Қайрақ ЖШС шарттарындағы абердин ангус тұқымды малдардың сипаттамасы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Етті мал шаруашылығының даму қиындықтары мен оларды шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1.1 Ірі қара малдың жекелей дамуының негізгі заңдылықтары ... ... ... ... 9
1.1.2 Қазақстанда «Абердин.ангус» тұқымын дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2 Тәжірибелік бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.1 «Кайрак» ЖШС кәсіпорнының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2.1 Зерттеу әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.2.2 Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.2.3 Абердин ангусс тұқымының әр түрлі аталық ізіне жататын
бұқашықтардың өсіп . дамуы мен дене бітімінің индекстері ... ... ...31
3 Экономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
4 Қоршаған ортаны және еңбекті қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Етті мал шаруашылығының даму қиындықтары мен оларды шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1.1 Ірі қара малдың жекелей дамуының негізгі заңдылықтары ... ... ... ... 9
1.1.2 Қазақстанда «Абердин.ангус» тұқымын дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2 Тәжірибелік бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.1 «Кайрак» ЖШС кәсіпорнының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2.1 Зерттеу әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.2.2 Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.2.3 Абердин ангусс тұқымының әр түрлі аталық ізіне жататын
бұқашықтардың өсіп . дамуы мен дене бітімінің индекстері ... ... ...31
3 Экономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
4 Қоршаған ортаны және еңбекті қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
Кіріспе
Қазіргі кезде Қазақстанда мал шаруашылығын дамытуға аса көніл бөлініп мемлекеттік қолдау көлемдері артып келеді. Соның ішінде, малдардың гендік қорын жақсарту жұмыстары жүргізілуде. Бұл жұмыстардан Солтүстік Қазақстан облысы қатардан қалмай келеді.
Қазіргі кезде Қазақстанда елбасымыздың алға қойған тапсырмаларына сәйкес «КазАгроФинанс» АҚ «Ірі қара малы етінің экспорттық потенциялын дамыту» бағдарламасы бойынша мал шаруашылығың деңгейін жоғарлату үшін шет мемлекеттерден асыл тұқымды малдар әкелінуде. Бұл жұмыс аз уақыт ішінде мал шаруашылығын асылдандыруға әкеліп соғады, бірақ осы кезге дейін әкелінген малдардың адаптациялық ерекшеліктері толықтай зерттелмеген. Осыған байланысты, шетелден әкелінген малдарының адаптациялық қасиеттерінің өнімділік сапалықтарына тигізетін әсерін зерттеу болып табылады.
Ірі қара шаруашылығы - мал шаруашылығындағы ең маңызды сала, біріншіден- халқымызды ең жоғары сапалы тағамдармен қамтамасыз етеді, екіншіден, жеңіл өнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз етеді, әрі бұл сала маңызды органикалық тыңайтқыштарды да өндіреді.
Отанымыздың азық-түлікпен ( ет, сүт, сүт тағамдарымен) қамтамасыз ету үшін ірі қара шаруашылығының маңызы өте зор, себебі сүт өнімі оның 99 пайызын, ал ірі қара еті 40-45 пайызға дейінгі деңгейін құрайды.
Ірі қара шаруашылығының нәтижелі дамытудың ерекше жолы, бұл саланы толығымен қарқынды технологияға көшіру, әрі әр табынның сапасын жақсарту, сұрыптау және жұп таңдау тәсілдерін молынан қолдану, мал азығын молайту, мал азығының сапасын «Қайрак» ЖШС шарттарында өсірілетін абердин ангусс тұқымының әр түрлі аталық іздеріне жататын бұқашықтардың өсіп дамуын зерттеу.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерқойылды:
- «Қайрак» ЖШС-да өсірілетін 8, 12, 15 айлық бұқашықтардың өсіп-дамуын зерттеу;
- бұқашықтардың күтіп-бағу және азықтандыру жағдайларына мінездеме беру;
- абердин ангусс тұқымының әр түрлі аталық іздеріне жататын бұқашықтардың экономикалық тиімділігін есептеу.
Зерттеу объектісі: «Қайрак» ЖШС-да абердин-ангусс тұқымының әр түрлі аталық іздеріне жататын бұқашықтар.
Қазіргі кезде Қазақстанда мал шаруашылығын дамытуға аса көніл бөлініп мемлекеттік қолдау көлемдері артып келеді. Соның ішінде, малдардың гендік қорын жақсарту жұмыстары жүргізілуде. Бұл жұмыстардан Солтүстік Қазақстан облысы қатардан қалмай келеді.
Қазіргі кезде Қазақстанда елбасымыздың алға қойған тапсырмаларына сәйкес «КазАгроФинанс» АҚ «Ірі қара малы етінің экспорттық потенциялын дамыту» бағдарламасы бойынша мал шаруашылығың деңгейін жоғарлату үшін шет мемлекеттерден асыл тұқымды малдар әкелінуде. Бұл жұмыс аз уақыт ішінде мал шаруашылығын асылдандыруға әкеліп соғады, бірақ осы кезге дейін әкелінген малдардың адаптациялық ерекшеліктері толықтай зерттелмеген. Осыған байланысты, шетелден әкелінген малдарының адаптациялық қасиеттерінің өнімділік сапалықтарына тигізетін әсерін зерттеу болып табылады.
Ірі қара шаруашылығы - мал шаруашылығындағы ең маңызды сала, біріншіден- халқымызды ең жоғары сапалы тағамдармен қамтамасыз етеді, екіншіден, жеңіл өнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз етеді, әрі бұл сала маңызды органикалық тыңайтқыштарды да өндіреді.
Отанымыздың азық-түлікпен ( ет, сүт, сүт тағамдарымен) қамтамасыз ету үшін ірі қара шаруашылығының маңызы өте зор, себебі сүт өнімі оның 99 пайызын, ал ірі қара еті 40-45 пайызға дейінгі деңгейін құрайды.
Ірі қара шаруашылығының нәтижелі дамытудың ерекше жолы, бұл саланы толығымен қарқынды технологияға көшіру, әрі әр табынның сапасын жақсарту, сұрыптау және жұп таңдау тәсілдерін молынан қолдану, мал азығын молайту, мал азығының сапасын «Қайрак» ЖШС шарттарында өсірілетін абердин ангусс тұқымының әр түрлі аталық іздеріне жататын бұқашықтардың өсіп дамуын зерттеу.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерқойылды:
- «Қайрак» ЖШС-да өсірілетін 8, 12, 15 айлық бұқашықтардың өсіп-дамуын зерттеу;
- бұқашықтардың күтіп-бағу және азықтандыру жағдайларына мінездеме беру;
- абердин ангусс тұқымының әр түрлі аталық іздеріне жататын бұқашықтардың экономикалық тиімділігін есептеу.
Зерттеу объектісі: «Қайрак» ЖШС-да абердин-ангусс тұқымының әр түрлі аталық іздеріне жататын бұқашықтар.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1 Қазақстан Республикасының Үкіметінің 8 сәуір 2008 жылғы №336 Қаулысымен бекітілген, «Ет және ет өнімдерінің қауіпсіздігі туралы» техникалық регламент;
2 Тұжырымдаманың іске асу мақсатында Қазақстан Республикасының келесі бағдарламалық құжаттары мен агроөнеркәсіптік кешенді дамытуды реттейтін құқықтық актілерге өзгертулер мен толықтулар енгізілді:
3 2010-2014 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін дамыту бағдарламасы;
4 ҚР Үкіметінің 2009 жылдың 31 желтоқсанындағы № 2329 Қаулысымен бекітілген 2010-2014 жылдарға арналған ҚР АШМ стратегиялық жоспары.
5 Ә.Байжұманұлы, К.Бекболатұлы. Мал шаруашылығы сөздігі. Алматы-2011ж.
6 Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2002ж.
7 Крючков, В.Д., Тореханов, А.А. Мясное скотоводство Казахстана. – Алматы, 2008. – 418 с.
8 Смагулов, А.К., Тойкин Н.С. Специализированные мясные породы крупного рогатогоскота. - Алматы, 1993. – 375 с.
9 Назарбеков Б.К. Скрещивание скота местной популяции с быками зонального типа жетісу//Вестник с/х науки Казахстана.-2004.- №12. – С. 28-29.
10 Жеребилов, Н., Кибкало, Л. Генотип бычков и их мясные качества // Животноводство России.- 2008.-№ 11. – С. 53 – 57.
11 Тамаровский, М.В. Хозяйственно полезные признаки галловейского скота при разведении в горном регионе Южного Казахстана // Вестник с/х науки Казахстана.- 2004. №8. – С. 47-48.
12 Омарқожаұлы Н. «Мал азығын бағалау және малды азықтандыру».- Алматы: 2005 – 230б.
13 Производство продукции животноводства / Мохов., Б.П. Шаронин, А.Н.. – Ульяновск, ГСХА, 2005.
14 Ысқақбаев, Б. «Ірі қара шаруашылығы». –Алматы: Қайнар, 1996-57 б.
15 Красота, В.Ф., Лобанов, В.Т., Джапаридзе, Т.Г.. «Раэведение сельскохозяйственных животных». – Москва: Агропромиздат, 1990-40 б.
16 Рузский, С.А «Племенное дело в скотоводстве». – Москва : Колос, 1977-293 б.
17 Багрий, Б.А. «Разведение и селекция мясного скота». – Москва: Агропромиздат, 1991 – 33 б.
18 Борисенко, Е.Я., К.В.Баранова, А.П.Лисицын «Практикум по разведению сельско-хозяйственных животных». – Москва: Колос,1984 – 89 б.
19 Садықұлов, Т.С. Бексейітов,Т.К. «Мал өсіру және селекция».– Павлодар: «Кереку» баспасы, 2009-308б.
20 Костомахин, Н.М.. «Скотоводство».- Санкт-Петербург-Москва-Краснодар,- 2009-315 б.
21 «Молочное и мясное скотоводство». – 2010- №3 11б.
22 «Қолда мал өсіру». Алматы. Қайнар, 1995-352 б.
23 Бегучев, А.П., Безенко, Т.И., Боярский, Л.Г.и др. «Скотоводство», - Москва: Агропромиздат, 1992 – 286 б.
30 Анцыпович, И.С. «Охрана природы на предприятиях мясной и молочной промышленности». Москва. Агропромиздат, 1991-512 б.
31 Репп, К.Р. «Охрана окружающей среды на предприятиях агропромышленного комплекса». Алма-ата. Кайнар, 1986-150 б.
1 Қазақстан Республикасының Үкіметінің 8 сәуір 2008 жылғы №336 Қаулысымен бекітілген, «Ет және ет өнімдерінің қауіпсіздігі туралы» техникалық регламент;
2 Тұжырымдаманың іске асу мақсатында Қазақстан Республикасының келесі бағдарламалық құжаттары мен агроөнеркәсіптік кешенді дамытуды реттейтін құқықтық актілерге өзгертулер мен толықтулар енгізілді:
3 2010-2014 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін дамыту бағдарламасы;
4 ҚР Үкіметінің 2009 жылдың 31 желтоқсанындағы № 2329 Қаулысымен бекітілген 2010-2014 жылдарға арналған ҚР АШМ стратегиялық жоспары.
5 Ә.Байжұманұлы, К.Бекболатұлы. Мал шаруашылығы сөздігі. Алматы-2011ж.
6 Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2002ж.
7 Крючков, В.Д., Тореханов, А.А. Мясное скотоводство Казахстана. – Алматы, 2008. – 418 с.
8 Смагулов, А.К., Тойкин Н.С. Специализированные мясные породы крупного рогатогоскота. - Алматы, 1993. – 375 с.
9 Назарбеков Б.К. Скрещивание скота местной популяции с быками зонального типа жетісу//Вестник с/х науки Казахстана.-2004.- №12. – С. 28-29.
10 Жеребилов, Н., Кибкало, Л. Генотип бычков и их мясные качества // Животноводство России.- 2008.-№ 11. – С. 53 – 57.
11 Тамаровский, М.В. Хозяйственно полезные признаки галловейского скота при разведении в горном регионе Южного Казахстана // Вестник с/х науки Казахстана.- 2004. №8. – С. 47-48.
12 Омарқожаұлы Н. «Мал азығын бағалау және малды азықтандыру».- Алматы: 2005 – 230б.
13 Производство продукции животноводства / Мохов., Б.П. Шаронин, А.Н.. – Ульяновск, ГСХА, 2005.
14 Ысқақбаев, Б. «Ірі қара шаруашылығы». –Алматы: Қайнар, 1996-57 б.
15 Красота, В.Ф., Лобанов, В.Т., Джапаридзе, Т.Г.. «Раэведение сельскохозяйственных животных». – Москва: Агропромиздат, 1990-40 б.
16 Рузский, С.А «Племенное дело в скотоводстве». – Москва : Колос, 1977-293 б.
17 Багрий, Б.А. «Разведение и селекция мясного скота». – Москва: Агропромиздат, 1991 – 33 б.
18 Борисенко, Е.Я., К.В.Баранова, А.П.Лисицын «Практикум по разведению сельско-хозяйственных животных». – Москва: Колос,1984 – 89 б.
19 Садықұлов, Т.С. Бексейітов,Т.К. «Мал өсіру және селекция».– Павлодар: «Кереку» баспасы, 2009-308б.
20 Костомахин, Н.М.. «Скотоводство».- Санкт-Петербург-Москва-Краснодар,- 2009-315 б.
21 «Молочное и мясное скотоводство». – 2010- №3 11б.
22 «Қолда мал өсіру». Алматы. Қайнар, 1995-352 б.
23 Бегучев, А.П., Безенко, Т.И., Боярский, Л.Г.и др. «Скотоводство», - Москва: Агропромиздат, 1992 – 286 б.
30 Анцыпович, И.С. «Охрана природы на предприятиях мясной и молочной промышленности». Москва. Агропромиздат, 1991-512 б.
31 Репп, К.Р. «Охрана окружающей среды на предприятиях агропромышленного комплекса». Алма-ата. Кайнар, 1986-150 б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Етті мал шаруашылығының даму қиындықтары мен оларды шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1.1 Ірі қара малдың жекелей дамуының негізгі
заңдылықтары ... ... ... ... 9
1.1.2 Қазақстанда Абердин-ангус тұқымын
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... 16
2 Тәжірибелік
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..21
2.1 Кайрак ЖШС кәсіпорнының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2.1 Зерттеу
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .28
2.2.2 Зерттеу
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...31
2.2.3 Абердин ангусс тұқымының әр түрлі аталық ізіне жататын
бұқашықтардың өсіп – дамуы мен дене бітімінің
индекстері ... ... ...31
3 Экономикалық
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...39
4 Қоршаған ортаны және еңбекті
қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..43
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 45
Кіріспе
Қазіргі кезде Қазақстанда мал шаруашылығын дамытуға аса көніл бөлініп
мемлекеттік қолдау көлемдері артып келеді. Соның ішінде, малдардың гендік
қорын жақсарту жұмыстары жүргізілуде. Бұл жұмыстардан Солтүстік Қазақстан
облысы қатардан қалмай келеді.
Қазіргі кезде Қазақстанда елбасымыздың алға қойған тапсырмаларына
сәйкес КазАгроФинанс АҚ Ірі қара малы етінің экспорттық потенциялын
дамыту бағдарламасы бойынша мал шаруашылығың деңгейін жоғарлату үшін шет
мемлекеттерден асыл тұқымды малдар әкелінуде. Бұл жұмыс аз уақыт ішінде мал
шаруашылығын асылдандыруға әкеліп соғады, бірақ осы кезге дейін әкелінген
малдардың адаптациялық ерекшеліктері толықтай зерттелмеген. Осыған
байланысты, шетелден әкелінген малдарының адаптациялық қасиеттерінің
өнімділік сапалықтарына тигізетін әсерін зерттеу болып табылады.
Ірі қара шаруашылығы - мал шаруашылығындағы ең маңызды сала,
біріншіден- халқымызды ең жоғары сапалы тағамдармен қамтамасыз етеді,
екіншіден, жеңіл өнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз етеді, әрі бұл сала
маңызды органикалық тыңайтқыштарды да өндіреді.
Отанымыздың азық-түлікпен ( ет, сүт, сүт тағамдарымен) қамтамасыз ету
үшін ірі қара шаруашылығының маңызы өте зор, себебі сүт өнімі оның 99
пайызын, ал ірі қара еті 40-45 пайызға дейінгі деңгейін құрайды.
Ірі қара шаруашылығының нәтижелі дамытудың ерекше жолы, бұл саланы
толығымен қарқынды технологияға көшіру, әрі әр табынның сапасын жақсарту,
сұрыптау және жұп таңдау тәсілдерін молынан қолдану, мал азығын молайту,
мал азығының сапасын Қайрак ЖШС шарттарында өсірілетін абердин ангусс
тұқымының әр түрлі аталық іздеріне жататын бұқашықтардың өсіп дамуын
зерттеу.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерқойылды:
- Қайрак ЖШС-да өсірілетін 8, 12, 15 айлық бұқашықтардың өсіп-дамуын
зерттеу;
- бұқашықтардың күтіп-бағу және азықтандыру жағдайларына мінездеме
беру;
- абердин ангусс тұқымының әр түрлі аталық іздеріне жататын
бұқашықтардың экономикалық тиімділігін есептеу.
Зерттеу объектісі: Қайрак ЖШС-да абердин-ангусс тұқымының әр түрлі
аталық іздеріне жататын бұқашықтар.
1 Әдебиетке шолу
1.1 Етті мал шаруашылығының даму қиындықтары мен оларды шешу жолдары
Жануарлардың дамуын жеделдету елдің агро өнеркәсіптік кешенінің даму
бағытының бірі, ал оның басты міндеті сүт пен етті өндірістерді дамыту
болуы керек. Алыс емес ұйымдарда осы бағытта шығымды және ресурсты
сақтаушы жоғары сапалы етті өндірістерде етті ірі қара малы маңызды рөлге
ие (X. Амерханов, 2004).
Мал шаруашылығының басқа салаларымен салыстырғанда етті ірі қара
шаруашылығы еңбек қабілеттілігі, энергия сиымдылығы мен материал
сиымдылығы мен капиталды құрылыс пен өндірістік процестің
механизациялануында салыстырмалы төмендігімен ерекшеленеді.
Ірі қара шаруашылығында іс жағдайының нормализациялануы мен осы
шаруашылықтың дамуының алдағы уақытта жеделдетілуі отандық өнеркәсіптердегі
жоғары сапалы сиыр етін жақсарту бойынша келешегі бар стратегиялық
бағыттардың бірі болып табылады және ұлттық басымдылығы мол Развитие АПК
(A.M. Белоусов, Л.З. Мазуровский, 1988; И. Дунин, В. Шаркаев, А. Кочетков,
2003; А .Я. Сенько, 2003; Н.И. Стрекозов и другие, 2007) жобасының жүзеге
асырылуы бойынша қойылған міндет талаптарына жауап береді.
И. Дунин, А.Кочетка, В. Шаркаеваның (2003) мәліметі бойынша етті
бағыттардың ішіндегі салыстырмалы салмақтар арасында қалмақ (59,4%),
герефорд (25,2%) және қазақтың ақ бас сиыры (10,0%) үлкен көрсеткіштерге
ие; ең кемі - абердин-ангус, обрак, галловейская, салерс, лимузин мен
шаролез тұқымы болып табылады.
A.B. Ланина (1973), A.M. Белоусов, М.И. Дымент (1986), Г.И. Бельков,
K.M. Джуламанов (1990) мен З.М. Айсанов (1991), Д.Л. Левантинның (1998)
ойышна етті ірі қара шаруашылығында генетикалық потенциалды жоғарылату
мәселесін таза қанды өсіру әдісімен шешеді және асыл тұқымды жануарларды
сатып алу асыл тұқымды мал шаруашылығы аумағы сияқты Ресейдің жетекші асыл
тұқымды репродукторында да жүргізіледі.
Асыл тұқымды жануарлардың көлемі және асыл тұқымды мал саны бойынша
жүзеге асырылуының материалының анализі асыл тұқымдық базасы жақсы дамыған
және бірінші кезекте асыл тұқыды заводтар сәтті құрастырылуынан етті мал
тобына асыл тұқымды төлдер қарқынды жіберіледі(Н.Г. Гамарник, 2001; Р.И.
Жожин, 2001; А. Ермилов, А. Волынцсв, 2004).
Етті ірі қара шаруашылығында етті өндіруді жоғарылату үшін жануарларды
қайтадан ұрпағы мен түрін құрастыру маңызға ие.
Осы салада Ресейдегі және табынның жалпы құрылымының ең кем дегенде
76%, асыл тұқымды табындағы – 84% - ды құрайтын герефорд тұқымы маңызды
рөлді атқарады(Н. Капустин, С. Третьяков, 2003).
Л.З. Мазуровский (1990), В. А. Солошенконың (2001) мәліметінше
зоотехниялық және технологиялық талаптардың дұрыс қадағалануы барысында
азықтандырудағы норма, малдың генетикалық потенциалының жоғары жүзеге асуы
бойынша герефордтың орташа тәуліктік өсімі 800-1000 г жетуі мүмкін.
Қазіргі уақытта герефорд тұқымын шаруашылық аумағында жүзеге асыру жеке
заводтық тұқым мен жануарлардың жоғары сапалы, кең ауқымдағы дене бітімді,
жоғары тірі салмақты, жергілікті жағдайға жақсы бейімделген туыстас
топтарын құру болып табылады. Бұндай жануарларды өсіру – герефорд тұқымының
ірі маштабтағы селекция бағдарламасын жүзеге асырудың негізі болып саналады
[2,3].
Етті бағыттағы ірі қара мал тұқымын таңдау әрқайсысының биологиялық
ерекшеліктері мен міндеттерімен көрінеді.
R.L. Blackwell (1962), A.B. Черекаев (2001) етті бағыттағы мал шыдамды,
күй талғамайтын, ауруға төзімді, әртүрлі табиғи климаттық жағдайларға
жақсы бейімделген, жақсы жайылады және семіртіледі, еттің және қалың тері
шикізатының жақсы шығымын береді. R. Wyatt (1987), В.И. Косилов (1995),
В.И. Косилов соавторлармен (1997), A.B. Ранделин (1997); A.M. Монастырев,
И.А. Бойко (2004); A.M. Монастырев, С.Г. Половниковтың (2006) зерттеулері
герефорд малы тұрақты тұқымқуалаушылыққа ие екендігін және шағылыстыру
кезінде басқа тұқымдардың ет өнімділігін жақсартатынын көрсетеді.
С .Я. Дудин (1967) етті мал төмен температураға шыдайды, сондықтан оны
жеңілдетілген түрдегі орында ұстауға болады. Ол табиғи жайылымдарды тиімді
қолданады. Етті тұқымды жануарлар күтімді талап етпеді,етті ірі қара
шаруашылығы еңбек қабілеттілігі аз сала болғандықтан, оларға қызмет
көрсету аз уақытты алады(С.С. Гуткин, 1975).
Кез келген мақсатты құрылған кәсіпорындардың негізгі көрсеткіші
экономикалық тиімділігі болып табылады. Ірі қара шаруашылығында ол
жануарлардың өнімділік деңгейімен, сондай – ақ оларды шағылыстыру мен
бордақылау кезіндегі материалдық шығынымен анықталады. Етті ірі қара
шаруашылығының тағайындалуы – сауда орнына жоғары сапалы, арзан етті қою.
Ет сапасы жоғарыда айтылғандай арнайы малдың биологиялық ерекшелігіне
қарай мамандандырылған. Өнімнің төмен өзіндік құны осы сала қатарындағы
технологиясында ресурстарды сақтаушы элементтермен тығыз байланысты.
Олар етті сиырларды саумаудан, төлдердің құрылымдық қалыптасуын сиыр
өзі жүзеге асырудан тұрады. Етті мал үшін қымбат сиыр қора керек емес.
Төлдердің бордақылануы ереже бойынша арзан бордақылау алаңдарында
жүргізіледі(Р. Суербаев, 2003).
Герефорд тұқымы XVIII ғасырдың екінші жартысында Герефорд графствасында
Англияның оңтүстік – батысында абориген малын ұзақ жолмен дамыту арқылы
шығарылған. Тұқымды құру бойынша жұмыстың басталуы мал заводшылары Вильяма
Голлиор, Джона Прайс, Томаса Джеффрис, ағайынды Томкинсов және тағы да
басқа (А.Г. Зелепухин, В.И. Левахин, 2000) есімдермен тығыз байланысты.
Азықтың өнімділік өтемділігін жоғарылату бағытындағы еттің өсімділігі
мен сапасының жақсартылуы мен асыл тұқымды жұмыстың қорытындысы бойынша бұл
тұқым жоғары өнімді мамандандырылған мал тұқымының бір түрі болып
саналады(У .П. Гарриус, 1975). Ол әлемдік кең таралуға ие болды. А.Г.
Зелепухин, В.И. Левахинның (2000) мәліметінше Ресейде герефордтың етті
бағыттағы мал тұқымдары арасында салыстырмалы салмағы 15% - ды құрайды
[4,5].
Біздің елімізге герефорд тұқымының малын 1928 жылдан бастап Англиядан,
Канададан, АҚШ, Уругвайдан әкелетін болды. Тұқым қара – қызыл түске ие;
басы, омырауы, құрсағы, аяғының төменгі бөлігі мен құйрығының ұшы ақ түсті
(А.Г. Данкверт, С.А. Данкверт, 2004).
Герефорд тұқымының заманауи тұқымы жерсінуімен, дене бітімінің
дөңгелектігімен, жеңіл сүйектерімен және бұлшық еттерінің жақсы жетілуімен
ерекшеленеді. Толық жастағы сиырдың тірі салағы 545-570 кг, бұқалар 800-
1000 кг, бұзаулар 185-250 кг құрайды.
Герефорд тұқымының бұқасы қарқынды бордақылау кезінде 18 айлық жасында
тірі салмағы 500-600 кг, сойыс шығымы 65% - ды құрайды. Орташа қарынды
шағылыстыру мен бордақылауда 450 кг және 58 - 62 % - ды құрайды.
Бордақыланған малдың ұшасының 80-85 % - ы еттен, 15-16 % - сүйектен тұрады.
Еті мәрмәрлі, нәзік, жақсы таға мдық және кулинариялық қасиетке ие. 1 кг
еттің калорийясы - 2800-2900 ккал (A.A. Кочетков, 2007).
Герефорд малының экстерьері етті жануарларға сай. Герефордтарда арқасы
жақсы қойылуымен және бұлшық еттенуімен ерекшеленеді. Қабырғасы дөңгелекше
келген, белі кең және ұзын, кеуде алқымы жақсы дамыған, алдыңғы аяғының
сызығына дейін түседі, сан еті жақсы дамыған, аяғы қысқа және мықты, тік
қойылған.
K.M. Джуламанов (2005) осының бәрі конституциясының мықты екенін
көрсетеді деп санайды. Герефордтың мінездемелік ерекшелігі – тұлғасының
түзу, тік сызықты болуы. Жүн жамылғысы қысқа, бірақ төмен температурада
әсіресе қыста ол қалың , қзын, терең бола бастайды.
Өндіруші бұқалардың темпераменті бойынша олар өте салмақты және
тілалғыш. Сондай – ақ олар салмақты мінезге ие, аналық сапасы жақсы
сақталған.
Сүттілік өнімділігі өз төлін азықтандыру үшін жеткілікті. Сиырлар
өзінің коңдылығын сақтайды. Ағылшын таза тұқымды герефордтық өндірушінің
тірі салмағы 900-1000 кг – ды құрайды, кейде одан да көп, ал ересек
сиырларда – орташа алғанда 600 кг, ал жоғары саны -700-750.
В. Еременко и А. Зелепухин (2007) ойынша герефордтардың ірі түрі
жайылымға және қысқы кезеңде қырмандағы азықтарға жақсы бейімделуімен
ғана емес, сондай – ақ маңызды технологиялық белгісі – тұқылдығымен
сипатталады. Тұқыл жануарлардың өсірілуі травматизм деңгейін төмендетеді
жәнежануарлардың қоңдылығын 18-20% - ға жоғарылатады.
Герефорд тұқымының асыл тұқымдық табыны жақсы көрінген етті формасымен
ерекшеленеді: жақсы дамыған бұлшық еттері бар дене тұрқы, шабыс буынына
жиі түспейтін үлкен сан еті, дамыған кеуде алқымымен мықты алдыңғы бөлігі,
демек, аталған экстерьер етті бағыттағы тұқымда мамандандырылған.
Сонымен қатар, Снэпп (1956), J. Н. Knox (1957), М.Л. Митин(1977), Г.
Миниш және Д. Фокс (1986), Г.П. Легошин мен басқа да (1994), Н.Г.
Гамарник, В.А. Солошенко соавторлармен бірге (2002), П.Т. Золотаревның
(2006) зерттеулерінде герефорд малы бір текті емес. Жануарлар ішінен нақты
екі ішкі тұқым түрлеріне бөлінеді: жоғары өсімділік және шағын.
Жануарлардың бірінші түрі аса үлкенірек, бордақылауда жоғары өсім береді,
азық құны жақсы өтеледі. Жануарлардың екінші түрі шағын, ірі емес, қысқа
аяқты. Олар шапшаң өсетіндігімен және таңғы бордақылауға қабілеттілігімен
ерекшеленеді, салыстырмалы үлкен емес тірі салмаққа ие [6,7,8].
Соңғы уақыттарда етті ірі қара шаруашылығында қажетті түрдің дене
бітімінің сырт келбеті тиісті өзгерген. Дене бітімінің қажетті түрі әрбір
тұқым үшін өзінің ерекшелігімен де әртүрлі болады.
Бірақ, дегенмен де, асыл тұқымдық жұмыстарда іріктеу мен сұрыптаудың
ортақ бағытын нақты дұрыс анықтап, селекциялық жұмыстың қандай тиісті
түріне тиесілі екенін орнату керек. A.B. Черекаев, И.А. Черекаева (1988)
өзінің зерттеулерінде етті малдарды сырт келбетіне қарап дене бітімі
бойынша екі түрге бөледі – жоғары өсімді және шағын.
Селекциялық жұмыс процесстерінде жеткілікті шындап келгенде ремонттық
бұқалардың жоғары тірі салмағы мен ірі өлшемінің сәйкестігіне көңіл
аударады. Р.И. Жожин менJI.3. Мазуровскийдің (2003) зерттеу мәліметі
бойынша 12 жастағы Инок бұқасына жүргізілген қатынастар орнатылған: тірі
салмағы 400 кг, сегізкөзінен ұзындығы - 124 см, 2 жаста тірі салмағы 680
кг, сегізкөзінен ұзындығы - 136см.
К.М.Жоламанов (2005) сегізкөзінің биіктігінің 1 см – ге ұзаруынан
жануардың тірі салмағы 7-10 кг – ға артатынын орнатты. Ғалым жануарлардың
сұрыптауын жүргізуді ұсынады – өндіруші бұқашықтардың ұрпағы тез өсімді
түріндегі дене бітімі импорттық және отандық селекцияда сегізкөз биіктігі
бойынша бұл да тірі салмақтың өсіміне әкеледі.
Қазіргі таңда жануарлардың ірі, гормональді түрлері шағын ұсақ түрге
қарағанда өсіруде кең таралған. Ірі типтегі бұқалар мен сиырлар бұзаулар
кезінде үлкен салмақты бұзауларды береді.
Қазақтың ақ бас сиыры мен абердин - ангусс тұқым түрінің өсуінің
анализінің сипатамасы азықтандырудың орташа деңгейінде 1,5-2 жасқа дейін
екі жануар түрінің де тірі салмағы іс жүзінде бірдей болады, бірақ үш
жастан кейін ірі типтегі сиырлар шағын бола бастайтынын көрсетті. Бұл шағын
түр өсудің қысқа кезеңімен сипатталатынын және құрылымы ерте аяқталатынын,
ал осы кезде ірі тип өсудің ұзақ кезеңімен сипатталатынын көрсетеді.
Жеткілікті азықтандыру жағдайларында ірі және ұсақ жануарлардың
генетикалық ерекшелігі ерте білінеді. Абердин – ангусс тұқымына жүргізілген
тәжірибеде бұқалар мен сиырлардан алынған бұқашықтар 18 айлығында орташа
тірі салмағын 440 кг, ал сиырлардан алынған бұқашықтар мен ұсақ типтегі
бұқалар - 418 кг- ға жеткізді[9,10].
Абердин – ангусс пен Париждік коммунды жұптастыру кезінде бұқа мен
сиырды іріктеудің тиімді қолданылуы ұсақ бұаны ірі сиырмен жұптастырғанда
ұрғашы төлінің массасы 43,2 кг немесе 10 % құрады және осы кезде ұсақ
бұаны ірі сиырды іріктеу ұрпағының тірі салмағының түсуіне әкелді. Ірі
бұқа мен ірі сиырдан элита-рекорд класына тиесілі ұрпақалынды және элита 68
% - ды, ал ірі бұқа мен ұсақ сиырдан 62% құрады.
Демек, герефорд тұқымымен жүргізілген селекциялық – асыл тұқымдық
жұмыстың негізгі бағыты малдың жоғары өсімді тұқымын өндіру болып табылуы
керек [11].
1.2 Ірі қара малдың жекелей дамуының негізгі заңдылықтары
Жануарлардың дамуы жұмыртқалықтың орнауынан және зиготаның пайда
болуынан кейін басталатыны белгілі. Ол өз алдына өсудің күрделі
процесстерін және өмірдің әртүрлі кезеңдерінде клетканың мен ұлпаның
дифференциасын қосады.
Дамушы ағза дене массасының шектен тыс және жасырын мөлшерінің
өзгеруіне, пішін құрылу процессімен тығыз байланысты ішкі ортаның
ассимиляциясының есебінен сапалық өзгеріске әкеледі. Осыған орай жаңадан
құрылған бөліктердің арасында байланыс орнатылады, өз кезегінде алдағы
уақыттағы дене құрылымы процессі анықталады.
Даму мен өсудің әртүрлі сұрақтарына жіберілген жұмыстар әлі аз болып
табылады. Өсуді өлшеу үшін міндетті түрде жануардың салмағын сақтап қалуды
дұрыс деген ғалымдар пікірі айтылды, бірақта тәжірибе жануарлардың даму
мүмкіндігін және дене салмағының жоғарыламайтынын да көрсетеді.
Өсу мен даму – бұл екі бір – бірімен тығыз байланысқан ұғым. Өсуден
дене массасы ,оның көлемі, ағзадағы активті ақуызды заттар жоғарылайды.
Өсу мен даму тұқымқуалаушылықтың және сыртқы орта әсерінен алға
жылжиды. Әрбір ағза өзінің ата – тегінен белгілі бір даму қабілеттілігін
қабылдау арқылы дамиды және сыртқы әрекетке бейімделуіне қабілеттенеді(Р.З.
Вахитова, Д.К. Найманов, Т.Т. Тулеубаев, 2005).
Жануарлардың жоғарғы өсуі дамумен тығыз байланысты, демек бірінші
кезекте онтогенез сияқты дифференциациямен де тығыз байланысты. Онтогенез
өсуді (клетканың бөлінуі жолымен ағза массасының жоғарылауы және
клеткааралық заттардың ұлғаюы) және дифференциациян ( күрделену, сапалы
жаңаның пайда болуы) білдіреді.
Өсу процессі өзіне өмірлік құрылудан бастап өлімге дейінгі сандық және
сапалық өзгерісті ажырамас және бір ізді цепті білдіреді. В.Н. Никитин
(1962), К.Б. Свечин (1976) айтуынша осы өзгерістердің сипаттамасы
тұқымқуалаушылықпен анықталады [12,13].
Өсу процесі салмақты қосумен, бөліктердің өзара қарым – қатынасы
өзгереді және жаңа сапаның, өсуші жануардың мінезінің өзгеруінің факторы
болып табылады.
Өсу онтогенезде сапалық өзгерістің сандық өзгерісін көрсетеді. Е.А.
Новиковтың (1971) ойы бойынша салмақтың мен жасушаның , ұлпаның, ағзалар
мен дененің зат алмасуыдың үлкеюінен көрінетінін айтқан. Өмірінің
белгілі кезеңінде, физиологиялық процесспен байланыста, сондай – ақ сыртқы
ортаның қолайсыз әсер етуі жеке ағзаның және ұлпаның кішіреюінен
бақыланады немесе барлық ағза бүтіндей қаралады.
Биологиялық түсінікте өсуді жалпы жасуша, ұлпа, ағза көлемнің ұлғаюы
ретінде тірі салмақтың негізгі өзгерісіне қарай анықтауды айтады.
Жүйелік өлшеу жолымен жеткілікті түрде жануарлардың дене массасын әрбір
сәтте дәл анықтауға болады, сондай – ақ оның кез келген уақыттағы өсімін де
қарауға болады. Н.Г. Фенченко (1976, 1991) бұл көрсеткіштер жануарлардың
еттілік сапасының зерттегенде үлкен маңызға ие деп санайды. И.И.
Шмальгаузен (1964) жануарлардың жас аралық тірі салмағының өзгеруі белгілі
мақсатта төлдің еттілік сапасының құрылуында айтылатынын көрсетеді.
Е.А. Новикованың (1971) анықтауы бойынша онтогенезде организмнің
сапалық өзгеруі клетканың, ұлпаның мамандануымен, сондай – ақ құрылым
кезінде құрылымның жеңілденуімен байланысты. Сондықтан онтогенез өзіне өсу
мен дифференцировканы қосады [14].
Зерттеудің қорытындысы бойынша организмнің дамуының көптеген жануарлар
ағзасына әсер ететін заңнамалары ашылды. Бірақ та осы күрделі өмірлік
дамудың барлық жағынан әли де ашылмаған қырлары бар.
Ғылыми ой мен зерттеу техникасы жанданады, жаңа қырлары және жаңа
мүмкіндіктер, жануарлардың дамуының өте терең танылуы ашылады, демек жаңа
құрылымдар туындайды.
Биологиялық заңнамаларды зерттеу жалпы тануда, теориялық жағынан өте
үлкен маңызға ие. Ауыл шаруашылық малдарының дамуын тану екі аспектісіне
қызығушылық туғызады: біріншіден, дамуды басқару жануар тұқымын шығаруға
мүмкіндік беретін асыл тұқымдық жұмыста, екіншіден, қолданушы мал
шаруашылығында тез әрі экономикалық рационналды түрде өнімділік малдарын
шағылыстыру. В.В. Веселовского (1971), С.С. Гуткина (1983), К.О. Алекперова
(1990), М.Р. Бе1апс1, 8. Ыеитап (1991), Е.А. Ажмулдинова (2000), А.
Айтпаева (2004).
Жануарлар организміне барлық керекті материалдар , соның ішінде оның ең
қажеттісі – қозғалыс. Барлық материя сияқты организм ешқашан тыныштықта
болмайды, керісінше, ол әрдайым өзгереді, өседі.
Дамудың бағыты және оның қарқыны организмнің ішкі табиғатымен ғана
емес, сонымен қатар аталған жағдайларға байланысты айқындалады.
Зат алмасудың сипаттамасы организм ерекшелігіне байланысты, зат
алмасудың ерекшелігіне де тиесілі болады.
Неғұрлым зат алмасу процессі қарқынды жүрсе соғұрлым ағзаның
өзгергіштікке икемді болатынын бекітті. Алмасудың қарқындылығы малдың
жасына, даму кезеңіне байланысты, ол жас малдарда жоғары және олар
өзгергіштікке аса бейімді. Малдың дамуы үшін белгілі жағдайлар жасай отырып
олрадың дамуын сол немесе басқа жаққа бағыттауға болады. Бірақ бұл
өзгергіштік шектеусіз, ол тұқымқуалаушылыққа байланысты.
Тұқымқуалаушылығы бойынша бірдей ағзалар әр түрлі тіршілік ету
жағдайларында әр түрлі дамиды. Сол себепті бір табында бір жүйе арқылы
өсіруде де малдардың дамуының бірдей нәтижелерінің болмауы сияқты барлық
тұқымдар мен түрлер үшін малды өсірудің бір әдісі болуы мүмкін емес
[15,16].
Егер ауыл шаруашылық жануарларын дамытуды үйрену бойынша алғашқы
жұмыстар тек сыртқы бақылаумен шектелді және дамудың көрсеткіші ретінде тек
жануар салмағының өсімін ескерді немесе жақсы жағдайда кейбір органдардың
морфологиясына тиді, мысалы, П.А. Кулешовтың(1947) асыл тұқымды мал
шаруашылығы бойынша теориялық жұмыстар немесе Н.П. Чирвинскимен (1949)
өткізілген қаңқа дамуын оқу, ал қазіргі уақытта физиологиялық, биохимиялық
және гистологиялық әдістемеліктерді қолдану арқылы зерттеудің терең
әдістерін қолдана бастады және өсімді рентгеноскопиямен бақылау,
таңбаланған атомдармен және басқа. Әлбетте, бұл жануарлардың дамуы туралы
біздің білімімізді кеңейтуге мүмкіндік жасайды және бұл процессті
басқарудың рационалды әдістерін өңдеу.
Жануардың барлық қасиеттері, оның денесінің морфологиялық құрылымы және
физиологиялық функциялар, демек, денсаулығы және өнімділігі жеке даму
процессінде іске асады және тұқымқуалаушылықпен және орта жағдайларымен
ескертіледі.
Бірдей тұқым қуалаушылық кезінде, бірақ өсірудің және қолданудың әр
түрлі жағдайларында өнімділігі бойынша әр түрлі жануарлар қалыптасады.
Туғанынан бастап өмір бойы кәрілікке және табиғи өліміне дейін созылатын,
жеке даму немесе онтогенез деп аталатын процесс сандық және сапалық
өзгергіштіктің үзілмейтін және кезекті шыншыр көрсетілді.
Барлық тірі ағзаның тіршілік етуі ең алдымен жасуша затының үзілмейтін
ыдырауды (диссимиляции) және олардың қайта қалыптасуынан(ассимиляции)
тұратын зат алмасудың болуымен сипатталады.
Жасушалық заттың бұзылуы нәтижесінде механикалық қимылға, жылудың
қалыптасуына және басқа тіршілік функциясына баратын энергия бөлінеді.
Қоршаған ортадан алынатын қоректік заттарды қолданып жүзеге асатын жасуша
затының ыдырауы оның толықтырылуысыз ұзаққа созыла алмайды [17].
В. И. Кремянский (1965) өсу процессін оқи отырып диссимиляция
нәтижесінде мүмкін деген барлық активаторлар пайда болады, ассимиляция үшін
қажет коэнзимдар және энзимдар босатылады, ассимиляция үшін қолайлы
қышқылды – қалпына келтірілетін потенциал және физико – химиялық жағдай
жасалады деп бекітті. Ассимиляция тірі заттың тепе-теңдік қалпын
бұзатындықтан, ол диссимиляция процессінің жағдайымен ғана іске аса алады.
Тіршілік процессінде бірде бір жасуша барлық уақыт бойы тұрақты болып
қалмайды. Оның заты үзілмей бұзылады және қалпына келтірілуде немесе барлық
жасуша толығымен бұзылады және оның орнында жаңасы қалыптасады, осылайша
ұлпаның немесе органның жаңаруы жүреді.
Ағза өмірінде метаболикалық процесс және демек даму мүлдем тоқтайтын
сәт жоқ. Ол күшейе немесе әлсіздене алады, синтездің ыдыраудан басым болуы
немесе керісінше, бірақ тірі материяның қозғалысы оның негізгі және жалпы
формасында бір сәтке де тоқтамайды. Бұл даму маңызының бастысының бірін
құрайды.
Мұндай түсінікте ағзаның дамуы үзілмейді. Алмасу процессінің қалпына
келу функциясынан шығатын тірі заттың бұл ерекшелігін үзілмейтін даму заңы
ретінде тұжырымдауға болады.
Ағзаның даму процесстері жастық ерекшеліктерге ие. Жас ағзаларда жаңа
жасушалардың қалыптасуы олардың бұзылу процессінде басым, осымен бірге
жасушалардың және ұлпалардың дифференциация процессі аса қарқынды жүреді.
М.М. Дагаев (1984) малдардың өсімталдығы ауыл шаруашылық өндіріс үшін
маңызды сұрақ екенін бекітеді. Бұл кезеңді малдың қалаулы түрін шығару
барысында ескеру қажет.
Ауыл шаруашылық малдарының өсімталдығын бақылау негізінде олардың
біреулері тез өсетін, басқалары кеш өсетін, яғни бірдей жағдайда максималды
өсімі және толық жетілуі әр түрлі уақытта болатыны бекітілді.
Әр түрлі жануарларда туғанынан кейінгі төлдің салмағының өзгеруі жалпы
заңдылықа ие, дененің абсолютті массасының өсуінен тұратын, алғашында баяу
жүретін, тез көтерілумен алмасатын, содан кейін белгілі жасқа жеткенде әр
түрлі жануарлар үшін тән баяулайды және дене массасы ұзақ уақыт тұрақты
болып сақталады, тек кәрілікпен оның баяу төмендеуі басталады.
С.И. Назаренко, А.Б. Бертазин (1996), Б.Х. Галлиев, В.Г. Тазетдинов
(2003) айтуынша азықтың жетіспеуі және басқа сыртқы жағдайдың нашарлауы
өсуді тоқтатудың себебі болуы мүмкін. Өсім жылдамдығы әр жануар түріне
белгіленген. Азықты сіңіру қабілеті, сонымен қатар қосылған салмақтың өсуі
жасына қарай төмендейді [18,19].
Жас малдарда уақыт бірлігінде өсім маңызды шаруашылық көрсеткіші
болғандықтан, демек бұл сұрақ әбден толық зерттелген. Тәжірибелік мал
шаруашылығы үшін білу керек, қандай жаста жас мал аса қарқынды өседі, және
олардың аса арзан азықтандыруымен кезеңдегі өсімінжоғарылатудың қандай
мүмкіндіктері барын, мысалы, жайылымда немесе дөрекі және шырынды азықты
қолдану.
Шаруашылықтағы тәжірибелік бақылаулармен және арнайы тәжірибе орнатумен
ірі қара малда азықтандырудың және ұстаудың жақсы жағдайында максималды
өсімді 4-6-дан 15-18 айлығында алады.
Ірі қара малда жасына байланысты дене бітімінің өзгеруін зерттеген Б.
В. Фандеев (1963) өмірінің әр түрлі кезеңінде бөлек дене бөліктерінің өсуі
біртекті еместігін анықтады. Оның ойынша эмбрионалды кезеңінде аяқ қол
сүйектері аса тез өседі, сол себепті үлкен малмен салыстырғанда жаңа
туылған төлдер сәйкесінше аса биік сирақты, қысқа және тар денелі, қысқа
және кең басты.
Постэмбрионалды кезеңдегі малдың өсуінде оларда сирағының ұзындығы
салыстырмалы аз өседі, көп жағдайда денесінің көлемдері ұзынына және еніне
қарай өзгереді. Бөлек дене бөліктерінің әр түрлі жылдамдықпен өсуі
нәтижесінде малдың дене бітімінің түрі жасына қарай өзгереді. Малдың денесі
қысқа аяқтарына қарағанда аса созылған болады, бір уақытта басының көлемі
де өзгереді.
Еркектер мен ұрғашылардың дамуында кейбір өзгерістер бар, олардың
генетикалық және физиологиялық ерекшеліктеріне келісілген (А.Н. Carter,
1973). Бұл ірі қара малдың өсуінде анық байқалады.
Аталық және аналық жынысты малдардың өсу жылдамдығы және көлемі
еркектер мен ұрғашылар арасында генетикалық айырмашылық сияқты, және де
жыныс гормондарының әсерімен келісіледі.
Туғанында бұқашықтар қашарларға қарағанда ауырырақ. Бұл уақытта жыныс
бездерінің функциясы маңызды емес. Сәйкесінше, ірі қара малда эмбрионалды
кезеңде өсуге генетикалық факторлар басты әсер етеді, малдың жынысын
келісілетін және жыныс бездерінің қызметі (JLM. Бугрим, 1993).
С.С. Kaltenbach, J.N. Wiltbank (1962), В.Ю. Хайнацкого (1986), S.
Newman, М. Р. Deland (1991), Д.К. Найманова, Т.К. Илеуова (1996), Д.К.
Найманова, А.Б. Испергенова, С.И. Назаренко (1989) зерттеулері малдың
жынысы дене ұлпасының өсуіне де әсер ететіні, сәйкесінше, сонымен қатар ұша
құрамына және салмақ компоненттерінің орналасуына да әсер ететіні
дәлелденді.
Т. Massey (1989) ойынша жыныстың әсері бұлшықет арқылы дене құрамына
терең таңба салады. Олардың салмағы бойынша бұлшық еттердің орналасуына
сәйкес жыныстық айырмашылық малдың өсуі бойынша аса анық болады.
Сол себепті қашарлар және пішілген бұқашықтардың көрсеткіштері
ерекшеленеді, ал бұқаларда үлкен деңгейде денесінің алдыңғы бөлігінің
бұлшықеттері өседі, артқысына қарағанда (ұшаның алдыңғы бөлігі көбінесе
бірнеше төмен бағаланады). Бірақ егер бұқалардың аса тез өсуіне, азықты
тиімді пайдалану, кеш семіру қабілеттілігін назарға алса, сонымен қатар
ұшаның майсыз үлкен салмағын, онда ұшада бұлшық еттің орналасуы шешуші
маңызға ие болмайды.
Бірдей қоңдылықты бұқалар қашарлармен немесе пішілген бұқалармен
салыстырғанда аса жоғары бұлшықетті сүйекке ие, себебі бұқалардан аса ауыр
ұша алады, және, сәйкесінше, олар қашарларға қарағанда бұлшық еттері тез
өседі.
Ағзаның даму процессінде оның туғанынан кәрілігіне дейін зат алмасудың
сипаты, оның қарқындылығы және бағыты өзгереді, бұл органдар мен ұлпалардың
химиялық құрамының өзгеруіне алып келеді, ал сәйкесінше, және де ағзаның
биологиялық реакциясы [20].
В.И. Федорова (1973) мәліметтері бойынша мал денесінде белоктік азоттың
көлемі өзінің максимумын үлкен жасында жетеді. Бұл ағзаның барлығына әсер
етеді, және де оның бөлек органдарына. Үлкен малдарда белок құрамы денеде
азаяды.
Д. Л. Левантин (1966) ірі қара мал симментал тұқымының ет және май
өлшемінің құрамын талдай отыра жасына қарай онда су және протеин мөлшерінің
төмендеуін, бірақ минералдық заттар мен май көбейетінін тапты.
К. Б. Свечин (1967) мал ұлпаларында судың және күлдің құрамын зерттей
жасына қарай су құрамының төмендейтінін, ал күлдің көбейетіндігін
анықтаған, бірақ барлық ұлпаларда емес – бүйректе ол тұрақты деңгейде
сақталады және тек сүйектерде жоғарылайды. Органикалық қосылыстардың жалпы
мөлшері барлық органдарда өседі.
А. А. Малигонов (1971) әр түрлі жастағы ірі қара малдың денесінің
химиялық құрамын зерттей құрғақ заттың көлемі жасына қарай көбейетінін
белгіледі, барлық органдарда бірдей көлемде емес.
Онтогенездің әр деңгейінде ағзада зат алмасу сипаты өз ерекшеліктеріне
ие және оның тіршілік ету жағдайымен қатар дарақтың даму деңгейіне
байланысты. Бұл жағдай организмде жүретін органдар мен процесстер
арасындағы ішкі байланысқа әсер етеді.
Ағзада бір уақытта жасушаның дербестеуімен бірге координация,
интеграция процесстері, оның бөлек бөліктерінің арасында байланыс құрау
жүреді (J.M. Hemer, 1954).
Бөлек бөліктерінің және функцияның қарым - қатынасы немесе
корреляциясы, даму процессінде қалыптасатын, ағзаны толық жүйелі сақтайды,
ал механикалық емес қосылыстарға бөлек жеке органдар.
Ағзаның тіршілік етуі оның барлық органдарының үйлесімді байланысының
бар болғанға дейін ғана мүмкін, оның бұзылуы функцияның бұзылуына, малдың
өліміне алып келеді.
Малдың бөлек органдары қабылдайтын сыртқы әсерлер оның басқа
бөліктермен немесе органдармен байланысатын өзгергіштікке алып келеді, және
бұндай жолмен ағзаның толық өзгеруі болады.
Бөлек органдардың байланысы өз арасында ежелгі табиғат танушылармен
белгіленген. Аристотель (384-323 б.з.б.) табиғат басқадан алған бөлікті
басқаға береді деп санаған. Бұндай алғашқы түрде сәйкестік заңы немесе
корреляция, даму түсіндірілді, кейіннен оның ашылуы Ж. Кювьеге жазылды,
кешірек - Ч. Дарвинға.
Ж. Кювье корреляция даму заңын аса толық қалыптастырды. Оның ойынша, әр
тіршілік иесінің әр түрлі бөліктері байланысты болуы керек, толық өз өзінде
осы ағзаның тіршілік ету мүмкіншілігін жасау үшін, бірақ сыртқы ортамен
қатынаста да.
Малдың барлық органдары бөліктері бір - бірімен байланысты бір жүйе
құрайды, басқаға қатысы бойынша жалғыз әрекет етеді және қарсы тұрады.
Қалған барлық бөліктерде сәйкесінше өзгергіштік тудырмас үшін онсыз бір
бөлікте ешқандай өзгергіштік болуы мүмкін емес.
Ч. Дарвин (1941) органдардың дамуының және қызметінің қарым – қатынасын
корреляция заңы деп атады. Ол бір органның дамуы немесе функциясы басқаның
дамуына немесе функциясына әсер етпеуі мүмкін емес деді.
Ұлпалармен және органдардың арасындағы қарым – қатынас ағзаның
қалыптасуымен бір уақытта пайда болады және өмір бойы сақталады. Әр түрлі
ұлпалардың барлық жасушалары бір – бірмен толық үйлесімді әр түрлі
процесстерге қатысады.
J.L. Lush (1942) ойынша органдардың байланысының болуы, ауыстырылатын
функциялар, ағзаның корреляциялық дамуы қажетті қасиет ретінде түрдің даму
процессінде пайда болды, тіршілік етуге бәсекелестікке және өмірдің
жағдайларына бейімделу функциялары сияқты түрді сақтауды қамтамасыз ететін.
Сонымен бірге қоршаған орта жағдайының өзгеруі ағза ішіндегі қалыптасқан
байланысты бұзуы мүмкін және жаңа байланыстың қалыптасуына алып келуі
мүмкін.
Дамудағы корреляциялық ортаға бейімделу қажеттілігінен шығады, бөлек
органның немесе функцияның емес, ал барлық ағзаның. Корреляция ағзаның жеке
дамуында оның толықтығын сипаттайды. Сәйкесінше, дамуда корреляцияны
дамудың негізгі заңдарының бірі деп санау керек.
Жоғарыда айтылғанды есепке ала отырып малдың жеке даму заңдылықтарын
зерттеу онтогенездің белгілі деңгейінде малдың дамуын және өсуін басқаруға
мүмкіндік ашады деген шешім шығаруға болады [21,22,23].
1.3 Қазақстанда Абердин-ангус тұқымын дамуы
Абердин ангус тұқымының асыл тұқымды малдары ІҚМ етінің экспорттық
әлеуетін дамыту бағдарламасы шеңберінде ҚазАгро ұлттық холдингтің еншілес
компаниясы - ҚазАгроҚаржы АҚ арқылы 2011 жылы Солтүстік Дакотадан (АҚШ)
әкелінген болатын. 440 артық етті мал Ақмола облысы Целиноград ауданының
Шалқар ауылындағы (Астана қаласынан 70 км жерде) асыл тұқымды репродуктор
фермасына орналастырылған. Шетелдік мал бейімделу кезеңінен ойдағыдай өтіп,
осы жылдың көктемінде Шалқар репродукторы алғашқы төлдерін де алды.
Бүгінгі таңда фермада элиталы Абердин-ангус тұқымының 175 бұзауы бар.
Шалқар шаруашылығының директоры Дулат Қамзибаевтың айтуынша, таяуда
тағы да 175 бұзаудың туылуы жоспарланып отыр. Шаруашылықтың есебі бойынша,
ІҚМ саны 2014 жылы екі есе өсуге тиісті. Бүкіл малды шаруашылыққа
орналастыру үшін, ендігі 800 бас малға арналған 4 сиыр қора салынып та
қойған. Өндірісті ұлғайту шеңберінде мал бордақылау алаңының
Біздің облыс 2016 жылға қарай 16 мың тонна ет экспорттауды жоспарлап
отыр. Бұл - республика бойынша экспорт көлемінің 25 пайызы деген сөз.
Шетелге жіберілетін өнімнің 4 мың тоннасы - ірі қара малының еті, 9 мың
тоннасы - шошқа еті, қалғаны - қой, құс еті.
Облыс бойынша ет өндірісін дамытуда Алға ауданының үлесі зор. Мұнда
сиыр, шошқа, құс еттері өндіріледі. Аталған аудандағы Парижская коммуна
ЖШС былтырдан бастап шошқа етін экспорттап жатыр. Жоспар мен жоба жүзеге
асса, еліміз бойынша шетелге шығарылатын 60 мың тонна еттің 9 мың тоннасын
бір ғана Алға ауданының бір ғана мал кешенінің өзі экспорттайды. Экспорттың
түпкі мөлшері - 16 мың тонна. Елбасы жүктеген міндетті орындауға біздің
облыс айтарлықтай үлес қосады. Біздің өңір 2016 жылға қарай 16 мың тонна ет
экспорттауды жоспарлап отыр. Бұл республика бойынша экспорт көлемінің 25
пайызына тең.
Ел Үкіметі 2011-2015 жылдарға арналған Ірі қара мал етінің экспорттық
әлеуетін дамыту бағдарламасын бекіткені белгілі. Онда шетелдік
селекцияның жоғарғы өнімді ірі қара малының импортымен ет бағытындағы
репродуктор-шаруашылықтар желісін құру жөнінде әр облысқа нақты тапсырмалар
берілді. Соған сәйкес, біздің облыс 5 300 асыл тұқымды мал әкелуі тиіс.
Биылғы жоспар бойынша 1000 басқа арналған репродуктор-шаруашылығын
құруымыз керек-тін. Алға ауданындағы АкТеп шаруа қожалығы бұл міндетті
артығымен орындады десек те болады. Өйткені бұл серіктестік 1500 асыл
тұқымды ірі қара мал әкелу жөнінде Канадамен келісімшарт жасасып та қойды.
АкТеп серіктестігіне тамыз айында абердин-ангус тұқымды сиырлар
әкелінеді. Бұл үшін ҚазАгро ұлттық холдингі 12 жылға несие беріп отыр.
Бастапқы 2 жылда несие төленбейді. Үшінші жылдан бастап 6 пайыз
үстемеақымен қарыз қайтарылуы керек. Бұл - шаруаларды қолдауда мемлекет
тарапынан жасалып жатқан үлкен көмек, зор мүмкіндік[14,15,16].
Бес жылдық бағдарлама бойынша орындалуы тиіс жұмыстың бірі -
бордақылау алаңдарын құру. Соған байланысты біздің өңірде 10 мың басқа
арналған бордақылау алаңдары ашылуы тиіс. Биыл 2 мың басқа арналған
бордақылау алаңын ашу тапсырылған болатын (Бордақылау алаңы құрылысына
ҚазАгроҚаржы АҚ арқылы 9,5 жылға несие беріледі). АкТеп шаруа
қожалығы бұл жоспарды да артығымен орындапты. Аталған серіктестік өз
қаржысына 3 мың басқа арналған мал бордақылау алаңын салды. Қазірдің өзінде
онда 1500 мал бар. Бағдарламада репродукторлық шаруашылықтар мен шаруа
қожалықтары бордақылау алаңдарын малмен қамтамасыз етуі керектігі
көрсетілген. Былтыр күзде Сыбаға бағдарламасы бойынша 47 шаруа қожалығы
2500 ірі қара алған болатын. Олардың еркек төлдері биылдан бастап АкТепке
өткізіледі. Сонда бордақыланады.
Бағдарламаға сәйкес, біздің өңірдегі шағын және орта шаруашылықтарға
15,5 мың бас берілуі керек. Былтыр несиеге 2390 мал беру міндеттелген еді.
Жоспар артығымен орындалды: шаруа қожалықтары 2570 мал алды[17].
Бес жылға жоспарланған бағдарламаны жүзеге асыру үшін елімізге
шетелден барлығы 72 мың герефорд және ангус тұқымдас сиыр әкелінуі
жоспарлануда. Өйткені, абердин-ангус тұқымы - әлем бойынша ең көп тараған
сиыр тұқымдары. Қыстың қатты суығы мен жаздың аптап ыстығына шыдамды.
Жайылым талғамайды. Қазақстанның жер бетіне орналасу бедері Канадамен
бірдей ендікте, бірдей бойлықта жатыр. Екі елдің климаттық жағдайлары да
өте ұқсас. Шөп құрамының құнарлылығы да Қазақстанмен бірдей. Сондықтан
Канададан әкелінген малдар еліміздің жеріне тез бейімделеді.
Абердин-ангус сиыры - сиырдың етті тұқымы. 1917 жылы Шотландияда
жергілікті сиырды қолдан сұрыптау нәтижесінде алынды. Елімізге 1932 жылы
Англиядан әкелінді. Ангус сиыры тез өседі. 210 күнде салмағы 250 келіден
кем түспейтін жас төл алуға болады. Аталған тұқымның төлі тәулігіне орташа
алғанда 800 грамм салмақ қосады.
Сиырлардың тірі салмағы 500-550 килограмм, бұқалар - 750-950
килограмм. Жаңа туған төлдің салмағы - 18-28 килограмм. Күтімі жақсы
болса, күн сайын шамамен 1200-1500 грамға дейін салмақ қосады.
Ет өндірісін арттыру үшін мал азығы сапалы, құнарлы болуы керек.
Сондықтан жоңышқа, соя, жүгері, рапс және тағы басқа дақылдарды араластырып
беретін құрама жем болуы тиіс. Құрама жем дайындайтын жоңышқа, соя,
жүгері, рапс өсімдіктері суармалы жерде ғана өседі. Сол себепті суармалы
жердің көлемін кеңейту керек. Қазір бұл мақсатта да бірсыпыра жұмыстар
қолға алынып жатыр. Ақуызы мол азықтарды дайындау жоспарлануда. Осыған
байланысты, осы шаруашылықтарға жоңышқа, еркекшөп, жүгері, майлы дақылдарды
көбірек өсіру туралы тапсырма қолға алынуда[18].
Малдың қоңды болуы азыққа байланысты. Мал азығының құнарлылығын
арттыру үшін құрама жем өндірісін дамыту керек. Бұл жөнінде Мұхтар
Сабырұлы былай дейді:
Жер ресурстарын басқару агенттігінің мәліметтеріне сүйенсек, елімізде
2010 жылы 1991 жылмен салыстырғанда суармалы жерлер көлемі 298 мың гектарға
азайған. 575 мың гектар суармалы жер ауыл шаруашылығы айналымынан шығып
қалған. Ал пайдаланылып жатқан суармалы жерлердің көбісінің су және
кәріздік жүйелері лас және тазартылмайды. Соның салдарынан малдарды
азықтандыратын өнімдердің өсімдері төмен.
Н. Назарбаев Жолдауында соынмен қатар, қосымша қой шаруашылығын,
сондай-ақ шалғайдағы жайылымдық мал шаруашылығын дамыту жөніндегі
бағдарламаларды жасауды тапсырды. Ауыл шаруашылығы министрлігі қосымша ет
өндірісін ілгерілету үшін етті қой шаруашылығын дамыту бағдарламасы бойынша
жобаның тұжырымдамасын жасады. 2012-2022 жылдарға арналған бұл құжат
жобасы биыл бекітіліп, бұл бағытта ауқымды шаруалар басталады. Мемлекет
басшысының тапсырмасын орындауға біздің облыс та елеулі үлес қосуды
жоспарлап отыр.
Қазақстан Республикасының елбасы тапсырмасын орындауда алғалықтар
белсенді жұмыс жасап жатыр. Оған қоса, сиыр, құс және шошқа етінің өндірісі
молайтылуда. Сондықтан ет экспортын дамытуда аудандардың үлесі зор болады.
Қазақстан Көшбасшысы халыққа Жолдауында еліміздің агроөнеркәсіптік
кешен алдына 2016 жылы шетелге шығарылатын ет экспортын 60 мың тоннаға
жеткізу жөнінде нақты міндет қойғаны мәлім. Елбасы республикада тексіз, аз
өнім беретін малдың басын қысқартатын кез жеткендігін, енді асыл тұқымды
мал өсірумен айналысу қажеттігін баса айтқан[19].
Ауыл шаруашылығы министрлігінің дерегінше, әзірге қазақ даласында
жайылып жүрген түліктің 82 пайызы - дәл осы тексіз, аз өнім беретін мал
болып табылатын көрінеді. Алайда бұл үлес-салмақ үлкен қарқынмен өзгеруде.
Қазақстан Республикасы елбасының мал шаруашылығын өркендетуге
бағытталған бастамасын іске асыру мақсатында ҚазАгро холдингі Ірі қара
мал етінің экспорттық әлеуетін дамыту жобасын әзірлеген. Осы жобаны жүзеге
асыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Етті мал шаруашылығының даму қиындықтары мен оларды шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1.1 Ірі қара малдың жекелей дамуының негізгі
заңдылықтары ... ... ... ... 9
1.1.2 Қазақстанда Абердин-ангус тұқымын
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... 16
2 Тәжірибелік
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..21
2.1 Кайрак ЖШС кәсіпорнының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2.1 Зерттеу
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .28
2.2.2 Зерттеу
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...31
2.2.3 Абердин ангусс тұқымының әр түрлі аталық ізіне жататын
бұқашықтардың өсіп – дамуы мен дене бітімінің
индекстері ... ... ...31
3 Экономикалық
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...39
4 Қоршаған ортаны және еңбекті
қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..43
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 45
Кіріспе
Қазіргі кезде Қазақстанда мал шаруашылығын дамытуға аса көніл бөлініп
мемлекеттік қолдау көлемдері артып келеді. Соның ішінде, малдардың гендік
қорын жақсарту жұмыстары жүргізілуде. Бұл жұмыстардан Солтүстік Қазақстан
облысы қатардан қалмай келеді.
Қазіргі кезде Қазақстанда елбасымыздың алға қойған тапсырмаларына
сәйкес КазАгроФинанс АҚ Ірі қара малы етінің экспорттық потенциялын
дамыту бағдарламасы бойынша мал шаруашылығың деңгейін жоғарлату үшін шет
мемлекеттерден асыл тұқымды малдар әкелінуде. Бұл жұмыс аз уақыт ішінде мал
шаруашылығын асылдандыруға әкеліп соғады, бірақ осы кезге дейін әкелінген
малдардың адаптациялық ерекшеліктері толықтай зерттелмеген. Осыған
байланысты, шетелден әкелінген малдарының адаптациялық қасиеттерінің
өнімділік сапалықтарына тигізетін әсерін зерттеу болып табылады.
Ірі қара шаруашылығы - мал шаруашылығындағы ең маңызды сала,
біріншіден- халқымызды ең жоғары сапалы тағамдармен қамтамасыз етеді,
екіншіден, жеңіл өнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз етеді, әрі бұл сала
маңызды органикалық тыңайтқыштарды да өндіреді.
Отанымыздың азық-түлікпен ( ет, сүт, сүт тағамдарымен) қамтамасыз ету
үшін ірі қара шаруашылығының маңызы өте зор, себебі сүт өнімі оның 99
пайызын, ал ірі қара еті 40-45 пайызға дейінгі деңгейін құрайды.
Ірі қара шаруашылығының нәтижелі дамытудың ерекше жолы, бұл саланы
толығымен қарқынды технологияға көшіру, әрі әр табынның сапасын жақсарту,
сұрыптау және жұп таңдау тәсілдерін молынан қолдану, мал азығын молайту,
мал азығының сапасын Қайрак ЖШС шарттарында өсірілетін абердин ангусс
тұқымының әр түрлі аталық іздеріне жататын бұқашықтардың өсіп дамуын
зерттеу.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерқойылды:
- Қайрак ЖШС-да өсірілетін 8, 12, 15 айлық бұқашықтардың өсіп-дамуын
зерттеу;
- бұқашықтардың күтіп-бағу және азықтандыру жағдайларына мінездеме
беру;
- абердин ангусс тұқымының әр түрлі аталық іздеріне жататын
бұқашықтардың экономикалық тиімділігін есептеу.
Зерттеу объектісі: Қайрак ЖШС-да абердин-ангусс тұқымының әр түрлі
аталық іздеріне жататын бұқашықтар.
1 Әдебиетке шолу
1.1 Етті мал шаруашылығының даму қиындықтары мен оларды шешу жолдары
Жануарлардың дамуын жеделдету елдің агро өнеркәсіптік кешенінің даму
бағытының бірі, ал оның басты міндеті сүт пен етті өндірістерді дамыту
болуы керек. Алыс емес ұйымдарда осы бағытта шығымды және ресурсты
сақтаушы жоғары сапалы етті өндірістерде етті ірі қара малы маңызды рөлге
ие (X. Амерханов, 2004).
Мал шаруашылығының басқа салаларымен салыстырғанда етті ірі қара
шаруашылығы еңбек қабілеттілігі, энергия сиымдылығы мен материал
сиымдылығы мен капиталды құрылыс пен өндірістік процестің
механизациялануында салыстырмалы төмендігімен ерекшеленеді.
Ірі қара шаруашылығында іс жағдайының нормализациялануы мен осы
шаруашылықтың дамуының алдағы уақытта жеделдетілуі отандық өнеркәсіптердегі
жоғары сапалы сиыр етін жақсарту бойынша келешегі бар стратегиялық
бағыттардың бірі болып табылады және ұлттық басымдылығы мол Развитие АПК
(A.M. Белоусов, Л.З. Мазуровский, 1988; И. Дунин, В. Шаркаев, А. Кочетков,
2003; А .Я. Сенько, 2003; Н.И. Стрекозов и другие, 2007) жобасының жүзеге
асырылуы бойынша қойылған міндет талаптарына жауап береді.
И. Дунин, А.Кочетка, В. Шаркаеваның (2003) мәліметі бойынша етті
бағыттардың ішіндегі салыстырмалы салмақтар арасында қалмақ (59,4%),
герефорд (25,2%) және қазақтың ақ бас сиыры (10,0%) үлкен көрсеткіштерге
ие; ең кемі - абердин-ангус, обрак, галловейская, салерс, лимузин мен
шаролез тұқымы болып табылады.
A.B. Ланина (1973), A.M. Белоусов, М.И. Дымент (1986), Г.И. Бельков,
K.M. Джуламанов (1990) мен З.М. Айсанов (1991), Д.Л. Левантинның (1998)
ойышна етті ірі қара шаруашылығында генетикалық потенциалды жоғарылату
мәселесін таза қанды өсіру әдісімен шешеді және асыл тұқымды жануарларды
сатып алу асыл тұқымды мал шаруашылығы аумағы сияқты Ресейдің жетекші асыл
тұқымды репродукторында да жүргізіледі.
Асыл тұқымды жануарлардың көлемі және асыл тұқымды мал саны бойынша
жүзеге асырылуының материалының анализі асыл тұқымдық базасы жақсы дамыған
және бірінші кезекте асыл тұқыды заводтар сәтті құрастырылуынан етті мал
тобына асыл тұқымды төлдер қарқынды жіберіледі(Н.Г. Гамарник, 2001; Р.И.
Жожин, 2001; А. Ермилов, А. Волынцсв, 2004).
Етті ірі қара шаруашылығында етті өндіруді жоғарылату үшін жануарларды
қайтадан ұрпағы мен түрін құрастыру маңызға ие.
Осы салада Ресейдегі және табынның жалпы құрылымының ең кем дегенде
76%, асыл тұқымды табындағы – 84% - ды құрайтын герефорд тұқымы маңызды
рөлді атқарады(Н. Капустин, С. Третьяков, 2003).
Л.З. Мазуровский (1990), В. А. Солошенконың (2001) мәліметінше
зоотехниялық және технологиялық талаптардың дұрыс қадағалануы барысында
азықтандырудағы норма, малдың генетикалық потенциалының жоғары жүзеге асуы
бойынша герефордтың орташа тәуліктік өсімі 800-1000 г жетуі мүмкін.
Қазіргі уақытта герефорд тұқымын шаруашылық аумағында жүзеге асыру жеке
заводтық тұқым мен жануарлардың жоғары сапалы, кең ауқымдағы дене бітімді,
жоғары тірі салмақты, жергілікті жағдайға жақсы бейімделген туыстас
топтарын құру болып табылады. Бұндай жануарларды өсіру – герефорд тұқымының
ірі маштабтағы селекция бағдарламасын жүзеге асырудың негізі болып саналады
[2,3].
Етті бағыттағы ірі қара мал тұқымын таңдау әрқайсысының биологиялық
ерекшеліктері мен міндеттерімен көрінеді.
R.L. Blackwell (1962), A.B. Черекаев (2001) етті бағыттағы мал шыдамды,
күй талғамайтын, ауруға төзімді, әртүрлі табиғи климаттық жағдайларға
жақсы бейімделген, жақсы жайылады және семіртіледі, еттің және қалың тері
шикізатының жақсы шығымын береді. R. Wyatt (1987), В.И. Косилов (1995),
В.И. Косилов соавторлармен (1997), A.B. Ранделин (1997); A.M. Монастырев,
И.А. Бойко (2004); A.M. Монастырев, С.Г. Половниковтың (2006) зерттеулері
герефорд малы тұрақты тұқымқуалаушылыққа ие екендігін және шағылыстыру
кезінде басқа тұқымдардың ет өнімділігін жақсартатынын көрсетеді.
С .Я. Дудин (1967) етті мал төмен температураға шыдайды, сондықтан оны
жеңілдетілген түрдегі орында ұстауға болады. Ол табиғи жайылымдарды тиімді
қолданады. Етті тұқымды жануарлар күтімді талап етпеді,етті ірі қара
шаруашылығы еңбек қабілеттілігі аз сала болғандықтан, оларға қызмет
көрсету аз уақытты алады(С.С. Гуткин, 1975).
Кез келген мақсатты құрылған кәсіпорындардың негізгі көрсеткіші
экономикалық тиімділігі болып табылады. Ірі қара шаруашылығында ол
жануарлардың өнімділік деңгейімен, сондай – ақ оларды шағылыстыру мен
бордақылау кезіндегі материалдық шығынымен анықталады. Етті ірі қара
шаруашылығының тағайындалуы – сауда орнына жоғары сапалы, арзан етті қою.
Ет сапасы жоғарыда айтылғандай арнайы малдың биологиялық ерекшелігіне
қарай мамандандырылған. Өнімнің төмен өзіндік құны осы сала қатарындағы
технологиясында ресурстарды сақтаушы элементтермен тығыз байланысты.
Олар етті сиырларды саумаудан, төлдердің құрылымдық қалыптасуын сиыр
өзі жүзеге асырудан тұрады. Етті мал үшін қымбат сиыр қора керек емес.
Төлдердің бордақылануы ереже бойынша арзан бордақылау алаңдарында
жүргізіледі(Р. Суербаев, 2003).
Герефорд тұқымы XVIII ғасырдың екінші жартысында Герефорд графствасында
Англияның оңтүстік – батысында абориген малын ұзақ жолмен дамыту арқылы
шығарылған. Тұқымды құру бойынша жұмыстың басталуы мал заводшылары Вильяма
Голлиор, Джона Прайс, Томаса Джеффрис, ағайынды Томкинсов және тағы да
басқа (А.Г. Зелепухин, В.И. Левахин, 2000) есімдермен тығыз байланысты.
Азықтың өнімділік өтемділігін жоғарылату бағытындағы еттің өсімділігі
мен сапасының жақсартылуы мен асыл тұқымды жұмыстың қорытындысы бойынша бұл
тұқым жоғары өнімді мамандандырылған мал тұқымының бір түрі болып
саналады(У .П. Гарриус, 1975). Ол әлемдік кең таралуға ие болды. А.Г.
Зелепухин, В.И. Левахинның (2000) мәліметінше Ресейде герефордтың етті
бағыттағы мал тұқымдары арасында салыстырмалы салмағы 15% - ды құрайды
[4,5].
Біздің елімізге герефорд тұқымының малын 1928 жылдан бастап Англиядан,
Канададан, АҚШ, Уругвайдан әкелетін болды. Тұқым қара – қызыл түске ие;
басы, омырауы, құрсағы, аяғының төменгі бөлігі мен құйрығының ұшы ақ түсті
(А.Г. Данкверт, С.А. Данкверт, 2004).
Герефорд тұқымының заманауи тұқымы жерсінуімен, дене бітімінің
дөңгелектігімен, жеңіл сүйектерімен және бұлшық еттерінің жақсы жетілуімен
ерекшеленеді. Толық жастағы сиырдың тірі салағы 545-570 кг, бұқалар 800-
1000 кг, бұзаулар 185-250 кг құрайды.
Герефорд тұқымының бұқасы қарқынды бордақылау кезінде 18 айлық жасында
тірі салмағы 500-600 кг, сойыс шығымы 65% - ды құрайды. Орташа қарынды
шағылыстыру мен бордақылауда 450 кг және 58 - 62 % - ды құрайды.
Бордақыланған малдың ұшасының 80-85 % - ы еттен, 15-16 % - сүйектен тұрады.
Еті мәрмәрлі, нәзік, жақсы таға мдық және кулинариялық қасиетке ие. 1 кг
еттің калорийясы - 2800-2900 ккал (A.A. Кочетков, 2007).
Герефорд малының экстерьері етті жануарларға сай. Герефордтарда арқасы
жақсы қойылуымен және бұлшық еттенуімен ерекшеленеді. Қабырғасы дөңгелекше
келген, белі кең және ұзын, кеуде алқымы жақсы дамыған, алдыңғы аяғының
сызығына дейін түседі, сан еті жақсы дамыған, аяғы қысқа және мықты, тік
қойылған.
K.M. Джуламанов (2005) осының бәрі конституциясының мықты екенін
көрсетеді деп санайды. Герефордтың мінездемелік ерекшелігі – тұлғасының
түзу, тік сызықты болуы. Жүн жамылғысы қысқа, бірақ төмен температурада
әсіресе қыста ол қалың , қзын, терең бола бастайды.
Өндіруші бұқалардың темпераменті бойынша олар өте салмақты және
тілалғыш. Сондай – ақ олар салмақты мінезге ие, аналық сапасы жақсы
сақталған.
Сүттілік өнімділігі өз төлін азықтандыру үшін жеткілікті. Сиырлар
өзінің коңдылығын сақтайды. Ағылшын таза тұқымды герефордтық өндірушінің
тірі салмағы 900-1000 кг – ды құрайды, кейде одан да көп, ал ересек
сиырларда – орташа алғанда 600 кг, ал жоғары саны -700-750.
В. Еременко и А. Зелепухин (2007) ойынша герефордтардың ірі түрі
жайылымға және қысқы кезеңде қырмандағы азықтарға жақсы бейімделуімен
ғана емес, сондай – ақ маңызды технологиялық белгісі – тұқылдығымен
сипатталады. Тұқыл жануарлардың өсірілуі травматизм деңгейін төмендетеді
жәнежануарлардың қоңдылығын 18-20% - ға жоғарылатады.
Герефорд тұқымының асыл тұқымдық табыны жақсы көрінген етті формасымен
ерекшеленеді: жақсы дамыған бұлшық еттері бар дене тұрқы, шабыс буынына
жиі түспейтін үлкен сан еті, дамыған кеуде алқымымен мықты алдыңғы бөлігі,
демек, аталған экстерьер етті бағыттағы тұқымда мамандандырылған.
Сонымен қатар, Снэпп (1956), J. Н. Knox (1957), М.Л. Митин(1977), Г.
Миниш және Д. Фокс (1986), Г.П. Легошин мен басқа да (1994), Н.Г.
Гамарник, В.А. Солошенко соавторлармен бірге (2002), П.Т. Золотаревның
(2006) зерттеулерінде герефорд малы бір текті емес. Жануарлар ішінен нақты
екі ішкі тұқым түрлеріне бөлінеді: жоғары өсімділік және шағын.
Жануарлардың бірінші түрі аса үлкенірек, бордақылауда жоғары өсім береді,
азық құны жақсы өтеледі. Жануарлардың екінші түрі шағын, ірі емес, қысқа
аяқты. Олар шапшаң өсетіндігімен және таңғы бордақылауға қабілеттілігімен
ерекшеленеді, салыстырмалы үлкен емес тірі салмаққа ие [6,7,8].
Соңғы уақыттарда етті ірі қара шаруашылығында қажетті түрдің дене
бітімінің сырт келбеті тиісті өзгерген. Дене бітімінің қажетті түрі әрбір
тұқым үшін өзінің ерекшелігімен де әртүрлі болады.
Бірақ, дегенмен де, асыл тұқымдық жұмыстарда іріктеу мен сұрыптаудың
ортақ бағытын нақты дұрыс анықтап, селекциялық жұмыстың қандай тиісті
түріне тиесілі екенін орнату керек. A.B. Черекаев, И.А. Черекаева (1988)
өзінің зерттеулерінде етті малдарды сырт келбетіне қарап дене бітімі
бойынша екі түрге бөледі – жоғары өсімді және шағын.
Селекциялық жұмыс процесстерінде жеткілікті шындап келгенде ремонттық
бұқалардың жоғары тірі салмағы мен ірі өлшемінің сәйкестігіне көңіл
аударады. Р.И. Жожин менJI.3. Мазуровскийдің (2003) зерттеу мәліметі
бойынша 12 жастағы Инок бұқасына жүргізілген қатынастар орнатылған: тірі
салмағы 400 кг, сегізкөзінен ұзындығы - 124 см, 2 жаста тірі салмағы 680
кг, сегізкөзінен ұзындығы - 136см.
К.М.Жоламанов (2005) сегізкөзінің биіктігінің 1 см – ге ұзаруынан
жануардың тірі салмағы 7-10 кг – ға артатынын орнатты. Ғалым жануарлардың
сұрыптауын жүргізуді ұсынады – өндіруші бұқашықтардың ұрпағы тез өсімді
түріндегі дене бітімі импорттық және отандық селекцияда сегізкөз биіктігі
бойынша бұл да тірі салмақтың өсіміне әкеледі.
Қазіргі таңда жануарлардың ірі, гормональді түрлері шағын ұсақ түрге
қарағанда өсіруде кең таралған. Ірі типтегі бұқалар мен сиырлар бұзаулар
кезінде үлкен салмақты бұзауларды береді.
Қазақтың ақ бас сиыры мен абердин - ангусс тұқым түрінің өсуінің
анализінің сипатамасы азықтандырудың орташа деңгейінде 1,5-2 жасқа дейін
екі жануар түрінің де тірі салмағы іс жүзінде бірдей болады, бірақ үш
жастан кейін ірі типтегі сиырлар шағын бола бастайтынын көрсетті. Бұл шағын
түр өсудің қысқа кезеңімен сипатталатынын және құрылымы ерте аяқталатынын,
ал осы кезде ірі тип өсудің ұзақ кезеңімен сипатталатынын көрсетеді.
Жеткілікті азықтандыру жағдайларында ірі және ұсақ жануарлардың
генетикалық ерекшелігі ерте білінеді. Абердин – ангусс тұқымына жүргізілген
тәжірибеде бұқалар мен сиырлардан алынған бұқашықтар 18 айлығында орташа
тірі салмағын 440 кг, ал сиырлардан алынған бұқашықтар мен ұсақ типтегі
бұқалар - 418 кг- ға жеткізді[9,10].
Абердин – ангусс пен Париждік коммунды жұптастыру кезінде бұқа мен
сиырды іріктеудің тиімді қолданылуы ұсақ бұаны ірі сиырмен жұптастырғанда
ұрғашы төлінің массасы 43,2 кг немесе 10 % құрады және осы кезде ұсақ
бұаны ірі сиырды іріктеу ұрпағының тірі салмағының түсуіне әкелді. Ірі
бұқа мен ірі сиырдан элита-рекорд класына тиесілі ұрпақалынды және элита 68
% - ды, ал ірі бұқа мен ұсақ сиырдан 62% құрады.
Демек, герефорд тұқымымен жүргізілген селекциялық – асыл тұқымдық
жұмыстың негізгі бағыты малдың жоғары өсімді тұқымын өндіру болып табылуы
керек [11].
1.2 Ірі қара малдың жекелей дамуының негізгі заңдылықтары
Жануарлардың дамуы жұмыртқалықтың орнауынан және зиготаның пайда
болуынан кейін басталатыны белгілі. Ол өз алдына өсудің күрделі
процесстерін және өмірдің әртүрлі кезеңдерінде клетканың мен ұлпаның
дифференциасын қосады.
Дамушы ағза дене массасының шектен тыс және жасырын мөлшерінің
өзгеруіне, пішін құрылу процессімен тығыз байланысты ішкі ортаның
ассимиляциясының есебінен сапалық өзгеріске әкеледі. Осыған орай жаңадан
құрылған бөліктердің арасында байланыс орнатылады, өз кезегінде алдағы
уақыттағы дене құрылымы процессі анықталады.
Даму мен өсудің әртүрлі сұрақтарына жіберілген жұмыстар әлі аз болып
табылады. Өсуді өлшеу үшін міндетті түрде жануардың салмағын сақтап қалуды
дұрыс деген ғалымдар пікірі айтылды, бірақта тәжірибе жануарлардың даму
мүмкіндігін және дене салмағының жоғарыламайтынын да көрсетеді.
Өсу мен даму – бұл екі бір – бірімен тығыз байланысқан ұғым. Өсуден
дене массасы ,оның көлемі, ағзадағы активті ақуызды заттар жоғарылайды.
Өсу мен даму тұқымқуалаушылықтың және сыртқы орта әсерінен алға
жылжиды. Әрбір ағза өзінің ата – тегінен белгілі бір даму қабілеттілігін
қабылдау арқылы дамиды және сыртқы әрекетке бейімделуіне қабілеттенеді(Р.З.
Вахитова, Д.К. Найманов, Т.Т. Тулеубаев, 2005).
Жануарлардың жоғарғы өсуі дамумен тығыз байланысты, демек бірінші
кезекте онтогенез сияқты дифференциациямен де тығыз байланысты. Онтогенез
өсуді (клетканың бөлінуі жолымен ағза массасының жоғарылауы және
клеткааралық заттардың ұлғаюы) және дифференциациян ( күрделену, сапалы
жаңаның пайда болуы) білдіреді.
Өсу процессі өзіне өмірлік құрылудан бастап өлімге дейінгі сандық және
сапалық өзгерісті ажырамас және бір ізді цепті білдіреді. В.Н. Никитин
(1962), К.Б. Свечин (1976) айтуынша осы өзгерістердің сипаттамасы
тұқымқуалаушылықпен анықталады [12,13].
Өсу процесі салмақты қосумен, бөліктердің өзара қарым – қатынасы
өзгереді және жаңа сапаның, өсуші жануардың мінезінің өзгеруінің факторы
болып табылады.
Өсу онтогенезде сапалық өзгерістің сандық өзгерісін көрсетеді. Е.А.
Новиковтың (1971) ойы бойынша салмақтың мен жасушаның , ұлпаның, ағзалар
мен дененің зат алмасуыдың үлкеюінен көрінетінін айтқан. Өмірінің
белгілі кезеңінде, физиологиялық процесспен байланыста, сондай – ақ сыртқы
ортаның қолайсыз әсер етуі жеке ағзаның және ұлпаның кішіреюінен
бақыланады немесе барлық ағза бүтіндей қаралады.
Биологиялық түсінікте өсуді жалпы жасуша, ұлпа, ағза көлемнің ұлғаюы
ретінде тірі салмақтың негізгі өзгерісіне қарай анықтауды айтады.
Жүйелік өлшеу жолымен жеткілікті түрде жануарлардың дене массасын әрбір
сәтте дәл анықтауға болады, сондай – ақ оның кез келген уақыттағы өсімін де
қарауға болады. Н.Г. Фенченко (1976, 1991) бұл көрсеткіштер жануарлардың
еттілік сапасының зерттегенде үлкен маңызға ие деп санайды. И.И.
Шмальгаузен (1964) жануарлардың жас аралық тірі салмағының өзгеруі белгілі
мақсатта төлдің еттілік сапасының құрылуында айтылатынын көрсетеді.
Е.А. Новикованың (1971) анықтауы бойынша онтогенезде организмнің
сапалық өзгеруі клетканың, ұлпаның мамандануымен, сондай – ақ құрылым
кезінде құрылымның жеңілденуімен байланысты. Сондықтан онтогенез өзіне өсу
мен дифференцировканы қосады [14].
Зерттеудің қорытындысы бойынша организмнің дамуының көптеген жануарлар
ағзасына әсер ететін заңнамалары ашылды. Бірақ та осы күрделі өмірлік
дамудың барлық жағынан әли де ашылмаған қырлары бар.
Ғылыми ой мен зерттеу техникасы жанданады, жаңа қырлары және жаңа
мүмкіндіктер, жануарлардың дамуының өте терең танылуы ашылады, демек жаңа
құрылымдар туындайды.
Биологиялық заңнамаларды зерттеу жалпы тануда, теориялық жағынан өте
үлкен маңызға ие. Ауыл шаруашылық малдарының дамуын тану екі аспектісіне
қызығушылық туғызады: біріншіден, дамуды басқару жануар тұқымын шығаруға
мүмкіндік беретін асыл тұқымдық жұмыста, екіншіден, қолданушы мал
шаруашылығында тез әрі экономикалық рационналды түрде өнімділік малдарын
шағылыстыру. В.В. Веселовского (1971), С.С. Гуткина (1983), К.О. Алекперова
(1990), М.Р. Бе1апс1, 8. Ыеитап (1991), Е.А. Ажмулдинова (2000), А.
Айтпаева (2004).
Жануарлар организміне барлық керекті материалдар , соның ішінде оның ең
қажеттісі – қозғалыс. Барлық материя сияқты организм ешқашан тыныштықта
болмайды, керісінше, ол әрдайым өзгереді, өседі.
Дамудың бағыты және оның қарқыны организмнің ішкі табиғатымен ғана
емес, сонымен қатар аталған жағдайларға байланысты айқындалады.
Зат алмасудың сипаттамасы организм ерекшелігіне байланысты, зат
алмасудың ерекшелігіне де тиесілі болады.
Неғұрлым зат алмасу процессі қарқынды жүрсе соғұрлым ағзаның
өзгергіштікке икемді болатынын бекітті. Алмасудың қарқындылығы малдың
жасына, даму кезеңіне байланысты, ол жас малдарда жоғары және олар
өзгергіштікке аса бейімді. Малдың дамуы үшін белгілі жағдайлар жасай отырып
олрадың дамуын сол немесе басқа жаққа бағыттауға болады. Бірақ бұл
өзгергіштік шектеусіз, ол тұқымқуалаушылыққа байланысты.
Тұқымқуалаушылығы бойынша бірдей ағзалар әр түрлі тіршілік ету
жағдайларында әр түрлі дамиды. Сол себепті бір табында бір жүйе арқылы
өсіруде де малдардың дамуының бірдей нәтижелерінің болмауы сияқты барлық
тұқымдар мен түрлер үшін малды өсірудің бір әдісі болуы мүмкін емес
[15,16].
Егер ауыл шаруашылық жануарларын дамытуды үйрену бойынша алғашқы
жұмыстар тек сыртқы бақылаумен шектелді және дамудың көрсеткіші ретінде тек
жануар салмағының өсімін ескерді немесе жақсы жағдайда кейбір органдардың
морфологиясына тиді, мысалы, П.А. Кулешовтың(1947) асыл тұқымды мал
шаруашылығы бойынша теориялық жұмыстар немесе Н.П. Чирвинскимен (1949)
өткізілген қаңқа дамуын оқу, ал қазіргі уақытта физиологиялық, биохимиялық
және гистологиялық әдістемеліктерді қолдану арқылы зерттеудің терең
әдістерін қолдана бастады және өсімді рентгеноскопиямен бақылау,
таңбаланған атомдармен және басқа. Әлбетте, бұл жануарлардың дамуы туралы
біздің білімімізді кеңейтуге мүмкіндік жасайды және бұл процессті
басқарудың рационалды әдістерін өңдеу.
Жануардың барлық қасиеттері, оның денесінің морфологиялық құрылымы және
физиологиялық функциялар, демек, денсаулығы және өнімділігі жеке даму
процессінде іске асады және тұқымқуалаушылықпен және орта жағдайларымен
ескертіледі.
Бірдей тұқым қуалаушылық кезінде, бірақ өсірудің және қолданудың әр
түрлі жағдайларында өнімділігі бойынша әр түрлі жануарлар қалыптасады.
Туғанынан бастап өмір бойы кәрілікке және табиғи өліміне дейін созылатын,
жеке даму немесе онтогенез деп аталатын процесс сандық және сапалық
өзгергіштіктің үзілмейтін және кезекті шыншыр көрсетілді.
Барлық тірі ағзаның тіршілік етуі ең алдымен жасуша затының үзілмейтін
ыдырауды (диссимиляции) және олардың қайта қалыптасуынан(ассимиляции)
тұратын зат алмасудың болуымен сипатталады.
Жасушалық заттың бұзылуы нәтижесінде механикалық қимылға, жылудың
қалыптасуына және басқа тіршілік функциясына баратын энергия бөлінеді.
Қоршаған ортадан алынатын қоректік заттарды қолданып жүзеге асатын жасуша
затының ыдырауы оның толықтырылуысыз ұзаққа созыла алмайды [17].
В. И. Кремянский (1965) өсу процессін оқи отырып диссимиляция
нәтижесінде мүмкін деген барлық активаторлар пайда болады, ассимиляция үшін
қажет коэнзимдар және энзимдар босатылады, ассимиляция үшін қолайлы
қышқылды – қалпына келтірілетін потенциал және физико – химиялық жағдай
жасалады деп бекітті. Ассимиляция тірі заттың тепе-теңдік қалпын
бұзатындықтан, ол диссимиляция процессінің жағдайымен ғана іске аса алады.
Тіршілік процессінде бірде бір жасуша барлық уақыт бойы тұрақты болып
қалмайды. Оның заты үзілмей бұзылады және қалпына келтірілуде немесе барлық
жасуша толығымен бұзылады және оның орнында жаңасы қалыптасады, осылайша
ұлпаның немесе органның жаңаруы жүреді.
Ағза өмірінде метаболикалық процесс және демек даму мүлдем тоқтайтын
сәт жоқ. Ол күшейе немесе әлсіздене алады, синтездің ыдыраудан басым болуы
немесе керісінше, бірақ тірі материяның қозғалысы оның негізгі және жалпы
формасында бір сәтке де тоқтамайды. Бұл даму маңызының бастысының бірін
құрайды.
Мұндай түсінікте ағзаның дамуы үзілмейді. Алмасу процессінің қалпына
келу функциясынан шығатын тірі заттың бұл ерекшелігін үзілмейтін даму заңы
ретінде тұжырымдауға болады.
Ағзаның даму процесстері жастық ерекшеліктерге ие. Жас ағзаларда жаңа
жасушалардың қалыптасуы олардың бұзылу процессінде басым, осымен бірге
жасушалардың және ұлпалардың дифференциация процессі аса қарқынды жүреді.
М.М. Дагаев (1984) малдардың өсімталдығы ауыл шаруашылық өндіріс үшін
маңызды сұрақ екенін бекітеді. Бұл кезеңді малдың қалаулы түрін шығару
барысында ескеру қажет.
Ауыл шаруашылық малдарының өсімталдығын бақылау негізінде олардың
біреулері тез өсетін, басқалары кеш өсетін, яғни бірдей жағдайда максималды
өсімі және толық жетілуі әр түрлі уақытта болатыны бекітілді.
Әр түрлі жануарларда туғанынан кейінгі төлдің салмағының өзгеруі жалпы
заңдылықа ие, дененің абсолютті массасының өсуінен тұратын, алғашында баяу
жүретін, тез көтерілумен алмасатын, содан кейін белгілі жасқа жеткенде әр
түрлі жануарлар үшін тән баяулайды және дене массасы ұзақ уақыт тұрақты
болып сақталады, тек кәрілікпен оның баяу төмендеуі басталады.
С.И. Назаренко, А.Б. Бертазин (1996), Б.Х. Галлиев, В.Г. Тазетдинов
(2003) айтуынша азықтың жетіспеуі және басқа сыртқы жағдайдың нашарлауы
өсуді тоқтатудың себебі болуы мүмкін. Өсім жылдамдығы әр жануар түріне
белгіленген. Азықты сіңіру қабілеті, сонымен қатар қосылған салмақтың өсуі
жасына қарай төмендейді [18,19].
Жас малдарда уақыт бірлігінде өсім маңызды шаруашылық көрсеткіші
болғандықтан, демек бұл сұрақ әбден толық зерттелген. Тәжірибелік мал
шаруашылығы үшін білу керек, қандай жаста жас мал аса қарқынды өседі, және
олардың аса арзан азықтандыруымен кезеңдегі өсімінжоғарылатудың қандай
мүмкіндіктері барын, мысалы, жайылымда немесе дөрекі және шырынды азықты
қолдану.
Шаруашылықтағы тәжірибелік бақылаулармен және арнайы тәжірибе орнатумен
ірі қара малда азықтандырудың және ұстаудың жақсы жағдайында максималды
өсімді 4-6-дан 15-18 айлығында алады.
Ірі қара малда жасына байланысты дене бітімінің өзгеруін зерттеген Б.
В. Фандеев (1963) өмірінің әр түрлі кезеңінде бөлек дене бөліктерінің өсуі
біртекті еместігін анықтады. Оның ойынша эмбрионалды кезеңінде аяқ қол
сүйектері аса тез өседі, сол себепті үлкен малмен салыстырғанда жаңа
туылған төлдер сәйкесінше аса биік сирақты, қысқа және тар денелі, қысқа
және кең басты.
Постэмбрионалды кезеңдегі малдың өсуінде оларда сирағының ұзындығы
салыстырмалы аз өседі, көп жағдайда денесінің көлемдері ұзынына және еніне
қарай өзгереді. Бөлек дене бөліктерінің әр түрлі жылдамдықпен өсуі
нәтижесінде малдың дене бітімінің түрі жасына қарай өзгереді. Малдың денесі
қысқа аяқтарына қарағанда аса созылған болады, бір уақытта басының көлемі
де өзгереді.
Еркектер мен ұрғашылардың дамуында кейбір өзгерістер бар, олардың
генетикалық және физиологиялық ерекшеліктеріне келісілген (А.Н. Carter,
1973). Бұл ірі қара малдың өсуінде анық байқалады.
Аталық және аналық жынысты малдардың өсу жылдамдығы және көлемі
еркектер мен ұрғашылар арасында генетикалық айырмашылық сияқты, және де
жыныс гормондарының әсерімен келісіледі.
Туғанында бұқашықтар қашарларға қарағанда ауырырақ. Бұл уақытта жыныс
бездерінің функциясы маңызды емес. Сәйкесінше, ірі қара малда эмбрионалды
кезеңде өсуге генетикалық факторлар басты әсер етеді, малдың жынысын
келісілетін және жыныс бездерінің қызметі (JLM. Бугрим, 1993).
С.С. Kaltenbach, J.N. Wiltbank (1962), В.Ю. Хайнацкого (1986), S.
Newman, М. Р. Deland (1991), Д.К. Найманова, Т.К. Илеуова (1996), Д.К.
Найманова, А.Б. Испергенова, С.И. Назаренко (1989) зерттеулері малдың
жынысы дене ұлпасының өсуіне де әсер ететіні, сәйкесінше, сонымен қатар ұша
құрамына және салмақ компоненттерінің орналасуына да әсер ететіні
дәлелденді.
Т. Massey (1989) ойынша жыныстың әсері бұлшықет арқылы дене құрамына
терең таңба салады. Олардың салмағы бойынша бұлшық еттердің орналасуына
сәйкес жыныстық айырмашылық малдың өсуі бойынша аса анық болады.
Сол себепті қашарлар және пішілген бұқашықтардың көрсеткіштері
ерекшеленеді, ал бұқаларда үлкен деңгейде денесінің алдыңғы бөлігінің
бұлшықеттері өседі, артқысына қарағанда (ұшаның алдыңғы бөлігі көбінесе
бірнеше төмен бағаланады). Бірақ егер бұқалардың аса тез өсуіне, азықты
тиімді пайдалану, кеш семіру қабілеттілігін назарға алса, сонымен қатар
ұшаның майсыз үлкен салмағын, онда ұшада бұлшық еттің орналасуы шешуші
маңызға ие болмайды.
Бірдей қоңдылықты бұқалар қашарлармен немесе пішілген бұқалармен
салыстырғанда аса жоғары бұлшықетті сүйекке ие, себебі бұқалардан аса ауыр
ұша алады, және, сәйкесінше, олар қашарларға қарағанда бұлшық еттері тез
өседі.
Ағзаның даму процессінде оның туғанынан кәрілігіне дейін зат алмасудың
сипаты, оның қарқындылығы және бағыты өзгереді, бұл органдар мен ұлпалардың
химиялық құрамының өзгеруіне алып келеді, ал сәйкесінше, және де ағзаның
биологиялық реакциясы [20].
В.И. Федорова (1973) мәліметтері бойынша мал денесінде белоктік азоттың
көлемі өзінің максимумын үлкен жасында жетеді. Бұл ағзаның барлығына әсер
етеді, және де оның бөлек органдарына. Үлкен малдарда белок құрамы денеде
азаяды.
Д. Л. Левантин (1966) ірі қара мал симментал тұқымының ет және май
өлшемінің құрамын талдай отыра жасына қарай онда су және протеин мөлшерінің
төмендеуін, бірақ минералдық заттар мен май көбейетінін тапты.
К. Б. Свечин (1967) мал ұлпаларында судың және күлдің құрамын зерттей
жасына қарай су құрамының төмендейтінін, ал күлдің көбейетіндігін
анықтаған, бірақ барлық ұлпаларда емес – бүйректе ол тұрақты деңгейде
сақталады және тек сүйектерде жоғарылайды. Органикалық қосылыстардың жалпы
мөлшері барлық органдарда өседі.
А. А. Малигонов (1971) әр түрлі жастағы ірі қара малдың денесінің
химиялық құрамын зерттей құрғақ заттың көлемі жасына қарай көбейетінін
белгіледі, барлық органдарда бірдей көлемде емес.
Онтогенездің әр деңгейінде ағзада зат алмасу сипаты өз ерекшеліктеріне
ие және оның тіршілік ету жағдайымен қатар дарақтың даму деңгейіне
байланысты. Бұл жағдай организмде жүретін органдар мен процесстер
арасындағы ішкі байланысқа әсер етеді.
Ағзада бір уақытта жасушаның дербестеуімен бірге координация,
интеграция процесстері, оның бөлек бөліктерінің арасында байланыс құрау
жүреді (J.M. Hemer, 1954).
Бөлек бөліктерінің және функцияның қарым - қатынасы немесе
корреляциясы, даму процессінде қалыптасатын, ағзаны толық жүйелі сақтайды,
ал механикалық емес қосылыстарға бөлек жеке органдар.
Ағзаның тіршілік етуі оның барлық органдарының үйлесімді байланысының
бар болғанға дейін ғана мүмкін, оның бұзылуы функцияның бұзылуына, малдың
өліміне алып келеді.
Малдың бөлек органдары қабылдайтын сыртқы әсерлер оның басқа
бөліктермен немесе органдармен байланысатын өзгергіштікке алып келеді, және
бұндай жолмен ағзаның толық өзгеруі болады.
Бөлек органдардың байланысы өз арасында ежелгі табиғат танушылармен
белгіленген. Аристотель (384-323 б.з.б.) табиғат басқадан алған бөлікті
басқаға береді деп санаған. Бұндай алғашқы түрде сәйкестік заңы немесе
корреляция, даму түсіндірілді, кейіннен оның ашылуы Ж. Кювьеге жазылды,
кешірек - Ч. Дарвинға.
Ж. Кювье корреляция даму заңын аса толық қалыптастырды. Оның ойынша, әр
тіршілік иесінің әр түрлі бөліктері байланысты болуы керек, толық өз өзінде
осы ағзаның тіршілік ету мүмкіншілігін жасау үшін, бірақ сыртқы ортамен
қатынаста да.
Малдың барлық органдары бөліктері бір - бірімен байланысты бір жүйе
құрайды, басқаға қатысы бойынша жалғыз әрекет етеді және қарсы тұрады.
Қалған барлық бөліктерде сәйкесінше өзгергіштік тудырмас үшін онсыз бір
бөлікте ешқандай өзгергіштік болуы мүмкін емес.
Ч. Дарвин (1941) органдардың дамуының және қызметінің қарым – қатынасын
корреляция заңы деп атады. Ол бір органның дамуы немесе функциясы басқаның
дамуына немесе функциясына әсер етпеуі мүмкін емес деді.
Ұлпалармен және органдардың арасындағы қарым – қатынас ағзаның
қалыптасуымен бір уақытта пайда болады және өмір бойы сақталады. Әр түрлі
ұлпалардың барлық жасушалары бір – бірмен толық үйлесімді әр түрлі
процесстерге қатысады.
J.L. Lush (1942) ойынша органдардың байланысының болуы, ауыстырылатын
функциялар, ағзаның корреляциялық дамуы қажетті қасиет ретінде түрдің даму
процессінде пайда болды, тіршілік етуге бәсекелестікке және өмірдің
жағдайларына бейімделу функциялары сияқты түрді сақтауды қамтамасыз ететін.
Сонымен бірге қоршаған орта жағдайының өзгеруі ағза ішіндегі қалыптасқан
байланысты бұзуы мүмкін және жаңа байланыстың қалыптасуына алып келуі
мүмкін.
Дамудағы корреляциялық ортаға бейімделу қажеттілігінен шығады, бөлек
органның немесе функцияның емес, ал барлық ағзаның. Корреляция ағзаның жеке
дамуында оның толықтығын сипаттайды. Сәйкесінше, дамуда корреляцияны
дамудың негізгі заңдарының бірі деп санау керек.
Жоғарыда айтылғанды есепке ала отырып малдың жеке даму заңдылықтарын
зерттеу онтогенездің белгілі деңгейінде малдың дамуын және өсуін басқаруға
мүмкіндік ашады деген шешім шығаруға болады [21,22,23].
1.3 Қазақстанда Абердин-ангус тұқымын дамуы
Абердин ангус тұқымының асыл тұқымды малдары ІҚМ етінің экспорттық
әлеуетін дамыту бағдарламасы шеңберінде ҚазАгро ұлттық холдингтің еншілес
компаниясы - ҚазАгроҚаржы АҚ арқылы 2011 жылы Солтүстік Дакотадан (АҚШ)
әкелінген болатын. 440 артық етті мал Ақмола облысы Целиноград ауданының
Шалқар ауылындағы (Астана қаласынан 70 км жерде) асыл тұқымды репродуктор
фермасына орналастырылған. Шетелдік мал бейімделу кезеңінен ойдағыдай өтіп,
осы жылдың көктемінде Шалқар репродукторы алғашқы төлдерін де алды.
Бүгінгі таңда фермада элиталы Абердин-ангус тұқымының 175 бұзауы бар.
Шалқар шаруашылығының директоры Дулат Қамзибаевтың айтуынша, таяуда
тағы да 175 бұзаудың туылуы жоспарланып отыр. Шаруашылықтың есебі бойынша,
ІҚМ саны 2014 жылы екі есе өсуге тиісті. Бүкіл малды шаруашылыққа
орналастыру үшін, ендігі 800 бас малға арналған 4 сиыр қора салынып та
қойған. Өндірісті ұлғайту шеңберінде мал бордақылау алаңының
Біздің облыс 2016 жылға қарай 16 мың тонна ет экспорттауды жоспарлап
отыр. Бұл - республика бойынша экспорт көлемінің 25 пайызы деген сөз.
Шетелге жіберілетін өнімнің 4 мың тоннасы - ірі қара малының еті, 9 мың
тоннасы - шошқа еті, қалғаны - қой, құс еті.
Облыс бойынша ет өндірісін дамытуда Алға ауданының үлесі зор. Мұнда
сиыр, шошқа, құс еттері өндіріледі. Аталған аудандағы Парижская коммуна
ЖШС былтырдан бастап шошқа етін экспорттап жатыр. Жоспар мен жоба жүзеге
асса, еліміз бойынша шетелге шығарылатын 60 мың тонна еттің 9 мың тоннасын
бір ғана Алға ауданының бір ғана мал кешенінің өзі экспорттайды. Экспорттың
түпкі мөлшері - 16 мың тонна. Елбасы жүктеген міндетті орындауға біздің
облыс айтарлықтай үлес қосады. Біздің өңір 2016 жылға қарай 16 мың тонна ет
экспорттауды жоспарлап отыр. Бұл республика бойынша экспорт көлемінің 25
пайызына тең.
Ел Үкіметі 2011-2015 жылдарға арналған Ірі қара мал етінің экспорттық
әлеуетін дамыту бағдарламасын бекіткені белгілі. Онда шетелдік
селекцияның жоғарғы өнімді ірі қара малының импортымен ет бағытындағы
репродуктор-шаруашылықтар желісін құру жөнінде әр облысқа нақты тапсырмалар
берілді. Соған сәйкес, біздің облыс 5 300 асыл тұқымды мал әкелуі тиіс.
Биылғы жоспар бойынша 1000 басқа арналған репродуктор-шаруашылығын
құруымыз керек-тін. Алға ауданындағы АкТеп шаруа қожалығы бұл міндетті
артығымен орындады десек те болады. Өйткені бұл серіктестік 1500 асыл
тұқымды ірі қара мал әкелу жөнінде Канадамен келісімшарт жасасып та қойды.
АкТеп серіктестігіне тамыз айында абердин-ангус тұқымды сиырлар
әкелінеді. Бұл үшін ҚазАгро ұлттық холдингі 12 жылға несие беріп отыр.
Бастапқы 2 жылда несие төленбейді. Үшінші жылдан бастап 6 пайыз
үстемеақымен қарыз қайтарылуы керек. Бұл - шаруаларды қолдауда мемлекет
тарапынан жасалып жатқан үлкен көмек, зор мүмкіндік[14,15,16].
Бес жылдық бағдарлама бойынша орындалуы тиіс жұмыстың бірі -
бордақылау алаңдарын құру. Соған байланысты біздің өңірде 10 мың басқа
арналған бордақылау алаңдары ашылуы тиіс. Биыл 2 мың басқа арналған
бордақылау алаңын ашу тапсырылған болатын (Бордақылау алаңы құрылысына
ҚазАгроҚаржы АҚ арқылы 9,5 жылға несие беріледі). АкТеп шаруа
қожалығы бұл жоспарды да артығымен орындапты. Аталған серіктестік өз
қаржысына 3 мың басқа арналған мал бордақылау алаңын салды. Қазірдің өзінде
онда 1500 мал бар. Бағдарламада репродукторлық шаруашылықтар мен шаруа
қожалықтары бордақылау алаңдарын малмен қамтамасыз етуі керектігі
көрсетілген. Былтыр күзде Сыбаға бағдарламасы бойынша 47 шаруа қожалығы
2500 ірі қара алған болатын. Олардың еркек төлдері биылдан бастап АкТепке
өткізіледі. Сонда бордақыланады.
Бағдарламаға сәйкес, біздің өңірдегі шағын және орта шаруашылықтарға
15,5 мың бас берілуі керек. Былтыр несиеге 2390 мал беру міндеттелген еді.
Жоспар артығымен орындалды: шаруа қожалықтары 2570 мал алды[17].
Бес жылға жоспарланған бағдарламаны жүзеге асыру үшін елімізге
шетелден барлығы 72 мың герефорд және ангус тұқымдас сиыр әкелінуі
жоспарлануда. Өйткені, абердин-ангус тұқымы - әлем бойынша ең көп тараған
сиыр тұқымдары. Қыстың қатты суығы мен жаздың аптап ыстығына шыдамды.
Жайылым талғамайды. Қазақстанның жер бетіне орналасу бедері Канадамен
бірдей ендікте, бірдей бойлықта жатыр. Екі елдің климаттық жағдайлары да
өте ұқсас. Шөп құрамының құнарлылығы да Қазақстанмен бірдей. Сондықтан
Канададан әкелінген малдар еліміздің жеріне тез бейімделеді.
Абердин-ангус сиыры - сиырдың етті тұқымы. 1917 жылы Шотландияда
жергілікті сиырды қолдан сұрыптау нәтижесінде алынды. Елімізге 1932 жылы
Англиядан әкелінді. Ангус сиыры тез өседі. 210 күнде салмағы 250 келіден
кем түспейтін жас төл алуға болады. Аталған тұқымның төлі тәулігіне орташа
алғанда 800 грамм салмақ қосады.
Сиырлардың тірі салмағы 500-550 килограмм, бұқалар - 750-950
килограмм. Жаңа туған төлдің салмағы - 18-28 килограмм. Күтімі жақсы
болса, күн сайын шамамен 1200-1500 грамға дейін салмақ қосады.
Ет өндірісін арттыру үшін мал азығы сапалы, құнарлы болуы керек.
Сондықтан жоңышқа, соя, жүгері, рапс және тағы басқа дақылдарды араластырып
беретін құрама жем болуы тиіс. Құрама жем дайындайтын жоңышқа, соя,
жүгері, рапс өсімдіктері суармалы жерде ғана өседі. Сол себепті суармалы
жердің көлемін кеңейту керек. Қазір бұл мақсатта да бірсыпыра жұмыстар
қолға алынып жатыр. Ақуызы мол азықтарды дайындау жоспарлануда. Осыған
байланысты, осы шаруашылықтарға жоңышқа, еркекшөп, жүгері, майлы дақылдарды
көбірек өсіру туралы тапсырма қолға алынуда[18].
Малдың қоңды болуы азыққа байланысты. Мал азығының құнарлылығын
арттыру үшін құрама жем өндірісін дамыту керек. Бұл жөнінде Мұхтар
Сабырұлы былай дейді:
Жер ресурстарын басқару агенттігінің мәліметтеріне сүйенсек, елімізде
2010 жылы 1991 жылмен салыстырғанда суармалы жерлер көлемі 298 мың гектарға
азайған. 575 мың гектар суармалы жер ауыл шаруашылығы айналымынан шығып
қалған. Ал пайдаланылып жатқан суармалы жерлердің көбісінің су және
кәріздік жүйелері лас және тазартылмайды. Соның салдарынан малдарды
азықтандыратын өнімдердің өсімдері төмен.
Н. Назарбаев Жолдауында соынмен қатар, қосымша қой шаруашылығын,
сондай-ақ шалғайдағы жайылымдық мал шаруашылығын дамыту жөніндегі
бағдарламаларды жасауды тапсырды. Ауыл шаруашылығы министрлігі қосымша ет
өндірісін ілгерілету үшін етті қой шаруашылығын дамыту бағдарламасы бойынша
жобаның тұжырымдамасын жасады. 2012-2022 жылдарға арналған бұл құжат
жобасы биыл бекітіліп, бұл бағытта ауқымды шаруалар басталады. Мемлекет
басшысының тапсырмасын орындауға біздің облыс та елеулі үлес қосуды
жоспарлап отыр.
Қазақстан Республикасының елбасы тапсырмасын орындауда алғалықтар
белсенді жұмыс жасап жатыр. Оған қоса, сиыр, құс және шошқа етінің өндірісі
молайтылуда. Сондықтан ет экспортын дамытуда аудандардың үлесі зор болады.
Қазақстан Көшбасшысы халыққа Жолдауында еліміздің агроөнеркәсіптік
кешен алдына 2016 жылы шетелге шығарылатын ет экспортын 60 мың тоннаға
жеткізу жөнінде нақты міндет қойғаны мәлім. Елбасы республикада тексіз, аз
өнім беретін малдың басын қысқартатын кез жеткендігін, енді асыл тұқымды
мал өсірумен айналысу қажеттігін баса айтқан[19].
Ауыл шаруашылығы министрлігінің дерегінше, әзірге қазақ даласында
жайылып жүрген түліктің 82 пайызы - дәл осы тексіз, аз өнім беретін мал
болып табылатын көрінеді. Алайда бұл үлес-салмақ үлкен қарқынмен өзгеруде.
Қазақстан Республикасы елбасының мал шаруашылығын өркендетуге
бағытталған бастамасын іске асыру мақсатында ҚазАгро холдингі Ірі қара
мал етінің экспорттық әлеуетін дамыту жобасын әзірлеген. Осы жобаны жүзеге
асыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz