін тұстарын қаржыландыру;
o мемлекеттік мақсатты бағдарламаларды қаржыландыру;
o экономикалық белсенділікті реттеу (баға мен құнсыздануға әсер
ету, айналымға қаржы массасын салу, төлем балансы және т.б.).
Мемлекеттік бағалы қағаздардың басқа бағалы қағаздардың екі
артықшылығы бар: сенімділігі жоғары деңгейде, яғни негізгі капиталды
шығындауда кездейсоқтықтар өте аз, салық жеңілдіктері көбірек.
Мемлекеттік бағалы қағаздарды орналастыру және тататумен ұлттық банк
және Қаржы Министрлігі айналысады. Оның негізгі инвесторлары - халық,
зейнеткерлер мен сақтандыру компаниялары және қорлары, банктер,
инвестициялық компаниялар мен қорлар.
Шығарылған бағалы қағаздар түріне әр түрлі тәсілмен таратылады:
аукциондық саудалар, белгіленген баға бойынша барлық тілек білдірушіге ашық
сату, белгілі инвесторлар тобының арасында жабық түрде тарату.
Мемлекетті бағалы қағаздардың негізгі түрлеріне: облигация,
вексельдер, сертификат және басқалар жатады.
Қазақстан Республикасының "Бағалы қағаздар рыногы туралы" Заңы (1997
жылы 5 наурызда қабылданған) бағалы қағаздардың шығу мен айналымға түсуіне
қатысты байланыстарды реттеуде, бағалы қағаздар рыногының субъектілерінің
іс-қимылын жүзеге асыруда, бағалы қағаздар рыногын мемлекеттік жүйеге
келтіруде, бағалы қағаздардың түрлерін анықтауда басты құжат болып тұр
[12].
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногындағы бағалы
қағаздардың түрінің бірі акция болып табылады.
Акция түсінігінің айқындаудың көптеген нұсқасы бар. Соның ішінде
нақтылыққа жақыны Азаматтық кодекстің 139 бабында, бекітілген түсініктеме.
Онда, акцияның акционерлік қоғамының бір бөлігін салынғанын куәландыратын
бағалы қағаз екенін көрсетілген. Сонымен қатар, өз ұстаушысының
(акционердің) акционерлік қоғам пайдасының бір бөлігін дивиденттер түрінде
алуына, акционерлік қоғамның істерін басқаруға, қатысуға және ол
таратылғаннан кейін қалған мүліктің бір бөлігіне құқығын куәландыратын
бағалы қағаз акция деп танылады.
Акция акционерлік қоғамның мүшесін куәландыратын бағалы қағаз болып
табылады. Сондықтан да кез-келген жағдайда акционер акционерлік қоғамнан
акция беруін талап етуге құқылы болуы керек. Бұл құқық барлық елдердің
зандарында көзделген (тек Рессейдегі акционерлік қоғам туралы Ережеде
"Акционер құқығы" деген білім енгізілмеген) [13].
Акция өз ұстаушысына (акционерге) мынадай құқықтар бере алады:
Қоғамды басқару ісіне қатысу акционерлердің жиналысында дауыс беруге
құқылы.
Мұнда жеңілдетілген акция дауыс беру құқығынан айырады. Алайда, кез-
келген жағдайда акционерлік қоғамның байланысымен есеп берудің басқа да
нысандарымен танысуға құқығы бар.
2.Дивидент алуға құқылы (акционерге акционерлік қоғамнан түскен
пайдадан әр акцияға жүйелі түрде (жыл сайын) кіріс төленіп тұрады.
З.Акционерлік қоғам таратылып кеткен жағдайда, акционердің
акционерлік қоғамның барлық несиелік талаптары қанағаттандырылғаннан кейін
мүліктің тиісті бөлігін алуына құқығы бар.
Акцияның қатыстылығына байланысты атаулы жөне ұсынбалы болып
бөлінеді.
Мұндағы атаулы акцияға иеленушінің аты тікелей құжатта көрсетілуі
арқылы артықшылыққа ие болып, ал иесінің өзі акционерлік қоғамның реестріне
тіркеледі.
Ұсынбалы акцияның толық иесі акцияны меншіктеуші болып табылады, ал
ондағы топтастырылған құқықтарды беру акцияның беру "сату" жолымен жүзеге
асырылады. Рыноктық қатынасы дамыған елдердің бәріндегі бағалы қағаздар
рыногындағы ұсынбалы акция негізге алынады. ұсынбалы акция корпорацияның
немесе акционерлік қоғамның реестрінде тіркелмейді. Ережеге сай оның иесі
белгісіз болады. Бұл акциялардың иеленуінің заңды негізінде компания
акционері болу жатыр. ұсынбалы акцияның сатылуы бұл бағалы қағаздың бірінші
меншіктенушіден екіншісіне тікелей берілуі болып табылады.
Экономикасы дамыған елдердің көпшілігінде ұсынбалы акцияны "бағалы
қағаздар ұстаушыларды реестірге тіркелмейтіндіктен" шығаруға жол
берілмейді.
Сонымен қатар акциялар қарапайым және артықшылығы бар
"привилигированные" болып бөлінеді.
Қарапайым акциялар акционерлік қоғамды басқаруға қатысу құқығын
береді (акционерлер жиналысында мәселелер шешуде бір акция - бір дауыс бере
алады) және резервтер толтырылып артықшылығы бар акциялар бойынша
дивиденттен төлем берілген сол қоғам пайдасының бөлігін бөліске салуға
қатысады. Артықшылығы бар акциялар - басқару ісіне қатысуға құқық бермейді,
бірақ тұрақты (тіркелген) дивидент әкеледі, және қарапайым акцияның алдында
пайда бөлісу және қоғам таратылған кезде жеңілдіктерге ие бола алады.
Бәрінен бұрын бұл - пайданың бөлігін бірінші алу, оның үстіне алдын-
ала бекітілген қатаң соммамен алу, сондай-ақ, акционерлік қоғам таратылар
болса оның мүліктерін бөліске салуда айырықша қатысу (әрине, несие
берушілердің талаптары қанағаттандырылғаннан кейін).
Артықшылығы бар акциялардың өзі бірнеше түрге бөлінеді: мысалы,
дивиденттің бекітілген нарқы немесе бекітілген дивидентке белгілі
қосымшаның көзделенуі (қарапайым акциялар бойынша пайда түсіміне
байланысты). Мұнда ескертетіні акционерлік қоғамның қарапайым акциялар
бойынша дивидент төлеуге міндетті деп ойлау қателікке ұрындырады. Бұл
дивиденттер акционерлік қоғамның пайдасынан қатталап отырады.
Сондықтан да акцияның бұл түрін ұстаушылардың акционерлік қоғамның
ұйымдастырылуы мен іс қимылы үшін маңызды мәселелер қабылдау процестеріне
белгілі дәрежеде нақты қатысып отыруына заңды құқық берілген. ҚР-ның
заңында, Азаматтық Кодекстің 139 бабы үшінші пунктіне сәйкес "алтын акция"
деп аталатын түсінік бар. Осы бабқа сай акционерлік қоғамдарда
құрылтайшылар жарғылық қорды қалыптастыруға және дивиденттер алуға
қатыспайтын "алтын акция" енгізуі мүмкін. "Алтын акция" иесіне жалпы
жиналыстың, басқарма мен қадағалау кеңесінің жарлығымен белгіленген
мәселелер жөніндегі шешімдеріне тыйым салуға ғана құқығы бар.
Бұл мәселеде ҚР-ның заң актілерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Мухаммедов Э.
Бағалы қағаздардың азаматтық құқықтың
объектісі ретіндегі орны
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100- Құқықтану
Түркістан 2014
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздардың жалпы сипаттамасы
1.1 Бағалы қағаздардың құқықтық таным тұрғысындағы
түсінігі және
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 8
1.2 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздардың
түрлері және олардың жіктелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
2. ҚР заңнамасы бойынша бағалы қағаздардың құқықтық реттелуі
2.1 Бағалы қағаздарды реттейтін құқықтық нормалар және
оларды жүзеге асыру тәртібі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 61
2.2 Қолданыстағы бағалы қағаздар нарығын құқықтық
реттеу ... ... ... ... ... ... 64
2.3 Бағалы қағаздар заңнамасын жетілдіру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 75
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Бағалы қағаздар орта ғасырлардан бері қарай
қолданыла бастады. Сол кезенде ұлы географиялық жаңалықтардың ашылуымен
байланысты сауданың аясы кеңіді, ал осы мүмкіндіктерді пайдаланып қалғысы
келген кәсіпкерлердің ірі капитал сомасына деген қажеттілігі туды. Оның
үстіне теңізден шалғай рынок пен шикізат кезең игерумен байланысты орын
алатын шығындарды жекелеген адамдар көтере алмайтын да еді. Нәтижесінде
ағылшын, голландық компаниялары акционерлік қоғамы Ост-Индия, Грудзон
бұғазы компаниялармен сауда жасаумен байланысты дүниеге келді. Міне осылар
бағалы қағаздарды бірінші шығарған ірі компаниялар болды. Олардың акциялары
күні бүгінге дейін Лондон мен Торонто биржаларында сатылуда. Англиядағы
акционерлік компаниялар капиталды көп қажет ететін көмір өндірісін
қаржыландыру үшін де ұйымдасқан болатын.
XIX ғасырдың 60-жылдары тағы бір маңызды оқиға болды. Германияда ауыр
өнеркәсіпті дамытуға шығарылған бағалы қағаздармен делдалдық операцияларды
жүргізуді универсалды инвестициялық банктер өз қолдарына алды.
Қоғамда құнды (бағалы) қағаздар базары, қаржы базарын құрайтын бірден-
бір маңызды құрал. Қазіргі таңда Қазақстанда ол бизнес пен өндірісті
дамытудың механизмін құрайды. Бизнес пен өндірістің маңыздылығы туралы
мемлекетіміздің жүргізіп отырған саяси бағыттырының негізгісі болып
табылады. Жалпы құрылымы бойынша құнды (бағалы) қағаздар салаға, яғни
капитал базары және ақша базары болып өздерінің ерекше мақсатына
қолданылып, заң нормалары бойынша өз міндеттерін атқарып келеді.
Біздің мемлекетіміз нарықтық экономикаға бет бұрғаннан кейін, құнды
қағаздар айналымының толық қанды қажеттілігі туындап, құнды (бағалы)
қағаздардың әрекет ету нормативті базасын құру талабы мақсат етіп қойылған
болатын.
Еліміз дамыған 50 өркениетті елдің құрамына кіру үшін, мемлекеттік
көлемде, жеке бизнесті қалыптастырудағы азаматтардың ақуалын (жағдайын)
жақсартудағы міндеттерді шешуге бағытталған инвестицияларды қамтитын, мол
көлемдегі қаржыларды өндірісте пайдалану мақсатымен қоса жүйелендіру
мүмкіндігін беретін, ерекше түрдегі мәнді құжаттар айналымы, құнды қағаздар
базары құрылды. Осы құрылымдардың қазіргі таңда тиімді қызмет атқаруының
негізінде мемлекетіміздің экономикасы жүйелі түрде дамып Ел басының
жолдауының негізігі қағидаларын ұстанамыз.
Негізінен Құнды (бағалы) қағаз - экономиканың несие-қаржы саласының
бөлінбес элементі болып табылып, тауарлы өнім қағидасына негізделеді.
Қазақстанда құнды (бағалы) қағаздар базарының пайда болуына, жеке
меншік, жекешелендіру және мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлендіру және
қоғамдық қатынастардың қайта құрылуын, мемлекеттік қаржыландыру саясатының
түбегейлі өзгеруіне байланысты пайда болды. Қазіргі кезде кейбір салаларды
қаржыландыруда бюджеттегі жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін мемлекет ақша
белгілерін ауыстырмай-ақ, мемлекеттік қысқа мерзімдік вексельдер секілді
мемлекеттік бағалы қағаздарды шығаруды жүзеге асырады.
Диплом жұмысында біз құнды (бағалы) қағаздардың құқықтық реттелуінің
мынадай мәселелерін қарастырамыз.
- Құнды (бағалы) қағаздардың түсінігі мен мәні, тұңғыш элементтері,
олардың Қазақстан Республикасында пайда болуы;
- Құнды (бағалы) қағаздардың артықшылық жақтары мен құқықтық
жағдайларын;
- Құнды (бағалы) қағаздарға салыстыру, анализ және синтез қағидаларына
сүйеніп, әр құжаттың даму мәні мен кемшіліктеріне, құқықтық салдарларын
қарастыру;
- Құнды (бағалы) қағаздар нарығының құқықтық режимдері, яғни олардың
саралау, айналымға түсу тәртібі және оларды қадағалаушы органдардың
құқықтық жағдайы
- Қазіргі таңдағы ұлттық заңнамалардағы құнды (бағалы) қағаздарға
байланысты кейбір мәселелер;
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Қазіргі таңда бағалы қағаздар
рыногының нарықтық қатынастар жағдайында біздің мемлекетіміздегі дамуын
қарастыра отырып, бағалы қағаздар тұңғыш элементтерінің Қазақстан
Республикасында пайда болуын зерттеп, қалыптасу процесін қарастыру және
құқықтық мәнін ашу.
Жұмыстың объектісі. Қазақстан Республикасындағы нарықтық
қатынастардың дамуына негізделген бағалы қағаздар және оларды ұтымды түрде
пайдалана отырып құқықтық реттеу болып табылады.
Өзінің экономикалық тәуелсіздігін қамтамасыз етуде, экономикадағы
шаруашылықтың түрімен қалыптасу кезінің кешіріп келе жатқан Қазақстан
Республикасының қазіргі дамуы күрделі де қиын. Бұл кезеңдегі ең негізгі
және ең алғашқы мақсат белгілі бір дәрежеде мемлекеттік құрылымды
жүйелейтін, сонымен қатар, меншік түрлерінің еркін дамуын қамтамасыз
ететін, әр азаматтың белсенділігін тудыратын инфрақұрылымды құру болып
табылады. Мұндай өркениетті құрылымның құрамына жалпы мемлекеттік
көлемдегі, жеке бизнесті қалыптастырудағы, азаматтардың хал-ахуалын
көтерудегі міндеттерді шешуге бағытталған инвестицияларды қамтитын, мол
көлемдегі ақшалай қаржыларды өндірістік пайдалану мақсаттарымен қоса
жүйелендіру мүмкіндігін беретін, ерекше түрдегі мәнді құжаттардың
айналымының негізгі болып табылатын бағалы қағаздар рыногы болып
есептелінеді.
Мұндай іс-әрекеттің механизмі-бағалы қағаздардың мүліктік айналымы,
олардың қажеттілігі ең кең көлемдегі кеңістікті ашып, сонымен қатар кең
ауқымдағы кепілдік пен сенімділіктің берілуі болып табылады. Бағалы қағаз-
экономиканың несие-қаржы саласының бөлінбес элементі болып табылады және
тауарлы өнім принципіне негізделеді.
Қазақстанда бағалы қағаздар рыногы тіпті болған емес, және оның
дамуына уақыт қажет еді. Өйткені бұл үшін жеке меншікке (бәрінен бұрын
жекешелендіру және мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлендіру) деген
қатынастың қайта құрылуына тікелей байланысты және мемлекеттік қаржыландыру
саясатының сипаты түбірінен өзгеруі тиіс болатын. Қазіргі кезде бюджеттегі
жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін мемлекет көбінесе ақша белгілерін
ауыстыруды емес, мысалы мемлекеттік қысқа мерзімді вексельдер секілді
мемлекеттік бағалы қағаздарды шығаруды қолға алып отыр.
Менің диплом жұмысымда "Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар
нарығын құқықтық реттелуі" атты тақырыбымда өзекті мәселелер қарастырылған.
Бұл проблема көп қырлы, күрделі болғандықтан, бағалы қағаздар
рыногының біздің еліміздегі дамуын қарастыруда келесі міндеттерін ұсынып
отырмыз:
- бағалы қағаздар тұңғыш элементтері ҚР пайда болуын, қалыптасу
процесін қарастыру және жалпы түсінігін беру;
- бағалы қағаздар рыногының дамытудағы дайындалған құжаттардың
мазмұндарымен танысып, оларға визуалдық баға беру;
- салыстыру, анализ және синтез принципіне сүйеніп, әр құжаттың
прогрессивтік мәнін және кемшіліктерін, құқылық салдарын қарастыруға әрекет
жасау;
- бағалы қағаздардың түрлеріне тоқталып, әр түріне жеке сипаттама
беріп, олардың әр қайсысының артықшылығын, орналастыруын және таратумен
айналысатын басқарушылардың және ұстаушысының құқықтарына баға беру.
Бағалы қағаздар рыногының даму деңгейі-бүгінгі жаңа мемлекеттің
экономикасының сипатын көрсететін объективті көрсеткіштердің бірі болып
табылады.
Бағалы қағаздар рыногының міндеті-қаржы ресурстарының салааралық
бөлінісін қамтамасыз етуде, инвестициялық ресурстарды Қазақстандық
кәсіпорындардың дамуына ыңғайлауда, келесі инвестициялауға дейін қаржы
жинақтау жағдайын жасап жатыр. Қазіргі Қазақстан Республикасындағы бағалы
қағаздар рыногы жас әрі дамушы рынок. Соның өзінде, қазіргі бағалы қағаздар
рыногының қолдану аясы мемлекеттік ішкі қаржыландыру, мемлекеттік қарызды
жекешелендіру, мемлекет меншігінің жекешелендіру мәселелерін шешуге
мүмкіндіктер беріп отыр.
Отандық бағалы қағаздар рыногының дамуына бүгінде ҚР-дағы қағаздар
рыногының дамуына орташа жылдамдық бағдарламасын әзірлеу секілді шешілуі
қажетті көптеген мәселелер кедергі келтіруде.
Бағалы қағаздар даму бағыттары мен мақсаттарын айқындау мақсатында ҚР-
ның бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясы ҚР-дағы бағалы қағаздар
рыногының даму бағдарламасын дайындаған. Ол бағдарлама үкіметтің 1996-1998
жылдарда арналған реформасын тереңдете түсудегі орташа жылдамдық
бағдарламасына сай келеді. Бағдарламаны жүзеге асыру бағалы қағаздар рыногы
құрылымының барлық элементтерінің толық деңгейде дамуына мүмкіндік жасайды.
Бағалы қағаздар базарының дамытудағы мәселелердің бірі-құнды
қағаздардың құқықтарын тіркеп және бекітіп отыратын институттардың
қалыптасуына жағдай жасау мүмкіндегі болып табылады. Осы мәселені
реттестіру мақсатында ұлттық комиссия "Орталық депозитарий туралы" Ереже,
"Бағалы қағаздар ұсынушылардың реестірін жүргізу жөніндегі" Ереже. "Бағалы
қағаздар рыногында жұмыс істейтін мамандарды оқытуға рұқсат беру тәртібі
жөнінде" Ереже, Бағалы қағаздар рыногында жұмыс істейтін мамандар дайындау
курстарының тыңдаушыларының аттестациялау жөніндегі "Ереже". Бағалы
қағаздар рыногындағы брокерлік және дилерлік іс-қимылдарды лицензиялау
жөніндегі Ереже, "Бағалы қағаздар рыногында қаржылай тәуекелдерді
сақтандыру жөніндегі" істерді жүзеге асыратын сақтық компанияларының
талаптары секілді құжаттарды дайындаған.
1 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздардың жалпы сипаттамасы
1.1 Бағалы қағаздардың құқықтық таным тұрғысындағы түсінігі және мазмұны
Қаржы заңнамасы отандық қаржы нарығының дамуы мен жұмыс істеуі үшін
қолайлы орта жасауды, қаржылық қызметті тұтынушылардың құқықтары қорғалуын
қамтамасыз етуге, қаржы ұйымдары қызметіне тең құқылы жағдай жасауға және
қаржы нарығында адал бәсекелестікті қолдауға ықпал етуге тиіс.
Бұл ретте, әлемдік, сондай-ақ отандық экономиканың даму үрдістерін
ескере отырып, қаржы заңнамасының басымдығы банктердің қаржылық
тұрақтылығының мониторингіне, ықтимал тәуекелдерді бағалауға, икемді реттеу
режимін қалыптастыруға, банктер қызметіндегі проблемалық мәселелерге жедел
әрекет етуге, сондай-ақ қаржы ұйымдарына қадағалау жүйесін әлемдік
стандарттарға барынша жақындатумен байланысты болуы керек.
Құнды қағаздар нарығын құқықтық реттеу ұлттық құнды қағаздар нарығы
бәсекелестігінің артуына және одан әрі дамуына оның қатысушыларына қолайлы
жағдайлар жасауға, эмитенттер базасы мен қаржы құралдары қатарының ұлғаюына
инвесторлық базаны дамыту мен инвесторлар мүдделерін қорғауды қамтамасыз
етуге бағытталады.
Ұжымдық инвестициялау схемаларын дамытуды қолдау мақсатына,
инвестициялық қорлардың пайлары мен акцияларын ұстаушылардың құқықтары мен
заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз етумен бірге, инвестициялық қорлардың
қызметін реттейтін заңнаманы жетілдіру керек.
Құнды қағаздар нарығын дамытудың және инвесторлардың құқықтары мен заңды
мүдделері қорғалуын қамтамасыз етудің басқа маңызды аспектісі, тұрақты және
ашық жұмыс істейтін ұйымдасқан құнды қағаздар нарығын құру болып табылады.
Заңнама отандық қаржы нарығының жұмыс істеуі мен дамуына, қаржылық
қызметті тұтынушылардың құқықтары қорғалуына қолайлы жағдайларды қамтамасыз
етуге және қаржы нарығындағы адал бәсекелестікті қолдауға бағытталған.
Елде міндетті және ерікті сақтандырудың заманға сай жүйесі қалыптасып,
жұмыс істеуде, сақтандыру қызметтерінің толыққанды нарығы орнықты. Сонымен
қатар, аталған нарықтың ғаламдық тұрғыда дамуы әлемдік тәжірибеде
қалыптасқан сақтандыру жүйелері мен отандық құқық қолдану тәжірибесін
ескере отырып, ұлттық деңгейде бара бара құқықтық реттеуді талап етеді.
Электрондық сауда-саттықтың қарқынды дамуы жағдайында сақтандыру
жүйесіндегі құқықтық мәселелерді шешу шеңберінде Интернет-сақтандыруды
дамытуға және оны нормативтік-құқықтық регламенттеуге деген қажеттілік бар.
Бағалау қызметі құқықтық реттелуі ұдайы көңіл аударуды және
жетілдіруді талап ететін нарықтық экономика құралдарын маңыздысы болып
табылады.
Осыған байланысты:
мемлекеттік бағалау стандарттарын белгілеуге;
бағалау қызметін халықаралық талаптарға сәйкес келтіруге;
мемлекеттік реттеу жүйесі мен бағалау қызметін өзін-өзі реттеуді
жетілдіруге бағытталған кешенді ұйымдастырушылық-құқықтық шаралар қажет
[1].
Қазақстан Республикасының құнды қағаздар нарығы туралы заңдылығы
Қазақстанның Конституциясына негізделген және Қазақстан Республикаснының
Азаматтық кодексінен, 2 шілде 2003 жылғы Құнды қағаздар нарығы туралы ҚР
заныңан және басқа нормативтік құқықтық актілерден тұрады. Егер де
Қазақстан Республикасы қол қойған келісім шарттарда заңда қарастырылғаннан
басқа ережелер бекітілген болса, онда халықаралық келісімшарт ережелері
қолданылады.
Бағалы қағаздардың түсінігі мен мәнін ашуда құжаттың бағалы қағаздар
мәртебесіне ие болуы үшін қосымша сапаларын анықтау қажет.
Біріншіден бағалы қағаздар өз кезегінде меншік дәрежесі нысанындағы
мүліктік құқықты (корпорация акциялары, вексельдер, коносаменттер және т.б)
немесе құжат иесі мен оны шығарушы тұлға арасындағы корпорациялармен
мемлекет облигациялары, сертификаттары.
Екіншіден, бағалы қағаз қорларды инвестициялау туралы куәландыратын
құжат ретінде қызмет етеді. Бұл әсіресе бағалы қағаздардың рөлі мен
құқықтық мәнін түсіну үшін өте маңызды. Бұл жерде олар инвестицияның жоғары
нысаны ретінде басты роль атқарады.
Үшіншіден, бағалы қағаздар - бұл нақты активтерге (акцияларға,
чектерге, коносаменттерге, тұрғын үй сертификаттарына және т.б.) талаптар
көрсетілген құжаттар.
Төртіншіден, бағалы қағаздардың құқықтық мәні түсінудің манызды сәті
- олардың табыс әкелуі болып табылады.
Бағалы қағаздар - спецификалық тауар, барлық тауар сияқты тұтыну күны
мен бағасы бар. Бағалы қакғаздардың тұтыну құнының мәні белгілі дәрежеде
табыс келтіреді, яғни процент (облигациялар бойынша) және дивиден (акциялар
бойынша) төлегенде, сонымен қатар бағалы қағаздардың күн курсының өсуі
нәтижесінде келетін табыстар.
Азаматтық құқықтық айналымдарында азаматтық құқық объектілерінің бірі
- бағалы қағаз болып табылады. Айтар болсақ азаматтық Кодекстің 129-бабында
оған мынадай анықтама берілген: белгіленген нысан мен міндетті
реквизиттерді сақтай отырып, жүзеге асырылуы тек оны көрсеткенде ғана
мүмкін болатын мүліктік құқықтарды куәландыратын құжат бағалы қағаз болып
табылады. Осындай анықтамадан бағалы қағаздың ерекше сипаты шығады, олаға
төментегіше түсініктер берілген:
а) бағалы қағаз - түрі және мазмұнымен заң талаптарына қатаң бағынатын
құжат. Мысалы: бағалы қағаздармен куәландырылатын құқықтардың түрлері,
бағалы қағаздардың міндетті реквизиттері, бағалы қағаз нысанына талаптар
және басқа да қажетті талаптар заң құжаттарымен немесе соларда белгіленген
тәртіп бойынша бейнеленеді. Ал, міндетті реквизиттерінің болмауы немесе
бағалы қағаздың ол үшін белгілеген нысанға сәйкес келмеуі оның жарамсыз
болуына әкеліп соқтырады;
ә) бағалы қағаз оның иеленушісінің мүліктік құқығын куәландырады;
б) бағалы қағаздағы құқықты жүзеге асыру үшін оны көрсеткенде не
бергенде ғана құқық іске асырылады. Айталық, бағалы қағазда жасалған
индоссамент бағалы қағазбен куәландырылған барлық құқықтарды бағалы қағаз
бойынша құқықтар берілетін адамға - индоссантқа немесе соның бұйрығына
ауыстырады. Индоссамент бланкілік болуы мүмкін (орындауға тиіс адам
көрсетілмейді). Бағалы қағазбен куәландырылған құқықтарды жүзеге асыру, бұл
құқықтарды индоссаментке бермей-ақ (сену индоссаменті) индоссаментке
тапсырумен ғана шектелуі мүмкін. Бұл жағдайда индоссант өкілі ретінде
әрекет жасайды (АК 132-бабы).
Азаматтық кодекс бағалы қағазды - құжат деумен бірге оны зат деп те
көрсетеді. Өйткені кез-келген құжаттың түп төркіні материалдық дүниеге
қатысты келеді. Сондықтан да онда көрсетілген әріп таңбалары мен сандары,
тасқа басылып қолмен жазылған жазбалары осы құжат туралы тиісті ақпарат
береді. Сонымен бірге кез-келген құжаттың бағалы қағаз бола алмайтыны тағы
бар, тек заңмен белгіленген шарттық белгілері сақталғаны бағалы қағаз
құқығын алады.
Бағалы қағаздың міндетті реквизиттері арнайы нормативтік- құқықтық
құжаттарында көрсетілген (оның атауы, сериясы, номері, өтініш жасау
мерзімі, субъектінің қағаз бойынша көрсетілген міндеті, номиналдық құны,
кіріс көлемі немесе марапаттау (пайыздар), қағаз бойынша орындалу орны және
басқа заттар)) талаптар болып табылады. Мұндай талаптар түгелдей
сақталмаса, яғни бағалы қағаздың міндетті реквизиттерінің болмауы немесе
бағалы қағаздың ол үшін белгіленген нысанына сәйкес келмеуі оның жарамсыз
болуына әкеліп соқтырады (АК-тің 131-бабының 2-тармағы).
Бағалы қағаздар зат ретінде бірнеше түрге бөлінеді, әрі иеленушісінің
талап-мүддесіне сәйкес бланк, қағаз парақшасы түрінде кездеседі. Бағалы
қағаздың құны тиісті материалдық игіліктің құнына негізделеді.
Азаматтық кодекстің 130-бабы мүліктік құқықтар куәландыратын мазмұнына
қарап бағалы қағаздарды облигация, коносамент, акция және заң актілерінде
немесе соларда бекітілген тәртіппен бағалы қағаздар қатарына жатқызылған
басқа да құжаттар деп негізгі түрлерге бөледі. Кодекстің 130-бабының 2-
тармағына сәйкес, бағалы қағаздар іштей ұсынбалы, атаулы және ордерлік
болып жіктеледі. Ұсынбалы бағалы қағаздар құжаттың түп нұсқасы болады, ал
түп нұсқаны ұсынушы келесі тұлғаға көрсеткен сәтте өзінің өкілеттілігін
жүзеге асырады. Демек ұсынбалы бағалы қағаздар онда көрсетілген мерзімде
нақты құнымен басқа мүліктік балама алуға құқық береді. Бағалы қағаздың
мәтінінде оны ұсынушы үшін нақты тұлғаның есімі көрсетілмейді, тек бұл
құжаттың бағалы қағаз екендігі ғана айқындалады (мысалы, облигация).
Ордерлік бағалы қағаз да құжат болып табылады, ол бойынша міндетті
субъект құжат мәтінінде көрсетілген тұлғаға міндеттенген нәрсені орындауды
ұсынады, немесе өзі де белгіленген ереже бойынша құжат мәтінінде
көрсетіледі. Ордерлік бағалы қағаз құқықтық субъектісі болып табылатын
белгілі бір тұлғаға беріледі.
Сонымен бір мезгілде мүліктік құқықты айналым қабілеттілігін жақсарту
мақсатында ордерлік қағаздар үшін оны тапсырудың ерекше механизмі жасалған.
Ордерлік бағалы қағаз бойынша құқықтар бұл қағаз берілген жазу индоссамент
арқылы беріледі. Борышқор бұл талапты міндетті түрде сақтауы тиіс. Ордерлік
бағалы қағаз бойынша құқық берілетін адам (индоссант) құқықтың болуы үшін
ғана емес, оның жүзеге асырылуы үшін де жауапты болады. Индоссамент құжатта
(әдетте сыртқы бетінде) жазылады және оның екі түрі болады, яғни бірінде
иесі аталып, құқық мирасқорының аты жазылады, ал екіншісі әлгі айтқандай,
бланктік болады, онда бағалы қағаздың тапсырылғаны туралы жазылады, бірақ
құжаттың жаңа иесінің аты көрсетілмейді [2].
Бағалы қағаздың ордерлік түрін иеленуші индоссамент бланкісімен қоса
құжатты берерде бағалы қағазды ұсынушыға тапсыру тәсілін таңдап, бағалы
қағазды табыстауға, бағалы қағазды басқа адамға атаулы индоссамент бойынша
тапсыруға және индоссаментке өзінің атын жазуға құқылы болады.
Бланктік индоссаментке қандай да бір атауды енгізушімен бағалы
қағаздарды ұсынушыға беру тәсілі құжатты тапсырғанға дейін жүзеге
асырылады.
Бағалы қағазды тапсыру кезінде жазылатын жазулар ретімен жазылады. Ал,
мүліктік құқықты тапсыруда ордерлік бағалы қағаз қолданылады. Құжаттың иесі
құжаттың түп нұсқасындағы міндеттерді орындау үшін ұсынарда
индоссаменттердің реті бұзылып кетсе, одан бас тартуға құқылы. Бұл
реттердің үзілмеуі таза формальдық белгілермен айқындалады, аталған
индоссамент бойынша берілетін құжаттың атымен қатар бағалы қағазда
қабылдаушының да аты жазылады.
Ордерлік бағалы қағаз жоғалып кетсе, оған оны ұстаушының өзі жауап
береді. Ордерлік қағаздың иесі айырылып қалған құжаты кімнің қолында екенін
білсе, құжатты қайтаруға виндикациялық талап қоюға құқылы. Егер кейінгі
индоссамент бланктік болса, жоғалған құжатқа құқық меншігін дәлелдеу іс
жүзінде мүмкін болмайды. Мұндай қағазды жоғалтқанда оның орындалуына да
үміт аз. Ал ордер қағазы жойылып кетсе, онда құжаттың балама данасын беруге
болмайды.
Атаулы бағалы қағаз - мүліктік сипаты бар құжат, оның иесі кім екендігі
құжаттың мәтінінде көрсетіледі. Яғни атаулы бағалы қағаз бойынша құқықты
талап ету сонда көрсетілген адамға ғана тиесілі болады.
Азаматтық кодекстің 130-бабында бағалы қағаздардың әр түрінің
белгілерін қамтитын бағалы қағазды шығару көзделген. Оған мысал ретінде
атаулы түрін ұстаушының жүргізуін талап ететін “Бағалы қағаздар рыногы
туралы” Заңының нормасынан көруге болады.
Эмиссиялық бағалы қағаздарды топтастыру мемлекеттік және мемлекеттік
емес болып бөлінетін болғандықтан оның заңдық маңызы болады. “Бюджет жүйесі
туралы” және “Мемлекеттің кепілімен қарыз алу және мемлекеттік борыш
туралы” Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес, мемлекеттік бағалы
қағаздарды мемлекеттің шеттен алуына орай ішкі және сыртқы инвесторларда
шығарылады (олар шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың заңды және жеке
тұлғалары болып табылады). Оны шеттен алу Қазақстан Республикасының Үкіметі
немесе Ұлттық Банк арқылы жүзеге асырылады. Мемлекеттік бағалы қағаздарды
шығару негізінен алғанда республикалық бюджеттің жетіспеуіне байланысты.
Қазақстан Республикасы бағалы қағаздарды әлемдік нарыққа сәйкес шығарады
(евро, облигациялар) сондай-ақ Қазақстан аумағында қазыналық
міндеттемелерде және қазыналық облигацияда жүреді.
“Бағалы қағаздар рыногы туралы” Заңның 28-бабына сәйкес мемлекеттік
бағалы қағаздар эмиссиясын жүзеге асыру тәртібі және эмиссия көлемі арнаулы
заңмен реттеледі. Мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздар эмитентінің
жарғылық капиталын қалыптастыру үшін шығарылады немесе заемдық қаржыны
тарту мақсатында да қолданылады, ал олардың эмиссияларының тәртібі “Бағалы
қағаздар рыногы туралы” Заңмен реттеледі.
Бағалы қағаздар жөніндегі қазіргі қолданылып жүрген заңдар
құжатталмаған бағалы қағаздар ұғымына сәйкестендірілген. Азаматтық
кодекстің 135-бабында құжатталмаған бағалы қағаздардың мүліктік
құқықтарының бірнеше түрі келтірілген. Құжатталмаған құнды қағаздар шын
мәнінде бағалы қағаздың мазмұнын куәландыратын мүліктік құқық болып
есептеледі. Ондай бағалы қағаздармен құқықтық қатынасқа түскен кезде оның
тізімдегі жазбаға енгізілу жарамды бола береді.
Бағалы қағаздар қоғамдағы экономикалық қатынастардың дамуының
нәтижесі болып табылады және мәні жағынан "ақшаны ақша табады" деген
принциптеріне сай келеді. Кәдімгі ақшадан бағалы қағаздардың айырмашылығы
мұнда ақшалай қаржыны көптеген варианттармен пайдалану мүмкіндігі бар.
Бағалы қағаздардың экономикалық механизм ретінде- өндірісте тікелей
инвестициялаудың көзі болып табылады. Одан басқа, олар жинақтау (кең
байлық), айналым (яғни, заңды азаматтық мәмілелердің түрлері нысаны" және
төлем орнына жүре алады. Банк мекемелеріндегі кәдімгі
салымнан айырмашылығы, бағалы қағаздар өндіріс орнында инвестиция бар
екенін дәлелдеу арқылы еркін айналуға түседі және сол кірістерді әкеледі.
Кез-келген экономикалық қатынастардың құқықтық бағыт бағдарсыз
қалыпты өмір сүруі және дамуы мүмкін емес. Яғни, экономикалық қатынас өз
мазмұны жағынан теңдес болып табылатын заң баптарында қарастырылуы тиіс.
Бұдан шығатыны, рыногі бар дамушы елдердің бәрінің заңындағы негізгі
ережелерде бағалы қағаздар рыногының қалыптасуы мен қызмет етуі, бұл
қолданыстың шығарылуы мен айналымға түсуі, заңға қатысты бағалы қағаздармен
байланысты субъектілердің құқықтары мен міндеттері және тағы басқа
мәселелер жүйеленіп отырады. Бұл жүйелеудің бастапқы пункті бағалы қағаздар
және оларды жүйелеу туралы түсініктеме берілген заң бөлімі болып табылады
[3].
Бағалы қағаздар көп қырлы заңды құжат қатарына жатады. Ал, занды
құжаттар дегеніміз-мазмұны занды маңызы бар фактілерді куәландыратын немесе
негізгі заңға қатысты болып келетін, азаматтық ортада тиісті заңға қатысты
құжаттардың қызметін атқара алатын құжаттар.
Бағалы қағаздар заңды құжат болуы арқылы арнайы жинақталған шеңбермен
тұйықталып қалмайды, іскер орталарда, тиісіне қарай, белгілі бір
қызметтерді атқарады.
Бағалы қағаздардың түсініктемесін анықтай отырып, олардың
ерекшеліктерін белгілеп, олар атқаратын қызметтерді жүктеуге болады.
Бағалы қағаздар деген кең ұғымда берілген құқығы арқылы, сол құқықсыз
жүзеге асыруға, басқа адамға беруге болмайтын қандайда бір құжат түрін
түсінуге болады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 129 бабына сәйкес
мынадай түсініктеме берілген: "Белгіленген нысан мен міндетті реквизиттерді
сақтай отырып, жүзеге асырылуы тек оны көрсеткенде ғана мүмкін болатын
мүліктілік құқықтарды куәландыратын құжат бағалы қағаз болып табылады.
Заңды құжат болып табылатын бағалы қағаз оны иеленуші тұлға мен оны
айналымға салатын тұлғалардың арасындағы құқықтық қатынасы және ол бойынша
міндеттерді куәландырады. Бұл мүліктік сипаттағы міндетті құжат ретінде
қандай мүліктің де меншіктің құқығын бекітеді. Соның ішінде, Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінің 129 бабының 1 пунктіне сәйкес бағалы
қағазбен куәландыратын мүліктік құқық тек бұл құжаттың түпнұсқасын
ұсынғанда ғана жүзеге асуы мүмкін [4].
Бағалы қағазды ұсыну қажеттілігі онда көрсетілген құқықтарды жүзеге
асыру үшін қағаз және тиісті құқықтар арасындағы байланыстылығын (немесе
бұрын көрсетілгендей, байланыстың белгілі дәрежесін) мегзейді. Мұндай
жағдайда "бағалы қағаз куәландыратын құқық басқа тұлғаға сол бағалы қағазды
бергенде ғана өтеуі мүмкін" деген принцип сақталуы тиіс.
Бағалы қағаздардың ерекшеліктерінің бірі - ол белгіленген нысандағы
заңды құжат болып табылады. Ал бағалы қағаздың нысаны қағаз
тасымалдаушыдағы ақпараттың материалдық маңыздылығында жатыр. Әйтсе де,
заңмен белгіленген міндетті реквезиттердің бәрінің мазмұны осылай болып
келеді. Мұндай реквизиттерге жататындар: мысалы, бағалы қағаздар туралы
ақпарат, оның сериясы мен номері, эмитенті және иесінің құжаты (немесе
қағаздың ұсынушы негізінде екендігі), міндеттемелерді орындаудың уақыты мен
орны, сондай-ақ бұл міндеттемелердің мазмұны және т.б. егер орындалуының
процесін эмитент емес, басқа тұлға атқаратын болса, онда соңынан
көрсетіледі.
Бағалы қағаздардың жекелеген әр түріне заң бойынша ерекше міндетті
реквизиттер белгіленген.
ҚР АК-нің 131 бабында: "бағалы қағаздардың міндетті реквизиттерінің
болмауы немесе бағалы қағаздың ол үшін белгіленген нысанға сәйкес келмеуі,
оның жарамсыз болуына әкеліп соқтырады" делінген.
Осыған байланысты, қандай жағдайда болсын, мұндай құжатта бағалы
қағаздың күші де, мәні де болмайды.
Бұдан басқа, заңды құжат болып табылатын, бағалы қағаздардың тағы бір
нысандылық деп аталатын белгісі бар. Бұл құжаттың мазмұны қатал түрде
белгілеу болып табылады жөне заң орындарымен жазылған арнайы реквизиттердің
нақты міндеттілігіне жатады.
Бағалы қағаздардың шығару және айналымға түсіруді реттеуге байланысты
сауалдардың түсініктемелерінің азаматтық құқық теориясы және іскер айналым
тәжірибесі үшін үлкен маңызы бар.
Мұнда алғашқы адам, заң актілерінде бағалы қағаздар түсінігі, бағалы
қағаздар мойындайтын мүліктік құжаттар шеңберінің көрсетілуі және оларды
түр-түрге бөлу нақты айқындағыш болып табылады. Осылайша, ең анық
айқындаушы төмендегідей болып шығады: заңда белгіленген нысан мен міндетті
реквизиттерді сақтай отырып, жүзеге асырылуы тек оны көрсеткенде ғана
мүмкін болатын мүліктік құқықтарды куәландыратын құжат - бағалы қағаз болып
табылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі бағалы қағаздардың
құжатталмаған және ордерлік сапада қолданылуын қарастырды.
Мұндай жағдайда оның соңғысы қолданылу маңызын жойып, аталуы нысанаға
ауыстырылып кетеді.
Бағалы қағаздар қажеттілігіне қарай белгілі дәрежеде қорғалған,
қандай да бір мүліктің немесе ақшалай соманың белгілі мүліктің құқығын
куәландыратын құжат ретінде ресмиленеді. Бағалы қағаздар құжат нысанында
немесе есеп шоттарға жазылған күйінде өмір сүреді.
Әлемдік тәжірибеде бағалы қағаздардың негізгі екі түрі бар: капиталды
және ақшалай.
Капиталды бағалы қағаздар капиталды рыноктарда, ақша түріндегісі -
ақшалай рыноктарда айналымға түседі.
Капиталды бағалы қағаздарды қарызға беру және еншілей бөлу қағаздары
деп бөледі.
Ақшалай бағалы қағаздар түрлі вексельдер, түрлі коммерциялық бағалы
қағаздар ретінде шығарылады.
Бағалы қағаздардың жалпы түсінігі осы мүліктік құжаттың алуан түрін
қамтығанымен, оның барлық жиынтығы белгілі бірнеше түрлерінен тұрады. Және
осы әрбір түрінің шығарылуы мен айналымға түсуінің өзіндік заңды
ерекшеліктері бар. Осы түрлі заңдық маңызы бар негіздеріне қарай бағалы
қағаздар бірнеше жүйеге бөлінеді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 130 бабына сәйкес:
бағалы қағаздарға: облигация, коносамент, акция және бағалы қағаздар туралы
заң құжаттарында немесе соларда белгіленген тәртіп бойынша бағалы қағаздар
қатарына жатқызылған басқа да құжаттар жатады" делінген [5].
Республикадағы бағалы қағаздар рыногы енді ғана қалыптасып келе
жатқандықтан, біздің елімізде қандай бағалы қағаздар таратылып, айналымға
түсетіндігі әлі белгісіз. Осыған байланысты бұл мүліктің құжаттың толық
тізімін жасау мүмкін емес. Сонымен қатар, рынокты түрлі аталмыш қағаздармен
толтыра беруге болмайды. Мұның соны іскер айналымның тұйыққа тіреліп,
мүліктік құқықтың айналым мүмкіндігінің төмендеп кетуіне әкеліп соғады.
Қазақстан Республикасы мен рыноктық қатынастар дамыған елдерді
салыстырғанда, бағалы қағаздар деп танылған мүліктік құжаттардың барлық
жиынтығы сол мемлекеттердің заң актілерімен бекітіліп берілген.
1. Бағалы қағаздардың барлық түрі үшін маңызы бар негізгі жүйелеу
тұлғаларының заңды тәсілдеріне байланысты құқықтық субъект ретінде бөліп
қарастырылуы болып табылады.
Бағалы қағаздар, мүліктік құқықтары бар бағалы қағаздар секілді
жоғары айналымдық қасиетке ие. Сондықтан келтіріліп отырған жүйелеу ең
маңыздыларының ішіндегі негізгісі, яғни қағаз бойынша өкілеттігі
айқындалатын тұлғалардың анықталу тәсіліне байланысты оған құқық беру
тәртібі айқындалды.
Мүліктік құқықтың айналымға икемділігінің дәрежесін жоғарылатудың
мүлкіндегі барлық бағалы қағаздардың пайда болуы мен қызмет атқаруының
басты себебі болып табылады.
Мұнда өкілетті тұлғалардың "зандық тәсілі" мен "белгілеу тәсілі"
ұғымдарының, одан соң "бағалы қағаздарды бере білу" тәсілі ұғымдарының ара
қатынастарын көрсету қажет. Заңдастыру тәсілі бағалы қағаз бетінде түрде
оның белгіленіп қана қоюы емес, оның талап ету құқындағы бекітілгеннің бәрі
құжаттың түпнұсқасын ұсыну, беру - өткізу жазбаларының жүйелілігі,
борышкерді кітапқа жазу болып табылады. Ал, басқарудың өкілетті тұлғаның
сол қағазды белгілеуіне (немесе заңға) қатыстылығына қарай оның беру өткізу
тәсілдеріне айырмашылықтар болады, соған сәйкес, онда көрсетілген тәсіл:
жай ұсыну немесе міндетті тұлғалар кітабы бойынша трансферттің беру-өткізу
жазбаларын жөндеу жолы. Бағалы қағаздар жөніндегі тұлғаның құқықтылығын
белгілеу тәсілдері төмендегідей болуы мүмкін.
Құжаттың текстінде оның иеленушінің аты көрсетіледі. Мұндай жағдайда
ол қағаздың аталуы немесе ордерлік болуы мүмкін, оның үстіне ордерлік
қағаздағы оны талап етуші өкілеттік күшінің қазіргі иесіне өткені туралы
куәландыратын беру-өткізу жазбасы да аталуы болуы тиіс. Қағазда "ұсынушыға"
деп бір жақты жазылған болса, ол құжат ұсынбалы болып табылады:
Қағазда қазіргі ұсынушының аты тіпті көрсетілмейді. Мұндай
жағдайда қағаз ордерлік болып табылады да, ол соңғы берілгені жазылған
банкілік болады. Бұдан басқа, өз тексінде иеленушінің аты жазылмаған немесе
көрсетілмеген бағалы қағаз заңмен бекітілуі тиіс, сонда ғана ол ұсынбалы
бағалы қағаз екендігі мойындалады, әрине басқа да реквизиттер сақталынған
жағдайда. Бірақ, Қазақстан Республикасындағы бүгінгі заң актілері бағалы
қағаздардың міндетті реквизиттері ретінде не оның иеленушінің атын, не
"ұсынушыға" деп жазуды бекітіп отыр [6].
Өкілетті тұлғаны заңдастыру белгісі бойынша бағалы қағаздар үш түрге
бөлінеді.
I. Ұсынбалы бағалы қағаздар.
Ұсынбалы бағалы қағазбен куәландыратын құқықтар бағалы қағазды
ұсынушыға тиесілі болады. ұсынушыға арналған бағалы қағаздарда иелену
құқығы бар тұлғаның аты көрсетілмейді. Бұл қағаз бойынша борышқор бағалы
қағаз иесіне түп нұсқа құжаттарда көрсетілгеннен артық талаптар қоймай
міндетін орындауға тиіс. Әрине, міндетті тұлға иеленушінің құжатқа құқылы
екендігіне аса маңызды түрде күдігі болса, жағдай басқаша мазмұн алады.
Ұсынушының бағалы қағазы сапасына табиғатына сай облигациялар,
коносаменттер, акциялар, қазыналық мемлекеттік міндеттемелер, депозитті
және жинақтық серификаттар, қоймалық куәліктер және басқа қағаздар
шығарылуы мүмкін.
II. Атаулы бағалы қағаздар.
Атаулы бағалы қағазбен куәландыратын құқықтар онда аталған адамға
тиесілі болады. Қазақстан Республикасының заңы бойынша, заңның
ескертпелерімен акционерлік қоғамдар реестрі жүргізіліп, оған барлық акция
ұсынушылардың аттары мен мекен-жайы, басқа да мәліметтері өндірілуде. Бұл
мәселе рыноктық түрде дамушы елдердің заңында да осылай шешілуде. Мысалы,
Швейцарияның міндеттеуші заңының 4 бөліміндегі 68 параграфы акционерлік
қоғамның акционері болып, аты сол қоғамның кітабына енген адамның
аталатындығын бекіткен. Бұл жазба маңыздылығымен де құнды.
Атаулы қағазды ұсынушы тек ұсынған қағазында көрсетілмеген ғана емес,
міндетті тұлғалар кітабына белгіленгенімен де құқық субъектісі болып
табылады.
III. Ордерлік бағалы қағаздар. Бұл атау ағылшынның "бұйрық" деген
сөзінен шыққан. Ордерлік қағаздың атаулыдан айырмашылығы сонда, борышқор
құжатта көрсетілген тұлғаның міндеттемелерінің немесе осы тектес бұйрықпен
құжатты ары қарай апаратын делдалдық құқықты жаңа субъектінің бұйрықтарын
орындауға міндетті. Бұйрық құжаттың артқы бетіне берілу жазбасын жазу
арқылы ресмиленеді. Мұндай ордерлік қағаздың жазба индоссаммент деп
аталады. Берілгенін жазатын тұлға индоссант деп аталады. Ал бұл жазбалар
пайдасына жасалып жатқан адам - индоссат (немесе индосаттар) деп аталады.
Ордерлік қағазды иеленушіге, берілгені жайлы жазудың қатарында,
алдағы берушілердің индоссат ретінде қолы тұрғандықтан, артықшылықтар
беріледі.
Ордерлік бағалы қағаздар сапасында айналымға вексельдер,
коносаменттер және т.б. түсуі мүмкін. Оның үстіне, бұл ордерлік бағалы
қағаздар заң жүзінде де, (мысалы, "Вексельдік айналым туралы" ҚР-ның Заңы),
құжатта көрсетілген жақтардың еріктері бойынша да айналымға түсе алады [7].
Жоғарыда аталып өткендей, мүліктік заңды құжат бола тұра, бағалы
қағаз қандай да бір мүліктік құқықты куәландыруы тиіс. Осы мүліктік құқық
күші бағалы қағаз иесі үшін ең маңыздысы болып табылады.
Бағалы қағаздардың табиғатындағы құқық сипаттарына қарай бұл
құжаттарды былай деуге болады:
а) ақшалай құжаттар, яғни ақшалай сома алу құқығын бекітетін
қағаздар: бағалы қағаздардың бұл түріне көбірек сипаты келетіндер вексель,
облигация, сертификат, бондар.
б) қандай да бір компания, кәсіпорын және т.б. ісіне қатысты
бекітетін қағаздар, яғни кооперативті құқықтар, кәсіпорынның жарғылық
қорындағы бөлігі, кәсіпорынды басқаруға қатысу және кәсіпорын таратылар
болса, оның мүлкінің бөлігіне иелік ету құқығы.
в) тауарларды иелену қағаздары, заттар құқығын, бәрінен бұрын жеке
меншік құқығын немесе басқа тұлғаның иелігіндегі кез-келген тауарды иелену
құқығын бекітеді. Бұл сипаттағы түрге жататындар: қоймалық және кепілдік
куәліктер, коносамент, тауар алу құқығын беретін диливер-ордерлер. Қазіргі
кезде ҚР-ның заңы бойынша бағалы қағаздың белгілері бар тауар иеленуші
құжат ретінде тек коносамент пайдаланады.
Коносамент - бұл ұсынушының көрсетілген жүкке иелік еті мен қатар
тасымалдау аяқталған соң барып алатын құқығын куәландыратын тауарлы-
өкілетті құжат.
Бұл жүйелеу бағалы қағаздардың соңғы тобын бөліп қарастыру
мақсатында, оларға бекітілген кейбір ерекшеліктері бар құқықтарды жүзеге
асыруда, олардың басқа да құқылық тәртіптерін зерттеу үшін де қажет.
Міндетті тұлғалардың белгілеріне қарай бағалы қағаздарды бөліп қарау
- әсіресе, құқықты жүзеге асыру мәселесінде аса маңызды. Қағаз бойынша
борышқор орнында, қашанда, оны айналымға шығарушы адам болып жатады және
орындалудың да жауапкершілігін сол көтереді [8].
Осыған байланысты бағалы қағаздардың эмитенті болып мемлекеттік
меншік субъектілері не жеке меншік субъектілері (мұнда заңды тұлғалар) іске
түсуі мүмкін. Осындай есептен де бағалы қағаздардың көрсетілген негіздері
бойынша келесі жағдайда жүйелеуге болады:
І. Мемлекеттік бағалы қағаздар, негізінен қарыз міндеттемелері.
а) ҚР-ның Үкіметі және республиканың заңды тұлғалары шығарған.
б) мемлекеттік билік пен басқарудың жергілікті органдары шығарған.
в) заңды тұлғалар - мемлекеттік кәсіпорындар, қорлар және т.с.с.
шығарған бағалы қағаздар (мысалы облигациялар).
II. Жеке бағалы қағаздар, шығарушылар - мемлекеттік емес заңды
тұлғалар, (мемлекеттік емес компаниялар, фирмалар және т.б.), олардың
әлемдік тәжірибеде коммерциялақ қағаздар деп аталады.
Осы көрсетілген жүйелеуге байланысты мемлекттік борышкерлік бағалы
қағаздар, бұлар негізінен - қордағы құндылықтар (облигациялар, бондар,
акциялар және т.б.), еркін айналымға түседі, бірінші орналасу орнынан
субъектіге жеңіл өтеді.
Бағалы қағаздарды бұлай бөліп қарастырудың маңызы зор, яғни рыноктік
емес қарыз өтеу инструментінің болуы, құқылық реттеушілік көзқараспен
қарағанда, несиелік ресурсты рыноктың тұрақсыз жағдайында өте тиімді болып
көрінуде.
Бұл екі түрдің бағалы қағаздардың алғашқы орналасуымен соңғы айналымы
тәсілдерінде айырмашылықтары бар.
Бағалы қағаздарды олардың жазбасы арқылы міндетті тұлғалардың
белгілері бойынша жүйелеуде, атап өту керек. ҚР-ның рыноктарында бағалы
қағаздардың айналымы республикалық эмитенттер секілді шет елдік жеке
корпорация, компания және фирмалардың да қатысуын көздейді. Мұндай
мүмкіндікке заң тыйым салмайды [9].
Мұндай жағдайда біздің заң шығарушы оргаңдарға шет елдік бағалы
қағаздардың айналымын реттеудің заңды мәселелерін шешіп алғаны дұрыс.
Өйткені, қазақстандық бағалы қағаздар рыногындағы инвесторлар мен басқа да
субъектілердің мүдделерін қорғау мақсатында мынадай жүйелеу жұмысының жүруі
кезегін күткен және өзіне тиісті өзгешіліктері де бар болуы керек.
Жүйелеудің тағы бір маңыздысы негізгі талаптарды білдіретін және
қосымша талаптарды алып жүретін қағаздарды бөліп қарастыруға болады.
Мысалы, жүйелі түрде кіріс алуға құқық беретін бағалы қағаздар (проценттер
мен дивиденттер беретін облигациялар және акциялар) оларға арналған
купондармен жабдықталған. Осы купондар арқылы бағалы қағаздарды
ұсынушыларға кірістері процент түрінде беріледі. Алайда тиелесі төлем
проценттерін құрайтын бұл ережелер мен негізгі элементтерді белгілей
отырып, нормативті актілер басым басқа мәселелерді жүйелеудің шеңберінен
тыс қалдырып кеткен. Бағалы қағаздарды каузалды және абстракты деп бөлудің
заң жүзінде маңызы мол. Олардың сипаты қалыс қалу мүмкіндіктерінің
шектелулеріне байланысты.
Каузалды бағалы қағаздар "маңыздылығы шаруашылық мәмілесіне
бағытталып жасалған, оның жағдайы шаруашылық мәмілені қамтиды.
Абстракты бағалы қағаздар дегеніміз - олардың тексті шаруашылық
мәмілерден тыс қалады. Бағалы қағаздардың абстрактылығы (дерексіздігі)
қағаз текстінде көрсетілгендерден ала алмаған қатынасына негізделген
келіспеушілік мүмкіндігіне жол берілмейтіндігінде жатыр. Сондай-ақ,
борышқордың каузалдық байланысқа сілтемелі қатынасы қағазда белгіленген
шеңберде ғана жіберілуі мүмкін. Өйткені, міндетті тұлғалар мен бірінші
алушының арасындағы каузалды бағалы қағаздар куәландырған қатынастарда
шаруашылық мәмілелеріне негізделген келіспеушіліктер болып қалуы мүмкін.
Екі жағдайдың бәрінде де бағалы қағаздар абстрактілі болып келеді және екі
жақтың бағалы қағаздар жөніндегі құқықты байланыстары абстракты сипат
алады. Бағалы қағаздардың осы ерекшілігі, жария сенімділік қасиетінен
тарайтын, қағаздың өзіне негізделмеген келіспеушіліктердің жолын табуға
мүмкіндік береді, өзінің алдынғылардың құқықтарына тәуелсіз, ұсынушыға
тиісті құқық жасайды [10].
Каузалды бағалы қағаздардың қатарына қойма түбіртектері мен
куәліктері және т.с.с. жатады. Абстрактылы бағалы қағаздарда вексель,
облигация және т.б. сол сияқты ақшалай құжаттар енеді.
Бағалы қағаздарды жүйелеудің түрлері алуан түрлі. Заңды маңыздылығы
ауқымдылары жоғарыда аталып өтілді.
Бағалы қағаздарды заңды реттеу жағынан қарастырғанда, олардың
құқықтық жүйелеу тәртібі бағалы қағаздың барлық түрін қамтиды. Бұлардан
басқа жекелеген мүліктік құжаттардың өзіне тән ерекшіліктері мен түрлері
бар.
Бәрінен бұрын бұл ескерту акциялардың, облигациялардың және
вексельдердің, яғни бағалы қағаздардың, республиканың қазіргі шаруашылық
айналымдарында үлес салмағы басыңқыланып келе жатқан түріне де қатысты.
Бүгінгі таңда бағалы қағаздардың басым көпшілігі мемлекеттік бағалы
қағаздар ретінде, Қазақстанның бағалы қағаздар рыногында айналымға түсіп
жатыр. Мемлекет Қаржы Министрлігі атынан мемлекеттік бағалы қағаздардың
эмитенті ретінде ішкі мемлекеттік бюджетті қаржы қалдыруынан сақтандыру
мақсатында шығарып келеді. Мемлекеттік бағалы қағаздар іскер бағалы қағаз
болып табылады [11].
Бағалы қағаздар рыногының әлемдік даму тәжірибесі мемлекеттік бағалы
қағаздардың инвестицияның бір түрі ретінде кең тарайтындығын, жеке инвестор
ретінде рыноктың кәсіпқой қатысушысы екенін дәлелдеді.
Мемлекеттік бағалы қағаздар (МБК) мемлекет шығаратын мемлекеттік
ішкілік қарыз формасы болып табылады. Мемлекеттік бағалы қағаздар негізінен
мына мәселелерді шешу үшін шығарылады:
o мемлекеттік бюджеттің жетіспейтін тұстарын қаржыландыру;
o мемлекеттік мақсатты бағдарламаларды қаржыландыру;
o экономикалық белсенділікті реттеу (баға мен құнсыздануға әсер
ету, айналымға қаржы массасын салу, төлем балансы және т.б.).
Мемлекеттік бағалы қағаздардың басқа бағалы қағаздардың екі
артықшылығы бар: сенімділігі жоғары деңгейде, яғни негізгі капиталды
шығындауда кездейсоқтықтар өте аз, салық жеңілдіктері көбірек.
Мемлекеттік бағалы қағаздарды орналастыру және тататумен ұлттық банк
және Қаржы Министрлігі айналысады. Оның негізгі инвесторлары - халық,
зейнеткерлер мен сақтандыру компаниялары және қорлары, банктер,
инвестициялық компаниялар мен қорлар.
Шығарылған бағалы қағаздар түріне әр түрлі тәсілмен таратылады:
аукциондық саудалар, белгіленген баға бойынша барлық тілек білдірушіге ашық
сату, белгілі инвесторлар тобының арасында жабық түрде тарату.
Мемлекетті бағалы қағаздардың негізгі түрлеріне: облигация,
вексельдер, сертификат және басқалар жатады.
Қазақстан Республикасының "Бағалы қағаздар рыногы туралы" Заңы (1997
жылы 5 наурызда қабылданған) бағалы қағаздардың шығу мен айналымға түсуіне
қатысты байланыстарды реттеуде, бағалы қағаздар рыногының субъектілерінің
іс-қимылын жүзеге асыруда, бағалы қағаздар рыногын мемлекеттік жүйеге
келтіруде, бағалы қағаздардың түрлерін анықтауда басты құжат болып тұр
[12].
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногындағы бағалы
қағаздардың түрінің бірі акция болып табылады.
Акция түсінігінің айқындаудың көптеген нұсқасы бар. Соның ішінде
нақтылыққа жақыны Азаматтық кодекстің 139 бабында, бекітілген түсініктеме.
Онда, акцияның акционерлік қоғамының бір бөлігін салынғанын куәландыратын
бағалы қағаз екенін көрсетілген. Сонымен қатар, өз ұстаушысының
(акционердің) акционерлік қоғам пайдасының бір бөлігін дивиденттер түрінде
алуына, акционерлік қоғамның істерін басқаруға, қатысуға және ол
таратылғаннан кейін қалған мүліктің бір бөлігіне құқығын куәландыратын
бағалы қағаз акция деп танылады.
Акция акционерлік қоғамның мүшесін куәландыратын бағалы қағаз болып
табылады. Сондықтан да кез-келген жағдайда акционер акционерлік қоғамнан
акция беруін талап етуге құқылы болуы керек. Бұл құқық барлық елдердің
зандарында көзделген (тек Рессейдегі акционерлік қоғам туралы Ережеде
"Акционер құқығы" деген білім енгізілмеген) [13].
Акция өз ұстаушысына (акционерге) мынадай құқықтар бере алады:
Қоғамды басқару ісіне қатысу акционерлердің жиналысында дауыс беруге
құқылы.
Мұнда жеңілдетілген акция дауыс беру құқығынан айырады. Алайда, кез-
келген жағдайда акционерлік қоғамның байланысымен есеп берудің басқа да
нысандарымен танысуға құқығы бар.
2.Дивидент алуға құқылы (акционерге акционерлік қоғамнан түскен
пайдадан әр акцияға жүйелі түрде (жыл сайын) кіріс төленіп тұрады.
З.Акционерлік қоғам таратылып кеткен жағдайда, акционердің
акционерлік қоғамның барлық несиелік талаптары қанағаттандырылғаннан кейін
мүліктің тиісті бөлігін алуына құқығы бар.
Акцияның қатыстылығына байланысты атаулы жөне ұсынбалы болып
бөлінеді.
Мұндағы атаулы акцияға иеленушінің аты тікелей құжатта көрсетілуі
арқылы артықшылыққа ие болып, ал иесінің өзі акционерлік қоғамның реестріне
тіркеледі.
Ұсынбалы акцияның толық иесі акцияны меншіктеуші болып табылады, ал
ондағы топтастырылған құқықтарды беру акцияның беру "сату" жолымен жүзеге
асырылады. Рыноктық қатынасы дамыған елдердің бәріндегі бағалы қағаздар
рыногындағы ұсынбалы акция негізге алынады. ұсынбалы акция корпорацияның
немесе акционерлік қоғамның реестрінде тіркелмейді. Ережеге сай оның иесі
белгісіз болады. Бұл акциялардың иеленуінің заңды негізінде компания
акционері болу жатыр. ұсынбалы акцияның сатылуы бұл бағалы қағаздың бірінші
меншіктенушіден екіншісіне тікелей берілуі болып табылады.
Экономикасы дамыған елдердің көпшілігінде ұсынбалы акцияны "бағалы
қағаздар ұстаушыларды реестірге тіркелмейтіндіктен" шығаруға жол
берілмейді.
Сонымен қатар акциялар қарапайым және артықшылығы бар
"привилигированные" болып бөлінеді.
Қарапайым акциялар акционерлік қоғамды басқаруға қатысу құқығын
береді (акционерлер жиналысында мәселелер шешуде бір акция - бір дауыс бере
алады) және резервтер толтырылып артықшылығы бар акциялар бойынша
дивиденттен төлем берілген сол қоғам пайдасының бөлігін бөліске салуға
қатысады. Артықшылығы бар акциялар - басқару ісіне қатысуға құқық бермейді,
бірақ тұрақты (тіркелген) дивидент әкеледі, және қарапайым акцияның алдында
пайда бөлісу және қоғам таратылған кезде жеңілдіктерге ие бола алады.
Бәрінен бұрын бұл - пайданың бөлігін бірінші алу, оның үстіне алдын-
ала бекітілген қатаң соммамен алу, сондай-ақ, акционерлік қоғам таратылар
болса оның мүліктерін бөліске салуда айырықша қатысу (әрине, несие
берушілердің талаптары қанағаттандырылғаннан кейін).
Артықшылығы бар акциялардың өзі бірнеше түрге бөлінеді: мысалы,
дивиденттің бекітілген нарқы немесе бекітілген дивидентке белгілі
қосымшаның көзделенуі (қарапайым акциялар бойынша пайда түсіміне
байланысты). Мұнда ескертетіні акционерлік қоғамның қарапайым акциялар
бойынша дивидент төлеуге міндетті деп ойлау қателікке ұрындырады. Бұл
дивиденттер акционерлік қоғамның пайдасынан қатталап отырады.
Сондықтан да акцияның бұл түрін ұстаушылардың акционерлік қоғамның
ұйымдастырылуы мен іс қимылы үшін маңызды мәселелер қабылдау процестеріне
белгілі дәрежеде нақты қатысып отыруына заңды құқық берілген. ҚР-ның
заңында, Азаматтық Кодекстің 139 бабы үшінші пунктіне сәйкес "алтын акция"
деп аталатын түсінік бар. Осы бабқа сай акционерлік қоғамдарда
құрылтайшылар жарғылық қорды қалыптастыруға және дивиденттер алуға
қатыспайтын "алтын акция" енгізуі мүмкін. "Алтын акция" иесіне жалпы
жиналыстың, басқарма мен қадағалау кеңесінің жарлығымен белгіленген
мәселелер жөніндегі шешімдеріне тыйым салуға ғана құқығы бар.
Бұл мәселеде ҚР-ның заң актілерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz