Қылмыстық іс жүргізудегі тергеушінің құқықтық мәртебесі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3.5
1 ТЕРГЕУШІНІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДІҢ ҚАТЫСУШЫСЫ РЕТІНДЕГІ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ ... ... ... ...6.22
1.1. Тергеушінің іс жүргізудегі құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Тергеушінің жеке іс жүргізудегі құқықтары (ұғымы мен шегі) ... ... ... .12
1.3. Тергеу органының құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2 ТЕРГЕУШІНІҢ АЛДЫН АЛА ТЕРГЕУДЕГІ КӨЗҚАРАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23.46
2.1. Тергеуші көзқарасының ұғымы мен мәнісі ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2. Тергеушінің көзқарасының қалыптасу механизмі ... ... ... ... ... ... .. 29
2.3. Тергеушінің процессуалдық функцияларына жалпы сипаттама ... ... .37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47.49
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 50.52
1 ТЕРГЕУШІНІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДІҢ ҚАТЫСУШЫСЫ РЕТІНДЕГІ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ ... ... ... ...6.22
1.1. Тергеушінің іс жүргізудегі құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Тергеушінің жеке іс жүргізудегі құқықтары (ұғымы мен шегі) ... ... ... .12
1.3. Тергеу органының құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2 ТЕРГЕУШІНІҢ АЛДЫН АЛА ТЕРГЕУДЕГІ КӨЗҚАРАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23.46
2.1. Тергеуші көзқарасының ұғымы мен мәнісі ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2. Тергеушінің көзқарасының қалыптасу механизмі ... ... ... ... ... ... .. 29
2.3. Тергеушінің процессуалдық функцияларына жалпы сипаттама ... ... .37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47.49
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 50.52
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі кезеңде Қазақстан дамыған елу елдің қатарына көтерілуді мақсат етіп отыр. Сонымен қатар, еліміз құқықтық, демократиялық, зайырлы мемлекетті орнықтыратындығы конституциялық деңгейде белгіленген болатын. Қазақстанның алдында тұрған бұл мақсаттар мен міндеттері өте ауыр және үлкен жауапкершілікті талап етеді. Қазақстанның алдында тұрған бұл мақсаттарға еліміз гүлденген экономикалық дамуы бар, мәдени саяси жағынан озық үлгілерді, тәжірибелерді негізге ала отырып, соны орынды жұмылдыра пайдалана білгенде ғана жете алады. Қазақстан Республикасының Президенті 2010 жылғы Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мемлекеттің басты мақсаты атты өзінің жолдауында Қазақстанның дамуының басты бағыттары туралы былай дейді: Біз құқық қорғау жүйесін реформалау бойынша байыпты жұмыс жүргізуге тиіспіз. Бүгінде, өкінішке қарай, біздің барлығымызға тиімсіз басқарудан, құқық қорғау органдары функцияларындағы жанжалдан, тиісті кадрлық жұмыстың болмауынан, сондай-ақ ел құқық қорғау жүйесі қызметінде мөлдірлік пен бақылаудың жоқтығынан туындаған проблемалар анық көрінеді.
Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасында: қылмыстық сот ісінің оңтайлы моделі жасалмайынша мемлекеттің қылмыстық саясаты тиімді болмақ емес. Сондықтан қылмыстық-іс жүргізу құқығын дамыту перспективалары туралы айтқанда, Республиканың қолданыстағы Қылмыстық-іс жүргізу кодексі негізінен қылмыстық әділет жүйесін қазіргі уақыттағы демократия¬лық, құқықтық мемлекеттің сипаттарына сәйкес келтіргенін атап өткен жөн. Заң шығарушының басты мақсаты тікелей қолданылатын, заңдардың мәнін, мазмұнын және қолданылуын айқындайтын және әділ сотпен қамтамасыз ететін, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары туралы конституциялық нормаларды тануға негізделген қылмыстық іс жүргізу заңын қалыптастыру болатын.
Сол себепті қылмыстық-іс жүргізу құқығын дамытудың ба¬сымдығы қылмыстық сот ісінің адамның құқықтары мен бос¬тандықтарын қорғауға бағытталған негізін қалаушы қағи¬дат¬тарын дәйекті түрде одан әрі іске асыру болып қала бермек.
Бұл үшін қылмыстарды, жылдам әрі толық ашу, қылмыс жасаған адамдарды әшкерелеу және қылмыстық жауаптылыққа тарту, әділ сот талқылауы және қылмыстық заң¬ды тиісінше қолдану мақсатында қылмыстық іс жүргізу заң¬намасын және жедел-іздестіру қызметі туралы заңнаманы тиімді қолдануды көздейтін оңтайлы құқықтық тетіктерді әзірлеу талап етіледі.
Қылмыстық істер бойынша іс жүргізудің заңмен белгі¬лен¬ген тәртібі -негізсіз айыптау мен соттаудан, адам мен аза¬маттың құқықтары мен бостандықтарын заңсыз шек¬теу¬лерден мүлтіксіз қорғауды қамтамасыз етуге, кінәсіз адамды заңсыз айыптаған немесе соттаған жағдайда оны тез а
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі кезеңде Қазақстан дамыған елу елдің қатарына көтерілуді мақсат етіп отыр. Сонымен қатар, еліміз құқықтық, демократиялық, зайырлы мемлекетті орнықтыратындығы конституциялық деңгейде белгіленген болатын. Қазақстанның алдында тұрған бұл мақсаттар мен міндеттері өте ауыр және үлкен жауапкершілікті талап етеді. Қазақстанның алдында тұрған бұл мақсаттарға еліміз гүлденген экономикалық дамуы бар, мәдени саяси жағынан озық үлгілерді, тәжірибелерді негізге ала отырып, соны орынды жұмылдыра пайдалана білгенде ғана жете алады. Қазақстан Республикасының Президенті 2010 жылғы Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мемлекеттің басты мақсаты атты өзінің жолдауында Қазақстанның дамуының басты бағыттары туралы былай дейді: Біз құқық қорғау жүйесін реформалау бойынша байыпты жұмыс жүргізуге тиіспіз. Бүгінде, өкінішке қарай, біздің барлығымызға тиімсіз басқарудан, құқық қорғау органдары функцияларындағы жанжалдан, тиісті кадрлық жұмыстың болмауынан, сондай-ақ ел құқық қорғау жүйесі қызметінде мөлдірлік пен бақылаудың жоқтығынан туындаған проблемалар анық көрінеді.
Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасында: қылмыстық сот ісінің оңтайлы моделі жасалмайынша мемлекеттің қылмыстық саясаты тиімді болмақ емес. Сондықтан қылмыстық-іс жүргізу құқығын дамыту перспективалары туралы айтқанда, Республиканың қолданыстағы Қылмыстық-іс жүргізу кодексі негізінен қылмыстық әділет жүйесін қазіргі уақыттағы демократия¬лық, құқықтық мемлекеттің сипаттарына сәйкес келтіргенін атап өткен жөн. Заң шығарушының басты мақсаты тікелей қолданылатын, заңдардың мәнін, мазмұнын және қолданылуын айқындайтын және әділ сотпен қамтамасыз ететін, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары туралы конституциялық нормаларды тануға негізделген қылмыстық іс жүргізу заңын қалыптастыру болатын.
Сол себепті қылмыстық-іс жүргізу құқығын дамытудың ба¬сымдығы қылмыстық сот ісінің адамның құқықтары мен бос¬тандықтарын қорғауға бағытталған негізін қалаушы қағи¬дат¬тарын дәйекті түрде одан әрі іске асыру болып қала бермек.
Бұл үшін қылмыстарды, жылдам әрі толық ашу, қылмыс жасаған адамдарды әшкерелеу және қылмыстық жауаптылыққа тарту, әділ сот талқылауы және қылмыстық заң¬ды тиісінше қолдану мақсатында қылмыстық іс жүргізу заң¬намасын және жедел-іздестіру қызметі туралы заңнаманы тиімді қолдануды көздейтін оңтайлы құқықтық тетіктерді әзірлеу талап етіледі.
Қылмыстық істер бойынша іс жүргізудің заңмен белгі¬лен¬ген тәртібі -негізсіз айыптау мен соттаудан, адам мен аза¬маттың құқықтары мен бостандықтарын заңсыз шек¬теу¬лерден мүлтіксіз қорғауды қамтамасыз етуге, кінәсіз адамды заңсыз айыптаған немесе соттаған жағдайда оны тез а
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Алексеев А.И. Уголовная политика должна быть криминологически обоснованной // Современные проблемы и тенденции развития уголовного права, криминологии и уголовно-исполнительного права Республики Казахстан: Материалы международной научно-практической конференции. Караганда: КарЮИ МВД РК им Б.Бейсенова, 2009. Т.1. – 280 с.
2. Нұрмашев Ү.Ө. Ұазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу құқығы: жалпы және ерекше бөлімдер: оқу құралы. Алматы: «Жеті Жарғы», 2008 ж. – 368 б.
3. Алауханов Е.О., Үмбеталиев С., Рахметов С. Қылмыс құрамы: практикалық оқу құралы. –А., «Өркениет», 2000 ж.
4. Белозеров, Ю.Н. С.П. Ефимичев Обвинительное заключение в уголовном процессе, – М., 1992
5. Уголовный процесс. / А.С. Кобликов (и др.); под ред. А.С. Кобликова - М. Норма – 2002г. – 373с.
6. Галимов О., Васильев О. Проблемы возвращения уголовного дела прокурору из стадий уголовного процесса, следующих за назначением и подготовкой судебного заседания //Уголовное право, №4, 2008 г. –стр.74-79.
7. Төлеубекова Б. Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу құқығы: жалпы бөлім: оқулық. –Алматы: «Жеті Жарғы», 2008 ж., - 414 б.
8. Бахтыбаев И.Ж. Концептуальные основы деятельности прокуратуры Республики Казахстан по обеспечению законности. –Алматы: «Жеті Жарғы», 2008 ж.
9. Ерешев Е. Қылмыстық іс жүргізу: жалпы бөлім оқулық. –Алматы: «Өлке», 2006 ж. – 213 бет.
10. Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан [Текст] / Б.Х. Толеубекова . - Алматы : Баспа, 1998. - 432 с.;
11. Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексі. -Алматы: «Жеті Жарғы», 2009 ж.
12. Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу құқығы [Лексиялар жинағы] / Тәшібаев Қ.Ө., Тәшібаева А.Қ. - Караганда : Болашак - Баспа, 2009. - 545 с.;
13. Кенжебекова Э.П. Қылмыстық іс қозғау сатысындағы дәлелдеу мәселелері: з.ғ.к. кандидат. диссерт. автореверет. 23.10.2006 / А., 2006 ж. – 20 бет.
14. Рыжаков А.П., Сергеев А.И. Субъекты системы органов дознания.-Тула, 1996, С 200.
15. Шпилев В.Н. Участники уголоного процесса.-Минск, 1970, С 160
16. Савицкий В.М. Прокурорский надзор за дознанием и предварительным следствием. –М.,1959 С 250
17. Якупов Р.Х. Уголовный процесс. –М., «Зерцало», 1999 С 180
18. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: Жалпы бөлім. – Алматы, «Жеті Жарғы», 1999 ж. -327 б.
19. Уголовный процесс. ∕ М.А Чельцов (и др.); под ред. М.А Чельцова. - М. Юрид. лит. 1969. - 463 с.
20. Еркенов С.Е., Султанов С. Тергеу әрекеттерінің тактикасы / ҚР ІІМ Академиясы. – Алматы: «Дәнекер», 2002 ж. – 228 б.
21. Аликперов Х. О процессуальной фигуре государственного обвинителя∕ Х. О Аликперов // Российская юстиция. – 2003.- № 3. - С. 46
22. Томасевич Ф.А. Производство дознания. – Саратов, 1964, С 280
23. Нравственные проблемы советского уголовного судопроизводства. (Горский Г.Ф. и др. Судебная әтика/ Г.Ф. Горский, Л.Д. Кокорев, Д.П. Котов. - Воронеж: Изд-во Воронеж. ун-та, 1973. - 226 с.);
24. Фойницкий И.Я. Курс уголовного судопроизводства. ∕ И.Я Фойницкий.- СПб. Альфа. 1998. Т.2. – 605.
25. Алауханов Е.О., Оразалиев М.М. Айып тағу және айыптау қорытындысын түзу: монографиялық зерттеу. – Алматы, 2003 ж. – 175 б.
26. Ағыбаев А.Н. Қазақстан Республикасы Конституциясы қылмыстық заңдардың қайнар көзі // «Конституция: тұлға, қоғам және мемлекет» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдарының жинағы, 30-31 тамыз 2005 ж.
27. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: «Жеті Жарғы», 2007 ж.
28. Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылдың 24 тамызындағы № 858 Жарлығы
29. «Прокуратура туралы» Қазақстан Республикасының 1995 ж. 21 желтоқсандағы № 2709 Заңы.
30. «Жедел-iздестiру қызметi туралы» Қазақстан Республикасының 1994 жылғы 15 қыркүйектегі № 154-XIII Заңы;
31. «Қылмыстық процеске қатысушы адамдарды мемлекеттік қорғау туралы» Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 5 шілдедегі № 72-ІІ Заңы;
1. Алексеев А.И. Уголовная политика должна быть криминологически обоснованной // Современные проблемы и тенденции развития уголовного права, криминологии и уголовно-исполнительного права Республики Казахстан: Материалы международной научно-практической конференции. Караганда: КарЮИ МВД РК им Б.Бейсенова, 2009. Т.1. – 280 с.
2. Нұрмашев Ү.Ө. Ұазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу құқығы: жалпы және ерекше бөлімдер: оқу құралы. Алматы: «Жеті Жарғы», 2008 ж. – 368 б.
3. Алауханов Е.О., Үмбеталиев С., Рахметов С. Қылмыс құрамы: практикалық оқу құралы. –А., «Өркениет», 2000 ж.
4. Белозеров, Ю.Н. С.П. Ефимичев Обвинительное заключение в уголовном процессе, – М., 1992
5. Уголовный процесс. / А.С. Кобликов (и др.); под ред. А.С. Кобликова - М. Норма – 2002г. – 373с.
6. Галимов О., Васильев О. Проблемы возвращения уголовного дела прокурору из стадий уголовного процесса, следующих за назначением и подготовкой судебного заседания //Уголовное право, №4, 2008 г. –стр.74-79.
7. Төлеубекова Б. Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу құқығы: жалпы бөлім: оқулық. –Алматы: «Жеті Жарғы», 2008 ж., - 414 б.
8. Бахтыбаев И.Ж. Концептуальные основы деятельности прокуратуры Республики Казахстан по обеспечению законности. –Алматы: «Жеті Жарғы», 2008 ж.
9. Ерешев Е. Қылмыстық іс жүргізу: жалпы бөлім оқулық. –Алматы: «Өлке», 2006 ж. – 213 бет.
10. Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан [Текст] / Б.Х. Толеубекова . - Алматы : Баспа, 1998. - 432 с.;
11. Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексі. -Алматы: «Жеті Жарғы», 2009 ж.
12. Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу құқығы [Лексиялар жинағы] / Тәшібаев Қ.Ө., Тәшібаева А.Қ. - Караганда : Болашак - Баспа, 2009. - 545 с.;
13. Кенжебекова Э.П. Қылмыстық іс қозғау сатысындағы дәлелдеу мәселелері: з.ғ.к. кандидат. диссерт. автореверет. 23.10.2006 / А., 2006 ж. – 20 бет.
14. Рыжаков А.П., Сергеев А.И. Субъекты системы органов дознания.-Тула, 1996, С 200.
15. Шпилев В.Н. Участники уголоного процесса.-Минск, 1970, С 160
16. Савицкий В.М. Прокурорский надзор за дознанием и предварительным следствием. –М.,1959 С 250
17. Якупов Р.Х. Уголовный процесс. –М., «Зерцало», 1999 С 180
18. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: Жалпы бөлім. – Алматы, «Жеті Жарғы», 1999 ж. -327 б.
19. Уголовный процесс. ∕ М.А Чельцов (и др.); под ред. М.А Чельцова. - М. Юрид. лит. 1969. - 463 с.
20. Еркенов С.Е., Султанов С. Тергеу әрекеттерінің тактикасы / ҚР ІІМ Академиясы. – Алматы: «Дәнекер», 2002 ж. – 228 б.
21. Аликперов Х. О процессуальной фигуре государственного обвинителя∕ Х. О Аликперов // Российская юстиция. – 2003.- № 3. - С. 46
22. Томасевич Ф.А. Производство дознания. – Саратов, 1964, С 280
23. Нравственные проблемы советского уголовного судопроизводства. (Горский Г.Ф. и др. Судебная әтика/ Г.Ф. Горский, Л.Д. Кокорев, Д.П. Котов. - Воронеж: Изд-во Воронеж. ун-та, 1973. - 226 с.);
24. Фойницкий И.Я. Курс уголовного судопроизводства. ∕ И.Я Фойницкий.- СПб. Альфа. 1998. Т.2. – 605.
25. Алауханов Е.О., Оразалиев М.М. Айып тағу және айыптау қорытындысын түзу: монографиялық зерттеу. – Алматы, 2003 ж. – 175 б.
26. Ағыбаев А.Н. Қазақстан Республикасы Конституциясы қылмыстық заңдардың қайнар көзі // «Конституция: тұлға, қоғам және мемлекет» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдарының жинағы, 30-31 тамыз 2005 ж.
27. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: «Жеті Жарғы», 2007 ж.
28. Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылдың 24 тамызындағы № 858 Жарлығы
29. «Прокуратура туралы» Қазақстан Республикасының 1995 ж. 21 желтоқсандағы № 2709 Заңы.
30. «Жедел-iздестiру қызметi туралы» Қазақстан Республикасының 1994 жылғы 15 қыркүйектегі № 154-XIII Заңы;
31. «Қылмыстық процеске қатысушы адамдарды мемлекеттік қорғау туралы» Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 5 шілдедегі № 72-ІІ Заңы;
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Тақырыбы: Қылмыстық іс жүргізудегі тергеушінің құқықтық мәртебесі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 3-5
1 ТЕРГЕУШІНІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДІҢ ҚАТЫСУШЫСЫ РЕТІНДЕГІ ҚҰҚЫҚТЫҚ
МӘРТЕБЕСІ ... ... ... ...6-22
1.1. Тергеушінің іс жүргізудегі құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...6
1.2. Тергеушінің жеке іс жүргізудегі құқықтары (ұғымы мен
шегі) ... ... ... .12
1.3. Тергеу органының
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...18
2 ТЕРГЕУШІНІҢ АЛДЫН АЛА ТЕРГЕУДЕГІ КӨЗҚАРАСЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 23-46
2.1. Тергеуші көзқарасының ұғымы мен мәнісі ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2. Тергеушінің көзқарасының қалыптасу механизмі ... ... ... ... ... ... .. 29
2.3. Тергеушінің процессуалдық функцияларына жалпы сипаттама ... ... .37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .47-49
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 50-52
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі кезеңде Қазақстан дамыған елу
елдің қатарына көтерілуді мақсат етіп отыр. Сонымен қатар, еліміз құқықтық,
демократиялық, зайырлы мемлекетті орнықтыратындығы конституциялық деңгейде
белгіленген болатын. Қазақстанның алдында тұрған бұл мақсаттар мен
міндеттері өте ауыр және үлкен жауапкершілікті талап етеді. Қазақстанның
алдында тұрған бұл мақсаттарға еліміз гүлденген экономикалық дамуы бар,
мәдени саяси жағынан озық үлгілерді, тәжірибелерді негізге ала отырып, соны
орынды жұмылдыра пайдалана білгенде ғана жете алады. Қазақстан
Республикасының Президенті 2010 жылғы Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-
мемлекеттің басты мақсаты атты өзінің жолдауында Қазақстанның дамуының
басты бағыттары туралы былай дейді: Біз құқық қорғау жүйесін реформалау
бойынша байыпты жұмыс жүргізуге тиіспіз. Бүгінде, өкінішке қарай, біздің
барлығымызға тиімсіз басқарудан, құқық қорғау органдары функцияларындағы
жанжалдан, тиісті кадрлық жұмыстың болмауынан, сондай-ақ ел құқық қорғау
жүйесі қызметінде мөлдірлік пен бақылаудың жоқтығынан туындаған проблемалар
анық көрінеді.
Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге
арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасында: қылмыстық сот ісінің оңтайлы
моделі жасалмайынша мемлекеттің қылмыстық саясаты тиімді болмақ емес.
Сондықтан қылмыстық-іс жүргізу құқығын дамыту перспективалары туралы
айтқанда, Республиканың қолданыстағы Қылмыстық-іс жүргізу кодексі негізінен
қылмыстық әділет жүйесін қазіргі уақыттағы демократиялық, құқықтық
мемлекеттің сипаттарына сәйкес келтіргенін атап өткен жөн. Заң шығарушының
басты мақсаты тікелей қолданылатын, заңдардың мәнін, мазмұнын және
қолданылуын айқындайтын және әділ сотпен қамтамасыз ететін, адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтары туралы конституциялық нормаларды
тануға негізделген қылмыстық іс жүргізу заңын қалыптастыру болатын.
Сол себепті қылмыстық-іс жүргізу құқығын дамытудың басымдығы қылмыстық
сот ісінің адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған
негізін қалаушы қағидаттарын дәйекті түрде одан әрі іске асыру болып қала
бермек.
Бұл үшін қылмыстарды, жылдам әрі толық ашу, қылмыс жасаған адамдарды
әшкерелеу және қылмыстық жауаптылыққа тарту, әділ сот талқылауы және
қылмыстық заңды тиісінше қолдану мақсатында қылмыстық іс жүргізу заңнамасын
және жедел-іздестіру қызметі туралы заңнаманы тиімді қолдануды көздейтін
оңтайлы құқықтық тетіктерді әзірлеу талап етіледі.
Қылмыстық істер бойынша іс жүргізудің заңмен белгіленген тәртібі
-негізсіз айыптау мен соттаудан, адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын заңсыз шектеулерден мүлтіксіз қорғауды қамтамасыз етуге,
кінәсіз адамды заңсыз айыптаған немесе соттаған жағдайда оны тез арада және
толығымен оңалтуға, сондай-ақ заңдылық пен құқық тәртібінің нығаюына,
қылмыстың алдын алуға, құқыққа құрметпен қарауды қалыптастыруға ықпал етуге
тиіс.
Жедел-іздестіру қызметін жүзеге асырған кезде заңдылықты, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарының мүлтіксіз сақталуы маңызды міндет болып
табылады. Бұл ретте азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына кепілдік
беретін жүйені күшейту, адамның жеке өміріне қол сұқпауды, жедел іздестіру
қызметінің құралдары мен әдістерін заңсыз пайдаланғаны үшін жауаптылықты
қамтамасыз ету қажет.
Қылмыстық процесте айыптаушы мен қорғаушы тараптарының бәсекелестігі
принципін одан әрі дамыту жөнінде шаралар қабылдануы керек.
Осылайша, қылмыстық іс жүргізу құқығын жетілдірудің негізгі бағыттары
мыналарды қамтиды:
қылмыстық процесті жеңілдету және оның тиімділігін арттыру, оның
ішінде сотқа дейінгі іс жүргізу тәртібін оңайлату;
тергеуге дейінгі тексерудің шегін айқындай отырып, оны заңнамалық
регламенттеу;
қамауға алуға балама бұлтартпау шараларын, оның ішінде кепілді
қолдануды кеңейту үшін жағдай жасау;
тараптардың келісуіне және келтірілген зиянның өтелуіне негізделген
сот төрелігін қалпына келтірудің жаңа институттарын бірте-бірте енгізу;
сотта олар бойынша қылмыстық қудалау және айыптау жеке, сондай-ақ жеке-
жариялы тәртіппен жүзеге асырылатын қылмыстық істер санаттарын кеңейту
мүмкіндігі деп көрсетеді.
Сондықтан, қылмыстық іс жүргізу саласында тергеуші қызметінің
сапалылығы, сауаттылығы мен нәтижелі болуы іс жүргізу нормаларының
теориялық-практикалық тұрғыдан үнемі жетілдіруді талап етуде. Іс жүргізу
барысындағы өкілеттіктер, процесске қатысушылардың құқықтары мен
міндеттеріне қатысты туындайтын мәселелер қылмыстық іс жүргізу құқығы
ғылымында өзектілігін жойған жоқ.
Міне, жоғарыда айтылған жағдайлардың барлығы, аталған диломдық
жұмыстың өзекті екендігін және дер кезінде туындап отырғандығын көрсетуге
мүмкіндік береді.
Ғылыми зерттеудің дәрежесі. Қылмыстық іс жүргізу саласында тергеушінің
құқықтық мәртебесіне ғылыми тұрғыдан сипаттама беруде қазақстандық
процессуалист ғалымдардың орны ерекше. Сонымен қатар құқық қорғау
органдарының тәжірибелі мамандары ғылыми журналдар мен ақпарат құралдарында
келтірген пікірлері де тергеу саласы мен тергеушінің сипатын, құқықтық
өкілеттігін жетілдіруде айрықша маңызға ие болды. Зерттеу жұмысы теория мен
практикалық материалдар негізінде ықшамдалған мәліметтер жиынтығын
талдайды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты қылмыстық
іс жүргізу құқығы саласында терегуші институтының мәнін ашу, тергеуші
тұлғасына құқықтық, психологиялық, әлеуметтік тұрғыдан сипаттама беру,
қылмыстық іс жүргізудегі әдістемелік базаны жетілдіру болып табылады. Осы
мақсатта келесідей міндеттерді шешу көзделеді:
- тергеушінің қылмыстық іс жүргізудегі құқықтық мәртебесін талдау;
- тергеушінің жеке іс жүргізудегі құқықтарын талдау;
- тергеу органының құрылымын талдау;
- тергеуші көзқарасының ұғымы мен мәнісін талдау;
- тергеуші көзқарасының қалыптасу механизмін талдау;
- тергеушінің процессуалдық функцияларына жалпы сипаттама жасау.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік базасы. Дипломдық жұмысты жазу барысында
жалпы қоғамдық ғылымдарға ортақ әдістер: анализ, синтез, диалектикалық т.б.
қолданылды. Сонымен қатар, жұмыста нақты ғылыми әдістер заңи саралау,
салыстырып талдауға өз кезегінде орайлы пайдаланылды.
Автор диплом жұмысын жазу барысында заң ғылымының белгілі өкілдері Ағыбаев
А.Н., Алауханов Е.О., Ақпарова Р.Н. Әлиев М.М., С.З. Зимановтың,
С.С. Сартаевтың, С. Өзбекұлының, Н. Өсеровтің, Ғ.С.
Сапарғалиевтің, Т.М. Баймахановтың, А.С. Ибраеваның т.б. еңбектеріне
арқа сүйеді.
Сонымен қатар, жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының Ұлттық
ғылым академиясының кітаптары, мерзімдік басылымдардағы тақырыпқа қатысты
мақалалар пайдаланылып негізге алынған болатын.
Зерттеу объектісі. Зерттеу жұмысының негізгі объектісін тергеушінің
құқықтық мәртебесінің ерекшеліктері, оның институттарының қалыптасуы мен
дамуы құрайды.
Зерттеу жұмысының пәнін тергеушінің құқықтық мәртебесін анықтайтын
құқықтық қатынастар жиынтығы құрайды.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы. Зерттеу нәтижелерін еліміздің жоғарғы
оқу орындарындағы заңтану мамандығындағы қылмыстық іс жүргізу құқығы,
қылмыстық сот өндірісі т.б. арнайы курстар бағдарламасын дайындауда
пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс реферат, глоссарий, кіріспе, екі
бөлім, алты параграфтан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1. ТЕРГЕУШІНІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДІҢ ҚАТЫСУШЫСЫ РЕТІНДЕГІ ҚҰҚЫҚТЫҚ
МӘРТЕБЕСІ
1.1. Тергеушінің іс жүргізудегі құқықтық мәртебесі.
Тергеушi - өз құзыретi шегiнде қылмыстық iс бойынша алдын ала тергеудi
немесе сотқа дейінгі жеңілдетілген іс жүргізуді жүзеге асыруға уәкiлеттiк
берiлген лауазымды адам: iшкi iстер органдарының тергеушiсi, ұлттық
қауiпсiздiк органдарының тергеушiсi және қаржы полициясы органдарының
тергеушiсi.
Тергеушi қылмыстық iс қозғауға, ол бойынша алдын ала тергеу жүргiзуге
құқылы. Істiң жағдайын жан-жақты, толық және объективтi зерттеуге барлық
шараларды қолдануға, оның қылмыс жасағандығын көрсететiн жеткiлiктi
дәлелдер жиналған адамдарға қатысты айыпталушы ретiнде тарту, айып тағу,
жолын кесу шарасын таңдап алу, айыптау қорытындысын жасау жолымен қылмыстық
iзге түсудi жүзеге асыруға мiндеттi.
Тергеушi алдын ала тергелуi мiндеттi iстер бойынша анықтау
органдарының заңда көзделген жағдайда кезек күттiрмейтiн тергеу әрекеттерiн
орындауын күтпей-ақ iстi кез келген сәтте iс жүргiзуге қабылдауға және оны
тергеуге кiрiсуге құқылы.
Заңда прокурордың санкциясын немесе соттың шешiмiн алу көзделген
жағдайларды қоспағанда, тергеудiң бағыты мен тергеу iс-әрекеттерiн жүргiзу
туралы барлық шешiмдi дербес қабылдайды және олардың заңды және уақтылы
атқарылуы үшiн толық жауапты болады. Тергеушiнiң қызметiне заңсыз араласу
қылмыстық жауаптылыққа әкеп соқтырады.
Тергеушi тергеудегi iс бойынша прокурордың нұсқауларымен келiспеген
жағдайда ол жөнiнде жоғары тұрған прокурорға шағымдануға құқылы.
Өз тергеуiндегi iстер бойынша анықтау органдарының тергелiп жатқан
iске қатысты жедел iздестiру материалдарымен танысуға, осы Кодекете
белгіленген тәртіппен осы іске қосу үшін оларды сұратып алуға, анықтау
органдарына жазбаша, атқару үшiн мiндеттi iздестiру және тергеу iс-
әрекеттерiн жүргiзу туралы тапсырмалар мен нұсқаулар беруге және олардан
тергеу iс-әрекеттерiн жүргiзуге жәрдемдесудi талап етуге құқығы бар.
Бірқатар ғалымдардың пікірлерін қарастырып, олардың әрқайсысына біздің
көзқарасымызды білдірігенен кейін, жоғарыда айтып өткендей бұл
категориялардың іс-жүргізушілік-құқықтық мәртебесіне көңіл аударғанды жөн
көріп отырмыз. Ең біріншіден, құқықтық мәртебенің не екенін, оның
әлементтерін еске түсірейік. "Мәртебе" этимология мағынасында - бұл
субъектінің "құқықтық жағдайы, қалпы". Яғни, егер құқықтық мәртебені тұлға
мен қоғамның, азамат пен мемлекеттің, индивид пен басқа индивидтің өзара
қатынасын көрсететін белгілер жүйесі ретінде кең мағынада қарастырсақ ",
онда адамньщ қоғамдағы шынайы жағдайын заңи түрде анықтайтын, сипаттайтын,
кепілдейтін, бекітетінінің барлығы құқықтық немесе занды мәртебені құрайды
[1, 53 б.]. Құқықтық мәртебенің әлементтерін Ү.Ө.Нұрмашев аса
шеберлікпен сипаттап өтеді. Ол, басқару органдарының құқықтық мәртебесін
талдай отырып, олардың мемлекеттік органдардың жалпы жүйесінде орнын,
түрін, белгілеуін, сипатын анықтайтынның барлығы мәртебенің сипатын
құрайтынын айтты [2, 103 б.] Құқықтық мәртебеге:
- ресми атауы;
- құрылу тәртібі мен тәсілдері;
- аумақтық қызметі;
- қызметтің мақсаттары;
- міндеттер мен функциялар;
- нақты билік өкілеттіктерінің көлемі мен сипаты;
- қызметтің нысандары мен әдістері;
- органдағы ведомстваға қарасты мәселерді шектеу тәртібі;
- жауапкершілік;
- органды қаржыландырудың қайнар көздері;
- заңды түлғаыың құқықтарының бар-жоқтығы;
- белгілі бір қүрылымға ие болу құқығы және міндеті;
- мемлекеттік рәміздерді пайдалану құқығы және міндеті жатады. Мәртебе
қызметінің мазмұнын сипаттайтын әлементтерге, яғни мақсаттарға,
міндеттерге, функцияларға, нақты билік өкілеттіктеріне және жауапкершілікке
ерекше назар аудару керек. Бұл әлементтер құқықтық мәртебенің өзегі больш
табылады.
Сонымен қатар, анықтау органдарының құқықтық мәртебесінің әлементтері
қатарына олардың қылмыстылық пен күресті жүргізетін басқа да мемлекеттік
органдармен және азаматтармен процессуалдық қарым-қатынасын жатқызамыз. Бұл
мәселелерді ұғып алғаннан кейін, құқықтық мәртебенің бұл элементтерін ең
біріншіден, анықтау органына қатысты қолданайық. Анықтау органының
мақсаттарын сөз еткенде, олардың іс жүргізу зандылығында көзделмегендігін
ескерген жөн. Бұл іс жүргізу заңдылығындағы тағы бір кемшілік. Ол заң
ғылымында "мақсаттар" және "міндеттер" түсіністерінің теңдестіріл-
гендігімен түсіндіріледі. Логика тұрғысынан алып қарағанда қылмыстық іс
жүргізудің міндеттері (ҚР ҚІЖК, 8-бап) осы қылмыстық іс жүргізудің жалпы
мақсаттарынан тікелей шығу керек және шығады, ал қылмыстық іс жүргізудің
мақсаттары өз кезегінде қылмыстық сот ісінің жалпы бағыттарын анықтайды.
Қылмыстық іс жүргізудің мақсаттары болып іс бойынша ақиқатқа жету және
жазаны жүзеге асыру табылады және соған сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізу
органдарының алдына ҚР ҚІЖК 8-бабымен міндеттер қойылады. Анықтау органының
сотқа дейінгі қызметпен айналысатынына байланысты, оның міндеттері жалпы
міндеттерден, ( ҚР ҚІЖК, 8-бап) қылмыстық іс жүргізудің кейбір қағидаларыан
және дәлелдеуге жататын мән-жайлардан (ҚР ҚІЖК, 117-бап) шығады. Олар
төмендегідей:
-қылмыстарды тез және толық ашу, оларды жасаған адамдарды әшкерелеу
және әділ қылмыстық жазаға тарту;
ісгің мән-жайын объекшвті, жан-жақты және толық зерттеп, қылмыстық занды
дұрыс қолдану;
азаматтарды заңсыз айыптау мен соттаудан қорғау, заңсыз айыпталған немесе
сотталған жағдайда толық ақтауды қамтамасыз ету;
дәлелдемелерді табу мен бекіту негізінде оларды қылмыстық іс жүргізуде
және сотта қолдану үшін алғышарттар жасау;
қылмыспен келтірілген зиянның бар-жоқтығын анықтау, бар болған жағдайда,
оның мөлшерін анықтау және оны қалпына келтіру бойынша шаралар қабылдау;
қылмыстың алдын алу мен оны жасауға итермелеген жағдайларды анықтау, оларды
жою;
занды және дәлелді түрде айыпталушы ретінде жауапқа тарту;
зандылық пен құқық тәртібін нығайту;
құқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыру.
Анықтау органдарының функцияларын жалпы 3-ке бөліп қарауға болады:
әкімшілік, тергеу және жедел іздестіру. Бірақ, соңғысын барлық анықтау
органдары бірдей жүзеге асырмайды. Оның себебін біз жоғарыда толық
түсіндіріп кеткен болатынбыз. ҚР ҚІЖК 65-бабында анықтау органдары
мемлекеттік мекемелер мен бас-шылар деп бөлінген, ал мемлекеттік
мекемелердің өздері оны басқаратын басшыдан және лауазымды тұлғалардан
тұрады. Демек, олар қылмыстарды тергеуге бағытталған іс жүргізу қызметі мен
басқа қызметтерді атқарады.
Қылмыстық істі қозғау сатысы қылмыстық ісжүргізудің бастапқы сатысы
болып табылатындықтан онда қылмыстық істі қозғау немесе қозғаудан бас тарту
туралы маңызды мәселелер шешіледі. Осы мәселелер қарапайым көрінгенмен,тек
аталған сатыда тұрған мәселелерді дұрыс шешу арқылы ғана алдын ала
тергеудің сапасын және тиімділігін арттыруға болады [3, 37 б.].
Қылмыстық істі тергеуді ұзартты, себебі, алдымен арыздарды тексеруге,
кейін тергеу жүргізуге көп уақыт кетіп, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтары шектелінді, ал тергеу қорытындысы тексеру нәтижелерімен
анықталынды.
Осындай әдістің заңдылықты бұзуға әкелетіндігі алдын ала прокурорлық
тексеріс және материалдарды толыктыруды прокурордың өзі жүзеге асыруы қажет
жөне оның мақсаты қылмыс жасаған тұлғаны анықтау мен дәлелдемелерді жинау
және тексеру емес, керісінше қылмыстық істі қозғау үшін негіздерді анықтау
болуы қажет.
1958 жылы Қылмыстық іс сот ісін жүргізу негіздері жөне ҚазКСР ҚІЖК
қылмыстар туралы бастапқы мәліметтерді тексеруі алғаш рет бекітілді. ҚазКСР
ҚІЖК 83-бабына сәйкес, қылмыс белгілері туралы нақты мәліметгер болған
кезде ғана іс қозғалуға жата-ды деп белгіленген болатын. Қылмыстық істі
қозғау үшін қажетті негіздердің бар екендігін тану үшін алдын ала тексеру
жүргізілді. ҚазКСР ҚІЖК 85-бабына сәйкес, келіп түскен арыздар мен
шағымдар бойынша қажетті қосымша материал-дар мен құжаттар сұратылады және
тұлғалардан түсіндірмелер алынады.
Дегенмен аталған заңда алдын ала тексеру іс әрекеттері толык
реттелмегендіктен жөне осы кезендегі тергеу органдарының міндеттері анық
белгіленбегендіктен қылмыстық іс бойынша заң бұзушылықтар орын алып отырды.
Сондықтан Қазақстан Республикасы Қылмыстық істер жүргізу кодексін дайындау
барысында бұрынғы заңда орын алған кемшіліктер ескерілді. Бірақ жана занда
да өз шешімін таппай отырған біркатар мөселелер бар. Мәселен, ҚР ҚІЖК 177-
бабынын 2 тармағына сәйкес, қылмыстық іс қозғауға қылмыстық іс бойынша іс
жүргізуді болдырмайтьш мән-жайлар болмай, қылмыс белгілерін көрсететін
жеткілікті деректердің болуы негіз болып табылады, - делінген.
Ал ҚР ҚІЖК 184-бабына сәйкес, қылмыс туралы арыз немесе хабар бойынша
шешім ол түскен күннен бастап үш тәуліктен кешіктірілмей қабылдануға тиіс.
Қажет болған жағ-дайда косымша мөліметтер алу, құжаттарды немесе өзге
материаддарды талап ету үшін... бұл мерзім ұзартылуы мүмкін, -делінген.
Ал қажетті мәліметтер, қажетті құжаттар, қажетті материалдар мен
езге де материалдар деген не, талап ету деген нені білдіреді, қандай
тұлғаның түсіндірмелерін алуға болады? Міне, осындай сұрақтарға заң жауап
бермейді. Ал оларды әр түрлі сипатта түсіндіру теориялық дауларға әкеп
соқтырды және тергеу-прокурорлық тәжірибесіне кері әсерін тигізді.
Сондықтан қылмыстық істі қозғауда әлі де шешілмеген мәселелер бар. ҚР
ҚІЖК 184-бабы қажетті мәліметтерді, материалдарды талап ету және
түсіндірмелер алу мүмкіндігін белгілей отырып, аталған тексеру іс
әрекеттерін жүргізу тәртіптерін реттемейді. Заң тексеру іс әрекеттерін
жүргізудің кажетті жөне мүмкін болатын нақты жағдайларын анықтамай отыр:
тексеру іс әрекеттеріне қатысатын тұлғалардың шеңберін анықтайтьш нормалар
жоқ, тексеру іс-әрекеттеріне қатысушы тұлғалардың құқықтары мен
бостандықтарының да кепілдіктері жоқ. Сондықтан қазіргі кезде қылмыстық
істі қозғау кезіңце тексеру іс әрекеттерін реттейтін нақты тұжырымдалған
нормалар қажет.
Жалпы қылмыстық сот ісін жүргізу саласында тергеу органы бастығының
жауапкершілігін шартты түрде екіге бөлуге болады:
алдын ала тергеу міндетті қылмыстық істер бойынша анықтау органы бастығының
жауапкершілігі (ҚР ҚІЖК 200-бабы);
алдын ала тергеу міндетті смес қылмыстық істер бойьшша анықтау органы
басғының жауапкершілігі (ҚР ҚІЖК 285-бабы).
Алайда біздің қарастыратынымыз анықтау органы бастығының алдын ала
тергеу жасалуға міндетті қылмыстық істердің заңдылығы, уақтылығы мен
негізділігі үшін жауапкершілігі. Сол себептен оның осы қылмыстық істерді
тергеу бойынша іс жүргізу заңында және аталған нұсқауда көзделген
өкілеттіктерін қарастыруды жөн көреміз. Олар төмендегідсй:
қылмыс туралы арыздар немесе хабарларды қабылдау, тіркеу, қарау және
шешудің заңдылығын, уақтылығын, негізділігін қамтамасыз ету;
қылмыстың белгілері мен оны жасаған адамдарды анықтау, қылмыстарды
болдырмау және жолын кесу мақсатында кажетті қылмыстық іс жүргізу және
жедел іздестіру піараларын қолдануды ұйымдастыру;
алдын ала тергеу органдарының тергеуіне жататын арыздар не хабарлар
бойынша қылмыстық істі козғау және кейінге калдыруға болмайтын тергеу
әрекеттері мен жедел іздестіру шараларын жүргізу жөнінде кешіктірмей тергеу
органын хабардар етуді қамтамасыз ету;
қылмыстық істің; алдын ала тергеу сатысында: кезек күттірмейтін тергеу
әрекеттерін жүргізуді қамтамасыз ету; прокурордың, тергеушінің
тапсырмаларын, оның ішінде жекелеген тергеу және өзге де әрекеттер жүргізу
туралы және жәбірленушілсрді, куәлсрді, қылмыстық сот ісін жүргізугс
қатысушы басқа да адамдарды қорғау шараларын колдану туралы тапсырмаларын
орындауды ұйымдастыру; соттың тапсырмаларын орындауды ұйымдастыру;
анықтаушылардың тергеу органынан басқа қызметтер мен болімшелерімен өзара
әрекет етуі ұйымдастыру,
анықтау бағытының ақпараттық-талдау жұмысын ұйымдастыру, анықтау бөлімдері
жұмысының тиімділігін көтеру үшін шаралар кабылдау, алдыңғы катарлы
тәжірибені, қылмыстарды тергеудін дамыған әдістерін жалпылап, енгізу;
қызметтік дайындық жүйесінде анықтау өндірісінің сұрақтары бойынша сабақты
тергеушілердің, прокуратура, сот органдары қызметкерлерінің, ғалымдардың,
мамандардың катысуымен жүргізуді үйымдастыру;
анықтаушыларды қызметтік бөлмелермен, іс жүргізу бланкілермен, құрал-
сайманмен, көлікпен, техника және байланыс құралдарымен қамтамасыз ету және
т. б.
Анықтау органы бастығының тергеудің заңдылығы мен уақыттылығы,
негізділігі бойынша жауапкершілігі, оның шегі тікелей осы өкілеттіктер
жиынтығынан шығады. Осы орайда оның жауапкершілігінің шегін анықтаудан
бұрын, жауапкершілік, заңдылық, уақыттылық, негізділік категорияларының
түсініктерін анықтап алайық.
Құкықтық теорияда заңдық жауапкершіліктің сан алуан түрлері бар. Олар:
тәртіптік, әкімшілік. қылмыстық, қылмыстық іс жургізушілік, азаматтық-
кұкықтық, және тағы баска жауапкершілік. Олардың бәріне ортақ табылатын
жауапкершілік сөзі. Олай болса, ең біріншіден, жалпы жауапкершілік
дегеніміз не?
Ю.Н.Белозеровтің көзқарасы бойынша жауапкершілік адамның мінез-құлқын
қоғамдық қатынастардың жүйесімен келістірудің әлеуметтік қажеттілігінен
туады, ол адамнын тиісті жүріс-тұрысының шегі, оның қоғам алдында өзінің
жүріс-тұрысы және есеп беруі, тұлғаның болып жатқан үдсрістерді түсінуі
кабілеті және өз әрекетгерінің немесе әре-кетеіздігіиің нәтижесінде
туындауы мүмкін салдарларын ескеруі болып табылады [4, 33 б.].
Анықтау органы бастығының қылмыстарды тергеу саласындағы кызметін
зерттейтін болған соң, бізді кызықтыратыны оның іс жүргізушілік
жауапкершілігі. Бұл ретте осы заңдык жауапкершілікті екі аспектіде
қарастыруға болады: біріншіден, анықтау органдарының жауалкершілігі;
екіншіден, анықтаушылардыд, анықтау органы бастығының жауапксршілігі. Егер
анықтау органы іс журпзушілік жауапкершілікті көтерсе, анықтаушылар мен
анықтау органының бастығы лауазымды тұлғалар ретінде тәртіптік, қылмыстық-
құқықтық жауапкершіліктердің субъектілері болуы мүмкін. Осыған байланысты
А.С.Кобликовтың айтқан пікіріне қосыламыз: Жауапкершілікті тек материалдық-
құқықтық нормалардың орындалуына ғана бағыттау қылмыстық іс бойынша
объсктивті шындыққа жету, құкық бұзушылыкка айыпталатын тұлғаның кұқықтары,
бұл-тармау шараларын қолдалудың дәлелділігі, мемлекеттік мәжбүрлеуді
қолдану кезінде кателерді жоюдың құқыктық тәсіллері сияқты кепілдіктерді
сақтайтын ауқымды құкықтық институттарды қараусыз қалдырады [5, 266 б.].
Яғни анықтау органы тергейтін қылмыстық істер бойынша анықтау органының
бастығы анықтаушылармен қатар іс жүргізушілік жауапкершілікті толык көлемде
көтеруі тиіс деген тұжырым шығады. Соңғысы іс жүргізу заңмен белгіленген
анықтаушылар мен анықтау органы бастығының арасындағы айрықша іс
жүргізушілік катынастарға байланысты (тергеушінің тапсырмалар мен
нұсқауларды анықтау органының атына жолдауы, анықтау органы бастығының
анықтаушылардың іс бойынша қабылдаған көптеген іс жүргізу шешімдерін
бекітуі). Басшыны бұл жағдайда топтың' кызметіне жауапты болатын кепіл
беруші ретінде қарастыруға болады. Ол өзінің билігі мен беделін пайдаланып,
топтың қызметіне бақылауды жүзеге асырады [6, 60 б.].
Б.Төлеубекова іс жүргізушілік жауапкершілік түсінігін мемлекеттік
органдардың мәжбүрлеуімен тығыз байланыстырады. Оның пікірінше, жазалаушы
сипатқа ие болған қылмыстық жауапкершілікке қарағанда, іс жүргізушілік
жауапкершілік, бұзылған қарым-қатынастарды қалпына келтіруге арналған [7,
218 б.]. Прокурор тергеушінің заңсыз шешімінің күшін жоя отырып, құқықтық
қатынастардың тиісті тәртібін қалпына келтіреді. Ал заңсыз, дәлелсіз шешім
қабылдаған тергеуші осының салдарынан белгілі бір құқықтарды жоғалтады. Бұл
жағдайда қылмыстық іс жүргізушілік жауапкершілік, тергеушінің, прокурордың
нұсқауын орындаудан тұрады. [8, 264-265 б.]. Олай болса, қылмыстық іс
жүргізушілік жауапкершіліктің пайда болуының негіздері болып лауазымды
тұлғалардың, ал жеке алғанда, анықтау органы бастығының қылмыстық сот ісін
жүргізу бойынша өз міндеттерін тиісті түрде, дұрыс орындамауы табылады.
Сонымен, анықтау органы бастығының іс жүргізушілік жауапкершілігі деп
қылмыстық сот ісін жүргізу бойынша заңмен берілген өкілеттіктерді тиісті
түрде жүзеге асырмау негізінде пайда болған заң бұзушылықтар мен тергеу
қателерін жоюға және сонымен бірге азаматтардың бұзылған құқықтарын калпына
келтіруге бағытталған институтты айтамыз. Бұл ретте іс жүргізушілік
жауапксршілік тек материалдық-құқықтық нормалардың орындалуын ғана емес,
сондай-ақ іс жүргізушілік қатынастар арқылы бұзылған, өзінде іс жүргізу
кепілдіктерін біріктіретін құқықтық институттардың қалпына келтірілуіндс
көздейді.
Ал заңдылық, уақтылық дегеніміз не? Заңдылық деп тар мағынада қоғамдық
қатынастардың, соның ішінде іс жүргізушілік катынастардың барлық
субъектілерінің кұқық нормаларын мүлтіксіз және дәл сақтауы мен қолдануын
айтамыз. Заңдылық қағидасы коғамдық қатьнастардың барлық салаларын
қамтитындықтан, оның мәні мен маңызы ерекше зор екені түсінікті. Қылмыстық
сот ісін жүргізу саласында заңдылықтың сақталуы — қылмыстық істі мәні
бойынша сотта қарау кезінде әділ шсшім шығарудың кепілі.
Қылмыстық іс бойьшша тергеудің уақтылығы деп қылмыс туралы арыздар мен
хабарларды қараудан бастап, қылмыстық іс сотқа жіберілгенге дейінгі
сатыларда іс бойынша жүргізілетін әрекеттердің белгілі бір мерзім ішінде
орындалуымен шектелуін айтамыз. Әрине. соңғы сатыларында да уақтылық
категориясы қолданылады. Бірақ біздің зерттеуге тек сотқа дейінгі сатылар
кіретіндіктен, біз оны қарастырмаймыз. Мысалы, уақтылы қозғалмаған
қылмыстық іс заңдылықтың сақтамау, бұзу болып табылады, бірақ, бұл мән-жай
аталған түсініктердің бір-біріне ұқсас келетінін білдірмейді. Өйткені
заңдылық түсінігі өзінің мазмұны мен маңызы бойынша кең.
Сондай-ак, қылмыстық іс бойышда қабылданған іс жүргізу шешімдері
заңды. уактылы болумен қатар, негізді болуы тиіс. Олай болса, іс жүргізу
шешімдерінің негізділігі деп қылмыстық іс бойынша қабылданған кез келген
шешімнің жеткілікті негіздерге, дәлелдер жиынтығына сүйеніп шығарылуын
айтамыз.
Жоғарыда айтылған категориялар түсініктерін анықтап алумен катар,
анықтау органы бастығының іс жүргізушілік жауапкершілігінің мазмұны мен
шегін белгілеу маңызды болып табылады. Ол үшін оның жоғарыда аталып кеткен
өкілеттіктерін нақты әрі толық қарастыру қажет. Алдын ала тергеу міндетті
болып табылатын істер бойынша анықтау органы бастығының жауапкершілігі
келесідей өкілеттіктер жүйесінен анықталады: қылмыс туралы арыздарды немесе
хабарларды қабылдау, тіркеу, қарау, тексеру, шешу; қылмыстық істі қозғау:
алдын ала тергеу сатысында кейінге калдыруға болмайтын тергеу әрекеттерін
жүргізу; істі тергеушіге бергеннен кейін тергеушінің тапсырмалары мен
нұсқауларын орындау; қылмыс жасаған тұлға табылмаған жағдайда өз еркімен
жедел іздестіру шараларын жүргізу; қажет жағдайда тергеушінің талабы
бойынша анықтау органының жәрдемдесуі.
1.2. Тергеушінің жеке іс жүргізудегі құқықтары (ұғымы мен шегі).
Қылмыстық істі қозғау сатысында - қылмыстық ізгс түсу органдарының,
жасалған немесе дайындалып жатқан қылмыстар туралы арыздарға немесе
хабарларға дереу көңіл аударуды қамтамасыз ету мен олар бойынша тергеудің
қажеттілігі не сотта шешілуі туралы шешімдерді қабылдау міндеті қойылады.
Сондай-ақ бұл сатыда қабылдап алынған қылмыс туралы арыздар мен хабарларды
тексеру арқылы қылмыс болып табылмайтын немесе коғамда мүлдем орын алмаған
оқиғаның тергелуіне жол бермеу мәселесін шешу қажет. Осы және бірқатар
басқа сұрақтардың дұрыс шешілмеуі заңдылықтың өрескел бұзылуын білдіреді.
Сол себептен қылмыс туралы арыздарды немесе хабарларды қабылдап алған
кезден-ақ оларды тексерудің шегін белгілеудің маңызы зор. Тексеру барысында
қылмыс туралы акпарат алудың шеңбері шексіз. Ол қылмыс құрамының барлық
әлементтерін себептейтін. қылмыстық істі қозғау үшін жеткілікті
мәліметтердің ашылуына дейінгі кезеңде алынады [9, 125 б.] Біз бұл
көзқараспен келіспейміз. Оның себебі, біріншіден, қылмыстық іс жасаған
тұлғаның табылмауы жағдайында да қозғалады. Екіншіден, біздің ойымызша,
заңда қылмыстық істі козғау мерзімі белгіленген, сондықтан тексеруді қылмыс
құрамының барлық белгілері (қылмыс жасаған тұлғаны анықтап табу жөнінде)
анықталғанға дсйін созу негізсіз әрі заңсыз. Осы беттен тексерудің шегін
белгілеу ерекше маңызды.
Үшіншіден, тексерудің шегін белгілемеу алысқа апаратын салдар
тудыруы мүмкін:
• қылмыстың жолы уақтылы кесілмейді, қылмыскердің өз мақсатын аяғына
дсйін жеткізуге объективті мүмкіндіктер туады;
• қылмыстық әрекеттер салдарының алдын алмау;
• тергеудің тексерумен ауысуы;
қылмыстық істің негізсіз қозғалуы, тағы сол сияқты, яғни зандылықтың қатаң
бұзылуына алып келеді.
Қылмыстық істі қозғау сатысында қылмыс туралы арыздарды немесе
хабарларды қарау анықтау органдары қызметінің маңызды бөлігін құрайды.
Алайда полция жұмысынын осы түрі көптеген онжылдықтар ішінде қатаң
сөгіс алуда. Жылдан жылға қылмыстарды тіркеуден және есепке қоюдан жалтару,
қылмыстық істі қозғаудан негізсіз бас тарту тәжірибесі орын алуда. Айталық,
2004 жылы ішкі істер органының облыстық және көліктегі ішкі істер бас
баскармасы (бұрынғы атауы) ішкі істер басқармасы жүргізген ведомстволық
тексерулердің нәтижесінде бұрын тіркелмеген 1340 қылмыс табылып, есепке
қойылған, олар 2003 (469) жылмен салыстырғанда 1,5 есе көп. Осыған
байланысты 2004 жылы есепке алу тіркеу тәртібін бұзғаны үшін 2183 110
қызметкері жауапқа тартылған, олардың ішінде 391 басшы, 24 қызметкер
лауазымдық кызметтерінен босатылған, 9-ы жұмыстан шығарылды, 2 қызметкер
қылмыстық жауаптылыққа тартылды.
Дегенмен қылмыстық ізгс түсу органдары жұмыстың көрсеткіштерін
көтеру жәнс қылмыстылықты жалған тұрақтандыру мақсатында қылмыстарды
тіркеу бойынша неше түрлі заңсыз әрекеттер жасап, оларды есепке қоюдан
жасыруды орі қарай жалғастыруда. Бұл ең бастысы, қылмыстық ізгс түсу
органдарының белгісіз қылмыстарды ашумен айналысқысы келмейтіндіктерімен
түсіндіріледі. Мәселен, прокурорлык тексеру мәліметтеріне жүгінсек, 2004
жылы 2916 қылмыс анықталып, есепке қойылған. Бұл көрсеткіш 2003 (2006)
жылға қарағанда 45,4% көп, олардың ішінен 1168 іс (40%) сотқа жіберілген.
Тіркелмеген қылмыстардың ең көбі ішкі істер органдарында (2753) орын алған.
Қылмыстық істі козғау сатысында мемлекеттік органдар, лауазымды
тұлғалар жәнс азаматтар арасында іс жүргізушілік қатынастар пайда болып,
анықтау органдарының тергеу органымен, сондай-ақ 110 басқа қызметтерімен
және өзге мемлекеттік органдар.мен өзара әрекет етуі де басталады. Алдын
ала тергеу жүргізу міндетті істер бойынша сотқа дейінгі іс жүргізу, соның
ішінде қылмыстық істі қозғау заң бойынша анықтау органдары деп аталатын
мына органдарға жүктеледі (штаттық анықтаушылардан басқа): полиция
учаскелік уәкілі; қылмыстық полиция қызметкерлері; есірткі саудасына қарсы
күрсс бөлімшелері; жол полициясы; әкімшілік полиция, көш-қон, табиғатты
қорғау және мал дәрігерлік полиция бөлімшелері; әскери және арнайы полиция
бөлімшелері. Штаттық анықтаушылардан басқа, осы аталған анықтау органдарына
алдьш ала тергеу міндетті болып табылатын қылмыстар туралы арыздар немесе
хабарлар бойынша қылмыстық істі қозғау, кейінгі қалдырылмайтын тергеу
әрекеттерін жүргізу және т. б. құқыктар заң мен берілген. Аталған анықтау
органдарының кез келгені шығарған қылмыстық іс қозғау туралы қаулыны
анықтау органының бастығы бекітуге міндетті, басқа жағдайда оның күші
болмайды, яғни ол заңсыз болып саналады. Бұл қылмыстық істі қозғау
құқығынын анықтаушыға емес, анықтау органына берілу ережесінен тікелей
шығады: Анықтаушы алдын ала тергеу міндеті қылмыстық істер бойынша
кідіртуге болмайтын жағдайларда анықтау органы бастығының тапсырмасы
бойынша қылмыстық істі козғауга міндетті (ҚР ҚІЖК 67-бабы, 4-белігі).
Қылмыстық істердің көпшілігін анықтау органдары зандылықты сақтай
отырып козғайды. Алайда тәжірибеде қылмыстық істі негізсіз, заңсыз қозғау
жағдайлары әлі де болса кездеседі. Олар негізінен қылмыстар туралы
материалдарды дұрыс тексермеудің салдарынан болады. Осы орайда қылмыстар
туралы арыздарды немесе хабарларды тексеруге мынадай талаптар қойылады: 1)
тергеу әрекеттерін жүргізуге рұқсат бермеу; 2) тексеруді заңмен белгіленген
мерзімде жүргізу; 3) тексеруді мейлінше аз әрекеттерді жүргізумен шектеу;
4) алдын ала тексерудің мәліметтерін жария етпеу; 5) тексеру әрекеттерін
жоспарлау.[9,30] Соның ішінде маңызды кейбіреуін ғана қарастыралық.
Тергеу әрекеттерін жүргізуге рұқсат берілмеу іс жүргізу заңында
тікелей белгілснген. К,Р ҚІЖК 184-бабына сәйкес қылмыстық істі козғауға
дейін тек оқиға болған жерді карау, сараптама жүргізу сиякты тергеу
әрекеттері жүзеге асырылады. Оқиға болған жерді қарау срсжслсрі ҚР ҚІЖК 221-
223-баптарында, ал сараптаманы тағайындау тәртібі мен жүрпзу ережслері ҚР
ҚІЖК 242-248, 251, 254-баптарында белгіленген. Қылмыстар туралы арыздарды
немесе хабарларды тексеру боиынша басқа тергеу әрекеттерін жүргізу заңмен
белгіленбеген және оған рұқсат берілмейді.
ҚР ҚІЖК 184-бабы бойынша қылмыстар туралы арыздарды немесе хабарларды
тексерудің мерзімі 3 күн, ал қажет және ерекше жағдайларда бұл мерзімді
анықтау органы бастапқыда 10 тәулікке дейін және бір айға дейін ұзартуы
көзделген. Анықтау органы бастығына берілген бұл құқық оның қылмыстық істің
заңды және дәлелді қозғалуына анықтаушымен қатар жауапты болатынын
айқындайды. Қылмыстық істі қозғау сатысында өндірісті жеделдету, сондай-ақ
қылмыстар туралы арыздар немесе хабарларды шешу бойынша ведомстволық
бақылауды күшейту мақсатында тексеруді он күн мерзімде жүргізу туралы
шешімді атқарушы емес, арызды (хабарды) қабылдап алған органның басшысы
қабылдау қажет. Мұндай ереже орьндаушыларды тәртіпке салып, олардың
еңбектерінің белсенді болып ұйымдастырылуына өз септігін тигізеді [10, 80
б.].
Бұл мерзімдер арыздың немесе хабардың анықтау органдарында түскен
сәтінен бастап есептеледі. Ал тексеруді мейлінше аз әрекеттер жүргізумен
шектеу туралы айтсақ, оның көлемі қылмыс туралы арызда немесе хабарда
берілген мәліметтерден, қылмыстың қылмыс туралы арызбен немесе хабармен
қоса түскен материалмен анықталады. Қылмыс туралы арызды немесе хабарды
тексерудің көлемі мен шегін анықтай отырып, орындалатын әрекеттердің
тізбегін белгілеу және оларды жоспарлау маңызды. Соңғысы әрине, бірқатар
тексеру әрекеттерін жүргізу кезінде қолданылады.
Тексеруді жүргізу жоғарыда көрсетілгендей, ең бастысы, қылмыстық істі
козғау себептерінің заңдылығын және соған сәйкес негіздердің бар-жоқтығын
анықтау үшін талап етіледі. Қылмыстық істі қозғаудың себептері мен
негіздері ҚР ҚІЖК 177-бабында белгіленген (азаматтардың арыздары, кінәсін
мойындап келу және т. б.). Яғни қылмыстық іс мынандай шарттар болғанда
қозғалады: нақты қылмыс белгілерінің болуы; жасалған қылмыстық шындығында
орын алуы; қылмыстық іс бойьшша іс жүргізуді болдырмайтын мән-жайлардың
болмауы (ҚР ҚІЖК 37-бабы); қылмыс жасаған тұлғаны анықтаудың талап
етілмеуі, яғни қылмыстық іс ол анықталмаған кезде де қозғалады. Қылмыстық
істі қозғау негіздерінің бар-жоқтығын анықтау, іс бойынша іс жүргізуді
болдырмайтын мән-жайларды, яғни қылмыстық істі козғаудан бас тартатын
себептерді анықтаумен тығыз байланысты. Бұл мән-жайлар ҚР ҚІЖК 37-бабында
көзделген (қылмыс оқиғасының болмауы, қылмыс құрамының болмауы, мерзімнің
ескіруі және т. б.). Анықтау органдары қылмыстық істі қозғау мәслесін
шешуде оларды ескеру қажет.
Осы орайда қылмыстық істі қозғаудан бас тарту туралы таңдаулы
материалдармен оқып танысудың 11%-ы олар бойынша жүргізілген тексерудің
толық болмауын көрсетіп және қабылданған шсшімдердің дәлелділігінде күмән
тудырады. Алдын ала іздестіру органдарының тәжірибесінде қылмыстық ісгі
негізсіз қозғаудан бас тарту жағдайлары жылдан-жылға көбсйіп, азаматтардың
ішкі істер органдарына деген сснімін күннен-күнге азайтуда. ҚР Прсзиденті
жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның (бұдан әрі - комиссия) 2004
жылы Қазақстан Республикасьнда адам және азаматтардың құқықтарын сақтау
туралы есеп беру мәліметтеріне қарағанда, барлығы 452420 азаматтың
арыздарын тіркеген, олардың ішінде қылмыстық істі қозғаудан бас тарту да
бар ақтамайтын негіздер бойынша — 7551, жақтардың бітісуі негізінде —
44509, қылмыс құрамынын болмауы нсгізінде — 287249, ал қылмыс оқиғасының
болмауы негізінде — 80823 азаматқа қатысты қылмыстық іс қозғаудан бас
тартылған. Осы бағыт бойынша жүргізілген прокурорлық тексерудің нәтижесінде
1717 (2003 жылы 1041) қаулының күші қылмыстық істі қайта қозғау туралы
қаулы бойынша жойылған, оның ішінде 146-сы ІІО бастамасымен. 110
статистикалық мәліметтерін комиссия мәліметтерімен салыстырсақ, 2004 жылы
проку-рорлар анықтау бағыты бойынша қылмыстық іс қозғаудан бас тарту туралы
282 қаулысы күшін жойған деп көрсетілген. Демек осыдан анықтау және тергеу
органдары жұмысының нәтижелері бойынша жалған статистикалық мәліметтер
беретінін айқындауға болады. Бұлардың барлығы да қылмыстардың ашылу пайызын
көтермслсу үшін жасалған әрскеттер. Қылмыстық істі қозғау бойынша алдын ала
іздестіру органдары қызметінің нәтижелерін талдау және бағалау, оның әлі де
болса жеткіліксіздігін және ойдағыдай болмауын көрсетеді. Бұл рете есепке
алу тіркеу тәртібін күшсйтудс жәнс қылмыстық істі қозғаудан бас тарту
туралы шсшімнің заңдылығы мен дәлелділігіне ведомстволык бақылауды
нығайтуда да ішкі істер органдары бірқатар жұмыс жасаған. Айталық, ҚР ІІМ
2003 жылғы 1 сәуірде Қылмыстық іс қозғаудан бас тарту туралы қаулылардың
дәлелділігі бойынша ведомстволық бақылауды жүзеге асырудың тәртібі жөнінде
нұсқауды қолданысқа енгізу және бекіту туралы №166 бұйрығына өзгертулер
енгізу туралы ҚР ІІМ 2004 жылғы 4 тамыздағы №450 бұйрығына сәйкес,
қылмыстық іс қозғаудан бас тарту туралы қаулыны шығару ксзінде оған
міндетті түрде: тергеушілер, штаттық анықтаушылар шығарған қаулыларға
анықтау және тергеу бөлімдерінің бастықтары немесе орган бастығының тергеу
бойынша орынбасары қол қояды; аыықтауды жүргізу құқығы берілген баска
кызмсттердің қызметкерлері шығарылғандарға ішкі істер органы бастықтарының
орынбасарлары қол қоюға тиіс. Осы бұйрықтың ережелері бойынша анықтау
органы бастығының тек қылмыстық істі қозғаудан бас тарту туралы шешімді
бекітіп кана қоймай, қолтаңба коюы оның сол қаулының заңдылығы мен
дәлелділігі бойынша анықтаушымен қатар жауапты болатынын білдіреді.
Сонымен қатар қылмыс туралы арызды немесе хабарды қарау, тексеру
аркылы оның басқа органның не сотгың тергеуіне жататыны анықталуы мүмкін.
Мұндай кезде анықтау органдары қылмыс туралы альшғал арыз немесе хабар
бойынша қылмыстық, істі қозғамай-ақ, тергеу не соттау рстімен жіберуі
мүмкін, бірақ бұл жағдайда олар қылмысты болдырмау немесе бұлтартпау,
сонымен қатар қылмыстың ізін кесу шараларын қолдануға міндетті.
Қылмысгық іс жүргізу зацьшда қылмыс туралы арызды (хабарды) тергеу по
соттау рстімен жіберу туралы шсшімнің іс жүргізушілік нысаны бслгілснбеген.
Тәжірибеде мұндай шешім арызды не хабарды қараған анықтау органьшың қолхат
толтыруы арқылы ресімделеді. Онда ҚР ҚІЖК 185-бабыпа сілтемс жасалыи,
арыздыц (хабардың) түскен күні көрсетіледі. Қолхатқа анықтау органының
бастығы қол қояды. Бұл ретте қылмыс туралы материалдарды тергеу не сотгау
ретімен жіберу — қылмыстық істі қозгау сатысын томамдайтын шешім бола
алмайды, өйтксні мұндай жағдайда қорытынды шсшімді (қыл-мыстық істі козғау
нс одан бас тарту туралы қаулы) жіберілген материалдарды алатын орган
қабылдайды. 10, 32. Сондықтан көптеген материалдарды жіберуді тез арада
немесе үш тәуліктен аспайтын мерзімдс жүзеге асыру кажет.
Жоғарыда айтылғандарды тұжырымдай отыра, ҚР ҚІЖК 185-бабына сәйкес
анықтау органы қылмыс туралы арызды немесе хабарды қарау, тексеру барысылда
темендегі шешімдердің бірін қабылдайды: қылмыстық істі қозғау туралы;
қылмыстық істі қозгаудан бас тарту туралы; арызды, хабарды тергеу ретімен,
ал жеке айып тағу істері бойынша - сот ретімен беру туралы. Осы шешімдердің
қайсысын болсын қабылдау барысында анықтау органының бастығы қылмыс туралы
материалдармен толық әрі мұқият танысып шығып, олардың заңды және дәлслді
екендігіне көзі жеткен кезде ғана оларды бекітуі қажет.
Тергеушінің тергеуіне жататьн қылмыс туралы арыз немесе хабар бойынша
қылмыстық істі қозғау туралы шешімді заңға сәйкес және қылмыстарды тергеу
дұрыс ұйымдастырылған жағдайда тергеуші шығарады. Ондай кезде қылмыстық іс
бойынша анықтау емес, алдын ала тергеу жүргізіледі және анықтау органы тек
тергеушінің берген жеке тапсырмаларын ғана орындайды. Алайда тәжірибеде
көбінесе тергеушінің қолы бос болмаудың салдарынан, бұл санаттағы арыздар
немесе хабарлар бойынша қылмыстық істі анықтау органдары кейінге қалдыруға
болмайтын тергеу әрекеттерін жүргізеді және ол туралы тергеушіні хабардар
етеді. Соңғысының қажеттілігі тергеушінің кейінге қал-дырылмайтын тергеу
әрекеттерінің орындалуын күтпей-ақ, істі кез келген сәтте іс жүргізуге
кабылдауға және тергеуге кірісу құқығымен түсіндіріледі (ҚР ҚІЖК 64-бабы 4-
белігі) [11, 12 б.].
ҚР ҚІЖК 200-бабының 2-бөлігі бойынша кейінге қалдыруға болмайтын
тергеу әрекеттерін орындағаннан кейін, бірақ іс қозғалған күннен бастап бес
тәуліктен кешіктірмей, анықтау органы істі тергеушіге беруге және бұл
туралы 24 сағаттың ішінде прокурорға жазбаша хабарлауға міндетгі. Яғни
кейінге қалдыруға болмайтын тергеу әрекеттерін жүргізіп үлгермеген жағдайда
да анықтау органы істі тергеушіге уақытында беруге міндетті. Сол сияқты,
керісінше, кейінге қалдыруға болмайтын тергеу әрекеттерін бес тәулікке
жетпей жүргізіп аяқтаса да, істі тергеушіге беруге міндетті.
Кейінге қалдыруға болмайтын тергеу әрекеттерінің басқа тергеу
әрекеттерінен ерекше қоятын бір-қатар белгілері бар: 1) негізгі белгі:
кейінге қалдыруға болмайтын тергеу әрекеттері - бұл негізінен анықтау
органының тергеуіне жатпайтын қылмыстық істер бойынша олардың
өкілеттіктерінің белгілеуге арналған құқықтық институт; 2) оларды
жүргізудің міндеттілігі; 3) осы тергеу әрекеттерінің басқалармен
ауыстырылмауы; 4) дереу, тездетіп жүргізілуі. Заң қылмыстық. істі қозғауға
жәпе қылмыстың ізін анықтау мен бекіту жөніндсгі кейінге қалдыруға
болмайтын тергеу әрекеттерінің тізіміне келесілерді жатқызған: қарау,
тінту, алу, куәландыру, сезіктілерді ұстау мен олардан жауап алу,
жәбірленушілер мен куәлардан жауап алу.
Кейінге қалдырмайтын тергеу әрекеттері іс жүргізу заңымен белгіленген
дәлелдеуге жататын мән-жайларды (ҚР ҚІЖК 117-бабы және кәмелетке толмаған
адамға катысты 481-бабы) толық және жан-жақты анықтау үшін жүргізіледі.
Алайда заң әдебиетінде анықтау органдарының тәжірибеде кейінге калдыруға
болмайтын тергеу әрекеттерін, тек қылмыс жасаған тұлғаларды әшкерелейтін
дәлелдемелерді табу мен бекіту үшін ғана жүргізілетінін және дәлелдеу
нысанына жататын өзге мән-жайларға көңіл аудармайтыны жөнінде дұрыс
көрсстілген. Бұл қылмыстық іс бойынша жиналған материалдардың толық және
жан-жақты болмауына себеп болады. Сондай-ақ іс тергеушіге берілгеннен кейін
кейбір тергеу әрекеттерін қайтадан жүргізудің қажеттілігін тудыруы мүмкін.
Кейінге қалдыруға болмайтын тергеу әрекеттерін жүргізудің тәртібі мен
ережелері жөнінде айтып жатпаймыз. Оның ережелері Қылмыстық іс жүргізу
кодексінде толық белгіленіп, реттелген. Анықтаушылар осы тергеу әрекеттерін
жүргізудің ережелерін қатаң сақтауы қажет. Басқа жағдайда бұл анықтаушылар
әрекеттерінің заңсыздығына, қылмыстық іске қатысушылардың құқықтары мен
бостандықтарының, занды мүдделерінің сақталмауы мен бұзылуына алып келеді.
Тәжірибеде кейінге қалдыруға болмайтын тергеу әрекеттерін жүргізудің
ережелерін бұзу мен лауазымды тұлғалардын оларды жүргізуде заңсыз
әрекеттерді жіберу фактілері аз емес.
Бұл ретте ашылмаган қылмыстар туралы істермен оқып-танысудың 23%
бойынша анықтау органы мен тергеушілер оқиға болған жерді қарауы мен
сезіктіні ұстаудың сапасыз, тінтудің үстірт жүргізілетінін және алудың
уақытында жүргізілмейтінін, ал қажет жағдайда оқиға болған жердің қарауы
кей-кезде мүлдем жүргізілмсйтінін көрсетеді және соңғысы қылмыстық іс
бойынша дәлелдемелердің жоғалуына алып келеді. Сондай-ақ комиссияның 2005
жылғы есеп беру мәліметгеріне карағанда, бұл жылы ҚР 110 ҚР ҚІЖК 132-бабы
тәртібі мен 21684 (2004 ж. - 23394) тұлға, соның ішінде 2004 жылмен
салыстырғанда (33) 29 тұлға (0.13%) заңсыз ұсталған деп танылған, яғни
12,1% кем тұлғалар заңсыз ұсталған. Бұл көрсеткіш анықтау және тергеу
органдарының жұмыс сапасының аз да болса артқанын көрсетеді. Біздің
ойымызша, анықтау және тергеу органдарының жұмыс сапасын құрайтын
көрсеткіштердің бірі - заңсыз ұсталғандар санын одан әрі азайту үшін,
қызметін бағалайтын өлшемдерді қарау қажет. Өйткені қызметін бағалайтын
қылмыстардың ашылу пайызы басты өлшем болғандықтан, оны жасанды көтеру
мақсатында лауазымды тұлғаларды түрлі заңсыз әрекеттер жасауына бірде
болмасын, бірде итермелейді.
1.3. Тергеу органының құрылымы.
Ж
ауап алудың тиімділігі тергеушінің тактикалық арсеналына, сондай-ақ жауап
алудың қатысушысы болып табылатын екі жақтың қасиеттеріне де байланысты.
Жауап алудың қорытындысы, негізінен, жауап алынатын адам тергеушінің іс-
қимылын калай кабылдады және ол оған қалай әсер етті деген мәселеге қатысты
болады. Мәселені толық түсіну үшін, алдын ала тергеу сатысында жүргізілетін
тергеу әрекеттерінің жедел іздеу шараларынан айырмашылығы қандай, соған
тоқталайық.
Қылмыстық іс бойынша тергеу әрекеттері ҚІЖК бойынша жүргізіледі, ал
жедел іздеу шаралары 1994 жылғы 15-к,ыркүйектегі Қазақстан Республикасы
Президентінің Жедел іздестіру қызметі туралы Жарлығы бойынша және осы
айтылған жарлық негізінде қабылданған Ішкі істер министрінің бұйрықтарымен,
нұсқауларымен бекітілген тәртіп бойынша жүргізіледі.
Қылмыстық іс бойынша тергеу әрекеттерін жүргізу нәтижесінде біз тек
қана қажетті мәліметтер жинаймыз. Жедел іздестіру нәтижесінде анықталған
мәліметтер қылмыстық іс бойынша дәлелдеме бола алмайды. Ондай мәліметтер
дәлелдеме болу үшін қылмыстық іс жүргізу заңында белгіленген тәртіп бойынша
анықталуы қажет.
Жедел іздестіру қызметінің нәтижелері ҚІЖК 130-бабына сәйкес
дәлелдемелер жинауды, зерттеуді және бағалауды реттейтін ережелер бойынша
анықталса, қылмыстық іс бойынша дәлелдеме ретінде пайдаланылады. Мәселен,
қылмыс істеді деген сезікпен ұсталған адам қамауда отырып полиция тыңшысына
(агентіне) қылмысты қалай жасағанын, не ұрлағанын, оны қай жерге жасырғанын
айтеа, бұл мәліметтер дәлелдеме болып мынадай жағдайда саналады: жедел-
іздестіру қызметін жүзеге асырушы органға жасырын негізде көмек көрсетуші
адам тікелей қабылдаған нақты деректер, аталған адамнан куә, жәбірленуші,
сезікті (айыпталушы) ретінде жауап алғаннан кейін дәлелдемелер ретінде
пайдалануы мүмкін (16.03.2001 ж. қабылданған ҚР заңы).
Жедел іздестіру жұмыстарын тергеуші емес, қылмысты жедел іздестіру
бөлімінің төтенше уәкілі жүргізеді. Ал қылмыстық іс бойынша тергеу
әрекеттерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 3-5
1 ТЕРГЕУШІНІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДІҢ ҚАТЫСУШЫСЫ РЕТІНДЕГІ ҚҰҚЫҚТЫҚ
МӘРТЕБЕСІ ... ... ... ...6-22
1.1. Тергеушінің іс жүргізудегі құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...6
1.2. Тергеушінің жеке іс жүргізудегі құқықтары (ұғымы мен
шегі) ... ... ... .12
1.3. Тергеу органының
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...18
2 ТЕРГЕУШІНІҢ АЛДЫН АЛА ТЕРГЕУДЕГІ КӨЗҚАРАСЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 23-46
2.1. Тергеуші көзқарасының ұғымы мен мәнісі ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2. Тергеушінің көзқарасының қалыптасу механизмі ... ... ... ... ... ... .. 29
2.3. Тергеушінің процессуалдық функцияларына жалпы сипаттама ... ... .37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .47-49
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 50-52
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі кезеңде Қазақстан дамыған елу
елдің қатарына көтерілуді мақсат етіп отыр. Сонымен қатар, еліміз құқықтық,
демократиялық, зайырлы мемлекетті орнықтыратындығы конституциялық деңгейде
белгіленген болатын. Қазақстанның алдында тұрған бұл мақсаттар мен
міндеттері өте ауыр және үлкен жауапкершілікті талап етеді. Қазақстанның
алдында тұрған бұл мақсаттарға еліміз гүлденген экономикалық дамуы бар,
мәдени саяси жағынан озық үлгілерді, тәжірибелерді негізге ала отырып, соны
орынды жұмылдыра пайдалана білгенде ғана жете алады. Қазақстан
Республикасының Президенті 2010 жылғы Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-
мемлекеттің басты мақсаты атты өзінің жолдауында Қазақстанның дамуының
басты бағыттары туралы былай дейді: Біз құқық қорғау жүйесін реформалау
бойынша байыпты жұмыс жүргізуге тиіспіз. Бүгінде, өкінішке қарай, біздің
барлығымызға тиімсіз басқарудан, құқық қорғау органдары функцияларындағы
жанжалдан, тиісті кадрлық жұмыстың болмауынан, сондай-ақ ел құқық қорғау
жүйесі қызметінде мөлдірлік пен бақылаудың жоқтығынан туындаған проблемалар
анық көрінеді.
Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге
арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасында: қылмыстық сот ісінің оңтайлы
моделі жасалмайынша мемлекеттің қылмыстық саясаты тиімді болмақ емес.
Сондықтан қылмыстық-іс жүргізу құқығын дамыту перспективалары туралы
айтқанда, Республиканың қолданыстағы Қылмыстық-іс жүргізу кодексі негізінен
қылмыстық әділет жүйесін қазіргі уақыттағы демократиялық, құқықтық
мемлекеттің сипаттарына сәйкес келтіргенін атап өткен жөн. Заң шығарушының
басты мақсаты тікелей қолданылатын, заңдардың мәнін, мазмұнын және
қолданылуын айқындайтын және әділ сотпен қамтамасыз ететін, адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтары туралы конституциялық нормаларды
тануға негізделген қылмыстық іс жүргізу заңын қалыптастыру болатын.
Сол себепті қылмыстық-іс жүргізу құқығын дамытудың басымдығы қылмыстық
сот ісінің адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған
негізін қалаушы қағидаттарын дәйекті түрде одан әрі іске асыру болып қала
бермек.
Бұл үшін қылмыстарды, жылдам әрі толық ашу, қылмыс жасаған адамдарды
әшкерелеу және қылмыстық жауаптылыққа тарту, әділ сот талқылауы және
қылмыстық заңды тиісінше қолдану мақсатында қылмыстық іс жүргізу заңнамасын
және жедел-іздестіру қызметі туралы заңнаманы тиімді қолдануды көздейтін
оңтайлы құқықтық тетіктерді әзірлеу талап етіледі.
Қылмыстық істер бойынша іс жүргізудің заңмен белгіленген тәртібі
-негізсіз айыптау мен соттаудан, адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын заңсыз шектеулерден мүлтіксіз қорғауды қамтамасыз етуге,
кінәсіз адамды заңсыз айыптаған немесе соттаған жағдайда оны тез арада және
толығымен оңалтуға, сондай-ақ заңдылық пен құқық тәртібінің нығаюына,
қылмыстың алдын алуға, құқыққа құрметпен қарауды қалыптастыруға ықпал етуге
тиіс.
Жедел-іздестіру қызметін жүзеге асырған кезде заңдылықты, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарының мүлтіксіз сақталуы маңызды міндет болып
табылады. Бұл ретте азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына кепілдік
беретін жүйені күшейту, адамның жеке өміріне қол сұқпауды, жедел іздестіру
қызметінің құралдары мен әдістерін заңсыз пайдаланғаны үшін жауаптылықты
қамтамасыз ету қажет.
Қылмыстық процесте айыптаушы мен қорғаушы тараптарының бәсекелестігі
принципін одан әрі дамыту жөнінде шаралар қабылдануы керек.
Осылайша, қылмыстық іс жүргізу құқығын жетілдірудің негізгі бағыттары
мыналарды қамтиды:
қылмыстық процесті жеңілдету және оның тиімділігін арттыру, оның
ішінде сотқа дейінгі іс жүргізу тәртібін оңайлату;
тергеуге дейінгі тексерудің шегін айқындай отырып, оны заңнамалық
регламенттеу;
қамауға алуға балама бұлтартпау шараларын, оның ішінде кепілді
қолдануды кеңейту үшін жағдай жасау;
тараптардың келісуіне және келтірілген зиянның өтелуіне негізделген
сот төрелігін қалпына келтірудің жаңа институттарын бірте-бірте енгізу;
сотта олар бойынша қылмыстық қудалау және айыптау жеке, сондай-ақ жеке-
жариялы тәртіппен жүзеге асырылатын қылмыстық істер санаттарын кеңейту
мүмкіндігі деп көрсетеді.
Сондықтан, қылмыстық іс жүргізу саласында тергеуші қызметінің
сапалылығы, сауаттылығы мен нәтижелі болуы іс жүргізу нормаларының
теориялық-практикалық тұрғыдан үнемі жетілдіруді талап етуде. Іс жүргізу
барысындағы өкілеттіктер, процесске қатысушылардың құқықтары мен
міндеттеріне қатысты туындайтын мәселелер қылмыстық іс жүргізу құқығы
ғылымында өзектілігін жойған жоқ.
Міне, жоғарыда айтылған жағдайлардың барлығы, аталған диломдық
жұмыстың өзекті екендігін және дер кезінде туындап отырғандығын көрсетуге
мүмкіндік береді.
Ғылыми зерттеудің дәрежесі. Қылмыстық іс жүргізу саласында тергеушінің
құқықтық мәртебесіне ғылыми тұрғыдан сипаттама беруде қазақстандық
процессуалист ғалымдардың орны ерекше. Сонымен қатар құқық қорғау
органдарының тәжірибелі мамандары ғылыми журналдар мен ақпарат құралдарында
келтірген пікірлері де тергеу саласы мен тергеушінің сипатын, құқықтық
өкілеттігін жетілдіруде айрықша маңызға ие болды. Зерттеу жұмысы теория мен
практикалық материалдар негізінде ықшамдалған мәліметтер жиынтығын
талдайды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты қылмыстық
іс жүргізу құқығы саласында терегуші институтының мәнін ашу, тергеуші
тұлғасына құқықтық, психологиялық, әлеуметтік тұрғыдан сипаттама беру,
қылмыстық іс жүргізудегі әдістемелік базаны жетілдіру болып табылады. Осы
мақсатта келесідей міндеттерді шешу көзделеді:
- тергеушінің қылмыстық іс жүргізудегі құқықтық мәртебесін талдау;
- тергеушінің жеке іс жүргізудегі құқықтарын талдау;
- тергеу органының құрылымын талдау;
- тергеуші көзқарасының ұғымы мен мәнісін талдау;
- тергеуші көзқарасының қалыптасу механизмін талдау;
- тергеушінің процессуалдық функцияларына жалпы сипаттама жасау.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік базасы. Дипломдық жұмысты жазу барысында
жалпы қоғамдық ғылымдарға ортақ әдістер: анализ, синтез, диалектикалық т.б.
қолданылды. Сонымен қатар, жұмыста нақты ғылыми әдістер заңи саралау,
салыстырып талдауға өз кезегінде орайлы пайдаланылды.
Автор диплом жұмысын жазу барысында заң ғылымының белгілі өкілдері Ағыбаев
А.Н., Алауханов Е.О., Ақпарова Р.Н. Әлиев М.М., С.З. Зимановтың,
С.С. Сартаевтың, С. Өзбекұлының, Н. Өсеровтің, Ғ.С.
Сапарғалиевтің, Т.М. Баймахановтың, А.С. Ибраеваның т.б. еңбектеріне
арқа сүйеді.
Сонымен қатар, жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының Ұлттық
ғылым академиясының кітаптары, мерзімдік басылымдардағы тақырыпқа қатысты
мақалалар пайдаланылып негізге алынған болатын.
Зерттеу объектісі. Зерттеу жұмысының негізгі объектісін тергеушінің
құқықтық мәртебесінің ерекшеліктері, оның институттарының қалыптасуы мен
дамуы құрайды.
Зерттеу жұмысының пәнін тергеушінің құқықтық мәртебесін анықтайтын
құқықтық қатынастар жиынтығы құрайды.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы. Зерттеу нәтижелерін еліміздің жоғарғы
оқу орындарындағы заңтану мамандығындағы қылмыстық іс жүргізу құқығы,
қылмыстық сот өндірісі т.б. арнайы курстар бағдарламасын дайындауда
пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс реферат, глоссарий, кіріспе, екі
бөлім, алты параграфтан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1. ТЕРГЕУШІНІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДІҢ ҚАТЫСУШЫСЫ РЕТІНДЕГІ ҚҰҚЫҚТЫҚ
МӘРТЕБЕСІ
1.1. Тергеушінің іс жүргізудегі құқықтық мәртебесі.
Тергеушi - өз құзыретi шегiнде қылмыстық iс бойынша алдын ала тергеудi
немесе сотқа дейінгі жеңілдетілген іс жүргізуді жүзеге асыруға уәкiлеттiк
берiлген лауазымды адам: iшкi iстер органдарының тергеушiсi, ұлттық
қауiпсiздiк органдарының тергеушiсi және қаржы полициясы органдарының
тергеушiсi.
Тергеушi қылмыстық iс қозғауға, ол бойынша алдын ала тергеу жүргiзуге
құқылы. Істiң жағдайын жан-жақты, толық және объективтi зерттеуге барлық
шараларды қолдануға, оның қылмыс жасағандығын көрсететiн жеткiлiктi
дәлелдер жиналған адамдарға қатысты айыпталушы ретiнде тарту, айып тағу,
жолын кесу шарасын таңдап алу, айыптау қорытындысын жасау жолымен қылмыстық
iзге түсудi жүзеге асыруға мiндеттi.
Тергеушi алдын ала тергелуi мiндеттi iстер бойынша анықтау
органдарының заңда көзделген жағдайда кезек күттiрмейтiн тергеу әрекеттерiн
орындауын күтпей-ақ iстi кез келген сәтте iс жүргiзуге қабылдауға және оны
тергеуге кiрiсуге құқылы.
Заңда прокурордың санкциясын немесе соттың шешiмiн алу көзделген
жағдайларды қоспағанда, тергеудiң бағыты мен тергеу iс-әрекеттерiн жүргiзу
туралы барлық шешiмдi дербес қабылдайды және олардың заңды және уақтылы
атқарылуы үшiн толық жауапты болады. Тергеушiнiң қызметiне заңсыз араласу
қылмыстық жауаптылыққа әкеп соқтырады.
Тергеушi тергеудегi iс бойынша прокурордың нұсқауларымен келiспеген
жағдайда ол жөнiнде жоғары тұрған прокурорға шағымдануға құқылы.
Өз тергеуiндегi iстер бойынша анықтау органдарының тергелiп жатқан
iске қатысты жедел iздестiру материалдарымен танысуға, осы Кодекете
белгіленген тәртіппен осы іске қосу үшін оларды сұратып алуға, анықтау
органдарына жазбаша, атқару үшiн мiндеттi iздестiру және тергеу iс-
әрекеттерiн жүргiзу туралы тапсырмалар мен нұсқаулар беруге және олардан
тергеу iс-әрекеттерiн жүргiзуге жәрдемдесудi талап етуге құқығы бар.
Бірқатар ғалымдардың пікірлерін қарастырып, олардың әрқайсысына біздің
көзқарасымызды білдірігенен кейін, жоғарыда айтып өткендей бұл
категориялардың іс-жүргізушілік-құқықтық мәртебесіне көңіл аударғанды жөн
көріп отырмыз. Ең біріншіден, құқықтық мәртебенің не екенін, оның
әлементтерін еске түсірейік. "Мәртебе" этимология мағынасында - бұл
субъектінің "құқықтық жағдайы, қалпы". Яғни, егер құқықтық мәртебені тұлға
мен қоғамның, азамат пен мемлекеттің, индивид пен басқа индивидтің өзара
қатынасын көрсететін белгілер жүйесі ретінде кең мағынада қарастырсақ ",
онда адамньщ қоғамдағы шынайы жағдайын заңи түрде анықтайтын, сипаттайтын,
кепілдейтін, бекітетінінің барлығы құқықтық немесе занды мәртебені құрайды
[1, 53 б.]. Құқықтық мәртебенің әлементтерін Ү.Ө.Нұрмашев аса
шеберлікпен сипаттап өтеді. Ол, басқару органдарының құқықтық мәртебесін
талдай отырып, олардың мемлекеттік органдардың жалпы жүйесінде орнын,
түрін, белгілеуін, сипатын анықтайтынның барлығы мәртебенің сипатын
құрайтынын айтты [2, 103 б.] Құқықтық мәртебеге:
- ресми атауы;
- құрылу тәртібі мен тәсілдері;
- аумақтық қызметі;
- қызметтің мақсаттары;
- міндеттер мен функциялар;
- нақты билік өкілеттіктерінің көлемі мен сипаты;
- қызметтің нысандары мен әдістері;
- органдағы ведомстваға қарасты мәселерді шектеу тәртібі;
- жауапкершілік;
- органды қаржыландырудың қайнар көздері;
- заңды түлғаыың құқықтарының бар-жоқтығы;
- белгілі бір қүрылымға ие болу құқығы және міндеті;
- мемлекеттік рәміздерді пайдалану құқығы және міндеті жатады. Мәртебе
қызметінің мазмұнын сипаттайтын әлементтерге, яғни мақсаттарға,
міндеттерге, функцияларға, нақты билік өкілеттіктеріне және жауапкершілікке
ерекше назар аудару керек. Бұл әлементтер құқықтық мәртебенің өзегі больш
табылады.
Сонымен қатар, анықтау органдарының құқықтық мәртебесінің әлементтері
қатарына олардың қылмыстылық пен күресті жүргізетін басқа да мемлекеттік
органдармен және азаматтармен процессуалдық қарым-қатынасын жатқызамыз. Бұл
мәселелерді ұғып алғаннан кейін, құқықтық мәртебенің бұл элементтерін ең
біріншіден, анықтау органына қатысты қолданайық. Анықтау органының
мақсаттарын сөз еткенде, олардың іс жүргізу зандылығында көзделмегендігін
ескерген жөн. Бұл іс жүргізу заңдылығындағы тағы бір кемшілік. Ол заң
ғылымында "мақсаттар" және "міндеттер" түсіністерінің теңдестіріл-
гендігімен түсіндіріледі. Логика тұрғысынан алып қарағанда қылмыстық іс
жүргізудің міндеттері (ҚР ҚІЖК, 8-бап) осы қылмыстық іс жүргізудің жалпы
мақсаттарынан тікелей шығу керек және шығады, ал қылмыстық іс жүргізудің
мақсаттары өз кезегінде қылмыстық сот ісінің жалпы бағыттарын анықтайды.
Қылмыстық іс жүргізудің мақсаттары болып іс бойынша ақиқатқа жету және
жазаны жүзеге асыру табылады және соған сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізу
органдарының алдына ҚР ҚІЖК 8-бабымен міндеттер қойылады. Анықтау органының
сотқа дейінгі қызметпен айналысатынына байланысты, оның міндеттері жалпы
міндеттерден, ( ҚР ҚІЖК, 8-бап) қылмыстық іс жүргізудің кейбір қағидаларыан
және дәлелдеуге жататын мән-жайлардан (ҚР ҚІЖК, 117-бап) шығады. Олар
төмендегідей:
-қылмыстарды тез және толық ашу, оларды жасаған адамдарды әшкерелеу
және әділ қылмыстық жазаға тарту;
ісгің мән-жайын объекшвті, жан-жақты және толық зерттеп, қылмыстық занды
дұрыс қолдану;
азаматтарды заңсыз айыптау мен соттаудан қорғау, заңсыз айыпталған немесе
сотталған жағдайда толық ақтауды қамтамасыз ету;
дәлелдемелерді табу мен бекіту негізінде оларды қылмыстық іс жүргізуде
және сотта қолдану үшін алғышарттар жасау;
қылмыспен келтірілген зиянның бар-жоқтығын анықтау, бар болған жағдайда,
оның мөлшерін анықтау және оны қалпына келтіру бойынша шаралар қабылдау;
қылмыстың алдын алу мен оны жасауға итермелеген жағдайларды анықтау, оларды
жою;
занды және дәлелді түрде айыпталушы ретінде жауапқа тарту;
зандылық пен құқық тәртібін нығайту;
құқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыру.
Анықтау органдарының функцияларын жалпы 3-ке бөліп қарауға болады:
әкімшілік, тергеу және жедел іздестіру. Бірақ, соңғысын барлық анықтау
органдары бірдей жүзеге асырмайды. Оның себебін біз жоғарыда толық
түсіндіріп кеткен болатынбыз. ҚР ҚІЖК 65-бабында анықтау органдары
мемлекеттік мекемелер мен бас-шылар деп бөлінген, ал мемлекеттік
мекемелердің өздері оны басқаратын басшыдан және лауазымды тұлғалардан
тұрады. Демек, олар қылмыстарды тергеуге бағытталған іс жүргізу қызметі мен
басқа қызметтерді атқарады.
Қылмыстық істі қозғау сатысы қылмыстық ісжүргізудің бастапқы сатысы
болып табылатындықтан онда қылмыстық істі қозғау немесе қозғаудан бас тарту
туралы маңызды мәселелер шешіледі. Осы мәселелер қарапайым көрінгенмен,тек
аталған сатыда тұрған мәселелерді дұрыс шешу арқылы ғана алдын ала
тергеудің сапасын және тиімділігін арттыруға болады [3, 37 б.].
Қылмыстық істі тергеуді ұзартты, себебі, алдымен арыздарды тексеруге,
кейін тергеу жүргізуге көп уақыт кетіп, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтары шектелінді, ал тергеу қорытындысы тексеру нәтижелерімен
анықталынды.
Осындай әдістің заңдылықты бұзуға әкелетіндігі алдын ала прокурорлық
тексеріс және материалдарды толыктыруды прокурордың өзі жүзеге асыруы қажет
жөне оның мақсаты қылмыс жасаған тұлғаны анықтау мен дәлелдемелерді жинау
және тексеру емес, керісінше қылмыстық істі қозғау үшін негіздерді анықтау
болуы қажет.
1958 жылы Қылмыстық іс сот ісін жүргізу негіздері жөне ҚазКСР ҚІЖК
қылмыстар туралы бастапқы мәліметтерді тексеруі алғаш рет бекітілді. ҚазКСР
ҚІЖК 83-бабына сәйкес, қылмыс белгілері туралы нақты мәліметгер болған
кезде ғана іс қозғалуға жата-ды деп белгіленген болатын. Қылмыстық істі
қозғау үшін қажетті негіздердің бар екендігін тану үшін алдын ала тексеру
жүргізілді. ҚазКСР ҚІЖК 85-бабына сәйкес, келіп түскен арыздар мен
шағымдар бойынша қажетті қосымша материал-дар мен құжаттар сұратылады және
тұлғалардан түсіндірмелер алынады.
Дегенмен аталған заңда алдын ала тексеру іс әрекеттері толык
реттелмегендіктен жөне осы кезендегі тергеу органдарының міндеттері анық
белгіленбегендіктен қылмыстық іс бойынша заң бұзушылықтар орын алып отырды.
Сондықтан Қазақстан Республикасы Қылмыстық істер жүргізу кодексін дайындау
барысында бұрынғы заңда орын алған кемшіліктер ескерілді. Бірақ жана занда
да өз шешімін таппай отырған біркатар мөселелер бар. Мәселен, ҚР ҚІЖК 177-
бабынын 2 тармағына сәйкес, қылмыстық іс қозғауға қылмыстық іс бойынша іс
жүргізуді болдырмайтьш мән-жайлар болмай, қылмыс белгілерін көрсететін
жеткілікті деректердің болуы негіз болып табылады, - делінген.
Ал ҚР ҚІЖК 184-бабына сәйкес, қылмыс туралы арыз немесе хабар бойынша
шешім ол түскен күннен бастап үш тәуліктен кешіктірілмей қабылдануға тиіс.
Қажет болған жағ-дайда косымша мөліметтер алу, құжаттарды немесе өзге
материаддарды талап ету үшін... бұл мерзім ұзартылуы мүмкін, -делінген.
Ал қажетті мәліметтер, қажетті құжаттар, қажетті материалдар мен
езге де материалдар деген не, талап ету деген нені білдіреді, қандай
тұлғаның түсіндірмелерін алуға болады? Міне, осындай сұрақтарға заң жауап
бермейді. Ал оларды әр түрлі сипатта түсіндіру теориялық дауларға әкеп
соқтырды және тергеу-прокурорлық тәжірибесіне кері әсерін тигізді.
Сондықтан қылмыстық істі қозғауда әлі де шешілмеген мәселелер бар. ҚР
ҚІЖК 184-бабы қажетті мәліметтерді, материалдарды талап ету және
түсіндірмелер алу мүмкіндігін белгілей отырып, аталған тексеру іс
әрекеттерін жүргізу тәртіптерін реттемейді. Заң тексеру іс әрекеттерін
жүргізудің кажетті жөне мүмкін болатын нақты жағдайларын анықтамай отыр:
тексеру іс әрекеттеріне қатысатын тұлғалардың шеңберін анықтайтьш нормалар
жоқ, тексеру іс-әрекеттеріне қатысушы тұлғалардың құқықтары мен
бостандықтарының да кепілдіктері жоқ. Сондықтан қазіргі кезде қылмыстық
істі қозғау кезіңце тексеру іс әрекеттерін реттейтін нақты тұжырымдалған
нормалар қажет.
Жалпы қылмыстық сот ісін жүргізу саласында тергеу органы бастығының
жауапкершілігін шартты түрде екіге бөлуге болады:
алдын ала тергеу міндетті қылмыстық істер бойынша анықтау органы бастығының
жауапкершілігі (ҚР ҚІЖК 200-бабы);
алдын ала тергеу міндетті смес қылмыстық істер бойьшша анықтау органы
басғының жауапкершілігі (ҚР ҚІЖК 285-бабы).
Алайда біздің қарастыратынымыз анықтау органы бастығының алдын ала
тергеу жасалуға міндетті қылмыстық істердің заңдылығы, уақтылығы мен
негізділігі үшін жауапкершілігі. Сол себептен оның осы қылмыстық істерді
тергеу бойынша іс жүргізу заңында және аталған нұсқауда көзделген
өкілеттіктерін қарастыруды жөн көреміз. Олар төмендегідсй:
қылмыс туралы арыздар немесе хабарларды қабылдау, тіркеу, қарау және
шешудің заңдылығын, уақтылығын, негізділігін қамтамасыз ету;
қылмыстың белгілері мен оны жасаған адамдарды анықтау, қылмыстарды
болдырмау және жолын кесу мақсатында кажетті қылмыстық іс жүргізу және
жедел іздестіру піараларын қолдануды ұйымдастыру;
алдын ала тергеу органдарының тергеуіне жататын арыздар не хабарлар
бойынша қылмыстық істі козғау және кейінге калдыруға болмайтын тергеу
әрекеттері мен жедел іздестіру шараларын жүргізу жөнінде кешіктірмей тергеу
органын хабардар етуді қамтамасыз ету;
қылмыстық істің; алдын ала тергеу сатысында: кезек күттірмейтін тергеу
әрекеттерін жүргізуді қамтамасыз ету; прокурордың, тергеушінің
тапсырмаларын, оның ішінде жекелеген тергеу және өзге де әрекеттер жүргізу
туралы және жәбірленушілсрді, куәлсрді, қылмыстық сот ісін жүргізугс
қатысушы басқа да адамдарды қорғау шараларын колдану туралы тапсырмаларын
орындауды ұйымдастыру; соттың тапсырмаларын орындауды ұйымдастыру;
анықтаушылардың тергеу органынан басқа қызметтер мен болімшелерімен өзара
әрекет етуі ұйымдастыру,
анықтау бағытының ақпараттық-талдау жұмысын ұйымдастыру, анықтау бөлімдері
жұмысының тиімділігін көтеру үшін шаралар кабылдау, алдыңғы катарлы
тәжірибені, қылмыстарды тергеудін дамыған әдістерін жалпылап, енгізу;
қызметтік дайындық жүйесінде анықтау өндірісінің сұрақтары бойынша сабақты
тергеушілердің, прокуратура, сот органдары қызметкерлерінің, ғалымдардың,
мамандардың катысуымен жүргізуді үйымдастыру;
анықтаушыларды қызметтік бөлмелермен, іс жүргізу бланкілермен, құрал-
сайманмен, көлікпен, техника және байланыс құралдарымен қамтамасыз ету және
т. б.
Анықтау органы бастығының тергеудің заңдылығы мен уақыттылығы,
негізділігі бойынша жауапкершілігі, оның шегі тікелей осы өкілеттіктер
жиынтығынан шығады. Осы орайда оның жауапкершілігінің шегін анықтаудан
бұрын, жауапкершілік, заңдылық, уақыттылық, негізділік категорияларының
түсініктерін анықтап алайық.
Құкықтық теорияда заңдық жауапкершіліктің сан алуан түрлері бар. Олар:
тәртіптік, әкімшілік. қылмыстық, қылмыстық іс жургізушілік, азаматтық-
кұкықтық, және тағы баска жауапкершілік. Олардың бәріне ортақ табылатын
жауапкершілік сөзі. Олай болса, ең біріншіден, жалпы жауапкершілік
дегеніміз не?
Ю.Н.Белозеровтің көзқарасы бойынша жауапкершілік адамның мінез-құлқын
қоғамдық қатынастардың жүйесімен келістірудің әлеуметтік қажеттілігінен
туады, ол адамнын тиісті жүріс-тұрысының шегі, оның қоғам алдында өзінің
жүріс-тұрысы және есеп беруі, тұлғаның болып жатқан үдсрістерді түсінуі
кабілеті және өз әрекетгерінің немесе әре-кетеіздігіиің нәтижесінде
туындауы мүмкін салдарларын ескеруі болып табылады [4, 33 б.].
Анықтау органы бастығының қылмыстарды тергеу саласындағы кызметін
зерттейтін болған соң, бізді кызықтыратыны оның іс жүргізушілік
жауапкершілігі. Бұл ретте осы заңдык жауапкершілікті екі аспектіде
қарастыруға болады: біріншіден, анықтау органдарының жауалкершілігі;
екіншіден, анықтаушылардыд, анықтау органы бастығының жауапксршілігі. Егер
анықтау органы іс журпзушілік жауапкершілікті көтерсе, анықтаушылар мен
анықтау органының бастығы лауазымды тұлғалар ретінде тәртіптік, қылмыстық-
құқықтық жауапкершіліктердің субъектілері болуы мүмкін. Осыған байланысты
А.С.Кобликовтың айтқан пікіріне қосыламыз: Жауапкершілікті тек материалдық-
құқықтық нормалардың орындалуына ғана бағыттау қылмыстық іс бойынша
объсктивті шындыққа жету, құкық бұзушылыкка айыпталатын тұлғаның кұқықтары,
бұл-тармау шараларын қолдалудың дәлелділігі, мемлекеттік мәжбүрлеуді
қолдану кезінде кателерді жоюдың құқыктық тәсіллері сияқты кепілдіктерді
сақтайтын ауқымды құкықтық институттарды қараусыз қалдырады [5, 266 б.].
Яғни анықтау органы тергейтін қылмыстық істер бойынша анықтау органының
бастығы анықтаушылармен қатар іс жүргізушілік жауапкершілікті толык көлемде
көтеруі тиіс деген тұжырым шығады. Соңғысы іс жүргізу заңмен белгіленген
анықтаушылар мен анықтау органы бастығының арасындағы айрықша іс
жүргізушілік катынастарға байланысты (тергеушінің тапсырмалар мен
нұсқауларды анықтау органының атына жолдауы, анықтау органы бастығының
анықтаушылардың іс бойынша қабылдаған көптеген іс жүргізу шешімдерін
бекітуі). Басшыны бұл жағдайда топтың' кызметіне жауапты болатын кепіл
беруші ретінде қарастыруға болады. Ол өзінің билігі мен беделін пайдаланып,
топтың қызметіне бақылауды жүзеге асырады [6, 60 б.].
Б.Төлеубекова іс жүргізушілік жауапкершілік түсінігін мемлекеттік
органдардың мәжбүрлеуімен тығыз байланыстырады. Оның пікірінше, жазалаушы
сипатқа ие болған қылмыстық жауапкершілікке қарағанда, іс жүргізушілік
жауапкершілік, бұзылған қарым-қатынастарды қалпына келтіруге арналған [7,
218 б.]. Прокурор тергеушінің заңсыз шешімінің күшін жоя отырып, құқықтық
қатынастардың тиісті тәртібін қалпына келтіреді. Ал заңсыз, дәлелсіз шешім
қабылдаған тергеуші осының салдарынан белгілі бір құқықтарды жоғалтады. Бұл
жағдайда қылмыстық іс жүргізушілік жауапкершілік, тергеушінің, прокурордың
нұсқауын орындаудан тұрады. [8, 264-265 б.]. Олай болса, қылмыстық іс
жүргізушілік жауапкершіліктің пайда болуының негіздері болып лауазымды
тұлғалардың, ал жеке алғанда, анықтау органы бастығының қылмыстық сот ісін
жүргізу бойынша өз міндеттерін тиісті түрде, дұрыс орындамауы табылады.
Сонымен, анықтау органы бастығының іс жүргізушілік жауапкершілігі деп
қылмыстық сот ісін жүргізу бойынша заңмен берілген өкілеттіктерді тиісті
түрде жүзеге асырмау негізінде пайда болған заң бұзушылықтар мен тергеу
қателерін жоюға және сонымен бірге азаматтардың бұзылған құқықтарын калпына
келтіруге бағытталған институтты айтамыз. Бұл ретте іс жүргізушілік
жауапксршілік тек материалдық-құқықтық нормалардың орындалуын ғана емес,
сондай-ақ іс жүргізушілік қатынастар арқылы бұзылған, өзінде іс жүргізу
кепілдіктерін біріктіретін құқықтық институттардың қалпына келтірілуіндс
көздейді.
Ал заңдылық, уақтылық дегеніміз не? Заңдылық деп тар мағынада қоғамдық
қатынастардың, соның ішінде іс жүргізушілік катынастардың барлық
субъектілерінің кұқық нормаларын мүлтіксіз және дәл сақтауы мен қолдануын
айтамыз. Заңдылық қағидасы коғамдық қатьнастардың барлық салаларын
қамтитындықтан, оның мәні мен маңызы ерекше зор екені түсінікті. Қылмыстық
сот ісін жүргізу саласында заңдылықтың сақталуы — қылмыстық істі мәні
бойынша сотта қарау кезінде әділ шсшім шығарудың кепілі.
Қылмыстық іс бойьшша тергеудің уақтылығы деп қылмыс туралы арыздар мен
хабарларды қараудан бастап, қылмыстық іс сотқа жіберілгенге дейінгі
сатыларда іс бойынша жүргізілетін әрекеттердің белгілі бір мерзім ішінде
орындалуымен шектелуін айтамыз. Әрине. соңғы сатыларында да уақтылық
категориясы қолданылады. Бірақ біздің зерттеуге тек сотқа дейінгі сатылар
кіретіндіктен, біз оны қарастырмаймыз. Мысалы, уақтылы қозғалмаған
қылмыстық іс заңдылықтың сақтамау, бұзу болып табылады, бірақ, бұл мән-жай
аталған түсініктердің бір-біріне ұқсас келетінін білдірмейді. Өйткені
заңдылық түсінігі өзінің мазмұны мен маңызы бойынша кең.
Сондай-ак, қылмыстық іс бойышда қабылданған іс жүргізу шешімдері
заңды. уактылы болумен қатар, негізді болуы тиіс. Олай болса, іс жүргізу
шешімдерінің негізділігі деп қылмыстық іс бойынша қабылданған кез келген
шешімнің жеткілікті негіздерге, дәлелдер жиынтығына сүйеніп шығарылуын
айтамыз.
Жоғарыда айтылған категориялар түсініктерін анықтап алумен катар,
анықтау органы бастығының іс жүргізушілік жауапкершілігінің мазмұны мен
шегін белгілеу маңызды болып табылады. Ол үшін оның жоғарыда аталып кеткен
өкілеттіктерін нақты әрі толық қарастыру қажет. Алдын ала тергеу міндетті
болып табылатын істер бойынша анықтау органы бастығының жауапкершілігі
келесідей өкілеттіктер жүйесінен анықталады: қылмыс туралы арыздарды немесе
хабарларды қабылдау, тіркеу, қарау, тексеру, шешу; қылмыстық істі қозғау:
алдын ала тергеу сатысында кейінге калдыруға болмайтын тергеу әрекеттерін
жүргізу; істі тергеушіге бергеннен кейін тергеушінің тапсырмалары мен
нұсқауларын орындау; қылмыс жасаған тұлға табылмаған жағдайда өз еркімен
жедел іздестіру шараларын жүргізу; қажет жағдайда тергеушінің талабы
бойынша анықтау органының жәрдемдесуі.
1.2. Тергеушінің жеке іс жүргізудегі құқықтары (ұғымы мен шегі).
Қылмыстық істі қозғау сатысында - қылмыстық ізгс түсу органдарының,
жасалған немесе дайындалып жатқан қылмыстар туралы арыздарға немесе
хабарларға дереу көңіл аударуды қамтамасыз ету мен олар бойынша тергеудің
қажеттілігі не сотта шешілуі туралы шешімдерді қабылдау міндеті қойылады.
Сондай-ақ бұл сатыда қабылдап алынған қылмыс туралы арыздар мен хабарларды
тексеру арқылы қылмыс болып табылмайтын немесе коғамда мүлдем орын алмаған
оқиғаның тергелуіне жол бермеу мәселесін шешу қажет. Осы және бірқатар
басқа сұрақтардың дұрыс шешілмеуі заңдылықтың өрескел бұзылуын білдіреді.
Сол себептен қылмыс туралы арыздарды немесе хабарларды қабылдап алған
кезден-ақ оларды тексерудің шегін белгілеудің маңызы зор. Тексеру барысында
қылмыс туралы акпарат алудың шеңбері шексіз. Ол қылмыс құрамының барлық
әлементтерін себептейтін. қылмыстық істі қозғау үшін жеткілікті
мәліметтердің ашылуына дейінгі кезеңде алынады [9, 125 б.] Біз бұл
көзқараспен келіспейміз. Оның себебі, біріншіден, қылмыстық іс жасаған
тұлғаның табылмауы жағдайында да қозғалады. Екіншіден, біздің ойымызша,
заңда қылмыстық істі козғау мерзімі белгіленген, сондықтан тексеруді қылмыс
құрамының барлық белгілері (қылмыс жасаған тұлғаны анықтап табу жөнінде)
анықталғанға дсйін созу негізсіз әрі заңсыз. Осы беттен тексерудің шегін
белгілеу ерекше маңызды.
Үшіншіден, тексерудің шегін белгілемеу алысқа апаратын салдар
тудыруы мүмкін:
• қылмыстың жолы уақтылы кесілмейді, қылмыскердің өз мақсатын аяғына
дсйін жеткізуге объективті мүмкіндіктер туады;
• қылмыстық әрекеттер салдарының алдын алмау;
• тергеудің тексерумен ауысуы;
қылмыстық істің негізсіз қозғалуы, тағы сол сияқты, яғни зандылықтың қатаң
бұзылуына алып келеді.
Қылмыстық істі қозғау сатысында қылмыс туралы арыздарды немесе
хабарларды қарау анықтау органдары қызметінің маңызды бөлігін құрайды.
Алайда полция жұмысынын осы түрі көптеген онжылдықтар ішінде қатаң
сөгіс алуда. Жылдан жылға қылмыстарды тіркеуден және есепке қоюдан жалтару,
қылмыстық істі қозғаудан негізсіз бас тарту тәжірибесі орын алуда. Айталық,
2004 жылы ішкі істер органының облыстық және көліктегі ішкі істер бас
баскармасы (бұрынғы атауы) ішкі істер басқармасы жүргізген ведомстволық
тексерулердің нәтижесінде бұрын тіркелмеген 1340 қылмыс табылып, есепке
қойылған, олар 2003 (469) жылмен салыстырғанда 1,5 есе көп. Осыған
байланысты 2004 жылы есепке алу тіркеу тәртібін бұзғаны үшін 2183 110
қызметкері жауапқа тартылған, олардың ішінде 391 басшы, 24 қызметкер
лауазымдық кызметтерінен босатылған, 9-ы жұмыстан шығарылды, 2 қызметкер
қылмыстық жауаптылыққа тартылды.
Дегенмен қылмыстық ізгс түсу органдары жұмыстың көрсеткіштерін
көтеру жәнс қылмыстылықты жалған тұрақтандыру мақсатында қылмыстарды
тіркеу бойынша неше түрлі заңсыз әрекеттер жасап, оларды есепке қоюдан
жасыруды орі қарай жалғастыруда. Бұл ең бастысы, қылмыстық ізгс түсу
органдарының белгісіз қылмыстарды ашумен айналысқысы келмейтіндіктерімен
түсіндіріледі. Мәселен, прокурорлык тексеру мәліметтеріне жүгінсек, 2004
жылы 2916 қылмыс анықталып, есепке қойылған. Бұл көрсеткіш 2003 (2006)
жылға қарағанда 45,4% көп, олардың ішінен 1168 іс (40%) сотқа жіберілген.
Тіркелмеген қылмыстардың ең көбі ішкі істер органдарында (2753) орын алған.
Қылмыстық істі козғау сатысында мемлекеттік органдар, лауазымды
тұлғалар жәнс азаматтар арасында іс жүргізушілік қатынастар пайда болып,
анықтау органдарының тергеу органымен, сондай-ақ 110 басқа қызметтерімен
және өзге мемлекеттік органдар.мен өзара әрекет етуі де басталады. Алдын
ала тергеу жүргізу міндетті істер бойынша сотқа дейінгі іс жүргізу, соның
ішінде қылмыстық істі қозғау заң бойынша анықтау органдары деп аталатын
мына органдарға жүктеледі (штаттық анықтаушылардан басқа): полиция
учаскелік уәкілі; қылмыстық полиция қызметкерлері; есірткі саудасына қарсы
күрсс бөлімшелері; жол полициясы; әкімшілік полиция, көш-қон, табиғатты
қорғау және мал дәрігерлік полиция бөлімшелері; әскери және арнайы полиция
бөлімшелері. Штаттық анықтаушылардан басқа, осы аталған анықтау органдарына
алдьш ала тергеу міндетті болып табылатын қылмыстар туралы арыздар немесе
хабарлар бойынша қылмыстық істі қозғау, кейінгі қалдырылмайтын тергеу
әрекеттерін жүргізу және т. б. құқыктар заң мен берілген. Аталған анықтау
органдарының кез келгені шығарған қылмыстық іс қозғау туралы қаулыны
анықтау органының бастығы бекітуге міндетті, басқа жағдайда оның күші
болмайды, яғни ол заңсыз болып саналады. Бұл қылмыстық істі қозғау
құқығынын анықтаушыға емес, анықтау органына берілу ережесінен тікелей
шығады: Анықтаушы алдын ала тергеу міндеті қылмыстық істер бойынша
кідіртуге болмайтын жағдайларда анықтау органы бастығының тапсырмасы
бойынша қылмыстық істі козғауга міндетті (ҚР ҚІЖК 67-бабы, 4-белігі).
Қылмыстық істердің көпшілігін анықтау органдары зандылықты сақтай
отырып козғайды. Алайда тәжірибеде қылмыстық істі негізсіз, заңсыз қозғау
жағдайлары әлі де болса кездеседі. Олар негізінен қылмыстар туралы
материалдарды дұрыс тексермеудің салдарынан болады. Осы орайда қылмыстар
туралы арыздарды немесе хабарларды тексеруге мынадай талаптар қойылады: 1)
тергеу әрекеттерін жүргізуге рұқсат бермеу; 2) тексеруді заңмен белгіленген
мерзімде жүргізу; 3) тексеруді мейлінше аз әрекеттерді жүргізумен шектеу;
4) алдын ала тексерудің мәліметтерін жария етпеу; 5) тексеру әрекеттерін
жоспарлау.[9,30] Соның ішінде маңызды кейбіреуін ғана қарастыралық.
Тергеу әрекеттерін жүргізуге рұқсат берілмеу іс жүргізу заңында
тікелей белгілснген. К,Р ҚІЖК 184-бабына сәйкес қылмыстық істі козғауға
дейін тек оқиға болған жерді карау, сараптама жүргізу сиякты тергеу
әрекеттері жүзеге асырылады. Оқиға болған жерді қарау срсжслсрі ҚР ҚІЖК 221-
223-баптарында, ал сараптаманы тағайындау тәртібі мен жүрпзу ережслері ҚР
ҚІЖК 242-248, 251, 254-баптарында белгіленген. Қылмыстар туралы арыздарды
немесе хабарларды тексеру боиынша басқа тергеу әрекеттерін жүргізу заңмен
белгіленбеген және оған рұқсат берілмейді.
ҚР ҚІЖК 184-бабы бойынша қылмыстар туралы арыздарды немесе хабарларды
тексерудің мерзімі 3 күн, ал қажет және ерекше жағдайларда бұл мерзімді
анықтау органы бастапқыда 10 тәулікке дейін және бір айға дейін ұзартуы
көзделген. Анықтау органы бастығына берілген бұл құқық оның қылмыстық істің
заңды және дәлелді қозғалуына анықтаушымен қатар жауапты болатынын
айқындайды. Қылмыстық істі қозғау сатысында өндірісті жеделдету, сондай-ақ
қылмыстар туралы арыздар немесе хабарларды шешу бойынша ведомстволық
бақылауды күшейту мақсатында тексеруді он күн мерзімде жүргізу туралы
шешімді атқарушы емес, арызды (хабарды) қабылдап алған органның басшысы
қабылдау қажет. Мұндай ереже орьндаушыларды тәртіпке салып, олардың
еңбектерінің белсенді болып ұйымдастырылуына өз септігін тигізеді [10, 80
б.].
Бұл мерзімдер арыздың немесе хабардың анықтау органдарында түскен
сәтінен бастап есептеледі. Ал тексеруді мейлінше аз әрекеттер жүргізумен
шектеу туралы айтсақ, оның көлемі қылмыс туралы арызда немесе хабарда
берілген мәліметтерден, қылмыстың қылмыс туралы арызбен немесе хабармен
қоса түскен материалмен анықталады. Қылмыс туралы арызды немесе хабарды
тексерудің көлемі мен шегін анықтай отырып, орындалатын әрекеттердің
тізбегін белгілеу және оларды жоспарлау маңызды. Соңғысы әрине, бірқатар
тексеру әрекеттерін жүргізу кезінде қолданылады.
Тексеруді жүргізу жоғарыда көрсетілгендей, ең бастысы, қылмыстық істі
козғау себептерінің заңдылығын және соған сәйкес негіздердің бар-жоқтығын
анықтау үшін талап етіледі. Қылмыстық істі қозғаудың себептері мен
негіздері ҚР ҚІЖК 177-бабында белгіленген (азаматтардың арыздары, кінәсін
мойындап келу және т. б.). Яғни қылмыстық іс мынандай шарттар болғанда
қозғалады: нақты қылмыс белгілерінің болуы; жасалған қылмыстық шындығында
орын алуы; қылмыстық іс бойьшша іс жүргізуді болдырмайтын мән-жайлардың
болмауы (ҚР ҚІЖК 37-бабы); қылмыс жасаған тұлғаны анықтаудың талап
етілмеуі, яғни қылмыстық іс ол анықталмаған кезде де қозғалады. Қылмыстық
істі қозғау негіздерінің бар-жоқтығын анықтау, іс бойынша іс жүргізуді
болдырмайтын мән-жайларды, яғни қылмыстық істі козғаудан бас тартатын
себептерді анықтаумен тығыз байланысты. Бұл мән-жайлар ҚР ҚІЖК 37-бабында
көзделген (қылмыс оқиғасының болмауы, қылмыс құрамының болмауы, мерзімнің
ескіруі және т. б.). Анықтау органдары қылмыстық істі қозғау мәслесін
шешуде оларды ескеру қажет.
Осы орайда қылмыстық істі қозғаудан бас тарту туралы таңдаулы
материалдармен оқып танысудың 11%-ы олар бойынша жүргізілген тексерудің
толық болмауын көрсетіп және қабылданған шсшімдердің дәлелділігінде күмән
тудырады. Алдын ала іздестіру органдарының тәжірибесінде қылмыстық ісгі
негізсіз қозғаудан бас тарту жағдайлары жылдан-жылға көбсйіп, азаматтардың
ішкі істер органдарына деген сснімін күннен-күнге азайтуда. ҚР Прсзиденті
жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның (бұдан әрі - комиссия) 2004
жылы Қазақстан Республикасьнда адам және азаматтардың құқықтарын сақтау
туралы есеп беру мәліметтеріне қарағанда, барлығы 452420 азаматтың
арыздарын тіркеген, олардың ішінде қылмыстық істі қозғаудан бас тарту да
бар ақтамайтын негіздер бойынша — 7551, жақтардың бітісуі негізінде —
44509, қылмыс құрамынын болмауы нсгізінде — 287249, ал қылмыс оқиғасының
болмауы негізінде — 80823 азаматқа қатысты қылмыстық іс қозғаудан бас
тартылған. Осы бағыт бойынша жүргізілген прокурорлық тексерудің нәтижесінде
1717 (2003 жылы 1041) қаулының күші қылмыстық істі қайта қозғау туралы
қаулы бойынша жойылған, оның ішінде 146-сы ІІО бастамасымен. 110
статистикалық мәліметтерін комиссия мәліметтерімен салыстырсақ, 2004 жылы
проку-рорлар анықтау бағыты бойынша қылмыстық іс қозғаудан бас тарту туралы
282 қаулысы күшін жойған деп көрсетілген. Демек осыдан анықтау және тергеу
органдары жұмысының нәтижелері бойынша жалған статистикалық мәліметтер
беретінін айқындауға болады. Бұлардың барлығы да қылмыстардың ашылу пайызын
көтермслсу үшін жасалған әрскеттер. Қылмыстық істі қозғау бойынша алдын ала
іздестіру органдары қызметінің нәтижелерін талдау және бағалау, оның әлі де
болса жеткіліксіздігін және ойдағыдай болмауын көрсетеді. Бұл рете есепке
алу тіркеу тәртібін күшсйтудс жәнс қылмыстық істі қозғаудан бас тарту
туралы шсшімнің заңдылығы мен дәлелділігіне ведомстволык бақылауды
нығайтуда да ішкі істер органдары бірқатар жұмыс жасаған. Айталық, ҚР ІІМ
2003 жылғы 1 сәуірде Қылмыстық іс қозғаудан бас тарту туралы қаулылардың
дәлелділігі бойынша ведомстволық бақылауды жүзеге асырудың тәртібі жөнінде
нұсқауды қолданысқа енгізу және бекіту туралы №166 бұйрығына өзгертулер
енгізу туралы ҚР ІІМ 2004 жылғы 4 тамыздағы №450 бұйрығына сәйкес,
қылмыстық іс қозғаудан бас тарту туралы қаулыны шығару ксзінде оған
міндетті түрде: тергеушілер, штаттық анықтаушылар шығарған қаулыларға
анықтау және тергеу бөлімдерінің бастықтары немесе орган бастығының тергеу
бойынша орынбасары қол қояды; аыықтауды жүргізу құқығы берілген баска
кызмсттердің қызметкерлері шығарылғандарға ішкі істер органы бастықтарының
орынбасарлары қол қоюға тиіс. Осы бұйрықтың ережелері бойынша анықтау
органы бастығының тек қылмыстық істі қозғаудан бас тарту туралы шешімді
бекітіп кана қоймай, қолтаңба коюы оның сол қаулының заңдылығы мен
дәлелділігі бойынша анықтаушымен қатар жауапты болатынын білдіреді.
Сонымен қатар қылмыс туралы арызды немесе хабарды қарау, тексеру
аркылы оның басқа органның не сотгың тергеуіне жататыны анықталуы мүмкін.
Мұндай кезде анықтау органдары қылмыс туралы альшғал арыз немесе хабар
бойынша қылмыстық, істі қозғамай-ақ, тергеу не соттау рстімен жіберуі
мүмкін, бірақ бұл жағдайда олар қылмысты болдырмау немесе бұлтартпау,
сонымен қатар қылмыстың ізін кесу шараларын қолдануға міндетті.
Қылмысгық іс жүргізу зацьшда қылмыс туралы арызды (хабарды) тергеу по
соттау рстімен жіберу туралы шсшімнің іс жүргізушілік нысаны бслгілснбеген.
Тәжірибеде мұндай шешім арызды не хабарды қараған анықтау органьшың қолхат
толтыруы арқылы ресімделеді. Онда ҚР ҚІЖК 185-бабыпа сілтемс жасалыи,
арыздыц (хабардың) түскен күні көрсетіледі. Қолхатқа анықтау органының
бастығы қол қояды. Бұл ретте қылмыс туралы материалдарды тергеу не сотгау
ретімен жіберу — қылмыстық істі қозгау сатысын томамдайтын шешім бола
алмайды, өйтксні мұндай жағдайда қорытынды шсшімді (қыл-мыстық істі козғау
нс одан бас тарту туралы қаулы) жіберілген материалдарды алатын орган
қабылдайды. 10, 32. Сондықтан көптеген материалдарды жіберуді тез арада
немесе үш тәуліктен аспайтын мерзімдс жүзеге асыру кажет.
Жоғарыда айтылғандарды тұжырымдай отыра, ҚР ҚІЖК 185-бабына сәйкес
анықтау органы қылмыс туралы арызды немесе хабарды қарау, тексеру барысылда
темендегі шешімдердің бірін қабылдайды: қылмыстық істі қозғау туралы;
қылмыстық істі қозгаудан бас тарту туралы; арызды, хабарды тергеу ретімен,
ал жеке айып тағу істері бойынша - сот ретімен беру туралы. Осы шешімдердің
қайсысын болсын қабылдау барысында анықтау органының бастығы қылмыс туралы
материалдармен толық әрі мұқият танысып шығып, олардың заңды және дәлслді
екендігіне көзі жеткен кезде ғана оларды бекітуі қажет.
Тергеушінің тергеуіне жататьн қылмыс туралы арыз немесе хабар бойынша
қылмыстық істі қозғау туралы шешімді заңға сәйкес және қылмыстарды тергеу
дұрыс ұйымдастырылған жағдайда тергеуші шығарады. Ондай кезде қылмыстық іс
бойынша анықтау емес, алдын ала тергеу жүргізіледі және анықтау органы тек
тергеушінің берген жеке тапсырмаларын ғана орындайды. Алайда тәжірибеде
көбінесе тергеушінің қолы бос болмаудың салдарынан, бұл санаттағы арыздар
немесе хабарлар бойынша қылмыстық істі анықтау органдары кейінге қалдыруға
болмайтын тергеу әрекеттерін жүргізеді және ол туралы тергеушіні хабардар
етеді. Соңғысының қажеттілігі тергеушінің кейінге қал-дырылмайтын тергеу
әрекеттерінің орындалуын күтпей-ақ, істі кез келген сәтте іс жүргізуге
кабылдауға және тергеуге кірісу құқығымен түсіндіріледі (ҚР ҚІЖК 64-бабы 4-
белігі) [11, 12 б.].
ҚР ҚІЖК 200-бабының 2-бөлігі бойынша кейінге қалдыруға болмайтын
тергеу әрекеттерін орындағаннан кейін, бірақ іс қозғалған күннен бастап бес
тәуліктен кешіктірмей, анықтау органы істі тергеушіге беруге және бұл
туралы 24 сағаттың ішінде прокурорға жазбаша хабарлауға міндетгі. Яғни
кейінге қалдыруға болмайтын тергеу әрекеттерін жүргізіп үлгермеген жағдайда
да анықтау органы істі тергеушіге уақытында беруге міндетті. Сол сияқты,
керісінше, кейінге қалдыруға болмайтын тергеу әрекеттерін бес тәулікке
жетпей жүргізіп аяқтаса да, істі тергеушіге беруге міндетті.
Кейінге қалдыруға болмайтын тергеу әрекеттерінің басқа тергеу
әрекеттерінен ерекше қоятын бір-қатар белгілері бар: 1) негізгі белгі:
кейінге қалдыруға болмайтын тергеу әрекеттері - бұл негізінен анықтау
органының тергеуіне жатпайтын қылмыстық істер бойынша олардың
өкілеттіктерінің белгілеуге арналған құқықтық институт; 2) оларды
жүргізудің міндеттілігі; 3) осы тергеу әрекеттерінің басқалармен
ауыстырылмауы; 4) дереу, тездетіп жүргізілуі. Заң қылмыстық. істі қозғауға
жәпе қылмыстың ізін анықтау мен бекіту жөніндсгі кейінге қалдыруға
болмайтын тергеу әрекеттерінің тізіміне келесілерді жатқызған: қарау,
тінту, алу, куәландыру, сезіктілерді ұстау мен олардан жауап алу,
жәбірленушілер мен куәлардан жауап алу.
Кейінге қалдырмайтын тергеу әрекеттері іс жүргізу заңымен белгіленген
дәлелдеуге жататын мән-жайларды (ҚР ҚІЖК 117-бабы және кәмелетке толмаған
адамға катысты 481-бабы) толық және жан-жақты анықтау үшін жүргізіледі.
Алайда заң әдебиетінде анықтау органдарының тәжірибеде кейінге калдыруға
болмайтын тергеу әрекеттерін, тек қылмыс жасаған тұлғаларды әшкерелейтін
дәлелдемелерді табу мен бекіту үшін ғана жүргізілетінін және дәлелдеу
нысанына жататын өзге мән-жайларға көңіл аудармайтыны жөнінде дұрыс
көрсстілген. Бұл қылмыстық іс бойынша жиналған материалдардың толық және
жан-жақты болмауына себеп болады. Сондай-ақ іс тергеушіге берілгеннен кейін
кейбір тергеу әрекеттерін қайтадан жүргізудің қажеттілігін тудыруы мүмкін.
Кейінге қалдыруға болмайтын тергеу әрекеттерін жүргізудің тәртібі мен
ережелері жөнінде айтып жатпаймыз. Оның ережелері Қылмыстық іс жүргізу
кодексінде толық белгіленіп, реттелген. Анықтаушылар осы тергеу әрекеттерін
жүргізудің ережелерін қатаң сақтауы қажет. Басқа жағдайда бұл анықтаушылар
әрекеттерінің заңсыздығына, қылмыстық іске қатысушылардың құқықтары мен
бостандықтарының, занды мүдделерінің сақталмауы мен бұзылуына алып келеді.
Тәжірибеде кейінге қалдыруға болмайтын тергеу әрекеттерін жүргізудің
ережелерін бұзу мен лауазымды тұлғалардын оларды жүргізуде заңсыз
әрекеттерді жіберу фактілері аз емес.
Бұл ретте ашылмаган қылмыстар туралы істермен оқып-танысудың 23%
бойынша анықтау органы мен тергеушілер оқиға болған жерді қарауы мен
сезіктіні ұстаудың сапасыз, тінтудің үстірт жүргізілетінін және алудың
уақытында жүргізілмейтінін, ал қажет жағдайда оқиға болған жердің қарауы
кей-кезде мүлдем жүргізілмсйтінін көрсетеді және соңғысы қылмыстық іс
бойынша дәлелдемелердің жоғалуына алып келеді. Сондай-ақ комиссияның 2005
жылғы есеп беру мәліметгеріне карағанда, бұл жылы ҚР 110 ҚР ҚІЖК 132-бабы
тәртібі мен 21684 (2004 ж. - 23394) тұлға, соның ішінде 2004 жылмен
салыстырғанда (33) 29 тұлға (0.13%) заңсыз ұсталған деп танылған, яғни
12,1% кем тұлғалар заңсыз ұсталған. Бұл көрсеткіш анықтау және тергеу
органдарының жұмыс сапасының аз да болса артқанын көрсетеді. Біздің
ойымызша, анықтау және тергеу органдарының жұмыс сапасын құрайтын
көрсеткіштердің бірі - заңсыз ұсталғандар санын одан әрі азайту үшін,
қызметін бағалайтын өлшемдерді қарау қажет. Өйткені қызметін бағалайтын
қылмыстардың ашылу пайызы басты өлшем болғандықтан, оны жасанды көтеру
мақсатында лауазымды тұлғаларды түрлі заңсыз әрекеттер жасауына бірде
болмасын, бірде итермелейді.
1.3. Тергеу органының құрылымы.
Ж
ауап алудың тиімділігі тергеушінің тактикалық арсеналына, сондай-ақ жауап
алудың қатысушысы болып табылатын екі жақтың қасиеттеріне де байланысты.
Жауап алудың қорытындысы, негізінен, жауап алынатын адам тергеушінің іс-
қимылын калай кабылдады және ол оған қалай әсер етті деген мәселеге қатысты
болады. Мәселені толық түсіну үшін, алдын ала тергеу сатысында жүргізілетін
тергеу әрекеттерінің жедел іздеу шараларынан айырмашылығы қандай, соған
тоқталайық.
Қылмыстық іс бойынша тергеу әрекеттері ҚІЖК бойынша жүргізіледі, ал
жедел іздеу шаралары 1994 жылғы 15-к,ыркүйектегі Қазақстан Республикасы
Президентінің Жедел іздестіру қызметі туралы Жарлығы бойынша және осы
айтылған жарлық негізінде қабылданған Ішкі істер министрінің бұйрықтарымен,
нұсқауларымен бекітілген тәртіп бойынша жүргізіледі.
Қылмыстық іс бойынша тергеу әрекеттерін жүргізу нәтижесінде біз тек
қана қажетті мәліметтер жинаймыз. Жедел іздестіру нәтижесінде анықталған
мәліметтер қылмыстық іс бойынша дәлелдеме бола алмайды. Ондай мәліметтер
дәлелдеме болу үшін қылмыстық іс жүргізу заңында белгіленген тәртіп бойынша
анықталуы қажет.
Жедел іздестіру қызметінің нәтижелері ҚІЖК 130-бабына сәйкес
дәлелдемелер жинауды, зерттеуді және бағалауды реттейтін ережелер бойынша
анықталса, қылмыстық іс бойынша дәлелдеме ретінде пайдаланылады. Мәселен,
қылмыс істеді деген сезікпен ұсталған адам қамауда отырып полиция тыңшысына
(агентіне) қылмысты қалай жасағанын, не ұрлағанын, оны қай жерге жасырғанын
айтеа, бұл мәліметтер дәлелдеме болып мынадай жағдайда саналады: жедел-
іздестіру қызметін жүзеге асырушы органға жасырын негізде көмек көрсетуші
адам тікелей қабылдаған нақты деректер, аталған адамнан куә, жәбірленуші,
сезікті (айыпталушы) ретінде жауап алғаннан кейін дәлелдемелер ретінде
пайдалануы мүмкін (16.03.2001 ж. қабылданған ҚР заңы).
Жедел іздестіру жұмыстарын тергеуші емес, қылмысты жедел іздестіру
бөлімінің төтенше уәкілі жүргізеді. Ал қылмыстық іс бойынша тергеу
әрекеттерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz