Мұнай газ кен орындарын өңдеу және пайдалану
1. Кіріспе.
2. Скаважиналарды бұрғылау технологисы.
2.1.Тау.жыныс бұзушы аспап.
2.2. Бұрғы қондырғысының құралы.
3. Мұнай қабатын ашу және игеру.
3.1.1. Оқты перфарация.
3.1.2. Торпедалық перфорация.
3.1.3. Кумулятивтік перфорация.
3.1.4. Гидроқұмтамшылы перфорация.
3.1.5. Тескіш перфорация.
3.2. Мұнай скважиналарын игеру.
3.2.1. Скважина оқпанында үлкен беріктіксұйықтығыназ беріктік сұйықтығына алмастыру.
3.2.2. Қабат қысымын компрессормен азайту.
3.2.3 Свабтау.
3.2.4. Имплозия.
4. Мұнайды жер бетіне шығару.
4.1. Мұнайды өндірудің фонтанды әдісі.
4.1.1. Қабат энергиясының балансы.
4.1.2. Фонтанды скважина жұмысы кезіндегі кедергілер.
4.1.3. Фонтанды скважина жабдығы.
4.1.4. Сорапты компресорлы құбырлар (СКҚ).
4.1.5. Пакерлер, якорьлар.
4.1.6. Фонтанды арматура.
4.2. Штангалы сорап қондырғысымен мұнай өндіру.
4.2.1. Жектек.
4.2.2. Штангалы сорап конструкциясы.
4.2.3. Штангалы тереңдік сорап қондырғысымен(ШДСҚ) жабдықталған скважиналарды пайдалану.
4.3. Штангасыз скважиналы сораптармен мұнай өндіру.
4.4. Электрлік ортадан тепкіш сораптар (ЭОС).
5. Су айдау арқылы қабатқа жасанды әсер ету.
5.1. Қабат кысымын ұстаудың теориялық негіздері (ҚҚҰ).
5.2. Контур сыртқы су тасу.
5.3. Контур ішкі су тасу.
5.4. Қабатқа айдалатын су мінездемесі.
5.5. ҚҚҰ. дың технологиялық схемасы.
5.6. Жер үсті бұталы сорапты станциялар (ЖҮБСС).
5.7. Жер асты бұталы сорапты станциялар.(ЖАБСС).
5.8. Ағынды суларды тазарту.
5.9. Айдау скважиналарының конструкциясы.
5.10. Айдау скважиналарын игеру.
5.11.Қабатқа газ айдау.
5.12. Жылу тасымалдағыштарды айдау.
5.13. Ыстық суды айдау.
5.14. Буды айдау.
5.15. Қабат ішкі жанудың қозғалмалы ошағын құру.
5.16. Көмірқышқылды айдау.
5.17. Технологияны іске асыруға арналған жабдық.
5.18. Мицеллярды ерітінділерді қолдану.
5.19. Полимер ерітінділермен мұнайды ысыру.
5.20. Көмірсутек ерітінділерін қолдану.
5.21. Сақарлы (щелочный) су тасқынын қолдану.
5.22. Беткейлі. активті заттарды қолдану.
6. Мұнай скважиналарын жөндеу.
6.1. Скважинаның ағымдағы жөндеуі туралы жалпы мәліметтер.
6.2. Скважинаны толық жер асты жөндеу технологиясы.
6.2.1. Толық жөндеу алдында скважиналарды тексеру және зерттеу.
6.2.2. Пайдаланушы колонналы жөндеу технологисы.
6.2.3. Су келулерін жою және шектеу бойынша изоляциялық жұмыстар технологиясы.
6.2.4. Ұлтандық су келуін изоляциялау.
6.2.5. Скважинадағы ұстап қалу жұмыстары.
6.2.6. Құлаған құбырларды шығару.
6.2.7. ЭОС қондырғысын шығару
6.2.8. Колоннаны герметикалыққа сынау.
6.2.9. Екінші оқпанды кесу.
6.2.10. Скважинаны жою.
6.3. Жөндеу жұмыстарына арналған механизмдер мен жабдықтар.
6.3.1. Стационарлы және қозғалмалы жүк көтергіш құрылыстар
6.3.2 Ұстау құралы
7. Мұнайды жинау жіне дайындау
7.1. Топтық өлшеу қондырғысы.
7.2. Мұнайды комплекстік дайындау қондырғысы.
8. «Чекмагушнефть» МГӨҚ.
9. Қорытынды.
2. Скаважиналарды бұрғылау технологисы.
2.1.Тау.жыныс бұзушы аспап.
2.2. Бұрғы қондырғысының құралы.
3. Мұнай қабатын ашу және игеру.
3.1.1. Оқты перфарация.
3.1.2. Торпедалық перфорация.
3.1.3. Кумулятивтік перфорация.
3.1.4. Гидроқұмтамшылы перфорация.
3.1.5. Тескіш перфорация.
3.2. Мұнай скважиналарын игеру.
3.2.1. Скважина оқпанында үлкен беріктіксұйықтығыназ беріктік сұйықтығына алмастыру.
3.2.2. Қабат қысымын компрессормен азайту.
3.2.3 Свабтау.
3.2.4. Имплозия.
4. Мұнайды жер бетіне шығару.
4.1. Мұнайды өндірудің фонтанды әдісі.
4.1.1. Қабат энергиясының балансы.
4.1.2. Фонтанды скважина жұмысы кезіндегі кедергілер.
4.1.3. Фонтанды скважина жабдығы.
4.1.4. Сорапты компресорлы құбырлар (СКҚ).
4.1.5. Пакерлер, якорьлар.
4.1.6. Фонтанды арматура.
4.2. Штангалы сорап қондырғысымен мұнай өндіру.
4.2.1. Жектек.
4.2.2. Штангалы сорап конструкциясы.
4.2.3. Штангалы тереңдік сорап қондырғысымен(ШДСҚ) жабдықталған скважиналарды пайдалану.
4.3. Штангасыз скважиналы сораптармен мұнай өндіру.
4.4. Электрлік ортадан тепкіш сораптар (ЭОС).
5. Су айдау арқылы қабатқа жасанды әсер ету.
5.1. Қабат кысымын ұстаудың теориялық негіздері (ҚҚҰ).
5.2. Контур сыртқы су тасу.
5.3. Контур ішкі су тасу.
5.4. Қабатқа айдалатын су мінездемесі.
5.5. ҚҚҰ. дың технологиялық схемасы.
5.6. Жер үсті бұталы сорапты станциялар (ЖҮБСС).
5.7. Жер асты бұталы сорапты станциялар.(ЖАБСС).
5.8. Ағынды суларды тазарту.
5.9. Айдау скважиналарының конструкциясы.
5.10. Айдау скважиналарын игеру.
5.11.Қабатқа газ айдау.
5.12. Жылу тасымалдағыштарды айдау.
5.13. Ыстық суды айдау.
5.14. Буды айдау.
5.15. Қабат ішкі жанудың қозғалмалы ошағын құру.
5.16. Көмірқышқылды айдау.
5.17. Технологияны іске асыруға арналған жабдық.
5.18. Мицеллярды ерітінділерді қолдану.
5.19. Полимер ерітінділермен мұнайды ысыру.
5.20. Көмірсутек ерітінділерін қолдану.
5.21. Сақарлы (щелочный) су тасқынын қолдану.
5.22. Беткейлі. активті заттарды қолдану.
6. Мұнай скважиналарын жөндеу.
6.1. Скважинаның ағымдағы жөндеуі туралы жалпы мәліметтер.
6.2. Скважинаны толық жер асты жөндеу технологиясы.
6.2.1. Толық жөндеу алдында скважиналарды тексеру және зерттеу.
6.2.2. Пайдаланушы колонналы жөндеу технологисы.
6.2.3. Су келулерін жою және шектеу бойынша изоляциялық жұмыстар технологиясы.
6.2.4. Ұлтандық су келуін изоляциялау.
6.2.5. Скважинадағы ұстап қалу жұмыстары.
6.2.6. Құлаған құбырларды шығару.
6.2.7. ЭОС қондырғысын шығару
6.2.8. Колоннаны герметикалыққа сынау.
6.2.9. Екінші оқпанды кесу.
6.2.10. Скважинаны жою.
6.3. Жөндеу жұмыстарына арналған механизмдер мен жабдықтар.
6.3.1. Стационарлы және қозғалмалы жүк көтергіш құрылыстар
6.3.2 Ұстау құралы
7. Мұнайды жинау жіне дайындау
7.1. Топтық өлшеу қондырғысы.
7.2. Мұнайды комплекстік дайындау қондырғысы.
8. «Чекмагушнефть» МГӨҚ.
9. Қорытынды.
1.Кіріспе
Бірінші курсты бітірген соң 09.06.00 «Мұнай-газ кен орындарын өңдеу және пайдалану» мамандығының студенттері мұнай-газ өндіруші кәсіпорындарда танысу практикасынан өтеді. Танысу практикасы студенттерді практикалық оқытудың бастапқы этабы болып табылады.Танысу практикасын өтудің басына мамандық білімдер комплексіне кіретін арнайы пәндерді меңгеру қарастырылмағандықтан оның негізгі тапсырмаларын келесі үлгілермен құруға болады:
1.Студенттердің мұнай-газ скважиналарынң бұрғылау, мұнай-газ өндіру процестерімен және мұнай кен орнының қамтылуымен танысуы.
2. Мұнай-газ скважиналарынң бұрғылау жіне пацдалану кезінде қолданылатын негізгі жабдығымен танысу.
3.Мұнай өндіру кемшілігінің негізгі бөлімімен, мұнай саласымен және оның өндіріс шаруашылық қызметшілдігімен танысу.
4. Мамандық бойынша кейінгі оқыту процесінде теориялық материалды жақсырақ меңгеруге мүмкіндік туғызатын нақты практикалық білімдерді алу
5. Өндіріс коллективіндегі қатынас жұмысының алғашқы жұмыс тәжірибесін алу.
Скважинаның бұрғылау технологиясы.
Технология – бұл нақты мақсатқа жетуге бағытталған тізбекті атқарылатын операциялар комплексі. Кез-келген технологиялық операцияны тек қана керекті жабдықты қолданып орындауға болатыны түсінікті. Скважинаның құрылысы деп барлық дайындау операцияларының басынан жабдықтың демонтажына дейінгі скважинаны құрастырудың бүкіл циклын айтады.
Дайындау жұмыстарына алаңды жоспарлау,бұрғы мұнарасы және басқа жабдықтардың астына фундамент құю,технологиялық комуникациялар,электрлік және телефондық желілерді төсеу жатады. Дайындау жұмыстарының рельефпен, климаттық және географиялық аймақпен экологиялық жағдаймен анықталады. Сібірдің ми батпақ кен орындар талаптарында бұрғылау алдында үйінді бөгеттер (арал) құру, теңіз кен орындарда платформалар орналастыру керек.
Монтаж- бұрғы қондырғысының дайындау алаңындағы орналастыру және оның тоқылуы. Қазіргі уақытта мұнай кәсіпшілігінде зауытта жиналған және монтаж орнына әкелінген блокты монтаж- ірі блоктармен құрылысы кең практикалады. Бұл монтажды жеңілдетеді және тездетеді. Әрбір түйіннің монтажы оны жұмыс режимінде сынап көрумен анықталады.
Скважинаны бұрғылау- скважина қабырғаларын бекітіп, мұнай қабатына дейін жер бетінің қалыңдығына біртіндеп тереңдету.
Скважина құрылысы алдын-ала құрастырылған жобамен геолого- техникалық наряд, скважинаның құрылысы және бұрғылауы кезінде жетектелінуі дұрыс болатын құжаттар бойынша орындалады. Скважинаны бұрғылау мұнараның тальдік жүйесіне ілінген квадратқа винттелген қашау түсірілетін 2-4м тереңдікте шурфквадратқа, бірізді ротор көмегімен қашауға беріп бастайды. Қабатқа тереңдеу мөлшері бойынша қашау квадратпен бірге лебедка көмегімен түсіріледі. Бұрғыланған жыныс сораптан вертлюкпен толы квадрат арқылы қашауға берілетін жуу сұйығымен шығарылады.
Скважинаны квадрат ұзындығына тереңдеткен соң оны скважинадан көтеріп, ол мен қашау аралығында бұрғылау қондырғыларын орналастырады.
Тереңдеу процесінде скважина қондырғыларының бұзылуы мүмкін, сондықтан оларды нақты интервалдар сайын бекітіп тұру керек. Бұны арнайы түсірілетін шегендеуші құбырлар көмегімен орындайды, ал скважина конструкциясының түрі баспалдақты болып келеді. Жоғарыда бұрғылау үлкен диаметрлі қашаумен жүргізіледі, содан кейін кішісімен, тағы солай ары қарай.
Баспалдақтар саны скважина тереңдігі мен жыныс мінездемесімен анықталады.
Скважина конструкциясы деп скважина әр түрлі тереңдікте түсірілетін әртүрлі диаметрлі шегендеуші құбырлар жүйесін айтады. Әр аудандар үшін мұнай скважиналарының конструкциясы әр түрлі және келесі талаптармен анықталады.
- скважинаны бұзуға ұмтылатын тау қысымының күштеріне қарсы әсер ету
- оқпан диаметрін оның бүкіл созылуында сақтап қалу
- химиялық құрамы бойынша әртүрлі агенттерден тұратын скважина тілімінде кездесетін горизонттарды айыружәне олардың орнадасуын болдырмау;
- әртүрлі жабдықтарды түсіру және пайдалану мүмкіндігі;
- химиялық агресивті ортамен ұзақ қатынас мүмкіндігі және жоғары қысым мен температураларға қарсылық көрсету
Тікелей мұнай қабатына жанасатын скважина бөлігі фильтрмен жабдықталады, ол арқылы мұнайдың қабаттан скважинаға ағып өтуі орындалады.
Фильтр – пайдаланушы колоннаның жалғасы болып табылатын немесе скважинаға бөлек түсірілетін қабат қалыңдығы бойымен перфорацияланған құбыр.
Егер қабат берік жыныстармен жатқызылған болса, онда фильтрді орнатпасада болады.
Кен орындарында конструкциясын мұнайдікіне ұқсас газдық, айдау, пьезометрлік скважиналар салынады.
Скважина конструкциясының бөлек элементтерінің келесідей тағайындалулары болады:
1. Бағыттау скважиналарды бұрғылау кезінде жоғарғы жұмсақ жыныстардың бұрғы ертіндісімен шайып кетуін алдын алады.
2. Кондуктор ауыз су қамтылуына пайдаланылады су тасқын горизонттардың айыруын қамтамсыз етеді.
3. Аралық колонна жұту зоналарының жекелеу, кемісті қысымы бар өнімді горизонттарды жабу үшін түсіріледі. Кейде терең скважиналарда оқпан аумағын жекелеу үшін колонна бөлігі- хвостовик түсіріледі.
4. Пайдаланушы колонна кен орындар тілімінде кездесетін барлық қабаттар жекелеуін, жабдықтың түсірілуін және скважина пайдалануын қамтамасыз етеді.
Шегендеуші құбырлар санына байланысты скважина конструкциясы бірколонналық, екіколонналық және т.с. болуы мүмкін.
Скважина түрі – оның фильтрі колоннаның негізгі элементі болып есептеледі, өйткені мұнай қабатымен байланысты, берілген шектерде(аралықта) қабат сұйығының дренаждауын (құрғату), қабатқа интенсификациялау мен оның жұмысын реттеу мақсатында әсер етуін қамтамсыз етеді.
Түп (забой) конструкциясы жыныс мінездемесімен анықталады. Механикалық орнықты жыныстарда (құндақ) ашық түп орындалуы мүмкін. Ол қабатпен толық байланысты қамтамсыз етеді және эталлонмен қабылданады, ол байланыс эффектілігінің көрсеткіштігі – гидродинамикалық жетілгендік коэффициенті, бірлік пен қабылданады. Осындай конструкцияның кемшілігі: егер бар болса, бөлек қабаттардың таңдаулы ашуын мүмкін болмауы, сондықтан ашық түптердің қолданылуы шектеулі.
Толығымен ашылған отырғызылмаған қабатқа алдын-ала дайындалмаған фильтрлермен бөлек түсірілетін түптер конструкциясы белгілі. Шегендеуші колоннаның асты мен фильтрдің жоғарғы бөлігі арасындағы сақиналы кеңістік герметизацияланады. Фильтрдегі тесіктегі домалақ және саңылау түрлі болып орындалады, ені 0,8 – 1,5, ұзындығы 50-80мм. Кейде қуысы сұрыпталған гравиймен толтырылған екі құбыр түрдегі фильтр түсіріледі. Мұндай фильтрлерді ластаған кезінде ауыстыруға болады.
Жабылған мұнай қабаты мен цементтелген пайдаланушы колоннада құрылған фильтрлер көп қолданылады. Олар ашу технологиясын оңайлатады, бөлек қабаттарды сенімді айыруға және оларға әсер етуге мүмкіндік береді, бірақ бұл фильтрлердің бірқатар кемшіліктері бар.
Бірінші курсты бітірген соң 09.06.00 «Мұнай-газ кен орындарын өңдеу және пайдалану» мамандығының студенттері мұнай-газ өндіруші кәсіпорындарда танысу практикасынан өтеді. Танысу практикасы студенттерді практикалық оқытудың бастапқы этабы болып табылады.Танысу практикасын өтудің басына мамандық білімдер комплексіне кіретін арнайы пәндерді меңгеру қарастырылмағандықтан оның негізгі тапсырмаларын келесі үлгілермен құруға болады:
1.Студенттердің мұнай-газ скважиналарынң бұрғылау, мұнай-газ өндіру процестерімен және мұнай кен орнының қамтылуымен танысуы.
2. Мұнай-газ скважиналарынң бұрғылау жіне пацдалану кезінде қолданылатын негізгі жабдығымен танысу.
3.Мұнай өндіру кемшілігінің негізгі бөлімімен, мұнай саласымен және оның өндіріс шаруашылық қызметшілдігімен танысу.
4. Мамандық бойынша кейінгі оқыту процесінде теориялық материалды жақсырақ меңгеруге мүмкіндік туғызатын нақты практикалық білімдерді алу
5. Өндіріс коллективіндегі қатынас жұмысының алғашқы жұмыс тәжірибесін алу.
Скважинаның бұрғылау технологиясы.
Технология – бұл нақты мақсатқа жетуге бағытталған тізбекті атқарылатын операциялар комплексі. Кез-келген технологиялық операцияны тек қана керекті жабдықты қолданып орындауға болатыны түсінікті. Скважинаның құрылысы деп барлық дайындау операцияларының басынан жабдықтың демонтажына дейінгі скважинаны құрастырудың бүкіл циклын айтады.
Дайындау жұмыстарына алаңды жоспарлау,бұрғы мұнарасы және басқа жабдықтардың астына фундамент құю,технологиялық комуникациялар,электрлік және телефондық желілерді төсеу жатады. Дайындау жұмыстарының рельефпен, климаттық және географиялық аймақпен экологиялық жағдаймен анықталады. Сібірдің ми батпақ кен орындар талаптарында бұрғылау алдында үйінді бөгеттер (арал) құру, теңіз кен орындарда платформалар орналастыру керек.
Монтаж- бұрғы қондырғысының дайындау алаңындағы орналастыру және оның тоқылуы. Қазіргі уақытта мұнай кәсіпшілігінде зауытта жиналған және монтаж орнына әкелінген блокты монтаж- ірі блоктармен құрылысы кең практикалады. Бұл монтажды жеңілдетеді және тездетеді. Әрбір түйіннің монтажы оны жұмыс режимінде сынап көрумен анықталады.
Скважинаны бұрғылау- скважина қабырғаларын бекітіп, мұнай қабатына дейін жер бетінің қалыңдығына біртіндеп тереңдету.
Скважина құрылысы алдын-ала құрастырылған жобамен геолого- техникалық наряд, скважинаның құрылысы және бұрғылауы кезінде жетектелінуі дұрыс болатын құжаттар бойынша орындалады. Скважинаны бұрғылау мұнараның тальдік жүйесіне ілінген квадратқа винттелген қашау түсірілетін 2-4м тереңдікте шурфквадратқа, бірізді ротор көмегімен қашауға беріп бастайды. Қабатқа тереңдеу мөлшері бойынша қашау квадратпен бірге лебедка көмегімен түсіріледі. Бұрғыланған жыныс сораптан вертлюкпен толы квадрат арқылы қашауға берілетін жуу сұйығымен шығарылады.
Скважинаны квадрат ұзындығына тереңдеткен соң оны скважинадан көтеріп, ол мен қашау аралығында бұрғылау қондырғыларын орналастырады.
Тереңдеу процесінде скважина қондырғыларының бұзылуы мүмкін, сондықтан оларды нақты интервалдар сайын бекітіп тұру керек. Бұны арнайы түсірілетін шегендеуші құбырлар көмегімен орындайды, ал скважина конструкциясының түрі баспалдақты болып келеді. Жоғарыда бұрғылау үлкен диаметрлі қашаумен жүргізіледі, содан кейін кішісімен, тағы солай ары қарай.
Баспалдақтар саны скважина тереңдігі мен жыныс мінездемесімен анықталады.
Скважина конструкциясы деп скважина әр түрлі тереңдікте түсірілетін әртүрлі диаметрлі шегендеуші құбырлар жүйесін айтады. Әр аудандар үшін мұнай скважиналарының конструкциясы әр түрлі және келесі талаптармен анықталады.
- скважинаны бұзуға ұмтылатын тау қысымының күштеріне қарсы әсер ету
- оқпан диаметрін оның бүкіл созылуында сақтап қалу
- химиялық құрамы бойынша әртүрлі агенттерден тұратын скважина тілімінде кездесетін горизонттарды айыружәне олардың орнадасуын болдырмау;
- әртүрлі жабдықтарды түсіру және пайдалану мүмкіндігі;
- химиялық агресивті ортамен ұзақ қатынас мүмкіндігі және жоғары қысым мен температураларға қарсылық көрсету
Тікелей мұнай қабатына жанасатын скважина бөлігі фильтрмен жабдықталады, ол арқылы мұнайдың қабаттан скважинаға ағып өтуі орындалады.
Фильтр – пайдаланушы колоннаның жалғасы болып табылатын немесе скважинаға бөлек түсірілетін қабат қалыңдығы бойымен перфорацияланған құбыр.
Егер қабат берік жыныстармен жатқызылған болса, онда фильтрді орнатпасада болады.
Кен орындарында конструкциясын мұнайдікіне ұқсас газдық, айдау, пьезометрлік скважиналар салынады.
Скважина конструкциясының бөлек элементтерінің келесідей тағайындалулары болады:
1. Бағыттау скважиналарды бұрғылау кезінде жоғарғы жұмсақ жыныстардың бұрғы ертіндісімен шайып кетуін алдын алады.
2. Кондуктор ауыз су қамтылуына пайдаланылады су тасқын горизонттардың айыруын қамтамсыз етеді.
3. Аралық колонна жұту зоналарының жекелеу, кемісті қысымы бар өнімді горизонттарды жабу үшін түсіріледі. Кейде терең скважиналарда оқпан аумағын жекелеу үшін колонна бөлігі- хвостовик түсіріледі.
4. Пайдаланушы колонна кен орындар тілімінде кездесетін барлық қабаттар жекелеуін, жабдықтың түсірілуін және скважина пайдалануын қамтамасыз етеді.
Шегендеуші құбырлар санына байланысты скважина конструкциясы бірколонналық, екіколонналық және т.с. болуы мүмкін.
Скважина түрі – оның фильтрі колоннаның негізгі элементі болып есептеледі, өйткені мұнай қабатымен байланысты, берілген шектерде(аралықта) қабат сұйығының дренаждауын (құрғату), қабатқа интенсификациялау мен оның жұмысын реттеу мақсатында әсер етуін қамтамсыз етеді.
Түп (забой) конструкциясы жыныс мінездемесімен анықталады. Механикалық орнықты жыныстарда (құндақ) ашық түп орындалуы мүмкін. Ол қабатпен толық байланысты қамтамсыз етеді және эталлонмен қабылданады, ол байланыс эффектілігінің көрсеткіштігі – гидродинамикалық жетілгендік коэффициенті, бірлік пен қабылданады. Осындай конструкцияның кемшілігі: егер бар болса, бөлек қабаттардың таңдаулы ашуын мүмкін болмауы, сондықтан ашық түптердің қолданылуы шектеулі.
Толығымен ашылған отырғызылмаған қабатқа алдын-ала дайындалмаған фильтрлермен бөлек түсірілетін түптер конструкциясы белгілі. Шегендеуші колоннаның асты мен фильтрдің жоғарғы бөлігі арасындағы сақиналы кеңістік герметизацияланады. Фильтрдегі тесіктегі домалақ және саңылау түрлі болып орындалады, ені 0,8 – 1,5, ұзындығы 50-80мм. Кейде қуысы сұрыпталған гравиймен толтырылған екі құбыр түрдегі фильтр түсіріледі. Мұндай фильтрлерді ластаған кезінде ауыстыруға болады.
Жабылған мұнай қабаты мен цементтелген пайдаланушы колоннада құрылған фильтрлер көп қолданылады. Олар ашу технологиясын оңайлатады, бөлек қабаттарды сенімді айыруға және оларға әсер етуге мүмкіндік береді, бірақ бұл фильтрлердің бірқатар кемшіліктері бар.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Туякбаев С.Т. Геология и разработка нефтяных месторождений на Мангышлаке.
2. Отчет за 2002 год НГДУ «Жетибаймунайгаз».
3. Муравьев В.М. Эксплуатация нефтяных и газовых скважин – М. Недра, 1978г.
4. Гиматудинов Ш.К., Дунюшкин И.И. и др. Разработка и эксплуатация нефтяных и газовых и газоконденсатных месторождении – М. Недра, 1988г.
5. Бухаленко Е.И. Нефтепромысловые оборудование: Справочник – 2-е изд. М. Недра, 1990г.
6. Джиенбаев К.И., Лалазарян Н.В. Сбор и подготовка скважины продукции на нефтяных месторождениях. Алматы, 2000г.
7. Уманский Л.М., Уманский М.М. Экономика нефтяной и газовый промышленности. М. Недра, 1974г.
8. Юрчук А.С. Расчет нефтегазовых добычи. М. Недра, 1976г.
9. Оркин К.Г. Расчеты в технологии и техники добычи нефти. Недра, 1967г.
10. Сулейманов М.М. Охрана труда в нефтяной безопасности. 1985г.
11. Домин П.А. Справочник по технике безопасности. 1985г.
1. Туякбаев С.Т. Геология и разработка нефтяных месторождений на Мангышлаке.
2. Отчет за 2002 год НГДУ «Жетибаймунайгаз».
3. Муравьев В.М. Эксплуатация нефтяных и газовых скважин – М. Недра, 1978г.
4. Гиматудинов Ш.К., Дунюшкин И.И. и др. Разработка и эксплуатация нефтяных и газовых и газоконденсатных месторождении – М. Недра, 1988г.
5. Бухаленко Е.И. Нефтепромысловые оборудование: Справочник – 2-е изд. М. Недра, 1990г.
6. Джиенбаев К.И., Лалазарян Н.В. Сбор и подготовка скважины продукции на нефтяных месторождениях. Алматы, 2000г.
7. Уманский Л.М., Уманский М.М. Экономика нефтяной и газовый промышленности. М. Недра, 1974г.
8. Юрчук А.С. Расчет нефтегазовых добычи. М. Недра, 1976г.
9. Оркин К.Г. Расчеты в технологии и техники добычи нефти. Недра, 1967г.
10. Сулейманов М.М. Охрана труда в нефтяной безопасности. 1985г.
11. Домин П.А. Справочник по технике безопасности. 1985г.
Мұнай-газ кен орындарын өңдеу және пайдалану мамандығының практикасы
жөнінде есеп тақырыьбына реферат.
Мазмұны.
Кіріспе.
Скаважиналарды бұрғылау технологисы.
2.1.Тау-жыныс бұзушы аспап.
2.2. Бұрғы қондырғысының құралы.
3. Мұнай қабатын ашу және игеру.
3.1.1. Оқты перфарация.
3.1.2. Торпедалық перфорация.
3.1.3. Кумулятивтік перфорация.
3.1.4. Гидроқұмтамшылы перфорация.
3.1.5. Тескіш перфорация.
3.2. Мұнай скважиналарын игеру.
3.2.1. Скважина оқпанында үлкен беріктіксұйықтығыназ беріктік сұйықтығына
алмастыру.
3.2.2. Қабат қысымын компрессормен азайту.
3.2.3 Свабтау.
3.2.4. Имплозия.
4. Мұнайды жер бетіне шығару.
4.1. Мұнайды өндірудің фонтанды әдісі.
4.1.1. Қабат энергиясының балансы.
4.1.2. Фонтанды скважина жұмысы кезіндегі кедергілер.
4.1.3. Фонтанды скважина жабдығы.
4.1.4. Сорапты компресорлы құбырлар (СКҚ).
4.1.5. Пакерлер, якорьлар.
4.1.6. Фонтанды арматура.
4.2. Штангалы сорап қондырғысымен мұнай өндіру.
4.2.1. Жектек.
4.2.2. Штангалы сорап конструкциясы.
4.2.3. Штангалы тереңдік сорап қондырғысымен(ШДСҚ) жабдықталған
скважиналарды пайдалану.
4.3. Штангасыз скважиналы сораптармен мұнай өндіру.
4.4. Электрлік ортадан тепкіш сораптар (ЭОС).
5. Су айдау арқылы қабатқа жасанды әсер ету.
5.1. Қабат кысымын ұстаудың теориялық негіздері (ҚҚҰ).
5.2. Контур сыртқы су тасу.
5.3. Контур ішкі су тасу.
5.4. Қабатқа айдалатын су мінездемесі.
5.5. ҚҚҰ- дың технологиялық схемасы.
5.6. Жер үсті бұталы сорапты станциялар (ЖҮБСС).
5.7. Жер асты бұталы сорапты станциялар.(ЖАБСС).
5.8. Ағынды суларды тазарту.
5.9. Айдау скважиналарының конструкциясы.
5.10. Айдау скважиналарын игеру.
5.11.Қабатқа газ айдау.
5.12. Жылу тасымалдағыштарды айдау.
5.13. Ыстық суды айдау.
5.14. Буды айдау.
5.15. Қабат ішкі жанудың қозғалмалы ошағын құру.
5.16. Көмірқышқылды айдау.
5.17. Технологияны іске асыруға арналған жабдық.
5.18. Мицеллярды ерітінділерді қолдану.
5.19. Полимер ерітінділермен мұнайды ысыру.
5.20. Көмірсутек ерітінділерін қолдану.
5.21. Сақарлы (щелочный) су тасқынын қолдану.
5.22. Беткейлі- активті заттарды қолдану.
6. Мұнай скважиналарын жөндеу.
6.1. Скважинаның ағымдағы жөндеуі туралы жалпы мәліметтер.
6.2. Скважинаны толық жер асты жөндеу технологиясы.
6.2.1. Толық жөндеу алдында скважиналарды тексеру және зерттеу.
6.2.2. Пайдаланушы колонналы жөндеу технологисы.
6.2.3. Су келулерін жою және шектеу бойынша изоляциялық жұмыстар
технологиясы.
6.2.4. Ұлтандық су келуін изоляциялау.
6.2.5. Скважинадағы ұстап қалу жұмыстары.
6.2.6. Құлаған құбырларды шығару.
6.2.7. ЭОС қондырғысын шығару
6.2.8. Колоннаны герметикалыққа сынау.
6.2.9. Екінші оқпанды кесу.
6.2.10. Скважинаны жою.
6.3. Жөндеу жұмыстарына арналған механизмдер мен жабдықтар.
6.3.1. Стационарлы және қозғалмалы жүк көтергіш құрылыстар
6.3.2 Ұстау құралы
7. Мұнайды жинау жіне дайындау
7.1. Топтық өлшеу қондырғысы.
7.2. Мұнайды комплекстік дайындау қондырғысы.
8. Чекмагушнефть МГӨҚ.
9. Қорытынды.
1.Кіріспе
Бірінші курсты бітірген соң 09.06.00 Мұнай-газ кен орындарын өңдеу және
пайдалану мамандығының студенттері мұнай-газ өндіруші кәсіпорындарда
танысу практикасынан өтеді. Танысу практикасы студенттерді практикалық
оқытудың бастапқы этабы болып табылады.Танысу практикасын өтудің басына
мамандық білімдер комплексіне кіретін арнайы пәндерді меңгеру
қарастырылмағандықтан оның негізгі тапсырмаларын келесі үлгілермен құруға
болады:
1.Студенттердің мұнай-газ скважиналарынң бұрғылау, мұнай-газ өндіру
процестерімен және мұнай кен орнының қамтылуымен танысуы.
2. Мұнай-газ скважиналарынң бұрғылау жіне пацдалану кезінде қолданылатын
негізгі жабдығымен танысу.
3.Мұнай өндіру кемшілігінің негізгі бөлімімен, мұнай саласымен және оның
өндіріс шаруашылық қызметшілдігімен танысу.
4. Мамандық бойынша кейінгі оқыту процесінде теориялық материалды
жақсырақ меңгеруге мүмкіндік туғызатын нақты практикалық білімдерді алу
5. Өндіріс коллективіндегі қатынас жұмысының алғашқы жұмыс тәжірибесін
алу.
Скважинаның бұрғылау технологиясы.
Технология – бұл нақты мақсатқа жетуге бағытталған тізбекті атқарылатын
операциялар комплексі. Кез-келген технологиялық операцияны тек қана керекті
жабдықты қолданып орындауға болатыны түсінікті. Скважинаның құрылысы деп
барлық дайындау операцияларының басынан жабдықтың демонтажына дейінгі
скважинаны құрастырудың бүкіл циклын айтады.
Дайындау жұмыстарына алаңды жоспарлау,бұрғы мұнарасы және басқа
жабдықтардың астына фундамент құю,технологиялық комуникациялар,электрлік
және телефондық желілерді төсеу жатады. Дайындау жұмыстарының рельефпен,
климаттық және географиялық аймақпен экологиялық жағдаймен анықталады.
Сібірдің ми батпақ кен орындар талаптарында бұрғылау алдында үйінді
бөгеттер (арал) құру, теңіз кен орындарда платформалар орналастыру керек.
Монтаж- бұрғы қондырғысының дайындау алаңындағы орналастыру және оның
тоқылуы. Қазіргі уақытта мұнай кәсіпшілігінде зауытта жиналған және монтаж
орнына әкелінген блокты монтаж- ірі блоктармен құрылысы кең практикалады.
Бұл монтажды жеңілдетеді және тездетеді. Әрбір түйіннің монтажы оны жұмыс
режимінде сынап көрумен анықталады.
Скважинаны бұрғылау- скважина қабырғаларын бекітіп, мұнай қабатына дейін
жер бетінің қалыңдығына біртіндеп тереңдету.
Скважина құрылысы алдын-ала құрастырылған жобамен геолого- техникалық
наряд, скважинаның құрылысы және бұрғылауы кезінде жетектелінуі дұрыс
болатын құжаттар бойынша орындалады. Скважинаны бұрғылау мұнараның тальдік
жүйесіне ілінген квадратқа винттелген қашау түсірілетін 2-4м тереңдікте
шурфквадратқа, бірізді ротор көмегімен қашауға беріп бастайды. Қабатқа
тереңдеу мөлшері бойынша қашау квадратпен бірге лебедка көмегімен
түсіріледі. Бұрғыланған жыныс сораптан вертлюкпен толы квадрат арқылы
қашауға берілетін жуу сұйығымен шығарылады.
Скважинаны квадрат ұзындығына тереңдеткен соң оны скважинадан көтеріп, ол
мен қашау аралығында бұрғылау қондырғыларын орналастырады.
Тереңдеу процесінде скважина қондырғыларының бұзылуы мүмкін, сондықтан
оларды нақты интервалдар сайын бекітіп тұру керек. Бұны арнайы түсірілетін
шегендеуші құбырлар көмегімен орындайды, ал скважина конструкциясының түрі
баспалдақты болып келеді. Жоғарыда бұрғылау үлкен диаметрлі қашаумен
жүргізіледі, содан кейін кішісімен, тағы солай ары қарай.
Баспалдақтар саны скважина тереңдігі мен жыныс мінездемесімен анықталады.
Скважина конструкциясы деп скважина әр түрлі тереңдікте түсірілетін
әртүрлі диаметрлі шегендеуші құбырлар жүйесін айтады. Әр аудандар үшін
мұнай скважиналарының конструкциясы әр түрлі және келесі талаптармен
анықталады.
скважинаны бұзуға ұмтылатын тау қысымының күштеріне қарсы әсер ету
оқпан диаметрін оның бүкіл созылуында сақтап қалу
химиялық құрамы бойынша әртүрлі агенттерден тұратын скважина тілімінде
кездесетін горизонттарды айыружәне олардың орнадасуын болдырмау;
әртүрлі жабдықтарды түсіру және пайдалану мүмкіндігі;
химиялық агресивті ортамен ұзақ қатынас мүмкіндігі және жоғары қысым мен
температураларға қарсылық көрсету
Тікелей мұнай қабатына жанасатын скважина бөлігі фильтрмен жабдықталады,
ол арқылы мұнайдың қабаттан скважинаға ағып өтуі орындалады.
Фильтр – пайдаланушы колоннаның жалғасы болып табылатын немесе скважинаға
бөлек түсірілетін қабат қалыңдығы бойымен перфорацияланған құбыр.
Егер қабат берік жыныстармен жатқызылған болса, онда фильтрді орнатпасада
болады.
Кен орындарында конструкциясын мұнайдікіне ұқсас газдық, айдау,
пьезометрлік скважиналар салынады.
Скважина конструкциясының бөлек элементтерінің келесідей тағайындалулары
болады:
1. Бағыттау скважиналарды бұрғылау кезінде жоғарғы жұмсақ жыныстардың бұрғы
ертіндісімен шайып кетуін алдын алады.
2. Кондуктор ауыз су қамтылуына пайдаланылады су тасқын горизонттардың
айыруын қамтамсыз етеді.
3. Аралық колонна жұту зоналарының жекелеу, кемісті қысымы бар өнімді
горизонттарды жабу үшін түсіріледі. Кейде терең скважиналарда оқпан аумағын
жекелеу үшін колонна бөлігі- хвостовик түсіріледі.
4. Пайдаланушы колонна кен орындар тілімінде кездесетін барлық қабаттар
жекелеуін, жабдықтың түсірілуін және скважина пайдалануын қамтамасыз етеді.
Шегендеуші құбырлар санына байланысты скважина конструкциясы
бірколонналық, екіколонналық және т.с. болуы мүмкін.
Скважина түрі – оның фильтрі колоннаның негізгі элементі болып
есептеледі, өйткені мұнай қабатымен байланысты, берілген шектерде(аралықта)
қабат сұйығының дренаждауын (құрғату), қабатқа интенсификациялау мен оның
жұмысын реттеу мақсатында әсер етуін қамтамсыз етеді.
Түп (забой) конструкциясы жыныс мінездемесімен анықталады. Механикалық
орнықты жыныстарда (құндақ) ашық түп орындалуы мүмкін. Ол қабатпен толық
байланысты қамтамсыз етеді және эталлонмен қабылданады, ол байланыс
эффектілігінің көрсеткіштігі – гидродинамикалық жетілгендік коэффициенті,
бірлік пен қабылданады. Осындай конструкцияның кемшілігі: егер бар болса,
бөлек қабаттардың таңдаулы ашуын мүмкін болмауы, сондықтан ашық түптердің
қолданылуы шектеулі.
Толығымен ашылған отырғызылмаған қабатқа алдын-ала дайындалмаған
фильтрлермен бөлек түсірілетін түптер конструкциясы белгілі. Шегендеуші
колоннаның асты мен фильтрдің жоғарғы бөлігі арасындағы сақиналы кеңістік
герметизацияланады. Фильтрдегі тесіктегі домалақ және саңылау түрлі болып
орындалады, ені 0,8 – 1,5, ұзындығы 50-80мм. Кейде қуысы сұрыпталған
гравиймен толтырылған екі құбыр түрдегі фильтр түсіріледі. Мұндай
фильтрлерді ластаған кезінде ауыстыруға болады.
Жабылған мұнай қабаты мен цементтелген пайдаланушы колоннада құрылған
фильтрлер көп қолданылады. Олар ашу технологиясын оңайлатады, бөлек
қабаттарды сенімді айыруға және оларға әсер етуге мүмкіндік береді, бірақ
бұл фильтрлердің бірқатар кемшіліктері бар.
Тау-жыныс бұзушы аспап.
Жер бетінің қалыңдығы әртүрлі қаттылықты жыныстардан құралған. Жоғарғы
бөлігінде – құм, глина, тереңде – құмдақтар, әктастар, содан кейін –
граниттер, кварциттер.
Бұны бұрғылау процесінің үлкен технологиялық шынжырында алғашқы звено
болып табылатын тау-бұзушы аспап-қашаудың конструкциясын таңдағанда
ескерген жөн.
Соққылы бұрғыларда қолданылған тісті-қашаудан мұнайшылар кетті, бірақ
бұл қашаулар және соққылы бұрғылаутерең емес, сулы скважиналарды ашуға
қолданып жалғасып жатыр. Бірақ жаңа механикаландырылған вариантта.
БҚ (балық құйрығын) немесе екі қалақшалы қашаулар жұмсақ жыныстар –
тұтқырлы глиналардан, борпылдақ құмдақтардан, жұмсақ әктастардан,
үшқалақшалы қашаулар – жұмсақ, бірақ тұтқырлы емес жыныстардан шарошкалы
қашаулар әртүрлі механикалық қасиеттері бар жыныстардан өту үшін
қолданылады.
Шарошкалы қашаулар кеңінен қолданылатындықтан олардың конструкциясын
қарастырайық.
Ол шарошка үшін тіректі конструкция болып табылатын үш шеңгел пісірілетін
корпустан тұрады. Соңғылар формасы бойынша бірнеше тістер қатары бар
конусты тістерге ұқсас. Шестерня-шарошкалар осінде бекітілген және роликті
және шарикті подшипниктерде айналады. Корпуста жуу сұйығын беру үшін
тесіктер орындалған.
Қашаудың айналуы кезінде шарошкалар қабаттан кесектен соң кесек сындырып
алып тұрып, қабат бойымен жабылып қалады. Бұзу интенсивтілігі қашаудың
айналу жылдамдығына, жынысқа қашау қысатын күшеюден, және бұрғылап жыныстан
тазарту жылдамдығына тәуелді. Қашау жұмысының ұзақтығы тура скважина құру
уақытына әсер етеді. Сондықтан қашаудың кескіш бөлігінің тозуға
төзімділігін қатты және өте қатты материалдарды – вольфрам карбиді, алмазды
балқытып жоғарылату жұмыстсры жүргізіліп жатыр. Алмаз қашаулар бір қашауды
15-20 қарапайым шарошкаларға ауыстырып, өту жолын қатты жыныстарда 250-300
м-ге дейін көтеруге мүмкіндік береді.
2.2. Бұрғы қондырғысының құрылысы.
Алдында біз скважинаны бұрғылау – жер бетінде скважинаны құру мақсатында
берілген кеңістік интервалында жынысты бұзу процесі екенін белгіледік.
Бірақ бұл нәтижеге процеске бір тапсырмамен функционалды байланысқан және
бір комплекс – бұрғы қондырғысын технологиялық құрайтын арнайы жабдықты
енгізу арқылы жету мүмкін.
Қазіргі заманғы бұрғы қондырғысының құрамына келесі жабдықтар кіреді.
Мұнара жүккөтергіш құрылғы болып табылады, сол үщін арнайы тальдік
жүйемен жабдықталады. Оның ішіне кранблок, тальдік блок, ілмек және металл
қанат кіреді. Кранблок және тальдік блок – орын ауыстырмайтын және орын
ауыстыратын шкивтер жүйесі, олар арқылы канат жүргізілген. Бірінші соңы
канаттың қозғалмастай бекітілген, екіншісі лебедка барабанына бекітілген.
Тальдік жүйенің жұмысы белгілі механика ережесіне негізделген: блок
көмегімен жүкті көтергенде күштегі ұтыс ұзындық(қашықтық) ұтылысына тең.
Берілген жағдайда бізді күштегі ұтыс қызықтырады, өйткені көп мөлшерлі
массалы жүкті көтеру көп қуат шығынын талап етеді. Тальдік блокқа
скважинаға түсірілетін немесе одан көтерілетін жүк ілінетін ілмек
бекітіледі. Көп жағдайларда бұл – бұрғы құбырлары колоннасы, ең төменгі
жағына қашау бекітіледі. Лебедка – тальдік қанаттың бос (жүрісті) соңын
орап байлауға арналған және сол есебінен түсіріп-көтеру операцияларын (ТКО)
орындауға арналған механизм. Лебедка басты түйіні – барабан, оған айналмалы
қозғалысты арнайы жетек береді. Барабан айналуының жылдамдығы пневматикалық
немесе қол тежеуішімен реттеледі.
Ротор – скважинаны бұрғылау кезінде құбырлар айналуын, сонымен қатар
олардың бұрап бекітілуі мен босатылуын қамтамасыз ететін механизм.
Подшипниктерінде айналмалы үстел орналасқан корпустан тұрады. Үстелдің
бұрғы колоннасының бірінші құбыры салынатын және квадраттық тілуі бар
квадрат формалы тесігі бар. Құбырдың осындай конструкциясы үстелмен сенімді
байланысын қамтамасыз етеді. Үстелдің айналуы шестерняның конустық жұбы
арқылы іске асады, жұптардың біреуі – жетектің кардандық валымен, екіншісі
үстелмен байланысқан.
Сорап – бұрғылау процесінде скважинаға жуу сұйығын беруін іске асырытын
гидравликалық машина. Бұл кезде келесі мақсаттарға қол жеткізіледі:
сұйықтың тамшы күші қашау облысында жынысқа әсер етеді, бұл жыныстың
бұзылуын іске асырады; бұрғыланған жыныс сұйық тамшысымен ұсталып жер
бетіне шығарылады. Жуу сұйығы ретінде әр түрлі шарбақшалары бар су және
глина ерітіндісі пайдаланылады.
Сорап екі түйіннен тұрады: гидравликалық және механикалық. Гидравликалық
тұйінге поршеннің ілгері-кейінді қозғалысы орындалатын екі цилиндр кіреді.
Цилиндрлерде орналасқан клапандар сұйықтың кезекті түсуі мен шығарылуын
қамтамасыз етеді, ал ауа қақпағы сұйықты берудің пульсациялық мінездемесін
тегістейді.
Поршеньнің орын ауыстыруын кривошип-шатунды механизмімен редуктор болып
табылатын механикалық түйін қамтамасыз етеді. Соңғы поршеньнің айналмалы
қозғалысын ілгері-кейінді қозғалысына түрлендіреді. Механикалық түйіннің
ішіне шкив, кривошип (коленвал), шатун, крейцкопф кіреді.
Крейцкопф шатуннан поршень штогына қатал поршень осі бойымен күшеюді
беруді қамтамасыз етеді.
Сорап қауіпсіздік мақсатында міндетті түрде айдаушыы құбырда бекітілген
және сорап пен құбырда қиын қыстаудан жоғары қысымның пайда болуын алдын
алатын қорғаныш клапанымен жинақталуы керек.
Вертлюг – бұрғы құбырларының айналу процесінде клонна арқылы қашауға жуу
сұйығының берілісін қамтамасыз ететін түйін. Осы мақсат үшін вертлюг екі
бөлікпен орындалған: қозғалмалы және қозғалмайтын. Қозғалмайтын бөлігі
бұрғы шлангасы көмегімен стоякқа қосылған, оның бойымен жуу сұйығы
беріледі, ал қозғалмалысы – квадрат арқылы айналмалы бұрғы колоннасымен.
Жуу сұйығын тазарту жүйесі скважинадан шығатын бұрғыланған жыныстар
бөліктері мен басқада қоспаларды таситын жуу сұйығын тазалау үшін және
сұйықты қайтадан пайдалануға дайындау үшін арналған.
Жүйе сұйықты бұрғыланған жыныстардан тазарту үшін арнайы штолармен, газды
бөлу үшін дегазаторлармен, тазаланған сұйықты жинау үшін сыйымдылықпен
жинақталады.
Механикалық кілт бұрғы колоннасын құрайтын құбырлардың бұрап бекітілуі
мен босатылуын қамтамасыз етеді.
Мұнай қабатын ашу және игеру.
Скважинаны бұрғылау мұнай қабатын ашумен, яғни мұнай қабатын скважинамен
байланыстырумен аяқталады. Бұл кезең келесі себептер бойынша
жауапкершілікті болып есептеледі:
мұна-газ қоспасы қабатта көлемі алдын ала белгісіз болатын үлкен қысым
астында жатады. Скважинаны тастыратын сұйық қысымыннан жоғары қысымда
скважина оқпанынан сұйықтың лақтыруы болуы мүмкін және ашық фонтандау пайда
болады;
жуу сұйығының (көбінесе бұл – саз балшықты ерітінді) мұнай қабатына түсуі
скважинаға мұнай келуін нашарлатып, оның каналдарын жауып тастайды.
Скважина оқпанын жауып тұратын сағада арнайы құрылғылар – превенторларды
қондырып немесе жоғары тығыздықты жуу сұйығын қолданып, фонтанды
атқылаулардыңалдын алуға болады.
Мұнай қабатына ерітіндінің кіруін ерітіндіге қасиеттері бойынша қабат
сұйығына жақын әртүрлі кампоненттерді (мысалы, мұнай негізіндегі эмульсия)
енгізу арқылы алдын алады.
Скважинаны бұрғылап мұнай қабатын ашқан соң шегендеуші құбырларды
түсіріп цементтейді, сонымен қоса мұнай қабатын жапқан соң қабатты қайтадан
ашу қажеттілігі туады. Бұны колоннаны қабат интервалында порохты негізінде
заряды бар арнайы перфораторлардың көмегімен атқылап іске асырады. Олар
геофизикалық қызметтен кабель-канатта скважинаға түсіріледі.
Қазіргі уақытта скважинаны перфорциялаудың бірнеше тәсілдері меңгңріліп
қолданылады.
1. Оқты перфорация.
Скважинаның оқты перфорациясы скважинаға кабель-канатта скважина оқпанына
шығару арнайы құрылғыларын – перфораторларды түсіруде қорытындыланады,
перфоратор корпусына оқтары бар порохты зарядтар салынған. Беткейден
электрлік импульсін алып, оқтарға жоғары жылдамдық пен үлкен ұрғыш күшін
жіберіп, зарядтар жарылады. Ол колонна металының мен цементтік сақинаның
бұзылуын шақырады. Колоннадағы тесіктер саны мен олардыңқабат қалыңдығы
бойымен орналасуы алдын ала есептеледі, сондықтан кейде перфораторлар
гирляндасын түсіреді. Камора- оқпандағы жанғыш газдар қысымы 0.6-0.8 мың
МПа-ға жетуі мүмкін, ал диаметрі 20 мм-ге дейін және ұзындығы 145-350 мм
перфорациялық тесіктерді алуға мүмкіндік туғызады.
Оқтар легрленген болаттан жасалады және камора бойымен қозғалысы кезінде
үйкелісті азайту мыспен немесе қорғасынмен қапталады.
2. Торпедалық перфорация.
Торпедалық перфорация орындалу принципі бойынша оқты перфорацияға ұқсас,
бірақ заряд массасы 4-5 г-нан 27 г-ға дейін жоғарылаған және перфораторда
горизонтальды оқпандар қолданылған. Тесік диаметрі – 22 мм, тереңдігі 100-
160 мм, 1 м қабат қалыңдығына төртке шейін тесік орындалады.
3. Кумулятивтік перфорация.
Кумулятивтік перфорация – 6 ... .8 кмс жылдамдықпен және 0,15...0,3 млн
МПа қысыммен перфоратор атып шығатын, айырылған тамшылардың бағытталған
қозғалысы есебінен тесіктердің құрылуы. Бұл кезде тереңдігі 350 мм-ге дейін
және диаметрі 8...14 мм канал пайда болады. Түсудегі кумулятивтік
перфоратормен жасырылатын қабаттың максималды қалыңдығы 30 м-ге дейін,
торпедалық – 1 м-ге дейін, оқпен – 2,5 м-ге дейін. Порохтың зарядтық
мөлшері 50 г-ға дейін.
4. Гидроқұмтамшылы перфорация.
Гидроқұмтамшылы перфорация – 300 мс-қа дейін жылдамдықпен және 15...30
МПа қысыммен калибрленген соплолардан атып шығатын құмды-сұйықты қоспаның
түрлі әсер етуі есебінен колоннада тесіктердің құрылуы.
ВНИИ-де өңделген және АП-6М шифрымен сериялық меңгерілген құмтамшылы
аппарат өзін жақсыжағынан көрсетті: олмен алынатын алматүрлі формалы
каналдар тереңдігі 1,5 м-ге дейін жету мүмкін.
5. Бұрғылаушы перфорация.
Бұрғылаушы перфоратор – тесіктерді бұрғылау арқылы фильтрлерді құру
құрылғысы. Бұл мақсат үшін ВНИИГИС-те жасалған электржетегі алмаз
бұрғылаушымен (сверло) қосылған бұрғылаушы керналғыш қолданылады.
Максималды радиалдысы 60 мм, бұл шегендеуші колоннаны өтудің практикасы
нәтижелері бойынша 20 мм-ден көп емес тереңдікке қабатқа кіруін қамтамасыз
етеді.
Перфорация есіркеуші деп аталып кеткен, өйткені жарылыс тәсілдерінде
болуы сөзсіз колонна мен цементтік сақинаның зақымдалувн болдырмайды.
Бұрғылаушы перфорацияның қажетті интервалда фильтр құрылуының жоғары
дәлдігі бар.
1. Мұнай скважиналарын игеру.
Мұнай скважиналарын игеру деп бұрғылаудан кейін қабаттан скважинаға мұнай
келуін шақыру мақсатында орындалатын жұмыстар комплексін айтады.
Алдында айтылғандай ашу процесінде қабатқа бұрғы ерітіндісі, су түсуі
мүмкін, бұл қабат саңылауын ластап, скважинадан мұнайды ысырады.
Сондықтан скважинаға мұнайдың өздігінен келуі әрқашанда мүмкінді емес.
Мұндай жағдайларда арнайы жұмыстардың орындалуын қорытындылайтын жасанды
мұнай келуін шақыруына көшеді.
3.2.1. Скважина оқпанында үлкен тығыздықты сұйықты аз тығыздықты сұйыққа
алмастыру.
Мұндай тәсіл кең қолданылып, белгілі фактіде негізделген: үлкен тығыздығы
бар сұйық бағанасы қабатқа үлкен қарсы қысымын көрсетеді. Скважина
оқпанынан, мысалы, QB=1000кгм3 тығыздықты сумен Qr=2000кгм3 тығыздықты
саз балшықты ерітіндіні шығару есебінен қарсықысымды төмендетуге ұмтылу.
Қабатта қарсықысымның екі есе азаюына әкеледі.
Әдіс қарапайым, экономды және қабаттың әлсіз ластануында эффективті.
3.2.2. Компрессормен қабатқа қысымды төмендету.
Егер ерітіндіні сумен орнын баса тұру нәтиже әкелмесе, онда кейінгі
тығыздықты азайтуға көшеді: оқпанға компрессормен сығылған ауа жібереді.
Бұл кезде сұйық бағанасын сорапты-компрессорлы құбырдың башмагына дейін
ысыруға мүмкін болады, осылай қабатқа қарсықысым мәнді өлшемге шейін
азаяды.
Кейбір жағдайларда дәйекті ауа үлестерін құрай тұрып компрессормен ауаны
және сорапты агрегатпен сұйықты периодты беру тәсілі эффективті болып
таблады. Газдардың осындай порциялар саны бірнеше болуы мүмкін, және олар
кеңейіп, оқпаннан сұйықты лақтырады.
СКҚ колоннасының ұзындығы бойымен ысырудың эффективтілігін көтеру
мақсатында іске қосқыш клапан тесіктер орнатылады, олар арқылы сығылған ауа
скважинаға кірген бойда СКҚ ішіне енеді және жұмыс істей бастайды, яғни
сұйықты құбырсырты кеңістікте және СКҚ-ға көтереді.
3.2.3.Свабирование.
Тәсіл кері клапанмен жабдықталған арнайы поршень-свабты СКҚ-ға түсіруде
қорытындыланады. Төмен қозғалып, поршень өзінен сұйықты өткізеді,
көтерілгенде клапан жабылады, және оның үстіндегі бүкіл сұйық бағанасы
поршеньмен бірге көтерілуге мәжбүр болады, ал содан кейін скважинадан
шығарылады. Сұйық бағанасының көп болуы (1000 м-ге ) мүмкіндіктен, қабатқа
қысым біршама азаюы мүмкін. Егер скважина сағасына дейін сұйықпен
толтырылса, ал свабтың 1000м тереңдікке түсірілуі мүмкін болса, онда
қысымның азаюы құбырсырты кеңістікте сұйық бағанасының азаюының көлеміне
орындалады, одан сұйық бөлігі СКҚ-дан өтіп ағады.
Свабтау процесі бірнеше рет қайталануы мүмкін, бұл қабатқақысымды көп
мөлшерде төмендетуге мүмкіндік береді.
3.2.4. Имплозия.
Егер скважинаға қысыммен ауа толтырылған ыдысты түсірсе, содан кейін осы
ыдысты скважина оқпанымен байланыстырса, онда босанған ауа өзімен сұйықты
ертіп және осылай қабатқа төмендетілген қысым жасай тұрып, жоғары қысым
аумағына төмен қысым аумағына орын ауыстырады.
Осындай эффект шақырылуы мүмкін, егер скважинаға сұйықтан алдын ала
босатылған СКҚ-лар түсірсе және лезде оларға скважина сұйығын қайта
жіберсе. Бұл кезде қабатқа қарсықысым азаяды және қабаттан сұйық келуі
көбейеді.
Сұйықкелуін шақыру қабаттан оған әкелінген механикалық қоспаларды
шығарумен, яғни қабатты тазартумен бірге жүреді.
Мұнайды жер бетіне көтеру.
Мұнайды жер бетіне көтеру белгілі көмір өндіруге, руда өндіруге ұқсас
мұнай өндірудеп аталады. Бірақ аталуынан басқа олар шығару процесінің
технологиясы бойынша ажыратылады.
Осы процестің орындалуының екі түрі бар: фонтанды және
механикаландырылған. Фонтанды әдісте мұнай жоғарыға қабаттың ішкі энергиясы
есебінен көтеріледі, механикаландырылған әдісте скважинаға түсірілетін әр
түрлі құрылғылар көмегімен көтереді.
Фонтанды әдіспен өндіру экономды және қабат энергиясының қоры жеткілікті
үлкен кезде кен орынды өңдеудің алғашқы периодында бар болады. Сосын оның
ауысымына механикаландырылған әдістер келеді. Қолданылатын тәсілдер бойынша
механикаландырылған әдістер компрессорлық және сораптық болып бөлінеді.
Соңғысына мұнайды штангалы және штангасыз сораптармен өндіру жатады.
Қазіргі уақытта қолданылатын мұнай өндіру тәсілдерін қарастырайық.
1. Мұнай өндірудің фонтанды әдісі.
1. Қабат энергиясының балансы.
Қабаттағы мұнайға түсетін қысым жеткілікті үлкен болған кезде, мұнай
өздігінен скважина оқпаны бойымен жер бетіне көтеріледі. Мұнай көтерудің
осы әдісі фонтанды деп аталады.
Фонтандауды қамтамасыз ету үшін қабат қысымы неге шығындалады және оның
мөлшері қандай болу керек? Біріншіден, скважина оқпанын толтырған
қарсықысым Ргст гидростатикалық қысымды төзіп шығу керек. Екіншіден,
шегендеуші құбырлар колоннасы мен СКҚ-да сұйықтың қозғалысынан пайда
болатын Ргид гидростатикалық шығындарды компенсациялау керек. Үшіншіден,
скважина сағасынан Ртр жинау пунктіне дейін сұйықтың тасымалдауын
қамтамасыз ету керек.одан басқа биіктіктердің Рт геометриялық
айырмашылығын тозу қажетті энергия қажет болған кезде де скважина сағасы
жинау пунктінен төмен немесе жоғары болуы мүмкін. Сонымен қатар сұйықтың
жоғары қысым аумағынан (қабат) төмен қысым аумағына (скважина) қозғалғанда
одан кеңейіп,көтеруге көмектесетін газ бөлінеді. Газдың осы әсерін Ргаз деп
белгілеп, фонтандау талабын аламыз:
Рпл= Pгст + Pгид + Pтр – Pгаз +Pг (4.1.)
Түгелдей фонтандау теориясы академик А.П.Крыловпен жасалды.
Фонтанды скважинаның жұмысының режимін жобалағанда келесілерді ескеру
керек:
Қабат сұйықтың келуі түптегі Рзаб қысымы аз болған сайын көп болады. Сол
уақытта түптегі қысым көп болған сайын көтергіштің өткізу қабілеттілігі
жоғары болады. Қабат пен көтергіштің жұмыс процесінде пласт-көтергіш
жүйесінің тепе-теңдігі орнатылады.
Қабаттан сұйықтың келуі:
qn=K(Pпл – Pзаб )n (4.2)
Мұнда К-өнімділік коэффициенті, м3тәу. МПа; Рпл-қабат қысымы, МПа; Рзаб-
түптік қысым, МПа.
Көтергіштің өткізу қабілеттілігі (4.5) формуласымен анықталады, сондықтан
талаптарды сақтауға ұмтылу қажет:
qn=qmax
Егер СКҚ түпке дейін түсірілген болса, онда (4.2) формуласында Рзаб
түптік қысым болып табылады. Егер скважинаның Н тереңдігі СКҚ-дың L түсіру
тереңдігінен көп болатындай СКҚ түптен жоғары болса, онда
Рзаб = Pбаш + (HL) pq (4.3)
Бұл жағдайда (4.2) формуласының түрі осындай болады:
qn= K( Pпл Bбали –(HL) p q )n (4.4)
мұнда Рбали-лифтке кірудегі қысым; р-сұйық тығыздығы; лифт ілгегінің
Lтереңдігінде оның d диаметрі:
(4.5)
Лифтінің берілген диаметрінде оның түсуінің тереңдігі:
(4.6)
Мұнда Ру-сағалық қысым.
Фонтанды скважина жұмысы кезіндегі қиыншылықтар.
Парафиннің шөгінуі.
Фонтанды скважина ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
жөнінде есеп тақырыьбына реферат.
Мазмұны.
Кіріспе.
Скаважиналарды бұрғылау технологисы.
2.1.Тау-жыныс бұзушы аспап.
2.2. Бұрғы қондырғысының құралы.
3. Мұнай қабатын ашу және игеру.
3.1.1. Оқты перфарация.
3.1.2. Торпедалық перфорация.
3.1.3. Кумулятивтік перфорация.
3.1.4. Гидроқұмтамшылы перфорация.
3.1.5. Тескіш перфорация.
3.2. Мұнай скважиналарын игеру.
3.2.1. Скважина оқпанында үлкен беріктіксұйықтығыназ беріктік сұйықтығына
алмастыру.
3.2.2. Қабат қысымын компрессормен азайту.
3.2.3 Свабтау.
3.2.4. Имплозия.
4. Мұнайды жер бетіне шығару.
4.1. Мұнайды өндірудің фонтанды әдісі.
4.1.1. Қабат энергиясының балансы.
4.1.2. Фонтанды скважина жұмысы кезіндегі кедергілер.
4.1.3. Фонтанды скважина жабдығы.
4.1.4. Сорапты компресорлы құбырлар (СКҚ).
4.1.5. Пакерлер, якорьлар.
4.1.6. Фонтанды арматура.
4.2. Штангалы сорап қондырғысымен мұнай өндіру.
4.2.1. Жектек.
4.2.2. Штангалы сорап конструкциясы.
4.2.3. Штангалы тереңдік сорап қондырғысымен(ШДСҚ) жабдықталған
скважиналарды пайдалану.
4.3. Штангасыз скважиналы сораптармен мұнай өндіру.
4.4. Электрлік ортадан тепкіш сораптар (ЭОС).
5. Су айдау арқылы қабатқа жасанды әсер ету.
5.1. Қабат кысымын ұстаудың теориялық негіздері (ҚҚҰ).
5.2. Контур сыртқы су тасу.
5.3. Контур ішкі су тасу.
5.4. Қабатқа айдалатын су мінездемесі.
5.5. ҚҚҰ- дың технологиялық схемасы.
5.6. Жер үсті бұталы сорапты станциялар (ЖҮБСС).
5.7. Жер асты бұталы сорапты станциялар.(ЖАБСС).
5.8. Ағынды суларды тазарту.
5.9. Айдау скважиналарының конструкциясы.
5.10. Айдау скважиналарын игеру.
5.11.Қабатқа газ айдау.
5.12. Жылу тасымалдағыштарды айдау.
5.13. Ыстық суды айдау.
5.14. Буды айдау.
5.15. Қабат ішкі жанудың қозғалмалы ошағын құру.
5.16. Көмірқышқылды айдау.
5.17. Технологияны іске асыруға арналған жабдық.
5.18. Мицеллярды ерітінділерді қолдану.
5.19. Полимер ерітінділермен мұнайды ысыру.
5.20. Көмірсутек ерітінділерін қолдану.
5.21. Сақарлы (щелочный) су тасқынын қолдану.
5.22. Беткейлі- активті заттарды қолдану.
6. Мұнай скважиналарын жөндеу.
6.1. Скважинаның ағымдағы жөндеуі туралы жалпы мәліметтер.
6.2. Скважинаны толық жер асты жөндеу технологиясы.
6.2.1. Толық жөндеу алдында скважиналарды тексеру және зерттеу.
6.2.2. Пайдаланушы колонналы жөндеу технологисы.
6.2.3. Су келулерін жою және шектеу бойынша изоляциялық жұмыстар
технологиясы.
6.2.4. Ұлтандық су келуін изоляциялау.
6.2.5. Скважинадағы ұстап қалу жұмыстары.
6.2.6. Құлаған құбырларды шығару.
6.2.7. ЭОС қондырғысын шығару
6.2.8. Колоннаны герметикалыққа сынау.
6.2.9. Екінші оқпанды кесу.
6.2.10. Скважинаны жою.
6.3. Жөндеу жұмыстарына арналған механизмдер мен жабдықтар.
6.3.1. Стационарлы және қозғалмалы жүк көтергіш құрылыстар
6.3.2 Ұстау құралы
7. Мұнайды жинау жіне дайындау
7.1. Топтық өлшеу қондырғысы.
7.2. Мұнайды комплекстік дайындау қондырғысы.
8. Чекмагушнефть МГӨҚ.
9. Қорытынды.
1.Кіріспе
Бірінші курсты бітірген соң 09.06.00 Мұнай-газ кен орындарын өңдеу және
пайдалану мамандығының студенттері мұнай-газ өндіруші кәсіпорындарда
танысу практикасынан өтеді. Танысу практикасы студенттерді практикалық
оқытудың бастапқы этабы болып табылады.Танысу практикасын өтудің басына
мамандық білімдер комплексіне кіретін арнайы пәндерді меңгеру
қарастырылмағандықтан оның негізгі тапсырмаларын келесі үлгілермен құруға
болады:
1.Студенттердің мұнай-газ скважиналарынң бұрғылау, мұнай-газ өндіру
процестерімен және мұнай кен орнының қамтылуымен танысуы.
2. Мұнай-газ скважиналарынң бұрғылау жіне пацдалану кезінде қолданылатын
негізгі жабдығымен танысу.
3.Мұнай өндіру кемшілігінің негізгі бөлімімен, мұнай саласымен және оның
өндіріс шаруашылық қызметшілдігімен танысу.
4. Мамандық бойынша кейінгі оқыту процесінде теориялық материалды
жақсырақ меңгеруге мүмкіндік туғызатын нақты практикалық білімдерді алу
5. Өндіріс коллективіндегі қатынас жұмысының алғашқы жұмыс тәжірибесін
алу.
Скважинаның бұрғылау технологиясы.
Технология – бұл нақты мақсатқа жетуге бағытталған тізбекті атқарылатын
операциялар комплексі. Кез-келген технологиялық операцияны тек қана керекті
жабдықты қолданып орындауға болатыны түсінікті. Скважинаның құрылысы деп
барлық дайындау операцияларының басынан жабдықтың демонтажына дейінгі
скважинаны құрастырудың бүкіл циклын айтады.
Дайындау жұмыстарына алаңды жоспарлау,бұрғы мұнарасы және басқа
жабдықтардың астына фундамент құю,технологиялық комуникациялар,электрлік
және телефондық желілерді төсеу жатады. Дайындау жұмыстарының рельефпен,
климаттық және географиялық аймақпен экологиялық жағдаймен анықталады.
Сібірдің ми батпақ кен орындар талаптарында бұрғылау алдында үйінді
бөгеттер (арал) құру, теңіз кен орындарда платформалар орналастыру керек.
Монтаж- бұрғы қондырғысының дайындау алаңындағы орналастыру және оның
тоқылуы. Қазіргі уақытта мұнай кәсіпшілігінде зауытта жиналған және монтаж
орнына әкелінген блокты монтаж- ірі блоктармен құрылысы кең практикалады.
Бұл монтажды жеңілдетеді және тездетеді. Әрбір түйіннің монтажы оны жұмыс
режимінде сынап көрумен анықталады.
Скважинаны бұрғылау- скважина қабырғаларын бекітіп, мұнай қабатына дейін
жер бетінің қалыңдығына біртіндеп тереңдету.
Скважина құрылысы алдын-ала құрастырылған жобамен геолого- техникалық
наряд, скважинаның құрылысы және бұрғылауы кезінде жетектелінуі дұрыс
болатын құжаттар бойынша орындалады. Скважинаны бұрғылау мұнараның тальдік
жүйесіне ілінген квадратқа винттелген қашау түсірілетін 2-4м тереңдікте
шурфквадратқа, бірізді ротор көмегімен қашауға беріп бастайды. Қабатқа
тереңдеу мөлшері бойынша қашау квадратпен бірге лебедка көмегімен
түсіріледі. Бұрғыланған жыныс сораптан вертлюкпен толы квадрат арқылы
қашауға берілетін жуу сұйығымен шығарылады.
Скважинаны квадрат ұзындығына тереңдеткен соң оны скважинадан көтеріп, ол
мен қашау аралығында бұрғылау қондырғыларын орналастырады.
Тереңдеу процесінде скважина қондырғыларының бұзылуы мүмкін, сондықтан
оларды нақты интервалдар сайын бекітіп тұру керек. Бұны арнайы түсірілетін
шегендеуші құбырлар көмегімен орындайды, ал скважина конструкциясының түрі
баспалдақты болып келеді. Жоғарыда бұрғылау үлкен диаметрлі қашаумен
жүргізіледі, содан кейін кішісімен, тағы солай ары қарай.
Баспалдақтар саны скважина тереңдігі мен жыныс мінездемесімен анықталады.
Скважина конструкциясы деп скважина әр түрлі тереңдікте түсірілетін
әртүрлі диаметрлі шегендеуші құбырлар жүйесін айтады. Әр аудандар үшін
мұнай скважиналарының конструкциясы әр түрлі және келесі талаптармен
анықталады.
скважинаны бұзуға ұмтылатын тау қысымының күштеріне қарсы әсер ету
оқпан диаметрін оның бүкіл созылуында сақтап қалу
химиялық құрамы бойынша әртүрлі агенттерден тұратын скважина тілімінде
кездесетін горизонттарды айыружәне олардың орнадасуын болдырмау;
әртүрлі жабдықтарды түсіру және пайдалану мүмкіндігі;
химиялық агресивті ортамен ұзақ қатынас мүмкіндігі және жоғары қысым мен
температураларға қарсылық көрсету
Тікелей мұнай қабатына жанасатын скважина бөлігі фильтрмен жабдықталады,
ол арқылы мұнайдың қабаттан скважинаға ағып өтуі орындалады.
Фильтр – пайдаланушы колоннаның жалғасы болып табылатын немесе скважинаға
бөлек түсірілетін қабат қалыңдығы бойымен перфорацияланған құбыр.
Егер қабат берік жыныстармен жатқызылған болса, онда фильтрді орнатпасада
болады.
Кен орындарында конструкциясын мұнайдікіне ұқсас газдық, айдау,
пьезометрлік скважиналар салынады.
Скважина конструкциясының бөлек элементтерінің келесідей тағайындалулары
болады:
1. Бағыттау скважиналарды бұрғылау кезінде жоғарғы жұмсақ жыныстардың бұрғы
ертіндісімен шайып кетуін алдын алады.
2. Кондуктор ауыз су қамтылуына пайдаланылады су тасқын горизонттардың
айыруын қамтамсыз етеді.
3. Аралық колонна жұту зоналарының жекелеу, кемісті қысымы бар өнімді
горизонттарды жабу үшін түсіріледі. Кейде терең скважиналарда оқпан аумағын
жекелеу үшін колонна бөлігі- хвостовик түсіріледі.
4. Пайдаланушы колонна кен орындар тілімінде кездесетін барлық қабаттар
жекелеуін, жабдықтың түсірілуін және скважина пайдалануын қамтамасыз етеді.
Шегендеуші құбырлар санына байланысты скважина конструкциясы
бірколонналық, екіколонналық және т.с. болуы мүмкін.
Скважина түрі – оның фильтрі колоннаның негізгі элементі болып
есептеледі, өйткені мұнай қабатымен байланысты, берілген шектерде(аралықта)
қабат сұйығының дренаждауын (құрғату), қабатқа интенсификациялау мен оның
жұмысын реттеу мақсатында әсер етуін қамтамсыз етеді.
Түп (забой) конструкциясы жыныс мінездемесімен анықталады. Механикалық
орнықты жыныстарда (құндақ) ашық түп орындалуы мүмкін. Ол қабатпен толық
байланысты қамтамсыз етеді және эталлонмен қабылданады, ол байланыс
эффектілігінің көрсеткіштігі – гидродинамикалық жетілгендік коэффициенті,
бірлік пен қабылданады. Осындай конструкцияның кемшілігі: егер бар болса,
бөлек қабаттардың таңдаулы ашуын мүмкін болмауы, сондықтан ашық түптердің
қолданылуы шектеулі.
Толығымен ашылған отырғызылмаған қабатқа алдын-ала дайындалмаған
фильтрлермен бөлек түсірілетін түптер конструкциясы белгілі. Шегендеуші
колоннаның асты мен фильтрдің жоғарғы бөлігі арасындағы сақиналы кеңістік
герметизацияланады. Фильтрдегі тесіктегі домалақ және саңылау түрлі болып
орындалады, ені 0,8 – 1,5, ұзындығы 50-80мм. Кейде қуысы сұрыпталған
гравиймен толтырылған екі құбыр түрдегі фильтр түсіріледі. Мұндай
фильтрлерді ластаған кезінде ауыстыруға болады.
Жабылған мұнай қабаты мен цементтелген пайдаланушы колоннада құрылған
фильтрлер көп қолданылады. Олар ашу технологиясын оңайлатады, бөлек
қабаттарды сенімді айыруға және оларға әсер етуге мүмкіндік береді, бірақ
бұл фильтрлердің бірқатар кемшіліктері бар.
Тау-жыныс бұзушы аспап.
Жер бетінің қалыңдығы әртүрлі қаттылықты жыныстардан құралған. Жоғарғы
бөлігінде – құм, глина, тереңде – құмдақтар, әктастар, содан кейін –
граниттер, кварциттер.
Бұны бұрғылау процесінің үлкен технологиялық шынжырында алғашқы звено
болып табылатын тау-бұзушы аспап-қашаудың конструкциясын таңдағанда
ескерген жөн.
Соққылы бұрғыларда қолданылған тісті-қашаудан мұнайшылар кетті, бірақ
бұл қашаулар және соққылы бұрғылаутерең емес, сулы скважиналарды ашуға
қолданып жалғасып жатыр. Бірақ жаңа механикаландырылған вариантта.
БҚ (балық құйрығын) немесе екі қалақшалы қашаулар жұмсақ жыныстар –
тұтқырлы глиналардан, борпылдақ құмдақтардан, жұмсақ әктастардан,
үшқалақшалы қашаулар – жұмсақ, бірақ тұтқырлы емес жыныстардан шарошкалы
қашаулар әртүрлі механикалық қасиеттері бар жыныстардан өту үшін
қолданылады.
Шарошкалы қашаулар кеңінен қолданылатындықтан олардың конструкциясын
қарастырайық.
Ол шарошка үшін тіректі конструкция болып табылатын үш шеңгел пісірілетін
корпустан тұрады. Соңғылар формасы бойынша бірнеше тістер қатары бар
конусты тістерге ұқсас. Шестерня-шарошкалар осінде бекітілген және роликті
және шарикті подшипниктерде айналады. Корпуста жуу сұйығын беру үшін
тесіктер орындалған.
Қашаудың айналуы кезінде шарошкалар қабаттан кесектен соң кесек сындырып
алып тұрып, қабат бойымен жабылып қалады. Бұзу интенсивтілігі қашаудың
айналу жылдамдығына, жынысқа қашау қысатын күшеюден, және бұрғылап жыныстан
тазарту жылдамдығына тәуелді. Қашау жұмысының ұзақтығы тура скважина құру
уақытына әсер етеді. Сондықтан қашаудың кескіш бөлігінің тозуға
төзімділігін қатты және өте қатты материалдарды – вольфрам карбиді, алмазды
балқытып жоғарылату жұмыстсры жүргізіліп жатыр. Алмаз қашаулар бір қашауды
15-20 қарапайым шарошкаларға ауыстырып, өту жолын қатты жыныстарда 250-300
м-ге дейін көтеруге мүмкіндік береді.
2.2. Бұрғы қондырғысының құрылысы.
Алдында біз скважинаны бұрғылау – жер бетінде скважинаны құру мақсатында
берілген кеңістік интервалында жынысты бұзу процесі екенін белгіледік.
Бірақ бұл нәтижеге процеске бір тапсырмамен функционалды байланысқан және
бір комплекс – бұрғы қондырғысын технологиялық құрайтын арнайы жабдықты
енгізу арқылы жету мүмкін.
Қазіргі заманғы бұрғы қондырғысының құрамына келесі жабдықтар кіреді.
Мұнара жүккөтергіш құрылғы болып табылады, сол үщін арнайы тальдік
жүйемен жабдықталады. Оның ішіне кранблок, тальдік блок, ілмек және металл
қанат кіреді. Кранблок және тальдік блок – орын ауыстырмайтын және орын
ауыстыратын шкивтер жүйесі, олар арқылы канат жүргізілген. Бірінші соңы
канаттың қозғалмастай бекітілген, екіншісі лебедка барабанына бекітілген.
Тальдік жүйенің жұмысы белгілі механика ережесіне негізделген: блок
көмегімен жүкті көтергенде күштегі ұтыс ұзындық(қашықтық) ұтылысына тең.
Берілген жағдайда бізді күштегі ұтыс қызықтырады, өйткені көп мөлшерлі
массалы жүкті көтеру көп қуат шығынын талап етеді. Тальдік блокқа
скважинаға түсірілетін немесе одан көтерілетін жүк ілінетін ілмек
бекітіледі. Көп жағдайларда бұл – бұрғы құбырлары колоннасы, ең төменгі
жағына қашау бекітіледі. Лебедка – тальдік қанаттың бос (жүрісті) соңын
орап байлауға арналған және сол есебінен түсіріп-көтеру операцияларын (ТКО)
орындауға арналған механизм. Лебедка басты түйіні – барабан, оған айналмалы
қозғалысты арнайы жетек береді. Барабан айналуының жылдамдығы пневматикалық
немесе қол тежеуішімен реттеледі.
Ротор – скважинаны бұрғылау кезінде құбырлар айналуын, сонымен қатар
олардың бұрап бекітілуі мен босатылуын қамтамасыз ететін механизм.
Подшипниктерінде айналмалы үстел орналасқан корпустан тұрады. Үстелдің
бұрғы колоннасының бірінші құбыры салынатын және квадраттық тілуі бар
квадрат формалы тесігі бар. Құбырдың осындай конструкциясы үстелмен сенімді
байланысын қамтамасыз етеді. Үстелдің айналуы шестерняның конустық жұбы
арқылы іске асады, жұптардың біреуі – жетектің кардандық валымен, екіншісі
үстелмен байланысқан.
Сорап – бұрғылау процесінде скважинаға жуу сұйығын беруін іске асырытын
гидравликалық машина. Бұл кезде келесі мақсаттарға қол жеткізіледі:
сұйықтың тамшы күші қашау облысында жынысқа әсер етеді, бұл жыныстың
бұзылуын іске асырады; бұрғыланған жыныс сұйық тамшысымен ұсталып жер
бетіне шығарылады. Жуу сұйығы ретінде әр түрлі шарбақшалары бар су және
глина ерітіндісі пайдаланылады.
Сорап екі түйіннен тұрады: гидравликалық және механикалық. Гидравликалық
тұйінге поршеннің ілгері-кейінді қозғалысы орындалатын екі цилиндр кіреді.
Цилиндрлерде орналасқан клапандар сұйықтың кезекті түсуі мен шығарылуын
қамтамасыз етеді, ал ауа қақпағы сұйықты берудің пульсациялық мінездемесін
тегістейді.
Поршеньнің орын ауыстыруын кривошип-шатунды механизмімен редуктор болып
табылатын механикалық түйін қамтамасыз етеді. Соңғы поршеньнің айналмалы
қозғалысын ілгері-кейінді қозғалысына түрлендіреді. Механикалық түйіннің
ішіне шкив, кривошип (коленвал), шатун, крейцкопф кіреді.
Крейцкопф шатуннан поршень штогына қатал поршень осі бойымен күшеюді
беруді қамтамасыз етеді.
Сорап қауіпсіздік мақсатында міндетті түрде айдаушыы құбырда бекітілген
және сорап пен құбырда қиын қыстаудан жоғары қысымның пайда болуын алдын
алатын қорғаныш клапанымен жинақталуы керек.
Вертлюг – бұрғы құбырларының айналу процесінде клонна арқылы қашауға жуу
сұйығының берілісін қамтамасыз ететін түйін. Осы мақсат үшін вертлюг екі
бөлікпен орындалған: қозғалмалы және қозғалмайтын. Қозғалмайтын бөлігі
бұрғы шлангасы көмегімен стоякқа қосылған, оның бойымен жуу сұйығы
беріледі, ал қозғалмалысы – квадрат арқылы айналмалы бұрғы колоннасымен.
Жуу сұйығын тазарту жүйесі скважинадан шығатын бұрғыланған жыныстар
бөліктері мен басқада қоспаларды таситын жуу сұйығын тазалау үшін және
сұйықты қайтадан пайдалануға дайындау үшін арналған.
Жүйе сұйықты бұрғыланған жыныстардан тазарту үшін арнайы штолармен, газды
бөлу үшін дегазаторлармен, тазаланған сұйықты жинау үшін сыйымдылықпен
жинақталады.
Механикалық кілт бұрғы колоннасын құрайтын құбырлардың бұрап бекітілуі
мен босатылуын қамтамасыз етеді.
Мұнай қабатын ашу және игеру.
Скважинаны бұрғылау мұнай қабатын ашумен, яғни мұнай қабатын скважинамен
байланыстырумен аяқталады. Бұл кезең келесі себептер бойынша
жауапкершілікті болып есептеледі:
мұна-газ қоспасы қабатта көлемі алдын ала белгісіз болатын үлкен қысым
астында жатады. Скважинаны тастыратын сұйық қысымыннан жоғары қысымда
скважина оқпанынан сұйықтың лақтыруы болуы мүмкін және ашық фонтандау пайда
болады;
жуу сұйығының (көбінесе бұл – саз балшықты ерітінді) мұнай қабатына түсуі
скважинаға мұнай келуін нашарлатып, оның каналдарын жауып тастайды.
Скважина оқпанын жауып тұратын сағада арнайы құрылғылар – превенторларды
қондырып немесе жоғары тығыздықты жуу сұйығын қолданып, фонтанды
атқылаулардыңалдын алуға болады.
Мұнай қабатына ерітіндінің кіруін ерітіндіге қасиеттері бойынша қабат
сұйығына жақын әртүрлі кампоненттерді (мысалы, мұнай негізіндегі эмульсия)
енгізу арқылы алдын алады.
Скважинаны бұрғылап мұнай қабатын ашқан соң шегендеуші құбырларды
түсіріп цементтейді, сонымен қоса мұнай қабатын жапқан соң қабатты қайтадан
ашу қажеттілігі туады. Бұны колоннаны қабат интервалында порохты негізінде
заряды бар арнайы перфораторлардың көмегімен атқылап іске асырады. Олар
геофизикалық қызметтен кабель-канатта скважинаға түсіріледі.
Қазіргі уақытта скважинаны перфорциялаудың бірнеше тәсілдері меңгңріліп
қолданылады.
1. Оқты перфорация.
Скважинаның оқты перфорациясы скважинаға кабель-канатта скважина оқпанына
шығару арнайы құрылғыларын – перфораторларды түсіруде қорытындыланады,
перфоратор корпусына оқтары бар порохты зарядтар салынған. Беткейден
электрлік импульсін алып, оқтарға жоғары жылдамдық пен үлкен ұрғыш күшін
жіберіп, зарядтар жарылады. Ол колонна металының мен цементтік сақинаның
бұзылуын шақырады. Колоннадағы тесіктер саны мен олардыңқабат қалыңдығы
бойымен орналасуы алдын ала есептеледі, сондықтан кейде перфораторлар
гирляндасын түсіреді. Камора- оқпандағы жанғыш газдар қысымы 0.6-0.8 мың
МПа-ға жетуі мүмкін, ал диаметрі 20 мм-ге дейін және ұзындығы 145-350 мм
перфорациялық тесіктерді алуға мүмкіндік туғызады.
Оқтар легрленген болаттан жасалады және камора бойымен қозғалысы кезінде
үйкелісті азайту мыспен немесе қорғасынмен қапталады.
2. Торпедалық перфорация.
Торпедалық перфорация орындалу принципі бойынша оқты перфорацияға ұқсас,
бірақ заряд массасы 4-5 г-нан 27 г-ға дейін жоғарылаған және перфораторда
горизонтальды оқпандар қолданылған. Тесік диаметрі – 22 мм, тереңдігі 100-
160 мм, 1 м қабат қалыңдығына төртке шейін тесік орындалады.
3. Кумулятивтік перфорация.
Кумулятивтік перфорация – 6 ... .8 кмс жылдамдықпен және 0,15...0,3 млн
МПа қысыммен перфоратор атып шығатын, айырылған тамшылардың бағытталған
қозғалысы есебінен тесіктердің құрылуы. Бұл кезде тереңдігі 350 мм-ге дейін
және диаметрі 8...14 мм канал пайда болады. Түсудегі кумулятивтік
перфоратормен жасырылатын қабаттың максималды қалыңдығы 30 м-ге дейін,
торпедалық – 1 м-ге дейін, оқпен – 2,5 м-ге дейін. Порохтың зарядтық
мөлшері 50 г-ға дейін.
4. Гидроқұмтамшылы перфорация.
Гидроқұмтамшылы перфорация – 300 мс-қа дейін жылдамдықпен және 15...30
МПа қысыммен калибрленген соплолардан атып шығатын құмды-сұйықты қоспаның
түрлі әсер етуі есебінен колоннада тесіктердің құрылуы.
ВНИИ-де өңделген және АП-6М шифрымен сериялық меңгерілген құмтамшылы
аппарат өзін жақсыжағынан көрсетті: олмен алынатын алматүрлі формалы
каналдар тереңдігі 1,5 м-ге дейін жету мүмкін.
5. Бұрғылаушы перфорация.
Бұрғылаушы перфоратор – тесіктерді бұрғылау арқылы фильтрлерді құру
құрылғысы. Бұл мақсат үшін ВНИИГИС-те жасалған электржетегі алмаз
бұрғылаушымен (сверло) қосылған бұрғылаушы керналғыш қолданылады.
Максималды радиалдысы 60 мм, бұл шегендеуші колоннаны өтудің практикасы
нәтижелері бойынша 20 мм-ден көп емес тереңдікке қабатқа кіруін қамтамасыз
етеді.
Перфорация есіркеуші деп аталып кеткен, өйткені жарылыс тәсілдерінде
болуы сөзсіз колонна мен цементтік сақинаның зақымдалувн болдырмайды.
Бұрғылаушы перфорацияның қажетті интервалда фильтр құрылуының жоғары
дәлдігі бар.
1. Мұнай скважиналарын игеру.
Мұнай скважиналарын игеру деп бұрғылаудан кейін қабаттан скважинаға мұнай
келуін шақыру мақсатында орындалатын жұмыстар комплексін айтады.
Алдында айтылғандай ашу процесінде қабатқа бұрғы ерітіндісі, су түсуі
мүмкін, бұл қабат саңылауын ластап, скважинадан мұнайды ысырады.
Сондықтан скважинаға мұнайдың өздігінен келуі әрқашанда мүмкінді емес.
Мұндай жағдайларда арнайы жұмыстардың орындалуын қорытындылайтын жасанды
мұнай келуін шақыруына көшеді.
3.2.1. Скважина оқпанында үлкен тығыздықты сұйықты аз тығыздықты сұйыққа
алмастыру.
Мұндай тәсіл кең қолданылып, белгілі фактіде негізделген: үлкен тығыздығы
бар сұйық бағанасы қабатқа үлкен қарсы қысымын көрсетеді. Скважина
оқпанынан, мысалы, QB=1000кгм3 тығыздықты сумен Qr=2000кгм3 тығыздықты
саз балшықты ерітіндіні шығару есебінен қарсықысымды төмендетуге ұмтылу.
Қабатта қарсықысымның екі есе азаюына әкеледі.
Әдіс қарапайым, экономды және қабаттың әлсіз ластануында эффективті.
3.2.2. Компрессормен қабатқа қысымды төмендету.
Егер ерітіндіні сумен орнын баса тұру нәтиже әкелмесе, онда кейінгі
тығыздықты азайтуға көшеді: оқпанға компрессормен сығылған ауа жібереді.
Бұл кезде сұйық бағанасын сорапты-компрессорлы құбырдың башмагына дейін
ысыруға мүмкін болады, осылай қабатқа қарсықысым мәнді өлшемге шейін
азаяды.
Кейбір жағдайларда дәйекті ауа үлестерін құрай тұрып компрессормен ауаны
және сорапты агрегатпен сұйықты периодты беру тәсілі эффективті болып
таблады. Газдардың осындай порциялар саны бірнеше болуы мүмкін, және олар
кеңейіп, оқпаннан сұйықты лақтырады.
СКҚ колоннасының ұзындығы бойымен ысырудың эффективтілігін көтеру
мақсатында іске қосқыш клапан тесіктер орнатылады, олар арқылы сығылған ауа
скважинаға кірген бойда СКҚ ішіне енеді және жұмыс істей бастайды, яғни
сұйықты құбырсырты кеңістікте және СКҚ-ға көтереді.
3.2.3.Свабирование.
Тәсіл кері клапанмен жабдықталған арнайы поршень-свабты СКҚ-ға түсіруде
қорытындыланады. Төмен қозғалып, поршень өзінен сұйықты өткізеді,
көтерілгенде клапан жабылады, және оның үстіндегі бүкіл сұйық бағанасы
поршеньмен бірге көтерілуге мәжбүр болады, ал содан кейін скважинадан
шығарылады. Сұйық бағанасының көп болуы (1000 м-ге ) мүмкіндіктен, қабатқа
қысым біршама азаюы мүмкін. Егер скважина сағасына дейін сұйықпен
толтырылса, ал свабтың 1000м тереңдікке түсірілуі мүмкін болса, онда
қысымның азаюы құбырсырты кеңістікте сұйық бағанасының азаюының көлеміне
орындалады, одан сұйық бөлігі СКҚ-дан өтіп ағады.
Свабтау процесі бірнеше рет қайталануы мүмкін, бұл қабатқақысымды көп
мөлшерде төмендетуге мүмкіндік береді.
3.2.4. Имплозия.
Егер скважинаға қысыммен ауа толтырылған ыдысты түсірсе, содан кейін осы
ыдысты скважина оқпанымен байланыстырса, онда босанған ауа өзімен сұйықты
ертіп және осылай қабатқа төмендетілген қысым жасай тұрып, жоғары қысым
аумағына төмен қысым аумағына орын ауыстырады.
Осындай эффект шақырылуы мүмкін, егер скважинаға сұйықтан алдын ала
босатылған СКҚ-лар түсірсе және лезде оларға скважина сұйығын қайта
жіберсе. Бұл кезде қабатқа қарсықысым азаяды және қабаттан сұйық келуі
көбейеді.
Сұйықкелуін шақыру қабаттан оған әкелінген механикалық қоспаларды
шығарумен, яғни қабатты тазартумен бірге жүреді.
Мұнайды жер бетіне көтеру.
Мұнайды жер бетіне көтеру белгілі көмір өндіруге, руда өндіруге ұқсас
мұнай өндірудеп аталады. Бірақ аталуынан басқа олар шығару процесінің
технологиясы бойынша ажыратылады.
Осы процестің орындалуының екі түрі бар: фонтанды және
механикаландырылған. Фонтанды әдісте мұнай жоғарыға қабаттың ішкі энергиясы
есебінен көтеріледі, механикаландырылған әдісте скважинаға түсірілетін әр
түрлі құрылғылар көмегімен көтереді.
Фонтанды әдіспен өндіру экономды және қабат энергиясының қоры жеткілікті
үлкен кезде кен орынды өңдеудің алғашқы периодында бар болады. Сосын оның
ауысымына механикаландырылған әдістер келеді. Қолданылатын тәсілдер бойынша
механикаландырылған әдістер компрессорлық және сораптық болып бөлінеді.
Соңғысына мұнайды штангалы және штангасыз сораптармен өндіру жатады.
Қазіргі уақытта қолданылатын мұнай өндіру тәсілдерін қарастырайық.
1. Мұнай өндірудің фонтанды әдісі.
1. Қабат энергиясының балансы.
Қабаттағы мұнайға түсетін қысым жеткілікті үлкен болған кезде, мұнай
өздігінен скважина оқпаны бойымен жер бетіне көтеріледі. Мұнай көтерудің
осы әдісі фонтанды деп аталады.
Фонтандауды қамтамасыз ету үшін қабат қысымы неге шығындалады және оның
мөлшері қандай болу керек? Біріншіден, скважина оқпанын толтырған
қарсықысым Ргст гидростатикалық қысымды төзіп шығу керек. Екіншіден,
шегендеуші құбырлар колоннасы мен СКҚ-да сұйықтың қозғалысынан пайда
болатын Ргид гидростатикалық шығындарды компенсациялау керек. Үшіншіден,
скважина сағасынан Ртр жинау пунктіне дейін сұйықтың тасымалдауын
қамтамасыз ету керек.одан басқа биіктіктердің Рт геометриялық
айырмашылығын тозу қажетті энергия қажет болған кезде де скважина сағасы
жинау пунктінен төмен немесе жоғары болуы мүмкін. Сонымен қатар сұйықтың
жоғары қысым аумағынан (қабат) төмен қысым аумағына (скважина) қозғалғанда
одан кеңейіп,көтеруге көмектесетін газ бөлінеді. Газдың осы әсерін Ргаз деп
белгілеп, фонтандау талабын аламыз:
Рпл= Pгст + Pгид + Pтр – Pгаз +Pг (4.1.)
Түгелдей фонтандау теориясы академик А.П.Крыловпен жасалды.
Фонтанды скважинаның жұмысының режимін жобалағанда келесілерді ескеру
керек:
Қабат сұйықтың келуі түптегі Рзаб қысымы аз болған сайын көп болады. Сол
уақытта түптегі қысым көп болған сайын көтергіштің өткізу қабілеттілігі
жоғары болады. Қабат пен көтергіштің жұмыс процесінде пласт-көтергіш
жүйесінің тепе-теңдігі орнатылады.
Қабаттан сұйықтың келуі:
qn=K(Pпл – Pзаб )n (4.2)
Мұнда К-өнімділік коэффициенті, м3тәу. МПа; Рпл-қабат қысымы, МПа; Рзаб-
түптік қысым, МПа.
Көтергіштің өткізу қабілеттілігі (4.5) формуласымен анықталады, сондықтан
талаптарды сақтауға ұмтылу қажет:
qn=qmax
Егер СКҚ түпке дейін түсірілген болса, онда (4.2) формуласында Рзаб
түптік қысым болып табылады. Егер скважинаның Н тереңдігі СКҚ-дың L түсіру
тереңдігінен көп болатындай СКҚ түптен жоғары болса, онда
Рзаб = Pбаш + (HL) pq (4.3)
Бұл жағдайда (4.2) формуласының түрі осындай болады:
qn= K( Pпл Bбали –(HL) p q )n (4.4)
мұнда Рбали-лифтке кірудегі қысым; р-сұйық тығыздығы; лифт ілгегінің
Lтереңдігінде оның d диаметрі:
(4.5)
Лифтінің берілген диаметрінде оның түсуінің тереңдігі:
(4.6)
Мұнда Ру-сағалық қысым.
Фонтанды скважина жұмысы кезіндегі қиыншылықтар.
Парафиннің шөгінуі.
Фонтанды скважина ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz