Бастауыш сыныпта көркем шығармалардың түрлерін оқыту
Кіріспе
I. Теориялық бөлім
Көркем шығармалар
1.1 Көркем шығармалардың түрлерін оқыту
1.2 Бастауыш сыныпта оқылатын көркем шығармалардың түрлері
II. Практикалық бөлім
Жеке тұлғаны оқытуда көркем шығармалардың маңызы
2.1 Көркем шығарманы оқытуда оқу үрдісінде қолданылатын негізгі әдістер
2.2 Сыныптан тыс оқу барысында көркем шығарманы оқыту
2.3 шығарманы тұтастай оқу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
I. Теориялық бөлім
Көркем шығармалар
1.1 Көркем шығармалардың түрлерін оқыту
1.2 Бастауыш сыныпта оқылатын көркем шығармалардың түрлері
II. Практикалық бөлім
Жеке тұлғаны оқытуда көркем шығармалардың маңызы
2.1 Көркем шығарманы оқытуда оқу үрдісінде қолданылатын негізгі әдістер
2.2 Сыныптан тыс оқу барысында көркем шығарманы оқыту
2.3 шығарманы тұтастай оқу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе.
Көркем шығарманы талдау. Көркем шығарманың үлгілерін класта. Үйде оқу, жоспар жасау , ауызша, жазбаша мазмұнының ұғынуын көздейді. Ол бірақ оқоқудың бастауыш формасы ғана. Текстің мазмұнын анықтаған соң, енді талдап оқудың кезегі туады. Мұның орталығында кейіпкерлерге мінездеме жасау, шығарманың компазициясы мен тілін талдау, суреттеу тәсілдерін анықтау(пейзаж, портрет), жанрды таныту, ең аяғында, жаттау, көркемдеп оқу міндеттері тұрады. Жоғарыда айтылғандай, бұл үштіні бір- бірінен бөлмей, әдебиеттік оқу сабағының бірін- бірі толықтыратын тұтас жүйесі деп алу қажет.
Талдап оқу дегенді көп жайда алғашқы ұғынып оқудың нәтижесіне сүйеніп, сұрау- жауап әдісімен балалардың өзіне істету арқылы жүргіземіз. Мұның мақсаты:
1. Шығарманың идеялық мазмұны мен көркемдік формасын бірлікте тұтас алып талдау.
2. Образ- кейіпкерлерін анықтап оларға түрлінше (дараланған, салыстырмалы, топтастырылған түрде) мінездеме жасату
3. Пейзаждық, суреттемелік тәсілдерін анықтау
4. Компазициясы мен сюжетін, оның элементтерін ашу, солардың тқызметін таныстыру.
5. Шығарманың ақындық көркем тілін зерттеу.
6. Түрлі жанрдың табиғатын анықтап, соған сай жұмыс әдістерін қолдану.
7. Осы ұғымдарды теориямен ұштастырып, бекіту міндеттері болмақ.
Осыған сай мұғалім сабақты дұрыс жоспарлап, қай жұмысты қай жерде кімнің жүргізетінін белгілейді. Талдау сабақтарында мұғалім түсінігінің орны біраз елеусізденіп, балалардың өздеріне істету, әңгіме әдісі бірінші орынға түседі. Бұл үшін әрбір міндетке сан өз тұсында арнаулы тапсырма сұрау беріледі. Сол сұраулер негізінде әңгіме әдісімен талдау жүргізіледі. Кейде жеке балаларға баяндама беріліп, өзгелер соған пікір қосады. Кейде айтыс әдісі де қолданылады. Үйге және сыныпта берілетін сұрақтардың жүйесінде мұғалім үлкен шеберлік көрсетуге тиіс. Әңгіме әдісі ттек шығарманың мазмұнын ұғыну барысында ғана емес, әсіресе талдау сабақтарында қажеттірек.
Әрине, талдауда үнемі бір саранда, бір формада жүргізіп, схемалауға болмайды. Мысалы кішігірім әңгімелеу тұсына оның бөлімдері сыныпта, үйде оқылып, жоспар жасалып, мазмұндатылса, содан соң кейіперлеріне мінездеме беріледі. Өлең жанрында образ кем болып келсе, оның бөлшектерін, тақырыбын анықтай келіп, өлеңді не жаттау, не көркемдеп оқумен көмкеріледі. Кейбір өлеңдердің композициясы мен тілін талдай келіп, оның идеялық мазмұнына ой баса бөлінеді. Оқу, талдау, көркемдеп оқу дегеннің өзі жанр ерекшелігіне қарай алуан түрде кездеседі. Текст тұтас оқылып бітпей жатып, тұтас талдау жүргізуге болмайды. Бірақ оның бөлшегі оқылғанда, жол- жөнекей композициясы, кейіпкерлері бөлек әңгімеленеді. Ол кейінгі тұтас талдауға негіз болады. Кейбір методиеттер қысқа өлеңді қайталап, көркемдеп, байытып оқудың өзі де талдау дейді.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сыныптардағы оқу тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: Көркем шығарманы тиімді әдіс тәсілдер арқылы оқыту
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер
- Көркем шығарма материалдары бастауыш сыныптардың әрбір пән мазмұнына енгізіліп, оқушылардың даму ерекшеліктеріне сәйкес сұрапталса;
- Бастауыш сынып оқушыларына көркем шығарманы меңгерту тиімді әдіс- тәсілдер арқылы жүзеге асырылса;
- Көркем шығармаларды оқу үрдісінде пайдалану оқу- әдістемелік кешендермен оқу құралдармен қамтамасыз етілсе, онда бастауыш сынып оқушыларына тиімді әдіс тәсілдер қолдану арқылы оқушыларға саплы білім мен сапалы білім беруге негіз болар еді.
Зерттеудің міндеттері:
- Жалпы мектепт,ерде жасалған жұмыстарды айқындау;
- Көркем шығармаларды тиімді әдіс -тәсілдер арқылы оқыту;
- Көркем шығармалардың түрлерімен таныстыру, олардың маңызы мен ерекшеліктерін көрсету.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Кіріспеде зерттеудің ғылыми ақпараты, тақырыптың көкейкестілігі зерттеу жұмысының мақсаты, объектісі, пәні, болжамы, міндеттері, әдіснаалық негізі, зерттеу әдістері, зерттеу кезеңдері, зерттеу көздері, зерттеу нәтижелерінің дәлелденгендігі, оның мақұлдануы, тәжірибеге енгізілу қарастырылды.
Қрытынды зерттеу тақырыбының көкейкестілігімен байланысты тұжырымдар мен ұсыныстар ретінде қарастырылды.
Көркем шығарманы талдау. Көркем шығарманың үлгілерін класта. Үйде оқу, жоспар жасау , ауызша, жазбаша мазмұнының ұғынуын көздейді. Ол бірақ оқоқудың бастауыш формасы ғана. Текстің мазмұнын анықтаған соң, енді талдап оқудың кезегі туады. Мұның орталығында кейіпкерлерге мінездеме жасау, шығарманың компазициясы мен тілін талдау, суреттеу тәсілдерін анықтау(пейзаж, портрет), жанрды таныту, ең аяғында, жаттау, көркемдеп оқу міндеттері тұрады. Жоғарыда айтылғандай, бұл үштіні бір- бірінен бөлмей, әдебиеттік оқу сабағының бірін- бірі толықтыратын тұтас жүйесі деп алу қажет.
Талдап оқу дегенді көп жайда алғашқы ұғынып оқудың нәтижесіне сүйеніп, сұрау- жауап әдісімен балалардың өзіне істету арқылы жүргіземіз. Мұның мақсаты:
1. Шығарманың идеялық мазмұны мен көркемдік формасын бірлікте тұтас алып талдау.
2. Образ- кейіпкерлерін анықтап оларға түрлінше (дараланған, салыстырмалы, топтастырылған түрде) мінездеме жасату
3. Пейзаждық, суреттемелік тәсілдерін анықтау
4. Компазициясы мен сюжетін, оның элементтерін ашу, солардың тқызметін таныстыру.
5. Шығарманың ақындық көркем тілін зерттеу.
6. Түрлі жанрдың табиғатын анықтап, соған сай жұмыс әдістерін қолдану.
7. Осы ұғымдарды теориямен ұштастырып, бекіту міндеттері болмақ.
Осыған сай мұғалім сабақты дұрыс жоспарлап, қай жұмысты қай жерде кімнің жүргізетінін белгілейді. Талдау сабақтарында мұғалім түсінігінің орны біраз елеусізденіп, балалардың өздеріне істету, әңгіме әдісі бірінші орынға түседі. Бұл үшін әрбір міндетке сан өз тұсында арнаулы тапсырма сұрау беріледі. Сол сұраулер негізінде әңгіме әдісімен талдау жүргізіледі. Кейде жеке балаларға баяндама беріліп, өзгелер соған пікір қосады. Кейде айтыс әдісі де қолданылады. Үйге және сыныпта берілетін сұрақтардың жүйесінде мұғалім үлкен шеберлік көрсетуге тиіс. Әңгіме әдісі ттек шығарманың мазмұнын ұғыну барысында ғана емес, әсіресе талдау сабақтарында қажеттірек.
Әрине, талдауда үнемі бір саранда, бір формада жүргізіп, схемалауға болмайды. Мысалы кішігірім әңгімелеу тұсына оның бөлімдері сыныпта, үйде оқылып, жоспар жасалып, мазмұндатылса, содан соң кейіперлеріне мінездеме беріледі. Өлең жанрында образ кем болып келсе, оның бөлшектерін, тақырыбын анықтай келіп, өлеңді не жаттау, не көркемдеп оқумен көмкеріледі. Кейбір өлеңдердің композициясы мен тілін талдай келіп, оның идеялық мазмұнына ой баса бөлінеді. Оқу, талдау, көркемдеп оқу дегеннің өзі жанр ерекшелігіне қарай алуан түрде кездеседі. Текст тұтас оқылып бітпей жатып, тұтас талдау жүргізуге болмайды. Бірақ оның бөлшегі оқылғанда, жол- жөнекей композициясы, кейіпкерлері бөлек әңгімеленеді. Ол кейінгі тұтас талдауға негіз болады. Кейбір методиеттер қысқа өлеңді қайталап, көркемдеп, байытып оқудың өзі де талдау дейді.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сыныптардағы оқу тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: Көркем шығарманы тиімді әдіс тәсілдер арқылы оқыту
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер
- Көркем шығарма материалдары бастауыш сыныптардың әрбір пән мазмұнына енгізіліп, оқушылардың даму ерекшеліктеріне сәйкес сұрапталса;
- Бастауыш сынып оқушыларына көркем шығарманы меңгерту тиімді әдіс- тәсілдер арқылы жүзеге асырылса;
- Көркем шығармаларды оқу үрдісінде пайдалану оқу- әдістемелік кешендермен оқу құралдармен қамтамасыз етілсе, онда бастауыш сынып оқушыларына тиімді әдіс тәсілдер қолдану арқылы оқушыларға саплы білім мен сапалы білім беруге негіз болар еді.
Зерттеудің міндеттері:
- Жалпы мектепт,ерде жасалған жұмыстарды айқындау;
- Көркем шығармаларды тиімді әдіс -тәсілдер арқылы оқыту;
- Көркем шығармалардың түрлерімен таныстыру, олардың маңызы мен ерекшеліктерін көрсету.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Кіріспеде зерттеудің ғылыми ақпараты, тақырыптың көкейкестілігі зерттеу жұмысының мақсаты, объектісі, пәні, болжамы, міндеттері, әдіснаалық негізі, зерттеу әдістері, зерттеу кезеңдері, зерттеу көздері, зерттеу нәтижелерінің дәлелденгендігі, оның мақұлдануы, тәжірибеге енгізілу қарастырылды.
Қрытынды зерттеу тақырыбының көкейкестілігімен байланысты тұжырымдар мен ұсыныстар ретінде қарастырылды.
Әдебиеттер:
1. Кенжехан Ісләмжанұлы «Рухани уыз» Алматы,2008ж.
2. Рахметова С.Р. Қазақ тілін оқыту әдістемесі, Алматы, 2003.
3. Т. Ақшолақов, Шығарманың көркем айшықтарын таныту, А., «Жазушы», 1998.
4. А. Байтұрсынұлы, Тіл тағылымы, А, «Жазушы», 1992.
5. Р. Сыздықова, Б. Шалабаев, Көркем тексті лингвистикалық талдау, А., «Мектеп», 1989.
6. Мейірманқұлова Т.М «Қазақ тілін оқыту әдістемесі», Астана «Фолиант» баспасы, 2010
7. Қ. Бітібаева. Әдебиетті оқытудың тиімді жолдары, А., «Жазушы», 1990.
8. Қ. Бітібаева. М. Әуезов шығармашылығын мектепте оқыту А., «Жазушы», 1994.
9. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы,
10. Қазақ энциклопедиясы, 4 том; Әдеб.: Қазақтың халық жұмбақтары, А., 1959.,
11. Қазақ жұмбақтары, А., 1993.,
12. Әбжанов М., Қазақ халқының жұмбақтары, А., 1966.
13. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.
14. Мухина В. Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы. Алматы. 1986 ж
15. Әдебиеттану терминдер сөздігі. Алматы, 1998 ж
16. Қазақ әдебиетінің тарихы. 1 том,1948 ж., 23-бет
17. Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті тарихының очерктері. Алматы, 1965. 31-
18. Ұзақбаева С. Қазақ халық шығармашылығының балалар мен жастарға эстетикалық тәрбие берудегі мүмкіндіктері. Алматы 1994 ж
19. Байтұрсынов А. Шығармалар жинағы. 1-том. Алматы 2002 ж
20. Дәуітұлы Т. Жаңылтпаш - тәрбие құралы Ұлағат - 2009. - Б. 130-136.
21. “ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.
22. “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы”
23. 3 сынып «Әдебиеттік оқу» Атамұра баспасы, 2015ж
24. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: 2011
1. Кенжехан Ісләмжанұлы «Рухани уыз» Алматы,2008ж.
2. Рахметова С.Р. Қазақ тілін оқыту әдістемесі, Алматы, 2003.
3. Т. Ақшолақов, Шығарманың көркем айшықтарын таныту, А., «Жазушы», 1998.
4. А. Байтұрсынұлы, Тіл тағылымы, А, «Жазушы», 1992.
5. Р. Сыздықова, Б. Шалабаев, Көркем тексті лингвистикалық талдау, А., «Мектеп», 1989.
6. Мейірманқұлова Т.М «Қазақ тілін оқыту әдістемесі», Астана «Фолиант» баспасы, 2010
7. Қ. Бітібаева. Әдебиетті оқытудың тиімді жолдары, А., «Жазушы», 1990.
8. Қ. Бітібаева. М. Әуезов шығармашылығын мектепте оқыту А., «Жазушы», 1994.
9. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы,
10. Қазақ энциклопедиясы, 4 том; Әдеб.: Қазақтың халық жұмбақтары, А., 1959.,
11. Қазақ жұмбақтары, А., 1993.,
12. Әбжанов М., Қазақ халқының жұмбақтары, А., 1966.
13. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.
14. Мухина В. Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы. Алматы. 1986 ж
15. Әдебиеттану терминдер сөздігі. Алматы, 1998 ж
16. Қазақ әдебиетінің тарихы. 1 том,1948 ж., 23-бет
17. Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті тарихының очерктері. Алматы, 1965. 31-
18. Ұзақбаева С. Қазақ халық шығармашылығының балалар мен жастарға эстетикалық тәрбие берудегі мүмкіндіктері. Алматы 1994 ж
19. Байтұрсынов А. Шығармалар жинағы. 1-том. Алматы 2002 ж
20. Дәуітұлы Т. Жаңылтпаш - тәрбие құралы Ұлағат - 2009. - Б. 130-136.
21. “ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.
22. “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы”
23. 3 сынып «Әдебиеттік оқу» Атамұра баспасы, 2015ж
24. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: 2011
Кіріспе.
Көркем шығарманы талдау. Көркем шығарманың үлгілерін класта. Үйде оқу, жоспар жасау , ауызша, жазбаша мазмұнының ұғынуын көздейді. Ол бірақ оқоқудың бастауыш формасы ғана. Текстің мазмұнын анықтаған соң, енді талдап оқудың кезегі туады. Мұның орталығында кейіпкерлерге мінездеме жасау, шығарманың компазициясы мен тілін талдау, суреттеу тәсілдерін анықтау(пейзаж, портрет), жанрды таныту, ең аяғында, жаттау, көркемдеп оқу міндеттері тұрады. Жоғарыда айтылғандай, бұл үштіні бір- бірінен бөлмей, әдебиеттік оқу сабағының бірін- бірі толықтыратын тұтас жүйесі деп алу қажет.
Талдап оқу дегенді көп жайда алғашқы ұғынып оқудың нәтижесіне сүйеніп, сұрау- жауап әдісімен балалардың өзіне істету арқылы жүргіземіз. Мұның мақсаты:
1. Шығарманың идеялық мазмұны мен көркемдік формасын бірлікте тұтас алып талдау.
2. Образ- кейіпкерлерін анықтап оларға түрлінше (дараланған, салыстырмалы, топтастырылған түрде) мінездеме жасату
3. Пейзаждық, суреттемелік тәсілдерін анықтау
4. Компазициясы мен сюжетін, оның элементтерін ашу, солардың тқызметін таныстыру.
5. Шығарманың ақындық көркем тілін зерттеу.
6. Түрлі жанрдың табиғатын анықтап, соған сай жұмыс әдістерін қолдану.
7. Осы ұғымдарды теориямен ұштастырып, бекіту міндеттері болмақ.
Осыған сай мұғалім сабақты дұрыс жоспарлап, қай жұмысты қай жерде кімнің жүргізетінін белгілейді. Талдау сабақтарында мұғалім түсінігінің орны біраз елеусізденіп, балалардың өздеріне істету, әңгіме әдісі бірінші орынға түседі. Бұл үшін әрбір міндетке сан өз тұсында арнаулы тапсырма сұрау беріледі. Сол сұраулер негізінде әңгіме әдісімен талдау жүргізіледі. Кейде жеке балаларға баяндама беріліп, өзгелер соған пікір қосады. Кейде айтыс әдісі де қолданылады. Үйге және сыныпта берілетін сұрақтардың жүйесінде мұғалім үлкен шеберлік көрсетуге тиіс. Әңгіме әдісі ттек шығарманың мазмұнын ұғыну барысында ғана емес, әсіресе талдау сабақтарында қажеттірек.
Әрине, талдауда үнемі бір саранда, бір формада жүргізіп, схемалауға болмайды. Мысалы кішігірім әңгімелеу тұсына оның бөлімдері сыныпта, үйде оқылып, жоспар жасалып, мазмұндатылса, содан соң кейіперлеріне мінездеме беріледі. Өлең жанрында образ кем болып келсе, оның бөлшектерін, тақырыбын анықтай келіп, өлеңді не жаттау, не көркемдеп оқумен көмкеріледі. Кейбір өлеңдердің композициясы мен тілін талдай келіп, оның идеялық мазмұнына ой баса бөлінеді. Оқу, талдау, көркемдеп оқу дегеннің өзі жанр ерекшелігіне қарай алуан түрде кездеседі. Текст тұтас оқылып бітпей жатып, тұтас талдау жүргізуге болмайды. Бірақ оның бөлшегі оқылғанда, жол- жөнекей композициясы, кейіпкерлері бөлек әңгімеленеді. Ол кейінгі тұтас талдауға негіз болады. Кейбір методиеттер қысқа өлеңді қайталап, көркемдеп, байытып оқудың өзі де талдау дейді.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сыныптардағы оқу тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: Көркем шығарманы тиімді әдіс тәсілдер арқылы оқыту
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер
oo Көркем шығарма материалдары бастауыш сыныптардың әрбір пән мазмұнына енгізіліп, оқушылардың даму ерекшеліктеріне сәйкес сұрапталса;
oo Бастауыш сынып оқушыларына көркем шығарманы меңгерту тиімді әдіс- тәсілдер арқылы жүзеге асырылса;
oo Көркем шығармаларды оқу үрдісінде пайдалану оқу- әдістемелік кешендермен оқу құралдармен қамтамасыз етілсе, онда бастауыш сынып оқушыларына тиімді әдіс тәсілдер қолдану арқылы оқушыларға саплы білім мен сапалы білім беруге негіз болар еді.
Зерттеудің міндеттері:
oo Жалпы мектепт,ерде жасалған жұмыстарды айқындау;
oo Көркем шығармаларды тиімді әдіс -тәсілдер арқылы оқыту;
oo Көркем шығармалардың түрлерімен таныстыру, олардың маңызы мен ерекшеліктерін көрсету.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Кіріспеде зерттеудің ғылыми ақпараты, тақырыптың көкейкестілігі зерттеу жұмысының мақсаты, объектісі, пәні, болжамы, міндеттері, әдіснаалық негізі, зерттеу әдістері, зерттеу кезеңдері, зерттеу көздері, зерттеу нәтижелерінің дәлелденгендігі, оның мақұлдануы, тәжірибеге енгізілу қарастырылды.
Қрытынды зерттеу тақырыбының көкейкестілігімен байланысты тұжырымдар мен ұсыныстар ретінде қарастырылды.
Көркем шығарма.
1.1 Көркем шығармалардың түрлерін оқыту
Әдебиеттік оқуды оқыту үдерісінде көркем шығарманы өнер ретінде таныту басты назарда болуы шарт, сол себепті оны көркем ойлау заңдарын ескере отырып ұйымдастыру қажет. Осыған орай бастауыш әдебиеттік оқудың басты мақсаты кіші мектеп жасындағы оқушыларды әдеби дамыту болып табылады. Әдеби дамыту дегенде көркем шығарманы толық қабылдауға қабілетті оқырман қалыптастыруды; оқушылардың әдеби шығармашылығын дамытуды, яғни өз ойларын еркін жеткізуге қабілетті, сөйлеу мәдениеті қалыптасқан оқушы тәрбиелеуді түсінеміз.
Бұл мақсаттың жүзеге асуы бірнеше міндетті шешуді қажет етеді:
* эстетикалық қажеттіліктерді, оқырмандық және шығармашылық әрекет мотивтерін, ауқымды мәдени қызығушылық, құндылық бағдарларды қалыптастыру;
* оқырмандық және әдеби-шығармашылық біліктерін қалыптастыру жүйесі;
* әдебиеттану және мәдениеттанудан бастапқы білім беру;
* көркем шығарманы интерпретациялау және талдау әдістерін, танымдық кітаптармен, анықтамалық әдебиеттермен жұмыс барысында ақпараттарды ала білу және өңдеу тәсілдерін үйрету;
* ойлау, қиялдау, эмоцияны дамыту;
* оқырмандық және мәдени кеңістігін кеңейту;
* тұлғаның ақпараттық мәдениетін, библиографиялық білімі мен білігін қалыптастыру;
* оқу дағдысын жетілдіру.
Көркем мәтінді оқыту мен талдауда оқушының мәтін мазмұнын меңгеруіне көңіл бөлу керек. Көркем шығарманы оқығанда, оқушылардың ол туралы өзіндік әсері, пікірі туындайды. Оқушылардың зейіні, есте сақтау, қабылдау қасиеттеріне қарай мұғалім мәтінді тұтастай емес, ең негізгі басты мәселелерін ғана мазмұндатып, оны меңгеруді одан әрі жалғастырғаны тиімді болады. Үзіндіні мазмұндағанда, оқушыларды мүмкіндігінше жазушы тілімен мазмұндатуға икемдеу керек. Оқушыларды әңгімелеу, мазмұндау кезінде жиі мәтінге үңілдіріп, кейбір негізгі мәселелерді мәтінге жуық айтуды талап етемін. Көркем шығарманы үйге тапсырма ретінде бергенде, түсініксіз сөздерді, сөйлемдерді оқушылардың алдын ала белгілеп келуін талап еткен жөн. Сабақ барысында шығарманың мазмұнына талдау жұмысын жүргіземін. Күрделі, түсініксіз сөздерге түсінік беремін. Мысалы: қыстау, атан, шам, ру, шариғат бұйрығы, ердің құны. Кейбір диалогтерді оқи отырып, ең басты мәселелерді түсіндіремін.
- Арысыңды, ендеше, арыстан жеді (Бөжейдің сөзі).
- Ақ қарамды тексермедің бе, өңшең қан жұтқан қара бет?! (Қодардың сөзі).
Әдеби талдаудың басты мақсаты-оқушылардың өзіндік қабылдауларын, пікірін әдебиеттану ғылымының талабына сай ғылыми арнаға бағыттау болып табылады. Әдебиетті оқыту көркем шығарманы оқудан басталады. Көркем шығарманы оқу үйде, сыныпта жүргізіледі. Көркем туындыны оқуда мәнерлеп оқу, әр сөзді айқын, түсінікті оқу, жинақы оқу, дауыс естілімінің де ашық болуы талап етіледі. Оқушыны көркем мәтіннің оқу түрлеріне дағдыландыру керек. Көркем мәтінді оқу түрлерін жіктеп ажыратамыз:
1) көркем мәтіндегі жазушы ойын мұғалім көмегімен аңғара оқу. Оның мән-мағынасын тұшына, түсіне оқу. Қиын, түсініксіз образды, айшықты сөздерді ұғына оқу, яғни лингвистикалық түсіндірмелі оқу;
2) таңдап оқу. Белгілі мақсатпен қойылған сұрақтарға жауап іздеп, тіл көркемдігін дәлелдеу, портрет, пейзаж, образды табу;
3) іштен оқу немесе өздік оқу. Іштен оқудың оқушыны жеке, өз бетімен жұмыс істеуге баулудағы маңызы ерекше зор. Ойлану, өз бетімен іздену, жауап табу, дербес белсенділігін арттырудағы іштен оқудың атқарар рөлінің ерекше екендігі;
4) рөлге бөліп оқу. Рөлге бөліп оқу таным белсенділігі, қызығушылығын арттыруда, қабілеттерін дамытуда, сабақтың эмоциялық, психологиялық мәнін нәрлендіруде пайдалы;
5) хормен оқу. Оқу техникасын жетілдіру, мәнерлі, айқын оқу, көркем мәтінмен жұмыс істеуге баулу бүкіл сынып оқушыларын көркем оқуға ұйымдастыруда тиімді;
6) ұжымдық оқу. Әсіресе, даралап оқытуда тиімді. Оқу техникасына, мәнерлеп оқуына қарай, оқушыларды топқа бөле отырып, мұғалім ұжымдық оқуды тиімді ұйымдастырса, көркем мәтінді тез меңгертуге ықпал жасайды, мәтінді оқуға деген оқушы ынтасын арттыруға әсер етеді;
7) жұптық оқу. Жұптық оқудың тиімділігі, біріншіден өз беттерімен оқу техникасын жетілдіру дағдыларын дамытады, екіншіден ұқыпты тыңдай білуге, бір-бірінің жұмысына талдау жасай білуге икемдейді;
8) мәнерлеп оқу. Мәнерлеп оқу-әдебиетті оқытудың басты әдістемелерінің бірі. Мәнерлеп оқудың мақсаты:
а) оқушыларға көркем туындының эмоциялық-эстетикалық әсерін сезіндіру;
ә) көркем мәтінге жан беру, әр сөздің мәні мен мағынасын, сөз бояуларының нақышын сезе білу;
в)көркем мәтіндегі айтар ой мен поэтикалық көркемдікті өздеріне болжату, түсіндіру, мәтінді талдау дағдыларын дамыту.
Әдеби шығарма өмірді түсінуге көмектеседі. Ақын жазушылардың идеясы, көркем шыедығы шығарманың мазмұны арқыла оқушыларды баурап оларға түрлі сезім, ой туғызады, өмірге деген көзқарасын қалыптастырады. Көркем әдеби шығармалардың мұндай ерекшеліктері өзіндік әдістемені қажет етеді. Бастауыш сыныптан Ана тілі оқулықтарына көркем шығармалардың мынадай жанрлары енгізілген: өлең, жұмбақ, әңгіме, мысал, ертегілер, жаңылпаштар, мақал- мәтелдер, айтыс, шешендік сөздер, мақалалар, очерктер т.б. Көркем мәтінді талдау шығармашылық жұмыстарды талап етеді.
0.2 Бастауыш сыныпта оқылатын көркем шығармалардың түрлері
Өлең- шағын көлемді поэзиялық шығарма. Өлең- оқушылардың мәнерлеп, түсініп оқуға төселдіретін, өмір тануды үйрететін көркем шығарманың түрі. Ырғағы мен ұйқасы қалыпқа түскен, шумағы мен бунағы белгілі тәртіпке бағынған нақысты сөздер тізбегі. Қазақ ауыз әдебиетіндегі халық өлеңдері еңбек- кәсіпке орай (аңшылық, төрт түлік, наурыз өлеңдері), ескілік наным- сенімге байланысты (бақсы сарыны, арбау), әдет- ғұрып негізінде (салт, үйлену, мұң- шер өлеңдері), қара өлең, тарихи өлең, айтыс өлеңдері болып бөлінеді. Өлең - шағын көлемді поэзиялық шығарма. Ырғағы мен ұйқасы қалыпқа түскен, шумағы мен бунағы белгілі тәртіпке бағынған нақысты сөздер тізбегі. Өлеңнің түрлері мен жанрлары әр алуан: ода, элегия, баллада, сонет, т.б. Кең мағынасында өлең қысқа көлемді поэзиялық туындылардың жалпы атауы болса, тар мағынада музыка өнер мен сөз өнеріне ортақ туынды, яғни ән өлеңі. Қазақ ауыз әдебиетіндегі халық өлеңдері еңбек-кәсіпке орай (аңшылық, төрт түлік,наурыз өлеңдері), ескілікті наным-сенімге байланысты (бақсы сарыны, арбау), әдет-ғұрып негізіндегі (салт, үйлену, мұң-шер өлеңдері), қара өлең, тарихи өлең, айтыс өлеңдері болып бөлінді. Өлең сөздердің болмысы, жаратылысы аса күрделі, оған ишара, меңзеу, салыстыру, жұмбақтау, астарлау, бейнелеу, теңеу, ұқсату, т.б. тән. Өлең лирика жанрында кең тарады, тақырыбы жағынан саяси, көңіл күйі, табиғат, махаббат және философия түрлерге жіктеледі
Жұмбақ. Жұмбақ- адамның ой- өрісін, алғырлығын, білімін сынау мақсатында нақты бір зат немесе құбылысты тұспалдап, сипатталатын шағын әдеби жанр.
Жұмбақ- халық шығармаларының ең көне түрінің бірі және барлық жұрттың фольклорлеріне ортақ түр. Ерте заманда пайда болғанымен жұмбақ бергі заманда да, тіпті, бүгінгі біздің дәуірімізде де маңызын жойған жоқ. Қай кезді алсақ та жұмбақ өткір, ұшқыр сөз есебінде халық арасында бағалы болған. Жұмбақты халықтың өзге тапқырлық сөздері мен бірге саяси құрал есебінде жазуға қарсы қолданған.
Сырт қарағанда, соңғы уақытта жазба әдебиеттің күшеюімен Жұмбақ азайған шығар, жаңадан жасалмайтын шығар деген ойлар болушы еді, анығында бұл теріс болып шықты. Жұмбақ қазақ халқы мен қатар басқа халықтардың арасында да әлі күнге өмір сүріп, дамып келеді. Олай болса халықтың жұмбақ қорын жинап, зерттеу қажет. Жұмбақ - адамның ой-өрісін, алғырлығын, білімін сынау мақсатында нақты бір зат немесе құбылыс тұспалдап сипатталатын шағын әдеби жанр.
Жұмбақ жанры дүние жүзі халықтары әдебиетінің көпшілігінде бар. Бұл жанрға Аристотель "Жұмбақ - жақсы жымдасқан метафора" деп анықтама берген. Жұмбақ әдебиеттің ежелгі үлгілерінде, ауыз әдебиетінде жиі кездесетіндіктен оны ғылымда "фольклорлық жанр", "халықтық поэзияның шағын түрі" деп санау орын алған. Алайда, қазіргі заман әдебиеті өкілдерінің, әсіресе, балалар әдебиеті авторларының шығарм-ғында Жұмбақтар топтамасы жиі кездеседі. Сондықтан оны тек фольклорлық жанр аясында шектеуге болмайды.
Жалпы, жұмбақты сөз образының кілті есебінде тануға болады. Жұмбақ ақындықтың ұрығы- дәні тәрізді.
Біздің уақытымызда жұмбақ өз бағасын жойған жоқ, оны мектеп балалары тілді ұстарту мақсатында пайдаланып, оқып жатпайды.
Халық жұмбақтарының тақырыбы өте көп. Жаратылыс дүниесі, табиғат жайлы, еңбек кәсіп құралдары, хайуанаттар мен өсімдіктер, адам және оның өмірі, өнер- білім, техника және т.б.жұмбақтардың басты тақырыбы болуымен қатар, мазмұнына айналды. Бұл тақырыптардың бәрі жұмбақ әлеміне енгенде, әрқайсысы жалпылама емес, бөлшектене, жекелене алынады.
Жұмбақтар- оқушылардың ойлау қабілетін, тіл байлығын дамытатын шығармалардың бірі. Жұмбақтар оқулықта көркем шығарманың әртүріне байланысты беріліп отырады.
Әңгіме. Әңгіме- әдебиетте оқиғаны қара сөзбен баяндайтын шағын көркем шығарма жанры. Әңгіменің жанрлық ерекшеліктері оқиғаны баяндау тәсілі, композициялық, сюжеттік құрылысы, көркемдік жүйесі арқылы айқындалады. Әңгіменің көлемі шағын, кейіпкерлер саны аз, сюжет ұйытқысын құрайтын оқиғаның басталуы, шарықтау шегі мен шешімі болады. Онда адам өмірі мен тағдыры, аса маңызды деген оқиға жинағы беріледі. Әңгіме, әдебиетте -- оқиғаны қара сөзбен баяндайтын шағын көркем шығарма жанры. Әңгіменің жанрлық ерекшеліктері оқиғаны баяндау тәсілі, композициялық, сюжеттік құрылысы, көркемдік жүйесі арқылы айқындалады. Әңгіменің көлемі шағын, кейіпкерлер саны аз, сюжет ұйытқысын құрайтын оқиғаның басталуы, шарықтау шегі мен шешімі болады. Ондаадам, оның өмірі мен тағдыры, аса маңызды деген оқиға жинақы беріледі. Мұнда бір айтылған жайларға қайта оралуға, тәтпіштеп баяндауға, ұзақ суреттеуге орын жоқ. Әңгіме жанры аз сурет арқылы көп жайды аңғарта білетін айрықша көркемдік шеберлікті талап етеді. Оқиға көбіне бірінші жақтан баяндалып, әңгімешінің оқиғаға тікелей қатыстылығын көрсетеді. Б. Майлин, Ж. Аймауытов, М. Әуезов, Ғ. Мүсірепов тағы басқа. Әңгімелері -- қазақ әдебиетіндегі осы жанрда жазылған үздік шығармалар. Қазіргі әңгіменің бастаулары халық ауыз әдебиетінде жатыр. Сонау көне заманнан-ақ халық өзінің тұрмыс-салты, күнделікті тіршілігі жайлы ауызша әңгімелер туғызып отырған. Мұндай әңгімелер бір рет қана айтылып қоймай, әр жерде, жиын болған кезде айтылған да, ондағы оқиға бірте-бірте тұрақты сюжетке айналған. Сөйтіп, ауыз әдебиетіндегі дәстүрлі жанрға айналған. Жеке адамның басынан өткен оқиға ретінде айтылатын мұндай әңгімелерді халықаралық фольклортануда меморат деп атайды
Мысал. Әдебиеттің мысал түрінің арғы анасы- халық. Баяғы заманнан бері халық жасаған мысалдар оның керегіне жарап, күні бүгінге дейін тозбай сақталып келеді. Әдебиеттің бұл мысал жанры- ең қысқа ықшам жанр. Ертегі ұзақ, шытырман оқиғалы, салғырлы, бұлтарысты, қолтарысты болып келсе, мысал оқиғаны табан астынан, төтесінен туғызады, шұғыл қайырады. Негізгі әдісі- меңзеу. Сондықтан, көңілден тез орын теліп, ұмытылмайды.
Бұрынғы халық мысалдарында да, онан соң туған жеке авторы бар, жазба мысалдары да, айтайын деген көкейкесті, түйінді пікірін көбінесе аңдар, хайуанаттар, құстар, құрт - құмырсқалар, ағаштар, тастар тағы тағыларды адамша шендестіру, адам дәстүрінше сөйлестіру, уаждастыру арқылы беріледі.
Мысал үрдісі ерте заманнан бар. Ежелгі грек әдебиетінде - Эзоп, Рим әдебиетінде Федр- әйгілі мысалшалдар.
Қазақтың реалист әдебиеттерінде мысал жанрының өз алдына жеке жанр ретінде қалыптасып, дамуы Д.Бабатайұлының есімімен байланысты. Ол ауыз әдебиетінің адамгершілікке үндеп, емеурінмен білдіретін өсиеттік жанры- мысалды әлеуметтік сатира дәрежесіне көтерді, оның кейіпкерлеріне реалистік, типтік сипат дарытты. Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, XX ғ-дың бас кезіндегі демократ ақын жазушылар: С.Көбеев, С.Торайғыров, С.Дөнентаев, орыс әдебиетінен мысал өлеңдер аударып, қазақ халқына жеткізуде көптеген еңбек етті. Осы аудармалар негізінде қазақ балалар әдебиетінде мысал өлеңдердің төл үлгілері пайа бола бастады.
Мысалдың артықшылығы алдымен олардың поэзиялық қуат-күшінен, тұспал бейнелер арқылы сан алуан адамдардың мінез-құлқын; іс-әрекетін аңдатып, айқын көзге елестетеді. Cолар жылы қоғамдық өмірдің шындығын, қайшылықтарын терең ашып бере алатын мол мүмкіндігінен іздессе керек. Көркем шығармада мәселе не айтылғандығында ғана емес, сонымен бірге қалай айтылғандығын да, қалай әсер ететіндігін де осы- әсіресе мысал өлеңге, яғни өмірлік шындық пен көркемдік шарттылықты шебер сабақтастырып, ұштастырып келтіретін жанрды байланыстыра айтуымыз керек. Мысалдағы ойды тура, ашық айтпай, ақтара салмай, тұспалдап, алыстан орап, орағытпай тудың өз артықшылығы бар екені сөзсіз. Оқушы бүкпелеп айтылған жайды, астарлы мағынаны өз ойымен бағдарлап, өзінше аңғарып, ұғып-түсінуге мәжбүр болады. Бұл одан тапқырлықты, сөздің астарына үңіле білудің, айтылып отырған нәрсені де, ишарат етіп, тұспалмен аңғартылған нәрсені де айқын елестете білуге қабілеттілікті талап етеді, ойына түрткі болып, сөзіміне әсер береді. Сонымен қатар Мысалда сан алуан жан-жануар, аң-құстарды, жәндіктерді іс-әрекет үстінде бейнелеу, тілдестіру, айтылған жайдан ғибратты түйін түю және осы орайда жасанды, жаттанды ақылгөйлікке әуестенбей, терең мағыналы қоғамды қой қорыту үлкен ақындық шеберлікті, талғампаздықты танытады. Абайдың мысал өлеңдерінен осындай қасиеттердің, әсіресе ақынның әзілдеуге, мысқалдап келемеждеуге, сықақ етуге шеберлігін айқын байқаймыз. Кейде Мысалда тілге тиек болатын шынында да әлде қандай бір ғажайып жай кездеседі. Жарлы бай атты өлеңдегі түбінен қанша алсаң да, ділдә бірінен кейін бірі шыға беретін дорбаның кедейдің қолына келіп түсуі - бұл, әрине, арғы түбі ескі ертек, аңыздармен жалғасатын сюжет. Ал кейде Мысалдағы оқиғаның өзі мейлінше қарапайым, күнделікті өмірде көздесетін жай боп шығады. Айталық, Қазаға ұрынған қара шекпен дейтін өлендегі қораға ұры түскенін айту ешкім таң қалатындай нәрсе емес. Өлеңнің түйіні басқада, барынан бір сәтте айрылып жұрдай болып қалғана дамға ағайындары келіп әр түрлі ақыл-кеңес беріп, желдей есіп бейшара, байғұс деп жарылқаған болады. Бақа мен өгіз атты мысалда егіздей бола аламын деп ісініп, көбініп іші жарылған бақаның ессіз мақтаншақтықтың құрбаны болғаны баяндалады. Мұндай шартты түрде әдейі әсірелеп айтушылық Мысал жанрында жиі көздесетін үйреншікті жай, сондықтан оны табиғи құбылыс деп санап, осы оқиғаға қандай мағына беріліп айтылғанына көбірек кеңіл қою орынды секілді. Крылов осы мысалдың сюжетінен әр түрлі қоғамдық топтардың екілдері бірдей бола алмайды деген нақтылы тұжырым жасап, қатардағы жай адам атақты адамдай, ақ сүйектей бола алмайды деп түйіндеген.
Мысал өлеңдерде көбінесе жануарлар немесе басқа да жансыз нәрселе арқылы адамдардың мінез - құлқы, іс- әрекеті осылай астарлап, тұспалдай суреттеуді аллегория деп атайды.
Мысалдарда еңбек сүйгіштік, әділдік, адалдық, қарапайымдылық сияқты жақсы қасиеттерді мадақтап, уағыздайды. Жағымсыз қылықтарды мысқал түрінде күлкі ете отырып, одан сақтандырады.
Ертегі. Ертегі- фольклордың негізгі жанрларының бірі. Ертегі жанры- халық прозасының дамыған, көркемделген түрі, яғни, фольклорлық көркем проза. Оның мақсаты- тыңдаушыға ғибрат ұсынумен бірге эстетикалық ләззат беру. Ертегінің атқаратын қызметі кең: ол әрі тәрбиелік, әрі көркем эстетик, әдеби қазына. Ертегінің бүкіл жанрлық ерекшелігі осы екі сипатынан көрінеді. Сондықтан ертегілік прозаның басты міндеті- сюжетті барынша тартымды етіп, көркемдеп, әрлеп баяндау. Ертегі деген ат ертеде, ерте күндегі деген сөздерден туған.
Қазақ фольклорындағы мазмұны терең, тілі бай, тақырыбы әр алуан, оқиғасы қызғылықты шығармалардың бірі- ертегілер. Ол әдеби мұрамыздың ең көне түрі болса да, осы күнге дейін өскелең ұрпақты жан жақты тәрбиелеуде маңызын жоймаған жанр. Ертегі- көркем фантастикалық шығарма.
Ертегілер көбінесе қара сөз ретінде айтылатындықтан, оны халықтың ерте заманда шығарған әңгімесі деп қараймыз.
Ертегі - фольклордың негізгі жанрларының бірі. Ертегі жанры - халық прозасының дамыған, көркемделген түрі, яғни фольклорлық көркем проза. Ертегілері жанрлық әрі сюжеттік құрамы жағынан әр алуан. Ол іштей бірнеше жанрға бөлінеді:
1) жануарлар туралы ертегілер;
2) қиял-ғажайып ертегілер, батырлық ертегілер;
3) хикаялық ертегілер, сатиралық ертегілер;
Сюжеттері тек қазақтың өзіне тән ертегілермен қатар, басқа елдермен ортақ сюжетке құрылған ертегілер де бар. Олардың көбі тарихи-типологиялық жағдайда пайда болған, біразы тарихи-генетик., яғни туыс халықтарға ортақ болып табылады, кейбірі тарихи-мәдени байланыс нәтижесінде қазақ жұртына тараған. Сол себепті қазақ ертегілерінде таза ұлттық та, халықар. та, көшпелі сюжеттер де қатар өмір сүрген.
Негізгі кейіпкер мен мазмұны және қияли әдістердің қаншалықты пайдаланылуына қарай бұл салалардың әр қайсысы тағы бірнеше топқа бөлінеді. Бұлардың ішінде:хикая, өсиет, мысқыл, батырлық туралы ертегілер болады
Ертегі жанрының пайда болып, қалыптасу тарихы өте ұзақ. Оның түп-төркіні - алғашқы қауымда туған көне мифтер,аңшылық әңгімелер, хикаялар, әр түрлі ырымдар мен аңыздар. Өзінің қалыптасу барысында ертегі осы жанрлардың көптеген белгілерін бойына сіңірген. Бұл жанрлардың кейбірі өз бітімін мүлде жоғалтып, толық ертегіге айналған. Солардың бірі - миф жанры. Мифтің ертегіге айналу процесі бірнеше кезеңнен өткен
Халық әдебиетінің басқа түрлері секілді ертегілер де адам баласының еңбек- кәсіп ету, тұрмыс- тіршілік ету тәрбиесіне байланысты туған. Жаратылыс құбылыстарын, табиғат сырын жетік білмеген, олардың неліктен болатынын түсінбеген ертедегі адамдар әр нәрсені қиял етіп, өздерінің ауыр еңбектерін жеңілдету жайын қарастырған. Сол ұғым- түсініктерін, нанымы мен сенімін әңгімелеп айтатын болған.
Жас ұрпақ тәрбиесінде ертегілердің атқаратын рөлі айрықша. Қазақ ертегілерін ең алғаш зерттеп, жинақтаған Ш.Уәлиханов, Г.Н.Потанин, О.Әлжанов, Р.Дүйсенбаев, М.Көпеевтер және Н.Березин, В.В.Радлов, А.Е.Алекторов, А.Ивановский т.б.жалғастырған.
Жаңылпаш- қазақ ауыз әдебиетінің шағын жанры. Жаңылпаш ойын сауыққа жиналған жұртты күлдіру; жас ұрпақтың тілін ұстартып, әртүрлісөзді шапшаң айтуға үйрету мақсатында пайда болған. Жаңылпаш сөздері адамды жаңылтыратындай қиын, көбінесе ұяң және қатаң дауыссыз дыбыстардан құралған, қара сөз немесе өлең түрінде болады. Жаңылпаш ойын- сауықтарда ән білмейтін, жатқа тақпақ айта алмайтын жастарға жаза ретінде де қолданылған. Мұндай ұятты жағдайға қалмас үшін әр жас жігіт пен қыз ән- жыр үйренуге талпынған. Қазіргі кезде жаңылпаш жаңа мазмұнға ие болып, түрі мен мазмұны жағынан молыға түсті. Жас ұрпақты достыққа, бірлікке, адамгершілікке, ізгі қасиеттерге тәрбиелеуде маңызды құралға айналды. Жаңылпаш- қай халық фольклорында да кең тараған жанрлық түр. Бұл жанр тек қана балалар әдебиетіне арналған, көбінесе мектеп жасына дейінгі балалар мен бастауыш мектеп оқушыларына лайықты. Олай дейтініміз жеке дыбыстар мен айтылуы қиын кейбір сөздерді дұрыс сөйлеуге үйрету- көбіне балаға ғана тән нәрсе. Мұнда міндетті түрде оқыту арқылы ғана емес, баланы талғамы күшті қызық та көркем сөздерге әуестену, соған еліктіру арқылы жаттығу жүргізу үшін қолданылған шеберлік бар. Ертеде халықтар баланың тілінің тезірек шығуы үшін әртүрлі магиялық әдет- ғұрыптарды пайдаланған. Жаңылпаштың бала тілін жаттықтыруға байланысты қызметі- оның басты міндеті.
Жаңылтпаш -- қазақ ауыз әдебиетінің шағын жанры. Жаңылпаш ойын-сауыққа жиналған жұртты күлдіру; жас ұрпақтың тілін ұстартып, әр түрлі сөзді шапшаң айтуға үйрету мақсатымен пайда болған. Жаңылпаштың сөздері адамды жаңылдыратындай қиын, көбінесе, ұяң және қатаң дауыссыз дыбыстардан құралады, қара сөз немесе өлең түрінде болады. Жаңылпаш ойын-сауықтарда ән білмейтін, жатқа тақпақ айта алмайтын жастарға жаза ретінде де қолданылған. Мұндай ұятты жағдайға қалмас үшін әр жас жігіт пен қыз ән-жыр үйренуге талпынған. Қазіргі кезде Жаңылпаш жаңа мазмұнға ие болып, түрі мен мазмұны жағынан молыға түсті. Жас ұрпақты достыққа, бірлікке, адамгершілікке, ізгі қасиеттерге тәрбиелеудің маңызды құралына айналды. "Қамаштан көріп қалашты, Қалашқа Жарас таласты, Бөлінсін десең қалаш тең, таласпа Жарас Қамашпен" сияқты тәрбиелік мәні зор Жаңылпаштар бала бақшалар мен мектептерде жиі қолданылады
Мақал -мәтел- сөз анасы. әдемі ұйқасты, үйлесімді, ырғақты, өлеңді өрнекпен не шешендік қара сөзбен айшықталған қысқа да нұсқа айтылған нақыл сөздерің мәйегі. Көбінесе екі тармақтан құралады. Бірінші тармағында ойдың түп нұсқасы пайдаланылады, екіншісінде ой қорытындыланып, түйінделеді. Мақал сөздер тура және ауыспалы мағынада қолданылады. Мақал - мәтелдер - әр халықтың өз даму тарихында басынан кешкен алуан түрлі оқиғалары, өзі аңғарған табиғат құбылыстары, қоғам мүшелерінің өзара қарым-қатысы, мінез-құлқы, психологиясы жөніндегі жасаған қорытынды, тұжырымдарының түйіні, өмір тәжірибесінен жинақталған философиялық ойлардың ұтқыр да ұтымды, жатық та көркем көрінісі, фразеологиялық оралымдардың еңделіп, сырланып, әбден қалыпқа түскен тұрақты түрлері. Ол бір ғана емес ертеден бері қалыптасқан ой дәлдігімен, мазмұнының тереңдігімен ерекшеленетін ауыз әдебиетінің бір түрі.
Мақал- мәтелдер- ғасырлар бойы сұрапталып, ұрпақтан- ұрпаққа беріліп келе жатқан халқымыздың сөз қазынасы.
Мәтел- мақалға ұқсас, бірақ мақалда 2-3 тармақты емес, өлең сипатында құрылатын ықшамды, кестелі нақыл сөз. Ұмытылмай ұрпақтан- ұрпаққа жаттала тараған өнеге, үлгі, өсиет сөздердің киелі түзілімі. Бастауыш сыныпта мақал - мәтелдер тақырып сайын және әр бөлім сайын оқытылады. Олар арнайы сағат ретінде де өткізіледі.
Айтыс- ауыз әдебиетінде ежелден қалыптасқан поэзиялық жанр, топ алдында қолма- қол, суырып салып айтылатын сөз сайысы, жыр жарысы. Айтыс- синкреттік жанр, ол тұрмыс- салт жырларынан бастау алып, келе келе ақындар айтысына ұласқан. Айтыс осыған орай лирикалық, эпикалық, драмалық сипатта мол ұшырасады. Сол арқылы бұл жанр ауыз әдебиеттің өзге түрлерімен қанаттаса дамып, бір біріне елеулі әсер, ықпал жасап отырған. Батыр және лиро- эпос жырларына да әсерін тигізіп, өзі де арнасы кең мол салаға айналған. Қазақтың ауыз әдебиетінде ерте заманнан келе жатқан айтыс жанрының туу негіздері мен өзіне тән ерекшеліктері, даму тарихы бар. Айтыс - халық ауыз әдебиетінің ерекше бір түрі. Айтыс қазақтан басқа арабтың бәдеуилер тайпасында және түрік тілдес елдердің бірқатарында, ірі ақындар айтысы Үндістан халықтарында бар. Кейбір зерттеушілер айтыстың алғашқы шығу тегі өте ерте заманнан келе жатқанын айтады. Оның әуелгі элементі көркемөнердің түрлері сараланып, бір-бірінен әлі ажырамай, бәрі бірігіп бір бүтін өнер саналып, әні де, өлеңі де, оны шығару да, орындау да, қимыл, бет құбылысы, тағы басқалары да қосыла жүрген дәуірде туса керек деп топшылайды. Айтыстың алғашқы адымы осы кезеңде басталса керек.
Айтыстың ескі түрі деп есептелетін бәдік айтысының негізінде адам баласының табиғатқа әсер ету мақсаты жатса, басқа айтыстардың ішінде қайсысы ерте, қайсысы кеш туды, оны айту қиын. Дегенмен, кейбір айтыстардың мазмұнына, лексикасына, сөйлем құрылыстарына қарап, қай заманда пайда болғанын топшылауға болады. Мысалы, жануарлар айтысына, өлі мен тірінің айтысына қарағаңда, жұмбақ айтысының анағұрлым кеш туғандығы анық.
Салт айтысының ескі түрі қыз бен жігіт айтысында негізгі тақырып - жастық көңіл күйі мен өнер сынасу болса, ақындар айтысында өнер салыстыру, сөз сынасудың үстіне әр ақын өз руын дәріптей жырлаушылық келіп қосылғанын көреміз. Әсіресе бұл XIX ғ. етегін кеңірек жайған. Осы дәуірде өмір сүрген атақты ақындар: Шөже, Балта, Орынбай, Кемпірбай, Тезекбай, Сүйінбай, Түбек, Омарқұл, Тәбия, Мұрат, Сүгір, Жаскілең, Бала Омар, Біржан, Сара, т.б. түрлі тақырыпта шығарған қысқа өлеңдерімен қатар, айтысқа түсіп, сан алуан сөз тартыстарын бастарынан кешірген және тарихта көпшілігінің аттары осы айтыс арқылы сақталған. Айтыс жанры қазақ ауыз әдебиетінде саны жағынан да, сапасы жағынан да айрықша орын алады. Тек қазақта ғана емес, бүкіл Шығыс елінде бар айтыс қазір өзінің жанрлық қасиетін, түрін қазақ әдебиетінде ғана сақтап қалып отыр.
Шешендік сөз- қоғам өміріне, табиғат құбылыстарына байланысты терең ой, бейнелі шебер тілмен айтылған халық шығармасы, тапқырлық сөздер мен тұжырымдар; қазақ ауыз әдебиетіндегі шағын көлемді, дидактикалық жанр. Жанр мазмұнына қарай шешендік арнау, шешендік толғау, шешендік дау болып 3 салаға бөлінеді. Шешендік сөздер жазба әдебиетке жақын жанр. Шешендік сөздер- тапқырлық пен шешендікке үйрететін көркем сөз үлгісі ғана емес, халықтың көне тарихымен бірге жасап келе жатқан тәрбиелік мәні зор халық даналығы. Ол түркі тілдес халықтардың көпшілігінде кездеседі.
Шешендік сөз немесе шешендік өнер - ежелгі Грекия мен Рим заманынан бермен қарай көптеген халықтардың мәдени, рухани, өмір тіршілігіндегі өнердің бір түрі. Грек шешендiк өнерiнiң игi әсерi арқасында көне Римде де бұл өнер дами бастады. Бiздiң дәуiрiмiзге дейiнгi III ғасыр Рим мен Грек елдерiнде эллиндiк дәуiр деп аталып, әдеби-мәдени құндылықтардың алмасуымен сипатталады. Бұл сипат шешендiк өнерге де тiкелей қатысты. Байырғы салалары: бейнелі сөз, шешендік сын, шешендік өсиет, шешендік нақыл, шешендік дау, шешендік толғау. Әр қайсының әсерлі өңі, сұлулығы, татымдығы, дуалылығы, зерделігі адам ой жүйесіне, жан-дүниесіне, сезіміне мықты қозғау салады, жүрек тебірентеді. Тыңдаушының еркі мен сезімін билейді, толғандырады.
Шешендік сөздер ағып тұрған поэзия, тұнып тұрған философия. Ақ өлеңмен өрілген сөз тұнығы: сырлы теңеу, астарлы сын, жинақы ой, жұмбақты меңзеу, қисынды толғам, тылсымды талай. Бәрі тіл құдіретінің, пікір түйінділігінің, таңғажайып ой толғағының әмбебап туындысы.
Өмір құбылыстарына байламды шешендік сөздер орны-орнына қойылса шебер шендестіріледі. Сырланып, әрленіп, татымы нәрленсе ойды шалқытып, сезімді тербеп адам көңілін ұйытады.
Сұлу, өрнекті әр шешендік сөздің өзіне тән терең мағыналы және астарлы жүктемесі бар. Жүйелі, байыпты айтылса досқа пір, дұшпанға зіл, шат көңілге шабыт, қам көңілге демеу, батырға айбынды ұран болар әрі тәтті, әрі қатты, әрі майда, әрі өткір алмас тіл сақталған. Шешендік - ұшқыр ойдың қас қағымда тілге оралымдылығы, байламы; дер кезінде дәл мағынасын дөп басар бейнелілігі; мәнді, ойлы сөздердің мәйекті мақал мен мәтелге айналуы; дау-дамайда қазылық, мәмілегерлік; ара қатыста елшілік, жаугершілікте бітімгерлік; ұрпаққа, қалың қауымға өсиет. "Алажағым кетсе де, айтажағым кетпесін" дейтін қазақтың сөзге қонақ беруі. Қазақ ауыз әдебиетінің ерекше бір жанры - шешендік өнер. Халқымыздың даналығының үлгісі шешендік сөздер - ғасырлар бойы халық сынынан ерекшеленіп өткен құнды мұра, асыл қазына. Шешендік өнеріне ерте замандардан-ақ, үлкен мән берілген. Ежелгі грек, рим елдерінде шешендік өнерді "риторика" деген атпен жеке пән ретінде оқыған. Дүние жүзіне әйгілі ерте заман шешендері Пратогор, Демоссфен, Цицерон, Квинтилиан сияқты өз заманының мемлекет қайраткерлері, ел аузына қараған ойшылдары болған. "Риторика" ғылымы өнердің падишасы ретінде ерекше бағаланған. М.В.Ломоносовтың 1748 жылы басылып шыққан "Шешендікке қысқаша басшылық" атты еңбегі бұл өнердің Ресейде дамып, қалыптасуына түрткі болды.
Шешен (жезтаңдай, ділмар, айыркөмей, орақ ауыз, от тілді, сөзуар, тапқыр) - тілге жүйрік,сөз қисынын тауып айтатын халық қалаған сөз шебері. Ел-жұртты елеген, халқы қалаған азаматтарды ардақтаудың ана тілімізде атаулары мен дәріптеу, бейнелеу сөздерін айтып тауысу қиын. Оны қазақ теңеп те, бейнелеп те, асқақтатып та айта білген. Ел намысын қорғаған ерлерді "нар", "арыстан", "арыстан", "ерім", "азаматым" деген сияқты теңеулермен мадақтап, ардақтаумен бірге әділді "қара қылды қақ жарған"; шешенді "ердің құнын екі ауыз сөбен шешкен"; шеберді "темірден түйін түйген"; жомартты "атын түсіп беретін мырза"; адалды "сүттен ақ, судан таза"; сұлуды "ай мен күндей"; әдептіні "қыз мінезді жігіт"; бәйбішені "бес биенің сабасындай"; баланы "тойған қозыдай"; бойжеткенді "оймақ ауыз, күлім көз", деп дәріптеген.Жақсы адамдарды көріп, білмесе де сырттай сүйініп, ұрпағына үлгі еткен. Олар ауылына келгенде баласының аузына түкіріп, отырған жеріне аунатып алған.Ел сыйлаған адамдар есімі халық жадында мәңгі
Шешендік сөз мынадай талаптарға жауап беруі керек.
* Белгілі бір әлеуметтік мәні бар тақырыпты қозғайтын және шаршы топ алдында ауызша айтылған сөз болу.
* Әңгіме өзегінің дәлелі (аргумент) болуға тиіс, соның арқасында тыңдаушыларға бір нәрсені әуелі түсіндіріп, содан соң ойлантып, ақырында белгілі бір харекетке ұмтылдыруды көздеуі қажет.
* Тыңдаушыларға жақсы әсер етіп, құлақ құрышын қандыратын, сүйсіндіретін эстетикалық қасиеті болуы игі. Шешендік сөз дәстүрінің қажеттігі ауызша сөйлеудің аясы, кеңіген сайын арта түсуде. Жиналыс, мәжіліс, құрылтайларда, пікірсайыс жиындарда, семинар, симпозиумдарда шешендік өнер өте қажет.
Қазіргі замандағы шешендік сөздердің түрлері бұл сөздердің жанрына (мазмұнына) қарай негізінен былайша ажыратылады.
* Әлеуметтік-саяси тақырыптағы шешендік сөздер, бұларға осы тақырыптарға жасалған баяндамалар, сөйленетін сөздер, митинг, конференцияда айтылатын сөздер, хабарламалар, баяндамалар, радио, теледидардан ауызша жүргізілетін саяси-әлеуметтік шолулар жатады.
* Академиялық шешендік, бұл топты жоғары оқу орындарында оқылатын дәрістер, ғылыми баяндама, хабарлама, шолулар құрайды.
* Сот ісінде қолданылатын шешендікке прокурордың айыптау сөзі, айыпкердің қорғану сөзі кіреді.
* Әлеуметтік тұрмыста жұмсалатын шешендікті мерейтойларда, салтанатты дастарқан басында айтылатын сөздердің "шешендік сөз" деген мәртебеге ие болу үшін оған қойылатын талаптардың бірі - оның ішінде көркем, әсерлі болуы. Ал көркемдік жалпы тілде, оның ішінде көркем әдебиетте, поэзияда жұмсалатын көріктеу құралдары мен тәсілдері арқылы жүзеге асырылады. Атап айтқанда, билер аузынан шыққан шешендік үлгілерде дәл өлеңдегідей өлшемді, жүйелі болғанымен, ұйқас ырғақ сияқты поэтикалық элементтер қатысады. Бұрынғы шешендік сөздерге тілге демеу, ойға дәлел ретінде мақал-мәтелдерді келтіру көріктеу амалдардың бірі болса, бүгінгі шешендердің аузынан шыққан сөздерде мақал-мәтелдерді келтіру көріктеу амалдардың бірі болса, мақал-мәтелдермен қатар, өзгелерден келтірілген сілтемелер орын алады. Сондай-ақ шешендік сұраулар да, ықшамдау тәсілімен келген сөйлемде де шешендік сөздерге эмоциялық реңк беріп, оның экспрессиясын күшейтеді.
Мақалалар- журналистиканың аналитикалық жанрына жатады. Бұл маңызды мәселені көтеретін, шағын көлемдегі публицистикалық туынды. Сонымен бірге, мақала- бұл, жазу жағынан ең кең тараған және қиын жанр болып табылады.
К.Д.Ушинский ғылыми мақалаларды логикалық гоқу деп атады. Бұл өте дұрыс. Өйткені ғылыми мақалалар көркем шығармалардай, бірден оқушылардың сезіміне әсер етіп, кейіпкерлердің әрекетімен балаларды еріксіз еліктіріп әкетпейді, зейінді ерік күшін талап етеді.
Мақалада автордың алдында әлеуметтік жағдайларды, өмірлік процесстерді жан- жақты қарастыру және анализ жасау мақсаты тұр. Мақаланың жалпы және өзгешелік ерекшеліктері: нақты әлеуметтік бағыт; фактілердің терең анализі және жан - жақты қарастырылуы. Мақалалар бұлар- ЭССЕ-лер, очерктер, суреттемелер, фельетондар, памфлеттер және тағы басқа. Мақсатты түрде бағытталған мақалаларды бас мақала, пропагандалық, проблемалық, сыни, ғылыми, жарнамалық, ақпараттық деп бөледі. Соның ішінде бастауыш сыныптарда ғылыми мақалалар кездеседі.
Очерк- көркем әдебиеттің жанры ретінде де, публистиканың жанры ретінде де төл қасиетке ие. Бұл ретте, очерктің белгі- нышандарын жазу мәдениеті орныққан кез - келген тарихи- әлеуметтік ортадан шырамытуға болады. Очерк жанрының бастау тегін тым- тым байырға замандағы жазба жәдігерлерімен сабақтасып зерттеудің де қисыны бар. Бұл мәселе өз алдына бөлек арна тартатын ғылыми ізденіс саласы. Оның үстіне, очерк жанрының бүгінгі қалыптасқан болмысы, мағыналық қасиет және катергориялық сипаты өзінің жанрлық табиғатына жауап беретін материалдар төңірегінде ғана ой өрбітуді қажет етеді. Ал, очерк жанрының бүгінгі қалыптасқан болмысы XVIII ғасырдың алғашқы жартысындағы қоғамдық қатынастардың алмасу кезеңімен тұспа- тұс келеді деп айтуға болады. Очерктану -әдебиеттану саласының бір түрі. Қазақ әдебиетіндегі очерк жанрының қалыптасуы туралы Қазақ ССР-нің еңбек сіңірген мәдениет қызметкері Т.Ыдырысов Очерк туралы ойлар (1969ж) Очерк және бесжылдық (1982ж), Шеберлік бастауы (1974ж), т.б әдеби зерттеулер жазды. Очерк- дербес көркем шығарма. Сондықтан ол көркем шығарма мен оған қойылатын талаптар мен шарттарға да белгілі дәрежеде жауап береді. Очеркке берілген анықтамалардан аңғарылатыны, очерк- өзінің табиғатында өмірдегі өзгерістерге тез бейімделетін жанр. әдебиеттану терминінің қысқаша сөздігінде: Очерк- эпикалық, суреттеушілік әдебиеттің бір түрі, ол басқа түрлерден (роман, повесть, әңгіме) айқын мағлұматтармен ерекшеленеді, яғни очеркте нақты өмірде болған оқиғалар белгілі дәрежеде дәлірек бейнеленеді., оған қатысушы адамдар өмірде болған адамдар дейді. Негізінде бұл да шағын көлемді шығарма. Очерк- очертить, очерчивать деген етістіктерден шыққан, яғни белгілі бір заттың елесін сызу, беру деген сөз. Белгілі бір идеяны әсерлі, айшықты формада жеткізу, оны бейнлеу құралдары негізінде көркемдеу деген сөз. Ол XIX ғасырда бастау алады.
Жеке тұлғаны оқытуда көркем шығармалардың маңызы
2.1 Көркем шығарманы оқытуда оқу үрдісінде қолданылатын негізгі әдістер
Көркем шығарманы оқытудан бұрын дайындық жұмысы жүргізіледі. Ол өтілетін шығарманың мазмұны мен көлеміне байланысты болады. Шығарманы әуелі тұтас оқыған тиімді. Өйткені, бөліп оқыса, балалар мазмұнын толық ұқпай қалады. Шығарманы шабытпен, тыңдаушылардың көкейіне қондырып оқу керек.
Бастауыш мектеп жасындағы балаларға нақышына келтіре сөйлеген сөздердің керемет әсер ететіні, олардың есту сезімін дамытып, санасын оятатыны, шығарманың психологиялық мәнін түсінуге мүмкіндік беретіні мәлім. Бастауыш сынып оқушылары көркем шығарманы мұғалімнің мәнерлеп оқуына, қызықты, тартымды әңгімелеп беруіне қарап қабылдайды, мұғалімнің оқу мәнеріне еліктеудің көп болатыны да содан. Мәнерлеп оқу- біреудің даусына сырттай еліктеуден туған жасанды дауыс ойнақылығы емес, шығарманың мағыналығын терең сезінудің, оның мазмұнын саналы игерудің көрінісі, мәтінді оқудан туған үлкен сазды үнге айналуы. Оқудың екі түрі бар: бірі- дауыстап, мәнерлеп оқу; екіншісі- іштен оқу. Дауыстап оқу 1-2 сынып оқушылары үшін тиімді. Мұғалім шығарманы әуелі шығарманы өзі оқып көрсеткені дұрыс. Егер оқушыларға оқытса, мәтіннің әр бөлімін әр оқушыға оқытады.
Көлемді шығарманы оқытудың оңай жолы- бөлімге бөліп оқу. әр бөлімді оқып біткен соң, бірнеше сұрақ арқылы оның мазмұны айтқызылады. Бұл әдісте шапшаң, асықпай оқудың екеуі де пайдалы. Шапшаң оқу- мәтіндегі сөздерді қалай болса, солай бастырмалап, немесе сөздердің ара жігін айырмай оқу емес. Бұл оқығанды түсінетіндей қалыптағы шапшаңдықпен оқу. Шапшаң және дұрыс, түсініп оқу бір- бірімен тығыз байланысты.
Бастауыш сынып мұғалімі оқушылардың оқуға қаншалықты төселгенін арнаулы есеп жүргізу арқылы бақылап отырады. Балалар саналы түрде түсініп, дұрыс оқуға төселгенде, мәтінді қиындықсыз біршамажылдамдықпен оқиды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көркем шығарманы талдау. Көркем шығарманың үлгілерін класта. Үйде оқу, жоспар жасау , ауызша, жазбаша мазмұнының ұғынуын көздейді. Ол бірақ оқоқудың бастауыш формасы ғана. Текстің мазмұнын анықтаған соң, енді талдап оқудың кезегі туады. Мұның орталығында кейіпкерлерге мінездеме жасау, шығарманың компазициясы мен тілін талдау, суреттеу тәсілдерін анықтау(пейзаж, портрет), жанрды таныту, ең аяғында, жаттау, көркемдеп оқу міндеттері тұрады. Жоғарыда айтылғандай, бұл үштіні бір- бірінен бөлмей, әдебиеттік оқу сабағының бірін- бірі толықтыратын тұтас жүйесі деп алу қажет.
Талдап оқу дегенді көп жайда алғашқы ұғынып оқудың нәтижесіне сүйеніп, сұрау- жауап әдісімен балалардың өзіне істету арқылы жүргіземіз. Мұның мақсаты:
1. Шығарманың идеялық мазмұны мен көркемдік формасын бірлікте тұтас алып талдау.
2. Образ- кейіпкерлерін анықтап оларға түрлінше (дараланған, салыстырмалы, топтастырылған түрде) мінездеме жасату
3. Пейзаждық, суреттемелік тәсілдерін анықтау
4. Компазициясы мен сюжетін, оның элементтерін ашу, солардың тқызметін таныстыру.
5. Шығарманың ақындық көркем тілін зерттеу.
6. Түрлі жанрдың табиғатын анықтап, соған сай жұмыс әдістерін қолдану.
7. Осы ұғымдарды теориямен ұштастырып, бекіту міндеттері болмақ.
Осыған сай мұғалім сабақты дұрыс жоспарлап, қай жұмысты қай жерде кімнің жүргізетінін белгілейді. Талдау сабақтарында мұғалім түсінігінің орны біраз елеусізденіп, балалардың өздеріне істету, әңгіме әдісі бірінші орынға түседі. Бұл үшін әрбір міндетке сан өз тұсында арнаулы тапсырма сұрау беріледі. Сол сұраулер негізінде әңгіме әдісімен талдау жүргізіледі. Кейде жеке балаларға баяндама беріліп, өзгелер соған пікір қосады. Кейде айтыс әдісі де қолданылады. Үйге және сыныпта берілетін сұрақтардың жүйесінде мұғалім үлкен шеберлік көрсетуге тиіс. Әңгіме әдісі ттек шығарманың мазмұнын ұғыну барысында ғана емес, әсіресе талдау сабақтарында қажеттірек.
Әрине, талдауда үнемі бір саранда, бір формада жүргізіп, схемалауға болмайды. Мысалы кішігірім әңгімелеу тұсына оның бөлімдері сыныпта, үйде оқылып, жоспар жасалып, мазмұндатылса, содан соң кейіперлеріне мінездеме беріледі. Өлең жанрында образ кем болып келсе, оның бөлшектерін, тақырыбын анықтай келіп, өлеңді не жаттау, не көркемдеп оқумен көмкеріледі. Кейбір өлеңдердің композициясы мен тілін талдай келіп, оның идеялық мазмұнына ой баса бөлінеді. Оқу, талдау, көркемдеп оқу дегеннің өзі жанр ерекшелігіне қарай алуан түрде кездеседі. Текст тұтас оқылып бітпей жатып, тұтас талдау жүргізуге болмайды. Бірақ оның бөлшегі оқылғанда, жол- жөнекей композициясы, кейіпкерлері бөлек әңгімеленеді. Ол кейінгі тұтас талдауға негіз болады. Кейбір методиеттер қысқа өлеңді қайталап, көркемдеп, байытып оқудың өзі де талдау дейді.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сыныптардағы оқу тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: Көркем шығарманы тиімді әдіс тәсілдер арқылы оқыту
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер
oo Көркем шығарма материалдары бастауыш сыныптардың әрбір пән мазмұнына енгізіліп, оқушылардың даму ерекшеліктеріне сәйкес сұрапталса;
oo Бастауыш сынып оқушыларына көркем шығарманы меңгерту тиімді әдіс- тәсілдер арқылы жүзеге асырылса;
oo Көркем шығармаларды оқу үрдісінде пайдалану оқу- әдістемелік кешендермен оқу құралдармен қамтамасыз етілсе, онда бастауыш сынып оқушыларына тиімді әдіс тәсілдер қолдану арқылы оқушыларға саплы білім мен сапалы білім беруге негіз болар еді.
Зерттеудің міндеттері:
oo Жалпы мектепт,ерде жасалған жұмыстарды айқындау;
oo Көркем шығармаларды тиімді әдіс -тәсілдер арқылы оқыту;
oo Көркем шығармалардың түрлерімен таныстыру, олардың маңызы мен ерекшеліктерін көрсету.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Кіріспеде зерттеудің ғылыми ақпараты, тақырыптың көкейкестілігі зерттеу жұмысының мақсаты, объектісі, пәні, болжамы, міндеттері, әдіснаалық негізі, зерттеу әдістері, зерттеу кезеңдері, зерттеу көздері, зерттеу нәтижелерінің дәлелденгендігі, оның мақұлдануы, тәжірибеге енгізілу қарастырылды.
Қрытынды зерттеу тақырыбының көкейкестілігімен байланысты тұжырымдар мен ұсыныстар ретінде қарастырылды.
Көркем шығарма.
1.1 Көркем шығармалардың түрлерін оқыту
Әдебиеттік оқуды оқыту үдерісінде көркем шығарманы өнер ретінде таныту басты назарда болуы шарт, сол себепті оны көркем ойлау заңдарын ескере отырып ұйымдастыру қажет. Осыған орай бастауыш әдебиеттік оқудың басты мақсаты кіші мектеп жасындағы оқушыларды әдеби дамыту болып табылады. Әдеби дамыту дегенде көркем шығарманы толық қабылдауға қабілетті оқырман қалыптастыруды; оқушылардың әдеби шығармашылығын дамытуды, яғни өз ойларын еркін жеткізуге қабілетті, сөйлеу мәдениеті қалыптасқан оқушы тәрбиелеуді түсінеміз.
Бұл мақсаттың жүзеге асуы бірнеше міндетті шешуді қажет етеді:
* эстетикалық қажеттіліктерді, оқырмандық және шығармашылық әрекет мотивтерін, ауқымды мәдени қызығушылық, құндылық бағдарларды қалыптастыру;
* оқырмандық және әдеби-шығармашылық біліктерін қалыптастыру жүйесі;
* әдебиеттану және мәдениеттанудан бастапқы білім беру;
* көркем шығарманы интерпретациялау және талдау әдістерін, танымдық кітаптармен, анықтамалық әдебиеттермен жұмыс барысында ақпараттарды ала білу және өңдеу тәсілдерін үйрету;
* ойлау, қиялдау, эмоцияны дамыту;
* оқырмандық және мәдени кеңістігін кеңейту;
* тұлғаның ақпараттық мәдениетін, библиографиялық білімі мен білігін қалыптастыру;
* оқу дағдысын жетілдіру.
Көркем мәтінді оқыту мен талдауда оқушының мәтін мазмұнын меңгеруіне көңіл бөлу керек. Көркем шығарманы оқығанда, оқушылардың ол туралы өзіндік әсері, пікірі туындайды. Оқушылардың зейіні, есте сақтау, қабылдау қасиеттеріне қарай мұғалім мәтінді тұтастай емес, ең негізгі басты мәселелерін ғана мазмұндатып, оны меңгеруді одан әрі жалғастырғаны тиімді болады. Үзіндіні мазмұндағанда, оқушыларды мүмкіндігінше жазушы тілімен мазмұндатуға икемдеу керек. Оқушыларды әңгімелеу, мазмұндау кезінде жиі мәтінге үңілдіріп, кейбір негізгі мәселелерді мәтінге жуық айтуды талап етемін. Көркем шығарманы үйге тапсырма ретінде бергенде, түсініксіз сөздерді, сөйлемдерді оқушылардың алдын ала белгілеп келуін талап еткен жөн. Сабақ барысында шығарманың мазмұнына талдау жұмысын жүргіземін. Күрделі, түсініксіз сөздерге түсінік беремін. Мысалы: қыстау, атан, шам, ру, шариғат бұйрығы, ердің құны. Кейбір диалогтерді оқи отырып, ең басты мәселелерді түсіндіремін.
- Арысыңды, ендеше, арыстан жеді (Бөжейдің сөзі).
- Ақ қарамды тексермедің бе, өңшең қан жұтқан қара бет?! (Қодардың сөзі).
Әдеби талдаудың басты мақсаты-оқушылардың өзіндік қабылдауларын, пікірін әдебиеттану ғылымының талабына сай ғылыми арнаға бағыттау болып табылады. Әдебиетті оқыту көркем шығарманы оқудан басталады. Көркем шығарманы оқу үйде, сыныпта жүргізіледі. Көркем туындыны оқуда мәнерлеп оқу, әр сөзді айқын, түсінікті оқу, жинақы оқу, дауыс естілімінің де ашық болуы талап етіледі. Оқушыны көркем мәтіннің оқу түрлеріне дағдыландыру керек. Көркем мәтінді оқу түрлерін жіктеп ажыратамыз:
1) көркем мәтіндегі жазушы ойын мұғалім көмегімен аңғара оқу. Оның мән-мағынасын тұшына, түсіне оқу. Қиын, түсініксіз образды, айшықты сөздерді ұғына оқу, яғни лингвистикалық түсіндірмелі оқу;
2) таңдап оқу. Белгілі мақсатпен қойылған сұрақтарға жауап іздеп, тіл көркемдігін дәлелдеу, портрет, пейзаж, образды табу;
3) іштен оқу немесе өздік оқу. Іштен оқудың оқушыны жеке, өз бетімен жұмыс істеуге баулудағы маңызы ерекше зор. Ойлану, өз бетімен іздену, жауап табу, дербес белсенділігін арттырудағы іштен оқудың атқарар рөлінің ерекше екендігі;
4) рөлге бөліп оқу. Рөлге бөліп оқу таным белсенділігі, қызығушылығын арттыруда, қабілеттерін дамытуда, сабақтың эмоциялық, психологиялық мәнін нәрлендіруде пайдалы;
5) хормен оқу. Оқу техникасын жетілдіру, мәнерлі, айқын оқу, көркем мәтінмен жұмыс істеуге баулу бүкіл сынып оқушыларын көркем оқуға ұйымдастыруда тиімді;
6) ұжымдық оқу. Әсіресе, даралап оқытуда тиімді. Оқу техникасына, мәнерлеп оқуына қарай, оқушыларды топқа бөле отырып, мұғалім ұжымдық оқуды тиімді ұйымдастырса, көркем мәтінді тез меңгертуге ықпал жасайды, мәтінді оқуға деген оқушы ынтасын арттыруға әсер етеді;
7) жұптық оқу. Жұптық оқудың тиімділігі, біріншіден өз беттерімен оқу техникасын жетілдіру дағдыларын дамытады, екіншіден ұқыпты тыңдай білуге, бір-бірінің жұмысына талдау жасай білуге икемдейді;
8) мәнерлеп оқу. Мәнерлеп оқу-әдебиетті оқытудың басты әдістемелерінің бірі. Мәнерлеп оқудың мақсаты:
а) оқушыларға көркем туындының эмоциялық-эстетикалық әсерін сезіндіру;
ә) көркем мәтінге жан беру, әр сөздің мәні мен мағынасын, сөз бояуларының нақышын сезе білу;
в)көркем мәтіндегі айтар ой мен поэтикалық көркемдікті өздеріне болжату, түсіндіру, мәтінді талдау дағдыларын дамыту.
Әдеби шығарма өмірді түсінуге көмектеседі. Ақын жазушылардың идеясы, көркем шыедығы шығарманың мазмұны арқыла оқушыларды баурап оларға түрлі сезім, ой туғызады, өмірге деген көзқарасын қалыптастырады. Көркем әдеби шығармалардың мұндай ерекшеліктері өзіндік әдістемені қажет етеді. Бастауыш сыныптан Ана тілі оқулықтарына көркем шығармалардың мынадай жанрлары енгізілген: өлең, жұмбақ, әңгіме, мысал, ертегілер, жаңылпаштар, мақал- мәтелдер, айтыс, шешендік сөздер, мақалалар, очерктер т.б. Көркем мәтінді талдау шығармашылық жұмыстарды талап етеді.
0.2 Бастауыш сыныпта оқылатын көркем шығармалардың түрлері
Өлең- шағын көлемді поэзиялық шығарма. Өлең- оқушылардың мәнерлеп, түсініп оқуға төселдіретін, өмір тануды үйрететін көркем шығарманың түрі. Ырғағы мен ұйқасы қалыпқа түскен, шумағы мен бунағы белгілі тәртіпке бағынған нақысты сөздер тізбегі. Қазақ ауыз әдебиетіндегі халық өлеңдері еңбек- кәсіпке орай (аңшылық, төрт түлік, наурыз өлеңдері), ескілік наным- сенімге байланысты (бақсы сарыны, арбау), әдет- ғұрып негізінде (салт, үйлену, мұң- шер өлеңдері), қара өлең, тарихи өлең, айтыс өлеңдері болып бөлінеді. Өлең - шағын көлемді поэзиялық шығарма. Ырғағы мен ұйқасы қалыпқа түскен, шумағы мен бунағы белгілі тәртіпке бағынған нақысты сөздер тізбегі. Өлеңнің түрлері мен жанрлары әр алуан: ода, элегия, баллада, сонет, т.б. Кең мағынасында өлең қысқа көлемді поэзиялық туындылардың жалпы атауы болса, тар мағынада музыка өнер мен сөз өнеріне ортақ туынды, яғни ән өлеңі. Қазақ ауыз әдебиетіндегі халық өлеңдері еңбек-кәсіпке орай (аңшылық, төрт түлік,наурыз өлеңдері), ескілікті наным-сенімге байланысты (бақсы сарыны, арбау), әдет-ғұрып негізіндегі (салт, үйлену, мұң-шер өлеңдері), қара өлең, тарихи өлең, айтыс өлеңдері болып бөлінді. Өлең сөздердің болмысы, жаратылысы аса күрделі, оған ишара, меңзеу, салыстыру, жұмбақтау, астарлау, бейнелеу, теңеу, ұқсату, т.б. тән. Өлең лирика жанрында кең тарады, тақырыбы жағынан саяси, көңіл күйі, табиғат, махаббат және философия түрлерге жіктеледі
Жұмбақ. Жұмбақ- адамның ой- өрісін, алғырлығын, білімін сынау мақсатында нақты бір зат немесе құбылысты тұспалдап, сипатталатын шағын әдеби жанр.
Жұмбақ- халық шығармаларының ең көне түрінің бірі және барлық жұрттың фольклорлеріне ортақ түр. Ерте заманда пайда болғанымен жұмбақ бергі заманда да, тіпті, бүгінгі біздің дәуірімізде де маңызын жойған жоқ. Қай кезді алсақ та жұмбақ өткір, ұшқыр сөз есебінде халық арасында бағалы болған. Жұмбақты халықтың өзге тапқырлық сөздері мен бірге саяси құрал есебінде жазуға қарсы қолданған.
Сырт қарағанда, соңғы уақытта жазба әдебиеттің күшеюімен Жұмбақ азайған шығар, жаңадан жасалмайтын шығар деген ойлар болушы еді, анығында бұл теріс болып шықты. Жұмбақ қазақ халқы мен қатар басқа халықтардың арасында да әлі күнге өмір сүріп, дамып келеді. Олай болса халықтың жұмбақ қорын жинап, зерттеу қажет. Жұмбақ - адамның ой-өрісін, алғырлығын, білімін сынау мақсатында нақты бір зат немесе құбылыс тұспалдап сипатталатын шағын әдеби жанр.
Жұмбақ жанры дүние жүзі халықтары әдебиетінің көпшілігінде бар. Бұл жанрға Аристотель "Жұмбақ - жақсы жымдасқан метафора" деп анықтама берген. Жұмбақ әдебиеттің ежелгі үлгілерінде, ауыз әдебиетінде жиі кездесетіндіктен оны ғылымда "фольклорлық жанр", "халықтық поэзияның шағын түрі" деп санау орын алған. Алайда, қазіргі заман әдебиеті өкілдерінің, әсіресе, балалар әдебиеті авторларының шығарм-ғында Жұмбақтар топтамасы жиі кездеседі. Сондықтан оны тек фольклорлық жанр аясында шектеуге болмайды.
Жалпы, жұмбақты сөз образының кілті есебінде тануға болады. Жұмбақ ақындықтың ұрығы- дәні тәрізді.
Біздің уақытымызда жұмбақ өз бағасын жойған жоқ, оны мектеп балалары тілді ұстарту мақсатында пайдаланып, оқып жатпайды.
Халық жұмбақтарының тақырыбы өте көп. Жаратылыс дүниесі, табиғат жайлы, еңбек кәсіп құралдары, хайуанаттар мен өсімдіктер, адам және оның өмірі, өнер- білім, техника және т.б.жұмбақтардың басты тақырыбы болуымен қатар, мазмұнына айналды. Бұл тақырыптардың бәрі жұмбақ әлеміне енгенде, әрқайсысы жалпылама емес, бөлшектене, жекелене алынады.
Жұмбақтар- оқушылардың ойлау қабілетін, тіл байлығын дамытатын шығармалардың бірі. Жұмбақтар оқулықта көркем шығарманың әртүріне байланысты беріліп отырады.
Әңгіме. Әңгіме- әдебиетте оқиғаны қара сөзбен баяндайтын шағын көркем шығарма жанры. Әңгіменің жанрлық ерекшеліктері оқиғаны баяндау тәсілі, композициялық, сюжеттік құрылысы, көркемдік жүйесі арқылы айқындалады. Әңгіменің көлемі шағын, кейіпкерлер саны аз, сюжет ұйытқысын құрайтын оқиғаның басталуы, шарықтау шегі мен шешімі болады. Онда адам өмірі мен тағдыры, аса маңызды деген оқиға жинағы беріледі. Әңгіме, әдебиетте -- оқиғаны қара сөзбен баяндайтын шағын көркем шығарма жанры. Әңгіменің жанрлық ерекшеліктері оқиғаны баяндау тәсілі, композициялық, сюжеттік құрылысы, көркемдік жүйесі арқылы айқындалады. Әңгіменің көлемі шағын, кейіпкерлер саны аз, сюжет ұйытқысын құрайтын оқиғаның басталуы, шарықтау шегі мен шешімі болады. Ондаадам, оның өмірі мен тағдыры, аса маңызды деген оқиға жинақы беріледі. Мұнда бір айтылған жайларға қайта оралуға, тәтпіштеп баяндауға, ұзақ суреттеуге орын жоқ. Әңгіме жанры аз сурет арқылы көп жайды аңғарта білетін айрықша көркемдік шеберлікті талап етеді. Оқиға көбіне бірінші жақтан баяндалып, әңгімешінің оқиғаға тікелей қатыстылығын көрсетеді. Б. Майлин, Ж. Аймауытов, М. Әуезов, Ғ. Мүсірепов тағы басқа. Әңгімелері -- қазақ әдебиетіндегі осы жанрда жазылған үздік шығармалар. Қазіргі әңгіменің бастаулары халық ауыз әдебиетінде жатыр. Сонау көне заманнан-ақ халық өзінің тұрмыс-салты, күнделікті тіршілігі жайлы ауызша әңгімелер туғызып отырған. Мұндай әңгімелер бір рет қана айтылып қоймай, әр жерде, жиын болған кезде айтылған да, ондағы оқиға бірте-бірте тұрақты сюжетке айналған. Сөйтіп, ауыз әдебиетіндегі дәстүрлі жанрға айналған. Жеке адамның басынан өткен оқиға ретінде айтылатын мұндай әңгімелерді халықаралық фольклортануда меморат деп атайды
Мысал. Әдебиеттің мысал түрінің арғы анасы- халық. Баяғы заманнан бері халық жасаған мысалдар оның керегіне жарап, күні бүгінге дейін тозбай сақталып келеді. Әдебиеттің бұл мысал жанры- ең қысқа ықшам жанр. Ертегі ұзақ, шытырман оқиғалы, салғырлы, бұлтарысты, қолтарысты болып келсе, мысал оқиғаны табан астынан, төтесінен туғызады, шұғыл қайырады. Негізгі әдісі- меңзеу. Сондықтан, көңілден тез орын теліп, ұмытылмайды.
Бұрынғы халық мысалдарында да, онан соң туған жеке авторы бар, жазба мысалдары да, айтайын деген көкейкесті, түйінді пікірін көбінесе аңдар, хайуанаттар, құстар, құрт - құмырсқалар, ағаштар, тастар тағы тағыларды адамша шендестіру, адам дәстүрінше сөйлестіру, уаждастыру арқылы беріледі.
Мысал үрдісі ерте заманнан бар. Ежелгі грек әдебиетінде - Эзоп, Рим әдебиетінде Федр- әйгілі мысалшалдар.
Қазақтың реалист әдебиеттерінде мысал жанрының өз алдына жеке жанр ретінде қалыптасып, дамуы Д.Бабатайұлының есімімен байланысты. Ол ауыз әдебиетінің адамгершілікке үндеп, емеурінмен білдіретін өсиеттік жанры- мысалды әлеуметтік сатира дәрежесіне көтерді, оның кейіпкерлеріне реалистік, типтік сипат дарытты. Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, XX ғ-дың бас кезіндегі демократ ақын жазушылар: С.Көбеев, С.Торайғыров, С.Дөнентаев, орыс әдебиетінен мысал өлеңдер аударып, қазақ халқына жеткізуде көптеген еңбек етті. Осы аудармалар негізінде қазақ балалар әдебиетінде мысал өлеңдердің төл үлгілері пайа бола бастады.
Мысалдың артықшылығы алдымен олардың поэзиялық қуат-күшінен, тұспал бейнелер арқылы сан алуан адамдардың мінез-құлқын; іс-әрекетін аңдатып, айқын көзге елестетеді. Cолар жылы қоғамдық өмірдің шындығын, қайшылықтарын терең ашып бере алатын мол мүмкіндігінен іздессе керек. Көркем шығармада мәселе не айтылғандығында ғана емес, сонымен бірге қалай айтылғандығын да, қалай әсер ететіндігін де осы- әсіресе мысал өлеңге, яғни өмірлік шындық пен көркемдік шарттылықты шебер сабақтастырып, ұштастырып келтіретін жанрды байланыстыра айтуымыз керек. Мысалдағы ойды тура, ашық айтпай, ақтара салмай, тұспалдап, алыстан орап, орағытпай тудың өз артықшылығы бар екені сөзсіз. Оқушы бүкпелеп айтылған жайды, астарлы мағынаны өз ойымен бағдарлап, өзінше аңғарып, ұғып-түсінуге мәжбүр болады. Бұл одан тапқырлықты, сөздің астарына үңіле білудің, айтылып отырған нәрсені де, ишарат етіп, тұспалмен аңғартылған нәрсені де айқын елестете білуге қабілеттілікті талап етеді, ойына түрткі болып, сөзіміне әсер береді. Сонымен қатар Мысалда сан алуан жан-жануар, аң-құстарды, жәндіктерді іс-әрекет үстінде бейнелеу, тілдестіру, айтылған жайдан ғибратты түйін түю және осы орайда жасанды, жаттанды ақылгөйлікке әуестенбей, терең мағыналы қоғамды қой қорыту үлкен ақындық шеберлікті, талғампаздықты танытады. Абайдың мысал өлеңдерінен осындай қасиеттердің, әсіресе ақынның әзілдеуге, мысқалдап келемеждеуге, сықақ етуге шеберлігін айқын байқаймыз. Кейде Мысалда тілге тиек болатын шынында да әлде қандай бір ғажайып жай кездеседі. Жарлы бай атты өлеңдегі түбінен қанша алсаң да, ділдә бірінен кейін бірі шыға беретін дорбаның кедейдің қолына келіп түсуі - бұл, әрине, арғы түбі ескі ертек, аңыздармен жалғасатын сюжет. Ал кейде Мысалдағы оқиғаның өзі мейлінше қарапайым, күнделікті өмірде көздесетін жай боп шығады. Айталық, Қазаға ұрынған қара шекпен дейтін өлендегі қораға ұры түскенін айту ешкім таң қалатындай нәрсе емес. Өлеңнің түйіні басқада, барынан бір сәтте айрылып жұрдай болып қалғана дамға ағайындары келіп әр түрлі ақыл-кеңес беріп, желдей есіп бейшара, байғұс деп жарылқаған болады. Бақа мен өгіз атты мысалда егіздей бола аламын деп ісініп, көбініп іші жарылған бақаның ессіз мақтаншақтықтың құрбаны болғаны баяндалады. Мұндай шартты түрде әдейі әсірелеп айтушылық Мысал жанрында жиі көздесетін үйреншікті жай, сондықтан оны табиғи құбылыс деп санап, осы оқиғаға қандай мағына беріліп айтылғанына көбірек кеңіл қою орынды секілді. Крылов осы мысалдың сюжетінен әр түрлі қоғамдық топтардың екілдері бірдей бола алмайды деген нақтылы тұжырым жасап, қатардағы жай адам атақты адамдай, ақ сүйектей бола алмайды деп түйіндеген.
Мысал өлеңдерде көбінесе жануарлар немесе басқа да жансыз нәрселе арқылы адамдардың мінез - құлқы, іс- әрекеті осылай астарлап, тұспалдай суреттеуді аллегория деп атайды.
Мысалдарда еңбек сүйгіштік, әділдік, адалдық, қарапайымдылық сияқты жақсы қасиеттерді мадақтап, уағыздайды. Жағымсыз қылықтарды мысқал түрінде күлкі ете отырып, одан сақтандырады.
Ертегі. Ертегі- фольклордың негізгі жанрларының бірі. Ертегі жанры- халық прозасының дамыған, көркемделген түрі, яғни, фольклорлық көркем проза. Оның мақсаты- тыңдаушыға ғибрат ұсынумен бірге эстетикалық ләззат беру. Ертегінің атқаратын қызметі кең: ол әрі тәрбиелік, әрі көркем эстетик, әдеби қазына. Ертегінің бүкіл жанрлық ерекшелігі осы екі сипатынан көрінеді. Сондықтан ертегілік прозаның басты міндеті- сюжетті барынша тартымды етіп, көркемдеп, әрлеп баяндау. Ертегі деген ат ертеде, ерте күндегі деген сөздерден туған.
Қазақ фольклорындағы мазмұны терең, тілі бай, тақырыбы әр алуан, оқиғасы қызғылықты шығармалардың бірі- ертегілер. Ол әдеби мұрамыздың ең көне түрі болса да, осы күнге дейін өскелең ұрпақты жан жақты тәрбиелеуде маңызын жоймаған жанр. Ертегі- көркем фантастикалық шығарма.
Ертегілер көбінесе қара сөз ретінде айтылатындықтан, оны халықтың ерте заманда шығарған әңгімесі деп қараймыз.
Ертегі - фольклордың негізгі жанрларының бірі. Ертегі жанры - халық прозасының дамыған, көркемделген түрі, яғни фольклорлық көркем проза. Ертегілері жанрлық әрі сюжеттік құрамы жағынан әр алуан. Ол іштей бірнеше жанрға бөлінеді:
1) жануарлар туралы ертегілер;
2) қиял-ғажайып ертегілер, батырлық ертегілер;
3) хикаялық ертегілер, сатиралық ертегілер;
Сюжеттері тек қазақтың өзіне тән ертегілермен қатар, басқа елдермен ортақ сюжетке құрылған ертегілер де бар. Олардың көбі тарихи-типологиялық жағдайда пайда болған, біразы тарихи-генетик., яғни туыс халықтарға ортақ болып табылады, кейбірі тарихи-мәдени байланыс нәтижесінде қазақ жұртына тараған. Сол себепті қазақ ертегілерінде таза ұлттық та, халықар. та, көшпелі сюжеттер де қатар өмір сүрген.
Негізгі кейіпкер мен мазмұны және қияли әдістердің қаншалықты пайдаланылуына қарай бұл салалардың әр қайсысы тағы бірнеше топқа бөлінеді. Бұлардың ішінде:хикая, өсиет, мысқыл, батырлық туралы ертегілер болады
Ертегі жанрының пайда болып, қалыптасу тарихы өте ұзақ. Оның түп-төркіні - алғашқы қауымда туған көне мифтер,аңшылық әңгімелер, хикаялар, әр түрлі ырымдар мен аңыздар. Өзінің қалыптасу барысында ертегі осы жанрлардың көптеген белгілерін бойына сіңірген. Бұл жанрлардың кейбірі өз бітімін мүлде жоғалтып, толық ертегіге айналған. Солардың бірі - миф жанры. Мифтің ертегіге айналу процесі бірнеше кезеңнен өткен
Халық әдебиетінің басқа түрлері секілді ертегілер де адам баласының еңбек- кәсіп ету, тұрмыс- тіршілік ету тәрбиесіне байланысты туған. Жаратылыс құбылыстарын, табиғат сырын жетік білмеген, олардың неліктен болатынын түсінбеген ертедегі адамдар әр нәрсені қиял етіп, өздерінің ауыр еңбектерін жеңілдету жайын қарастырған. Сол ұғым- түсініктерін, нанымы мен сенімін әңгімелеп айтатын болған.
Жас ұрпақ тәрбиесінде ертегілердің атқаратын рөлі айрықша. Қазақ ертегілерін ең алғаш зерттеп, жинақтаған Ш.Уәлиханов, Г.Н.Потанин, О.Әлжанов, Р.Дүйсенбаев, М.Көпеевтер және Н.Березин, В.В.Радлов, А.Е.Алекторов, А.Ивановский т.б.жалғастырған.
Жаңылпаш- қазақ ауыз әдебиетінің шағын жанры. Жаңылпаш ойын сауыққа жиналған жұртты күлдіру; жас ұрпақтың тілін ұстартып, әртүрлісөзді шапшаң айтуға үйрету мақсатында пайда болған. Жаңылпаш сөздері адамды жаңылтыратындай қиын, көбінесе ұяң және қатаң дауыссыз дыбыстардан құралған, қара сөз немесе өлең түрінде болады. Жаңылпаш ойын- сауықтарда ән білмейтін, жатқа тақпақ айта алмайтын жастарға жаза ретінде де қолданылған. Мұндай ұятты жағдайға қалмас үшін әр жас жігіт пен қыз ән- жыр үйренуге талпынған. Қазіргі кезде жаңылпаш жаңа мазмұнға ие болып, түрі мен мазмұны жағынан молыға түсті. Жас ұрпақты достыққа, бірлікке, адамгершілікке, ізгі қасиеттерге тәрбиелеуде маңызды құралға айналды. Жаңылпаш- қай халық фольклорында да кең тараған жанрлық түр. Бұл жанр тек қана балалар әдебиетіне арналған, көбінесе мектеп жасына дейінгі балалар мен бастауыш мектеп оқушыларына лайықты. Олай дейтініміз жеке дыбыстар мен айтылуы қиын кейбір сөздерді дұрыс сөйлеуге үйрету- көбіне балаға ғана тән нәрсе. Мұнда міндетті түрде оқыту арқылы ғана емес, баланы талғамы күшті қызық та көркем сөздерге әуестену, соған еліктіру арқылы жаттығу жүргізу үшін қолданылған шеберлік бар. Ертеде халықтар баланың тілінің тезірек шығуы үшін әртүрлі магиялық әдет- ғұрыптарды пайдаланған. Жаңылпаштың бала тілін жаттықтыруға байланысты қызметі- оның басты міндеті.
Жаңылтпаш -- қазақ ауыз әдебиетінің шағын жанры. Жаңылпаш ойын-сауыққа жиналған жұртты күлдіру; жас ұрпақтың тілін ұстартып, әр түрлі сөзді шапшаң айтуға үйрету мақсатымен пайда болған. Жаңылпаштың сөздері адамды жаңылдыратындай қиын, көбінесе, ұяң және қатаң дауыссыз дыбыстардан құралады, қара сөз немесе өлең түрінде болады. Жаңылпаш ойын-сауықтарда ән білмейтін, жатқа тақпақ айта алмайтын жастарға жаза ретінде де қолданылған. Мұндай ұятты жағдайға қалмас үшін әр жас жігіт пен қыз ән-жыр үйренуге талпынған. Қазіргі кезде Жаңылпаш жаңа мазмұнға ие болып, түрі мен мазмұны жағынан молыға түсті. Жас ұрпақты достыққа, бірлікке, адамгершілікке, ізгі қасиеттерге тәрбиелеудің маңызды құралына айналды. "Қамаштан көріп қалашты, Қалашқа Жарас таласты, Бөлінсін десең қалаш тең, таласпа Жарас Қамашпен" сияқты тәрбиелік мәні зор Жаңылпаштар бала бақшалар мен мектептерде жиі қолданылады
Мақал -мәтел- сөз анасы. әдемі ұйқасты, үйлесімді, ырғақты, өлеңді өрнекпен не шешендік қара сөзбен айшықталған қысқа да нұсқа айтылған нақыл сөздерің мәйегі. Көбінесе екі тармақтан құралады. Бірінші тармағында ойдың түп нұсқасы пайдаланылады, екіншісінде ой қорытындыланып, түйінделеді. Мақал сөздер тура және ауыспалы мағынада қолданылады. Мақал - мәтелдер - әр халықтың өз даму тарихында басынан кешкен алуан түрлі оқиғалары, өзі аңғарған табиғат құбылыстары, қоғам мүшелерінің өзара қарым-қатысы, мінез-құлқы, психологиясы жөніндегі жасаған қорытынды, тұжырымдарының түйіні, өмір тәжірибесінен жинақталған философиялық ойлардың ұтқыр да ұтымды, жатық та көркем көрінісі, фразеологиялық оралымдардың еңделіп, сырланып, әбден қалыпқа түскен тұрақты түрлері. Ол бір ғана емес ертеден бері қалыптасқан ой дәлдігімен, мазмұнының тереңдігімен ерекшеленетін ауыз әдебиетінің бір түрі.
Мақал- мәтелдер- ғасырлар бойы сұрапталып, ұрпақтан- ұрпаққа беріліп келе жатқан халқымыздың сөз қазынасы.
Мәтел- мақалға ұқсас, бірақ мақалда 2-3 тармақты емес, өлең сипатында құрылатын ықшамды, кестелі нақыл сөз. Ұмытылмай ұрпақтан- ұрпаққа жаттала тараған өнеге, үлгі, өсиет сөздердің киелі түзілімі. Бастауыш сыныпта мақал - мәтелдер тақырып сайын және әр бөлім сайын оқытылады. Олар арнайы сағат ретінде де өткізіледі.
Айтыс- ауыз әдебиетінде ежелден қалыптасқан поэзиялық жанр, топ алдында қолма- қол, суырып салып айтылатын сөз сайысы, жыр жарысы. Айтыс- синкреттік жанр, ол тұрмыс- салт жырларынан бастау алып, келе келе ақындар айтысына ұласқан. Айтыс осыған орай лирикалық, эпикалық, драмалық сипатта мол ұшырасады. Сол арқылы бұл жанр ауыз әдебиеттің өзге түрлерімен қанаттаса дамып, бір біріне елеулі әсер, ықпал жасап отырған. Батыр және лиро- эпос жырларына да әсерін тигізіп, өзі де арнасы кең мол салаға айналған. Қазақтың ауыз әдебиетінде ерте заманнан келе жатқан айтыс жанрының туу негіздері мен өзіне тән ерекшеліктері, даму тарихы бар. Айтыс - халық ауыз әдебиетінің ерекше бір түрі. Айтыс қазақтан басқа арабтың бәдеуилер тайпасында және түрік тілдес елдердің бірқатарында, ірі ақындар айтысы Үндістан халықтарында бар. Кейбір зерттеушілер айтыстың алғашқы шығу тегі өте ерте заманнан келе жатқанын айтады. Оның әуелгі элементі көркемөнердің түрлері сараланып, бір-бірінен әлі ажырамай, бәрі бірігіп бір бүтін өнер саналып, әні де, өлеңі де, оны шығару да, орындау да, қимыл, бет құбылысы, тағы басқалары да қосыла жүрген дәуірде туса керек деп топшылайды. Айтыстың алғашқы адымы осы кезеңде басталса керек.
Айтыстың ескі түрі деп есептелетін бәдік айтысының негізінде адам баласының табиғатқа әсер ету мақсаты жатса, басқа айтыстардың ішінде қайсысы ерте, қайсысы кеш туды, оны айту қиын. Дегенмен, кейбір айтыстардың мазмұнына, лексикасына, сөйлем құрылыстарына қарап, қай заманда пайда болғанын топшылауға болады. Мысалы, жануарлар айтысына, өлі мен тірінің айтысына қарағаңда, жұмбақ айтысының анағұрлым кеш туғандығы анық.
Салт айтысының ескі түрі қыз бен жігіт айтысында негізгі тақырып - жастық көңіл күйі мен өнер сынасу болса, ақындар айтысында өнер салыстыру, сөз сынасудың үстіне әр ақын өз руын дәріптей жырлаушылық келіп қосылғанын көреміз. Әсіресе бұл XIX ғ. етегін кеңірек жайған. Осы дәуірде өмір сүрген атақты ақындар: Шөже, Балта, Орынбай, Кемпірбай, Тезекбай, Сүйінбай, Түбек, Омарқұл, Тәбия, Мұрат, Сүгір, Жаскілең, Бала Омар, Біржан, Сара, т.б. түрлі тақырыпта шығарған қысқа өлеңдерімен қатар, айтысқа түсіп, сан алуан сөз тартыстарын бастарынан кешірген және тарихта көпшілігінің аттары осы айтыс арқылы сақталған. Айтыс жанры қазақ ауыз әдебиетінде саны жағынан да, сапасы жағынан да айрықша орын алады. Тек қазақта ғана емес, бүкіл Шығыс елінде бар айтыс қазір өзінің жанрлық қасиетін, түрін қазақ әдебиетінде ғана сақтап қалып отыр.
Шешендік сөз- қоғам өміріне, табиғат құбылыстарына байланысты терең ой, бейнелі шебер тілмен айтылған халық шығармасы, тапқырлық сөздер мен тұжырымдар; қазақ ауыз әдебиетіндегі шағын көлемді, дидактикалық жанр. Жанр мазмұнына қарай шешендік арнау, шешендік толғау, шешендік дау болып 3 салаға бөлінеді. Шешендік сөздер жазба әдебиетке жақын жанр. Шешендік сөздер- тапқырлық пен шешендікке үйрететін көркем сөз үлгісі ғана емес, халықтың көне тарихымен бірге жасап келе жатқан тәрбиелік мәні зор халық даналығы. Ол түркі тілдес халықтардың көпшілігінде кездеседі.
Шешендік сөз немесе шешендік өнер - ежелгі Грекия мен Рим заманынан бермен қарай көптеген халықтардың мәдени, рухани, өмір тіршілігіндегі өнердің бір түрі. Грек шешендiк өнерiнiң игi әсерi арқасында көне Римде де бұл өнер дами бастады. Бiздiң дәуiрiмiзге дейiнгi III ғасыр Рим мен Грек елдерiнде эллиндiк дәуiр деп аталып, әдеби-мәдени құндылықтардың алмасуымен сипатталады. Бұл сипат шешендiк өнерге де тiкелей қатысты. Байырғы салалары: бейнелі сөз, шешендік сын, шешендік өсиет, шешендік нақыл, шешендік дау, шешендік толғау. Әр қайсының әсерлі өңі, сұлулығы, татымдығы, дуалылығы, зерделігі адам ой жүйесіне, жан-дүниесіне, сезіміне мықты қозғау салады, жүрек тебірентеді. Тыңдаушының еркі мен сезімін билейді, толғандырады.
Шешендік сөздер ағып тұрған поэзия, тұнып тұрған философия. Ақ өлеңмен өрілген сөз тұнығы: сырлы теңеу, астарлы сын, жинақы ой, жұмбақты меңзеу, қисынды толғам, тылсымды талай. Бәрі тіл құдіретінің, пікір түйінділігінің, таңғажайып ой толғағының әмбебап туындысы.
Өмір құбылыстарына байламды шешендік сөздер орны-орнына қойылса шебер шендестіріледі. Сырланып, әрленіп, татымы нәрленсе ойды шалқытып, сезімді тербеп адам көңілін ұйытады.
Сұлу, өрнекті әр шешендік сөздің өзіне тән терең мағыналы және астарлы жүктемесі бар. Жүйелі, байыпты айтылса досқа пір, дұшпанға зіл, шат көңілге шабыт, қам көңілге демеу, батырға айбынды ұран болар әрі тәтті, әрі қатты, әрі майда, әрі өткір алмас тіл сақталған. Шешендік - ұшқыр ойдың қас қағымда тілге оралымдылығы, байламы; дер кезінде дәл мағынасын дөп басар бейнелілігі; мәнді, ойлы сөздердің мәйекті мақал мен мәтелге айналуы; дау-дамайда қазылық, мәмілегерлік; ара қатыста елшілік, жаугершілікте бітімгерлік; ұрпаққа, қалың қауымға өсиет. "Алажағым кетсе де, айтажағым кетпесін" дейтін қазақтың сөзге қонақ беруі. Қазақ ауыз әдебиетінің ерекше бір жанры - шешендік өнер. Халқымыздың даналығының үлгісі шешендік сөздер - ғасырлар бойы халық сынынан ерекшеленіп өткен құнды мұра, асыл қазына. Шешендік өнеріне ерте замандардан-ақ, үлкен мән берілген. Ежелгі грек, рим елдерінде шешендік өнерді "риторика" деген атпен жеке пән ретінде оқыған. Дүние жүзіне әйгілі ерте заман шешендері Пратогор, Демоссфен, Цицерон, Квинтилиан сияқты өз заманының мемлекет қайраткерлері, ел аузына қараған ойшылдары болған. "Риторика" ғылымы өнердің падишасы ретінде ерекше бағаланған. М.В.Ломоносовтың 1748 жылы басылып шыққан "Шешендікке қысқаша басшылық" атты еңбегі бұл өнердің Ресейде дамып, қалыптасуына түрткі болды.
Шешен (жезтаңдай, ділмар, айыркөмей, орақ ауыз, от тілді, сөзуар, тапқыр) - тілге жүйрік,сөз қисынын тауып айтатын халық қалаған сөз шебері. Ел-жұртты елеген, халқы қалаған азаматтарды ардақтаудың ана тілімізде атаулары мен дәріптеу, бейнелеу сөздерін айтып тауысу қиын. Оны қазақ теңеп те, бейнелеп те, асқақтатып та айта білген. Ел намысын қорғаған ерлерді "нар", "арыстан", "арыстан", "ерім", "азаматым" деген сияқты теңеулермен мадақтап, ардақтаумен бірге әділді "қара қылды қақ жарған"; шешенді "ердің құнын екі ауыз сөбен шешкен"; шеберді "темірден түйін түйген"; жомартты "атын түсіп беретін мырза"; адалды "сүттен ақ, судан таза"; сұлуды "ай мен күндей"; әдептіні "қыз мінезді жігіт"; бәйбішені "бес биенің сабасындай"; баланы "тойған қозыдай"; бойжеткенді "оймақ ауыз, күлім көз", деп дәріптеген.Жақсы адамдарды көріп, білмесе де сырттай сүйініп, ұрпағына үлгі еткен. Олар ауылына келгенде баласының аузына түкіріп, отырған жеріне аунатып алған.Ел сыйлаған адамдар есімі халық жадында мәңгі
Шешендік сөз мынадай талаптарға жауап беруі керек.
* Белгілі бір әлеуметтік мәні бар тақырыпты қозғайтын және шаршы топ алдында ауызша айтылған сөз болу.
* Әңгіме өзегінің дәлелі (аргумент) болуға тиіс, соның арқасында тыңдаушыларға бір нәрсені әуелі түсіндіріп, содан соң ойлантып, ақырында белгілі бір харекетке ұмтылдыруды көздеуі қажет.
* Тыңдаушыларға жақсы әсер етіп, құлақ құрышын қандыратын, сүйсіндіретін эстетикалық қасиеті болуы игі. Шешендік сөз дәстүрінің қажеттігі ауызша сөйлеудің аясы, кеңіген сайын арта түсуде. Жиналыс, мәжіліс, құрылтайларда, пікірсайыс жиындарда, семинар, симпозиумдарда шешендік өнер өте қажет.
Қазіргі замандағы шешендік сөздердің түрлері бұл сөздердің жанрына (мазмұнына) қарай негізінен былайша ажыратылады.
* Әлеуметтік-саяси тақырыптағы шешендік сөздер, бұларға осы тақырыптарға жасалған баяндамалар, сөйленетін сөздер, митинг, конференцияда айтылатын сөздер, хабарламалар, баяндамалар, радио, теледидардан ауызша жүргізілетін саяси-әлеуметтік шолулар жатады.
* Академиялық шешендік, бұл топты жоғары оқу орындарында оқылатын дәрістер, ғылыми баяндама, хабарлама, шолулар құрайды.
* Сот ісінде қолданылатын шешендікке прокурордың айыптау сөзі, айыпкердің қорғану сөзі кіреді.
* Әлеуметтік тұрмыста жұмсалатын шешендікті мерейтойларда, салтанатты дастарқан басында айтылатын сөздердің "шешендік сөз" деген мәртебеге ие болу үшін оған қойылатын талаптардың бірі - оның ішінде көркем, әсерлі болуы. Ал көркемдік жалпы тілде, оның ішінде көркем әдебиетте, поэзияда жұмсалатын көріктеу құралдары мен тәсілдері арқылы жүзеге асырылады. Атап айтқанда, билер аузынан шыққан шешендік үлгілерде дәл өлеңдегідей өлшемді, жүйелі болғанымен, ұйқас ырғақ сияқты поэтикалық элементтер қатысады. Бұрынғы шешендік сөздерге тілге демеу, ойға дәлел ретінде мақал-мәтелдерді келтіру көріктеу амалдардың бірі болса, бүгінгі шешендердің аузынан шыққан сөздерде мақал-мәтелдерді келтіру көріктеу амалдардың бірі болса, мақал-мәтелдермен қатар, өзгелерден келтірілген сілтемелер орын алады. Сондай-ақ шешендік сұраулар да, ықшамдау тәсілімен келген сөйлемде де шешендік сөздерге эмоциялық реңк беріп, оның экспрессиясын күшейтеді.
Мақалалар- журналистиканың аналитикалық жанрына жатады. Бұл маңызды мәселені көтеретін, шағын көлемдегі публицистикалық туынды. Сонымен бірге, мақала- бұл, жазу жағынан ең кең тараған және қиын жанр болып табылады.
К.Д.Ушинский ғылыми мақалаларды логикалық гоқу деп атады. Бұл өте дұрыс. Өйткені ғылыми мақалалар көркем шығармалардай, бірден оқушылардың сезіміне әсер етіп, кейіпкерлердің әрекетімен балаларды еріксіз еліктіріп әкетпейді, зейінді ерік күшін талап етеді.
Мақалада автордың алдында әлеуметтік жағдайларды, өмірлік процесстерді жан- жақты қарастыру және анализ жасау мақсаты тұр. Мақаланың жалпы және өзгешелік ерекшеліктері: нақты әлеуметтік бағыт; фактілердің терең анализі және жан - жақты қарастырылуы. Мақалалар бұлар- ЭССЕ-лер, очерктер, суреттемелер, фельетондар, памфлеттер және тағы басқа. Мақсатты түрде бағытталған мақалаларды бас мақала, пропагандалық, проблемалық, сыни, ғылыми, жарнамалық, ақпараттық деп бөледі. Соның ішінде бастауыш сыныптарда ғылыми мақалалар кездеседі.
Очерк- көркем әдебиеттің жанры ретінде де, публистиканың жанры ретінде де төл қасиетке ие. Бұл ретте, очерктің белгі- нышандарын жазу мәдениеті орныққан кез - келген тарихи- әлеуметтік ортадан шырамытуға болады. Очерк жанрының бастау тегін тым- тым байырға замандағы жазба жәдігерлерімен сабақтасып зерттеудің де қисыны бар. Бұл мәселе өз алдына бөлек арна тартатын ғылыми ізденіс саласы. Оның үстіне, очерк жанрының бүгінгі қалыптасқан болмысы, мағыналық қасиет және катергориялық сипаты өзінің жанрлық табиғатына жауап беретін материалдар төңірегінде ғана ой өрбітуді қажет етеді. Ал, очерк жанрының бүгінгі қалыптасқан болмысы XVIII ғасырдың алғашқы жартысындағы қоғамдық қатынастардың алмасу кезеңімен тұспа- тұс келеді деп айтуға болады. Очерктану -әдебиеттану саласының бір түрі. Қазақ әдебиетіндегі очерк жанрының қалыптасуы туралы Қазақ ССР-нің еңбек сіңірген мәдениет қызметкері Т.Ыдырысов Очерк туралы ойлар (1969ж) Очерк және бесжылдық (1982ж), Шеберлік бастауы (1974ж), т.б әдеби зерттеулер жазды. Очерк- дербес көркем шығарма. Сондықтан ол көркем шығарма мен оған қойылатын талаптар мен шарттарға да белгілі дәрежеде жауап береді. Очеркке берілген анықтамалардан аңғарылатыны, очерк- өзінің табиғатында өмірдегі өзгерістерге тез бейімделетін жанр. әдебиеттану терминінің қысқаша сөздігінде: Очерк- эпикалық, суреттеушілік әдебиеттің бір түрі, ол басқа түрлерден (роман, повесть, әңгіме) айқын мағлұматтармен ерекшеленеді, яғни очеркте нақты өмірде болған оқиғалар белгілі дәрежеде дәлірек бейнеленеді., оған қатысушы адамдар өмірде болған адамдар дейді. Негізінде бұл да шағын көлемді шығарма. Очерк- очертить, очерчивать деген етістіктерден шыққан, яғни белгілі бір заттың елесін сызу, беру деген сөз. Белгілі бір идеяны әсерлі, айшықты формада жеткізу, оны бейнлеу құралдары негізінде көркемдеу деген сөз. Ол XIX ғасырда бастау алады.
Жеке тұлғаны оқытуда көркем шығармалардың маңызы
2.1 Көркем шығарманы оқытуда оқу үрдісінде қолданылатын негізгі әдістер
Көркем шығарманы оқытудан бұрын дайындық жұмысы жүргізіледі. Ол өтілетін шығарманың мазмұны мен көлеміне байланысты болады. Шығарманы әуелі тұтас оқыған тиімді. Өйткені, бөліп оқыса, балалар мазмұнын толық ұқпай қалады. Шығарманы шабытпен, тыңдаушылардың көкейіне қондырып оқу керек.
Бастауыш мектеп жасындағы балаларға нақышына келтіре сөйлеген сөздердің керемет әсер ететіні, олардың есту сезімін дамытып, санасын оятатыны, шығарманың психологиялық мәнін түсінуге мүмкіндік беретіні мәлім. Бастауыш сынып оқушылары көркем шығарманы мұғалімнің мәнерлеп оқуына, қызықты, тартымды әңгімелеп беруіне қарап қабылдайды, мұғалімнің оқу мәнеріне еліктеудің көп болатыны да содан. Мәнерлеп оқу- біреудің даусына сырттай еліктеуден туған жасанды дауыс ойнақылығы емес, шығарманың мағыналығын терең сезінудің, оның мазмұнын саналы игерудің көрінісі, мәтінді оқудан туған үлкен сазды үнге айналуы. Оқудың екі түрі бар: бірі- дауыстап, мәнерлеп оқу; екіншісі- іштен оқу. Дауыстап оқу 1-2 сынып оқушылары үшін тиімді. Мұғалім шығарманы әуелі шығарманы өзі оқып көрсеткені дұрыс. Егер оқушыларға оқытса, мәтіннің әр бөлімін әр оқушыға оқытады.
Көлемді шығарманы оқытудың оңай жолы- бөлімге бөліп оқу. әр бөлімді оқып біткен соң, бірнеше сұрақ арқылы оның мазмұны айтқызылады. Бұл әдісте шапшаң, асықпай оқудың екеуі де пайдалы. Шапшаң оқу- мәтіндегі сөздерді қалай болса, солай бастырмалап, немесе сөздердің ара жігін айырмай оқу емес. Бұл оқығанды түсінетіндей қалыптағы шапшаңдықпен оқу. Шапшаң және дұрыс, түсініп оқу бір- бірімен тығыз байланысты.
Бастауыш сынып мұғалімі оқушылардың оқуға қаншалықты төселгенін арнаулы есеп жүргізу арқылы бақылап отырады. Балалар саналы түрде түсініп, дұрыс оқуға төселгенде, мәтінді қиындықсыз біршамажылдамдықпен оқиды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz