Диалектологиялық іс-тәжірибе есебі

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ:

Кіріспе . . . 3
Жергілікті тілдік ерекшеліктер . . . 4
Сәйкесті, сәйкессіз, дәстүрлі, дәстүрсіз диалектілер . . . 5
Жергілікті диалектілерді зерттеудің маңызы . . . 6
Кейбір тұрмыс атауларына қатысты диалектизмдер . . . 7
Рухани мәдениетке қатысты диалектизмдер . . . 10
Шығыс Қазақстан өңіріне қатысты диалектілердің лексикалық, фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктері . . . 17
Қорытынды . . . 19
Пайдаланған әдебиеттер тізімі . . . 20

КІРІСПЕ
Диалектология (гр. dіalektos - сөйлеу, гр. logos - білім) - тіл білімінің белгілі бір тілдегі диалектілік ерекшеліктерді, олардың шығу тегін, таралу сипатын, ұлттық және әдеби тілге қарым-қатынасын зерттейтін саласы. Диалектілік жіктелісі айқын тілдердегі диалектілердің саны ең кем дегенде екеу болады. Халық тіліндегі диалектілердің жігі оларды бір-бірінен ажырататын белгілердің сипатына байланысты. Қазақ тіліндегі мұндай белгілер әр түрлі. Олар көбіне-көп тілдің дыбыс жүйесіне, грамматикалық құрамына, сөз құрамына қатысты болып келеді. Қазақ тұрмысына ең тән деген, ең дәстүрлі деген киіз үйдің өзін Жетісу өңірі қазақ үй, Сырдың төменгі бойы қара үй, Ойыл-Жайық жағы ағаш үй, Еділ маңы терме үй, Қазақстанның солтүстігі мен орталығы киіз үй деп атайды. Сол сияқты оңтүстік, оңтүстік-батыс қазақтарындағы етістіктің барың, келің секілді тұлғасы өзге өңірлерде ұшыраспайды. Халық тіліндегі осы секілді құбылыстарды жинап-теру, хат бетіне түсіру, олардың тілде өмір сүру тарихын, пайда болу жолдарын, таралу тегін анықтау - диалектологияның міндеті. Осыған орай диалектология ғылымы сипаттама диалектология және тарихи диалектология болып бөлінеді. Дұрысында, бұлар бір ғылым нысанның екі түрлі әдіспен зерттелуі.
Тарихи диалектологияның міндеті - жазба ескерткіштердегі және этнография, т. б. тарихи мәліметтерге сүйене отырып, диалектілердің даму сипатын, қалыптасу тарихын ашу.
Сипаттама диалектологияның міндеті - диалектілер мен сөйленістердегі ерекшеліктердің қазіргі жайы мен таралған көлемін сипаттап түсіндіру, әдеби тілден қандай ерекшеліктері бар екенін анықтау. Диалектологияға қажетті материал экспедициялық жолмен ел арасынан жинау нәтижесінде және лингвистикалық география әдістерін қолдану арқылы жасалады. Зерттеушілер бұл екі әдісті көбіне бірлікте, бір-бірімен сабақтастыра алып қарайды. Қазақ диалектологиясы жөніндегі алғашқы талпыныс 1937 жылы Нарынқол, Кеген, Мақтаарал, Нұра аудандары қазақтарының тілінен дерек жинаудан басталды. 1944 жылы Ж. Досқараевтың қорғаған кандидаттық, 1948 жылы С. Аманжоловтың докторлық диссертациясы қазақ диалектологиясының ғылым ретінде дүниеге келуінің басы болды. Қазір қазақ диалектологиясы тіл білімінің дербес саласына айналды.

Жергілікті тілдік ерекшеліктер - жалпыхалықтық тіліміздің бір аймаққа тән тілдік көрінісі. Ол аймақтың тілдік материалы жалпыхалықтық тіл арнасымен астасып жатады да, кейбір дыбыстық, грамматикалық, лексикалық ерекшеліктері жағынан одан ажырап тұрады. Жергілікті ерекшеліктердің қамтитын территориясы, тілдік материалының көлеміне қарай диалект, сөйленіс терминдері қолданылады.
Сөйленіс - жергілікті диалектілердің шағын аймақты қамтитын бөлігі. Мәселен, Қазақстан жағдайында диалект 2-3 облыс көлеміндей жерді қамтыса, сөйленіс 1 облыс не 2-3 аудан көлеміндей жерді қамтиды.
Жергілікті диалектілер дегеніміз - белгілі бір жердің, аймақтың халқына қызмет ететін, дыбыстық, грамматикалық және лексикалық жағынан өзіне тән ерекшелігі бар жалпыхалықтық тілдің тармақтары.
Жергілікті диалектілер ерекшеліктерін 3 топқа бөлінеді:
1. Фонетикалық ерекшеліктер . Бұл ерекшеліктер кейбір дыбыстардың өзара алмасуымен, дыбыстардың жуан-жіңішке айтылуымен немесе кейбір дыбыстардың түсіріліп не қосылып айтылуымен байланысты. Мысалы: пысқан-піскен, құлдану-қолдану, маңлай-маңдай, чақыру-шақыру.
2. Грамматикалық ерекшеліктер сөздердің тұлғаларымен, олардың түрленуімен немесе сөздердің тіркесімдік ерекшеліктерімен байланысты. Мысалы: оңтүстікте бұйрық райдың барғын, келгін тұлғалары кездеседі.
3. Лексикалық ерекшеліктер. Бір нәрсенің атауы не оның сын-сапа қимылының әр жерде әртүрлі аталуымен байланысты болады. Мысалы: иінағаш-әпкіш, күйенте, құрамыс, мойынағаш т. б. Осы 3 топтың сандық арақатынасы тұрғысынан алып қарағанда, лексикалық ерекшеліктердің әлдеқайда басым екені байқалады.
Тілдегі диалектілер мен сөйленістер диалектология мәселелерін шешу үшін ғана зерттелмейді. Оларды танып-білудің тіл тарихын зерттеуде, халық тілінің сөз байлығын меңгеруде теориялық та, практикалық та маңызы зор.
Қазіргі тілдердегі диалектілер (сөйленістер) бұл күнге дейін өте күрделі процестерді басынан өткізіп келген. Олар бір кезде негізі бір ру-тайпалық сипатта болып, келе-келе жергілікті сипатқа көшкен. Тіл жүйесінің негізгі белгілері оның диалектілері мен сөйленістеріне де тән, ал әрбір диалекті мен сөйленіс жүйесінің ерекшеліктері мен тілдік белгілері тұтас тілге және оның диалектілері мен сөйленістеріне тән емес. Мыс, етістіктің - лық, йық бұйрық райы жалпыхалық тілге де, әдеби тілге де, оның сөйленістеріне де тән. Ал оның - лы, лі түрі оңтүстік-батыс сөйленістеріне ғана тән, жалпы ұлттық сипатсыз.

Сәйкесті, сәйкессіз, дәстүрлі, дәстүрсіз диалектілер. Диалектілік ерекшеліктерді тарихи даму жағынан, пайда болу, шығу төркіні тұрғысынан алып қарағанда, оның құрамында көне тілдің сарқыншағы ретінде сақталып қалған ертедегі тайпа тілдерінің қалдықтарын, көнеленген қат-қабаттарын табамыз. Бұдан басқа қазақ халқының әртүрлі дәуірде көрші халықтармен қарым-қатынас жасаудың нәтижесінде, ауыс-түйістен пайда болған кірме сөздер де бар. Осыған орай оларды дәстүрлі және дәстүрсіз ерекшеліктер деп екі топқа бөліп қарауға болады.
1. Дәстүрлі диалектілік құбылыстар. Бұл топқа ертеден келе жатқан, көне тайпа тілдерінің қалдығы ретінде сақталып қалған ерекшеліктер жатады. Мысалы: жандық (ұсақ мал), үріптес (туыстас), сой (тұқым) .
2. Дәстүрсіз диалектілік ерекшеліктер . Бұл топқа сөйленістерде кейінгі замандарда пайда болған, қоспа ретінде басқа тілдерден енген не кейін жұрнақ пен тіркес арқылы жасалған сөздер жатады. Оларды ішінара екі топқа бөлуге болады: а) кірме сөздер. Мысалы: шиша, дәліз, пірнәбес; ә) қоғамдық-әлеуметтік өміріміздегі, мәдениет, ғылым, тұрмысымыздағы өзгерістердің ықпалымен тіліміздегі бар материалдар негізінде жасалған сөздер мен тіркестер. Мысалы: тапсырыс (тапсырма, задание), көрсетпе (инструкция), жатыс күні (жексенбі) т. б. осы сияқты мысалдар келтіруге болады.
Жергілікті ерекшеліктердің диалектаралық қатысы тұрғысынан, яғни бір ерекшеліктің басқа сөйленісте балама сыңарының болу-болмауы, бір-біріне сәйкес құбылыстың бар-жоғына қарай 2 топқа бөлуге болады:
1. Сәйкесті диалектілер - әртүрлі сөйленістегі бір затты не ұғымды түрліше атаудан пайда болған сөздер. Мысалы: оңтүстікте - кемпірауыз, батыста - атауыз, солтүстікте - тістеуік деп колданыла береді.
2. Сәйкессіз диалектизмдер - белгілі бір сөйленісте қолданылған сөздердің түрлі географиялық немесе шаруашылық, әдет-ғұрып жағдайларына байланысты басқа сөйленістерде ұғым жағынан сәйкес сөзі болмауы мүмкін. Мысалы: оңтүстікте кездесетін қарық, қоларық, қазына арық, көл арық, көтерме арық сияқты ирригациямен байланысты арық атаулары солтүстік қазақтарының тілінде жоқ. Е. И. Убрятованың пікірінше, оның себебі басқа түркі тілдері сияқты қазақ тілінің бір-біріне жақын тайпалық тілдерден құралып, диалектілік жүйесі жете дамымағандығында. «Жалпытүркілік сәйкестіктер шегінен шықпау олардың ерекшеліктеріне тән сипат болып табылады». Сөйтіп, белгілі бір түркі тіліндегі диалектілік құбылыстардың тек оған көршілес жатқан түркі тілдерінде ғана емес, одан алыс жатқан түркі тілдерінде де кездесуі, генетикалық, типологиялық белгілері бірыңғай түркі тілдерінің туыстық жақындығында, сонымен бірге олардың дамуындағы жалпытүркілік тенденцияларға байланысты екендігін көреміз. Мысалы, а/ы сәйкестігі қазақ тілінің батыс сөйленістеріне тән (ықпыл - ықпал) құбылыс болумен қатар, түркі тілдерінің әр тобына жататын тілдерге де тән құбылыс. А орнына якут, чуваш тілдерінде ы айтылса, Сібір мен Кавказдағы түркі тілдерінде де осы сәйкесті.

Сөйленістер топтары. Қазақ тіліндегі диалектілерді, сөйленістерді топтауда әр түрлі пікірлер болып келеді. С. Аманжолов оңтүстік, батыс, солтүстік-шығыс сияқты үш диалект бар деген қорытынды жасады. Ж. Досқараев болса қазақ тілінде екі үлкен сөйленістер тобы бар деп көрсетті. Қазір қазақ тілінде төрт түрлі сөйленістер тобы айқын көрініп, таныла бастады:
Шығыс сөйленістер тобы . Әдеби тілден және басқа сөйленістер тобынан ерекшеленетін аймақтың бірі қазақ тілінің шығыс сөйленістер тобы. Бұл өңір қазақтары тілін көп жылдар бойы Ж. Болатов тексеріп, 1970 жылы докторлық диссертация қорғады. Автордың топшылауынша шығыс сөйленістер тобы Баян-Өлгей, Шыңжаң, Қошағаш, Өскемен, Аягөз тәрізді бес сөйленіске бөлінеді.
1. Аягөз сөйленісі. Бұл сөйленіс Шығыс Қазақстан облысының Аягөз, Шұбартау, Абай, Ақсуат, Көкпекті, Мақаншы және Зайсан, Тарбағатай аудандары, яғни Ертістің сол жағына орналасқан тұрғындар тілін қамтиды.
2. Баян-Өлгей сөйленісі. Шығыс сөйленістер тобын зерттеуші Ж. Болатов Монғолияның Баян-Өлгий, Хобда аймақтарында тұратын қазақтар тілін қазақ тілінің шығыс сөйленісіне жатқызады.
3. Қошағаш сөйленісі. Қошағаш сөйленісі Ресейге қарайтын Таулы Алтай автономиялық облысында тұратын қазақтар тілін қамтиды. Мұндағы тұрғындар орыс, алтай халықтарымен аралас, қоныстас тұрады. Бұлар христиан дінін қабылдап алған қазақтар. Тіл жағынан орыс, алтай тілдерінің әсерінің молдығымен сипатталады.
4. Шыңжан сөйленісі. Бұл сөйленіс 50-жылдардың басында Қытай Халық Республикасынан келген қазақтар тілін қамтиды.
5. Өскемен сөйленісі. Ж. Болатовтың топшылауынша Өскемен сөйленісі Шығыс Қазақстанның Үлкеннарын, Марқакөл, Күршім, Катонқарағай аудандарын, яғни Ертістің шығыс жағындағы тұрғындар тілін қамтиды.
Батыс сөйленістер тобы . Ә. Нұрмағамбетов өзінің «Қазақ тілі говорларының батыс тобы» еңбегінде қазақ тілі сөйленістерінің батыс тобын Орталық, Маңғыстау, Арал, Сыр бойы, Қарақалпақстандағы, Түркіменстандағы қазақ тілі сөйленістері деп іштей бес сөйленіске бөліп қарастырады. Ә. Нұрмағамбетов батыс диалектісін төмендегі топтарға бөледі.
1. Орталық сөйленіс. Орал, Атырау облыстары, Ақтөбе облысының Шалқар, Ырғыз аудандарынан басқа жерлер, Қостанайдың Жетіғара ауданы, Ресейдің Еділ бойындағы (Астрахан, Волгоград, Саратов облыстары мен Қалмақ автономиялы республикасындағы) қазақ аудандары.
2. Маңғыстау сөйленісі. Маңғыстау облысының жерін қамтиды.
3. Арал сөйленісі: Ақтөбе облысының Шалқар, Ырғыз аудандарын, Қызылорда облысының Арал, Қазалы, Қармақшы аудандарын қамтиды.
4. Қарақалпақстандағы қазақ сөйленісі. Қарақалпақстаннның оңтүстік аудандарын қамтиды.
5. Түркіменстандағы қазақ сөйленісі. Түркіменстандағы қазақтар мекендеген өмір сүріп, тұрақтанған аудандарды қамтиды.
Оңтүстік сөйленістер тобы . О. Нақысбеков қазақ тілінің оңтүстік сөйленістер тобын 6 сөйленіске бөледі.
1. Ташкент сөйленісі - Өзбекстан республикасының Ташкент, Бұхара облыстарындағы қазақтар тілін қамтиды.
2. Қызылорда сөйленісі - Қызылорда облысының күшығысынан бастап Түркістанға дейінгі Сыр бойын қамтиды. Ауыспалы сөйленіс болып есептеледі.
3. Шымкент сөйленісі - Шымкент облысының жерін қамтиды. Бұл жерде бірден көзге түсетіні - кәсіби лексиканың молдығы.
4. Шу сөйленісі - Жамбыл облысының жерін қамтиды. Бұл өлке тілі егінге, ирригацияға, техникаға байланысты атаулардың молдығымен сипатталады.
5. Жетісу сөйленісі - Алматы, Талдықорған облыстарының жерін қамтиды.
6. Тәжік сөйленісі - Тәжікстан Республикасындағы қазақтар тілін қамтиды.
Орталық-солтүстік сөйленістер тобы . Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктерін жинап зерттеу жұмысының басталғанына жарта ғасырдан артық уақыт өтсе де, орталық-солтүстік сөйленістер тобын жасайтын Арқа (Солтүстік Қазақстан, Көкшетау, Павлодар, Қарағанды облыстары және Қостанай мен Семей облыстарының кейбір аудандары орналасқан өңір) қазақтарының тілі осы күнге дейін толық зерттелмей келеді. Оған, біріншіден, алғашқы кезде зерттеуші кадрлардың жеткіліксіздігі, екіншіден, солтүстік-шығыс диалектісі әдеби тілдің негізі деп есепету себеп болды. Профессор С. Аманжолов қазақ тілі диалектілерін топтастырғанда, орталық-солт облыстарды Шығыс Қазақстан Семеймен қосып, солтүстік-шығыс диалектісі деп атаған болатын. Бірақ кейінгі зерттеу материалдарына қарағанда орталық облыстардан республиканың шығыс жағындағы тұрғындар тілінің едәуір айырмашылығы бар екені анықталды. 1960 жылдардан бергі зерттеу экспедицицясының материалдары (Ж. Досқараев, О. Нақысбеков, А. Байжолов, С. Қызылбаевтар жинаған) Арқа қазақтары тілінің басқа аймақтардың тіліне қарағанда әдеби тілге жақын екендігін байқатады. Сонымен бірге зерттеу материалдары бұл аймақта әдеби тіл нормасына жатпайтын тар көлемді сипаты бар ерекшеліктер бар екендігін де көрсетеді. Профессор С. Аманжолов солтүстік-шығыс облыстардағы халық тілін тірек диалекті деп санағанымен, бұл өңірде ерекшеліктер бар екендігіне өз кезінде назар аударған болатын. Байқалған ерекшеліктер, негізінен, лексикалық құбылыстарға қатысты екені, ал фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктер өте аз, тапшы екені айқындалады.
С. Аманжолов қазақ әдеби тілілінің негізі солтүстік-шығыс диалектісі болды деген пікір айтқаны белгілі. Ол бір еңбегінде: Әдеби тіліміздің жасалуы үшін оңтүстік, батыс диалектілері негіз болған жоқ, бұлардың байлығы соңғы кезде ғана халық шаруасының бірлесіп өркендеуі арқасында ғана көрініп отыр десе тағы бір еңбегінде Қазақтың үш жүзінен шыққан ақын-жазушылар біріне-бірі қайшы тілде, бірнеше бөлек диалектіде жазып, әр қайсысы өз беттерімен, өз білгендерімен шығармаларын таратуға тырысты дей келіп, Қазаргі қазақ әдеби тілге солтүстік-шығыс қазақтарының тілі негіз болды- деген пікір түйді. Бұл пікірді ғылыми тұрғыдан дәлелді пікір дей алмаймыз. Белгілі бір халыққа, бір ұлтқа жаппай түсінікті әдеби тіл нормасынан (сондай-ақ тілдегі басқа диалектілерден) өзгеше ерекшеліктері болса ғана диалект бола алады. Әдеби тілдегі жалпыға белгілі сөз, яғни зат атауы диалектіде басқаша айтылуы мүмкін, мысалы, әдеби тілдегідей зардабы, салдары деудің орнына жергілікті жерде зарпы, тегі, заты деудің орнына сойы , талаушы - шабаған, беймаза- бейана, кебек- буыз, үнемі- бойлай, әрең- шаққа, табалдырық- тебелдірік, есік ілгегі- тепкі, шұлғау- байтаба, болып айтылады. Тіпті әдеби тілдегі кейбір сөздердің жергілікті халық тілінде әлденеше варианты кездеседі: сіріңке- кеуірт, күкірт, шырпы, шағар, ши, оттық, шақпақ; шылапшын- леген, жам, кірлен, шылаушын, тас; кесе - самал, пиялай, кәсе, тас аяқ, шыны аяқ, ақпыр, ақпар, кардон, жанан; күрке- балағаш, балаған, шайла, шабра, кепе, аткүрке, алтаяқ, қопын, лапас, жаппа; известь- әк, ақтас, нотас, утас, ақкеріш т. б. Бұл сияқты лексикалық өзгешеліктер жеке сөздердің мағыналарында да кездеседі. Әдеби тілді де, диалектіде де кейде сөздердің айтылуы бірдей болады да, мағыналарында әр түрлі болып келеді, мысалы, көрім деген сөз бір жерде жақсы деген мағынада, бір жерде жаман деген мағынада қолданылады. Сол сияқты там деген сөз үй және мола деген мағынада әр жерде әр түрлі ұғынылады. Тәте бір жерде әке, бір жерде аға, кейде апа, әпке, мағынасында қолданылады. Тәртіп-қаулы, бұрыштама, нұсқау, бұйрық мағыналарында айтыла береді.
Диалектологияның бұл екі саласы бір-бірімен тығыз байланысты. Тілдегі жергілікті ерекшеліктерді алдымен әбден анықтап, танып, түсініп алмайынша, көлемін белгілемінше, тарихи диалектологияны жасау мүмкін емес. Совет тіл білімінде жергілікті тіл ерекшеліктерін жинауға, зерттеп білуге зор мән беріледі. Соның нәтижесінде қазіргі кезде біздің еліміздегі тілдердің қай-қайсысында да сипаттама диалектологияның негізі салынды. Ал тарихи диалектологияның жайы басқаша. Тілдің диалектілерге бөлінетіндігі ертеден-ақ белгілі. Тіпті көне замандардағы грамматикаларда вульгаризм (тұрпайы сөздер), провинциализм (аймақтық, областық тіл ерекшеліктері) сияқты терминдердің кездесуі- диалектілік ерекшеліктерді білгендіктен шыққан. Бірақ ХІХ ғасырға дейін диалектілік ерекшелік тілдегі “қате сөйлену”, дұрыс сөздің “бұрмалануы” сияқты болып көрініп келеді. ХІХ ғасырдың бас кезінде Батыс Европада, Россияда халық мәдениетіне, энтографияға, фольклорға, сол сияқты тілге де ерекше назар аударыла бастады. Содан былай энтография мен фольклордан әлі толық жіктеле қоймаған диалектология жеке сала ретінде дами бастады. Диалектілік, говорлық ерекшеліктер сөздердің дыбысталуында да кездеседі, мысалы: е мен і (ерегес-ерегіс), а мен ә (қатты-кәтті, қайтып-кәйтіп), о мен ұ (құлдану-қолдану), ө мен ү (дөнен-дүнен), б мен п (болат-полат, бейнет-пейнет) дыбыстары алмасып айтылады. Сол сияқты, грамматикалық құрылыста да кездеседі. Мысалы, көмектес септік жалғауы -мен- мынан, - ман түрінде, жіктеу есімдігі І жағының көпше түрлік жалғауы қосылғанда бізің түрінде айтылады. Осындай ерекшіліктер сөз тіркестерінде де кездеседі, мысалы, жалпыға белгілі кепілде жүру деген тіркес аяқ үстінде жүру, күдер үзу- баз кешу, көрсе қызар - көрсе басар, құлып салу, құлыптау - құлып ұру, уайым жеу - пұшайман жеу, жарыс сөз - талқы сөз, тосыннан тосын - торсадан-торса, басы қату - тату болу т. б. түрінде айтылады. Жергілікті халық тілінде кейде бір сөздің қатысуымен жасалған сөздер мен сөз тіркестері кездеседі. Мысалы, тас сөзімен тіркесу арқылы; тас құман (шәйнек), тасөкпе (ешкінің өкпе ауруы), тас аяқ (кесе, шыны аяқ), тас құдық (таяз құдық), тас қорық (қорықтық), тасқабақ (қабағы қатты асқабақ), тас кепіл (берік уәде), тасжарған (дәрілік шөп), тас табақ (тәрелке) т. б. Жергілікті диалектілер мен ұлттық тіл. Қазақ әдеби тілінің өткені мен бүгінгсі, тарихына көз жүгірітіп қарасақ, оның қалыптасуы мен кемелдеуіндегі басты ұйытқы, түп қазығы халық тілі екенін айқын сеземіз. Әдеби тіл деп, белгілі бір жүйеге түсіп қырналған, жонылған, ел-жұрттың бәріне бірдей ортақ нормалары бар тілді айтады. Диалектік ерекшеліктер түрлі тілдерде бірінде аз, бірінде көп мөлшерде сақталған. Қазіргі диалектілер алғашқы қауымдық құрылыс кезінде тайпаның сөйлеу тілі болған. Демек, диалект дегеніміз жалпы халықтық тілдің бір тарауы, одан тыс құбылыс емес. Совет тіл білімінде жергілікті тіл ерекшеліктерін жинауға, зерттеп білуге зор мән беріледі. Соның нәтижесінде қазіргі кезде біздің еліміздегі тілдердің қай-қайсысында да сипаттама диалектологияның негізі салынды. Ал тарихи диалектологияның жайы басқаша.