Қостанай тұқымының қысқаша шығу тарихы
Қостанай зауыттық ат қорасы 1885 жылы құрылып, ал 1888 жылы мемлекеттік жылқы зауытының ведомствосы бұйрығымен бекітілді. Жылқы зауытының бастапқы міндеті – зауыттық айғырларды жергілікті қазақ биелерімен шағылыстыру жолымен ірі және салт-мініс жылқыларын алу болды.
Зауыттық айғырлардың бастапқыдағы жоспарланған жалпы саны 500 бас болғанымен, табындық жағдайда өскен салт-мініс айғырлардың жетіспеуіне байланысты ешқашан толық жинастырылмаған болатын. Зауыттық ат қораның тапшылығын толықтыру және жергілікті халықтың (биелердің) табындық жағдайларда өскен айғырлармен мұқтаждығын қамтамасыз ету үшін, зауыттық ат қорада қазақ жылқысын өсіретін арнайы орын ұйымдастырылды.
Осы жылқы өсіретін арнайы орын, болашақ қостанай жылқы зауытының негізі болды. Торғайдың жергілікті халқынан, қазақ жылқысының ең ірі және дене бітімі дұрыс қалыптасқан 300 биесі мен 30 айғыры таңдап алынды.
Осы уақытты жаңа жылқы тұқымы – қостанай тұқымын шығаруға бағытталған селекциялық-тұқым асылдандыру жұмыстарының басы деп айтуға болады.
Алғашқы кезеңде (1896-1926жж.) «тұқым ішінде» бағу әдісімен басқа қан араласпаған қазақ жылқысының үш ұрпағы алынды. Олар жақсартылған табындық - қора жағдайында бағылды.
Г.Г.Хитенковтың деректрі бойынша, арнайы жылқы өсіретін орында, жақсартылған жағдайда тәрбиеленген қазақ жылқысының бірінші ұрпағының өзі оң нәтижелер бере бастады (1 кесте). Келесі екі ұрпақтың да көрсеткіштері жақсы болды. 1 кестеден көріп тұрғанымыздай, биелердің шоқтығының биіктігі - 7,7 см-ге, тұрқының қиғаш ұзындығы - 3,8 см-ге, кеудесінің орамы – 6,1 см-ге, жіліңшік орамы - 0,4 см-ге ұлғайған. Ал, айғырлардың дене өлшемдеріндегі өзгерістер шамалы ғана.
Зауыттық айғырлардың бастапқыдағы жоспарланған жалпы саны 500 бас болғанымен, табындық жағдайда өскен салт-мініс айғырлардың жетіспеуіне байланысты ешқашан толық жинастырылмаған болатын. Зауыттық ат қораның тапшылығын толықтыру және жергілікті халықтың (биелердің) табындық жағдайларда өскен айғырлармен мұқтаждығын қамтамасыз ету үшін, зауыттық ат қорада қазақ жылқысын өсіретін арнайы орын ұйымдастырылды.
Осы жылқы өсіретін арнайы орын, болашақ қостанай жылқы зауытының негізі болды. Торғайдың жергілікті халқынан, қазақ жылқысының ең ірі және дене бітімі дұрыс қалыптасқан 300 биесі мен 30 айғыры таңдап алынды.
Осы уақытты жаңа жылқы тұқымы – қостанай тұқымын шығаруға бағытталған селекциялық-тұқым асылдандыру жұмыстарының басы деп айтуға болады.
Алғашқы кезеңде (1896-1926жж.) «тұқым ішінде» бағу әдісімен басқа қан араласпаған қазақ жылқысының үш ұрпағы алынды. Олар жақсартылған табындық - қора жағдайында бағылды.
Г.Г.Хитенковтың деректрі бойынша, арнайы жылқы өсіретін орында, жақсартылған жағдайда тәрбиеленген қазақ жылқысының бірінші ұрпағының өзі оң нәтижелер бере бастады (1 кесте). Келесі екі ұрпақтың да көрсеткіштері жақсы болды. 1 кестеден көріп тұрғанымыздай, биелердің шоқтығының биіктігі - 7,7 см-ге, тұрқының қиғаш ұзындығы - 3,8 см-ге, кеудесінің орамы – 6,1 см-ге, жіліңшік орамы - 0,4 см-ге ұлғайған. Ал, айғырлардың дене өлшемдеріндегі өзгерістер шамалы ғана.
6 Коневодство /К.Б.Свечин, И.Ф.Бобылев, Б.М.Гопка. – М.: Колос, 1984, - 352 б., ил. – (Учебники и учеб. пособия для высш. с.-х. учеб. заведений).
7 Казахская лошадь. Прошлое, настоящее, будущее. И.Нечаев, А.Тореханов, А.Жумагул, Г.Сизонов, Т.Жайтапов, Н.Кикебаев, М.Нурушев., Алматы: ДП «Эдельвейс», 2005ж., 208 б.
8 Моторико М.Г., Нечаев И.Н., Федотов П.А., Коневодство Казахстана, Алма-Ата: Кайнар, 1986. – 205 б.
7 Казахская лошадь. Прошлое, настоящее, будущее. И.Нечаев, А.Тореханов, А.Жумагул, Г.Сизонов, Т.Жайтапов, Н.Кикебаев, М.Нурушев., Алматы: ДП «Эдельвейс», 2005ж., 208 б.
8 Моторико М.Г., Нечаев И.Н., Федотов П.А., Коневодство Казахстана, Алма-Ата: Кайнар, 1986. – 205 б.
Қостанай тұқымының қысқаша шығу тарихы
Қостанай зауыттық ат қорасы 1885 жылы құрылып, ал 1888 жылы мемлекеттік жылқы зауытының ведомствосы бұйрығымен бекітілді. Жылқы зауытының бастапқы міндеті - зауыттық айғырларды жергілікті қазақ биелерімен шағылыстыру жолымен ірі және салт-мініс жылқыларын алу болды.
Зауыттық айғырлардың бастапқыдағы жоспарланған жалпы саны 500 бас болғанымен, табындық жағдайда өскен салт-мініс айғырлардың жетіспеуіне байланысты ешқашан толық жинастырылмаған болатын. Зауыттық ат қораның тапшылығын толықтыру және жергілікті халықтың (биелердің) табындық жағдайларда өскен айғырлармен мұқтаждығын қамтамасыз ету үшін, зауыттық ат қорада қазақ жылқысын өсіретін арнайы орын ұйымдастырылды.
Осы жылқы өсіретін арнайы орын, болашақ қостанай жылқы зауытының негізі болды. Торғайдың жергілікті халқынан, қазақ жылқысының ең ірі және дене бітімі дұрыс қалыптасқан 300 биесі мен 30 айғыры таңдап алынды.
Осы уақытты жаңа жылқы тұқымы - қостанай тұқымын шығаруға бағытталған селекциялық-тұқым асылдандыру жұмыстарының басы деп айтуға болады.
Алғашқы кезеңде (1896-1926жж.) тұқым ішінде бағу әдісімен басқа қан араласпаған қазақ жылқысының үш ұрпағы алынды. Олар жақсартылған табындық - қора жағдайында бағылды.
Г.Г.Хитенковтың деректрі бойынша, арнайы жылқы өсіретін орында, жақсартылған жағдайда тәрбиеленген қазақ жылқысының бірінші ұрпағының өзі оң нәтижелер бере бастады (1 кесте). Келесі екі ұрпақтың да көрсеткіштері жақсы болды. 1 кестеден көріп тұрғанымыздай, биелердің шоқтығының биіктігі - 7,7 см-ге, тұрқының қиғаш ұзындығы - 3,8 см-ге, кеудесінің орамы - 6,1 см-ге, жіліңшік орамы - 0,4 см-ге ұлғайған. Ал, айғырлардың дене өлшемдеріндегі өзгерістер шамалы ғана.
Кесте 2
Ат қорада бағылған қазақ жылқыларының негізгі дене өлшемдерінің өзгерісі
Жылқылар
Жынысы
Шоқтығы-ның биіктігі
Тұрқының қи-ғаш ұзындығы
Орамы
Кеуде
Жіліңшік
1. 1898 жылы Торғайдан сатып алынғандар:
Биелер
135,6
145,4
167,0
19,0
Айғырлар
141,8
-
-
-
2. Табындық - ат-қорада бағылғандар:
а) бірінші
ұрпақ
Биелер
142,2
147,0
170,0
19,2
Айғырлар
142,5
152,0
173,0
21,5
б) екінші ұрпақ
Биелер
143,3
149,2
173,1
19,4
Айғырлар
142,0
147,5
169,5
20,4
Биелер қыс мезгілінде шөппен, ал құлындар мен айғырлар - шөпке қосымша жеммен азықтандырылды. Құлындар енесінен 6-7 айында бөлінді, биелер сауылған жоқ. Барлық мал бастары жынысы, жас ерекшеліктері бойынша бөлініп жеке бағылды.
Жаңа тұқым шығару әдістемесінің нобайы 3 кестеде берілген.
Кесте 3
Қостанай тұқымын шығару кезеңдері және шағылыстыру кестесі
КЕЗЕҢ
ӨСІРУ ЖӘНЕ ҮЙРЕТУ
ӘДІСТЕМЕЛЕРІ
ІРІКТЕУ ЖӘНЕ СҰРЫПТАУ
1896-1926
Торғайдан алынған қазақ жылқысы
135-145-161-19
Табындық-қора жағдайында тұқым ішінде өсіру
(3 ұрпағы).
Тұқым алу үшін
дене бітімі ірі және
дұрыс жылқыларды іріктеп сұрыптау
Ірілендірілген қазақ жылқысы
143-149-173-19
Қалмақ және дон тұқымымен шағылыстыру. Олардан алынған аралас ұрпақтарын табындық-қора жағдайында өсіру.
Осы белгілерімен сұрыптау
Дон-қазақ будан жылқылары
149-153-177-19,5
Жартылай қанды салт-мініс, орлов-ростопчин, стрелец тұқымдарымен шағылыстыру, оларды табындық-қора жағ- дайында өсіру және бағу.
Осы белгілерімен, сонымен қатар
салт-мініс түрі бойынша сұрыптау
1927-1937
Дон-қазақ және жартылай қанды
салт-мініс аралас жылқылары
153-181-20
Таза қанды салт-мініс тұқымымен шағылыстыру, ат қорада өсіру.
Салт-мініс түрі және ұшқырлығы бойынша сұрыптау
1938 ж. бастап
Аралас дон-қазақ биелері мен таза қанды салт-мініс айғырларының 1,2 және 3 ұрпағы
154-155-183-19
Тұқым ішінде әдісімен қостанай жылқысын өсіріп, жергілікті жылқыларға пайдаланып, оларды жақсартылған табындық және ат қора жағдайында өсіру.
Жұмыс қабілетінің жан-жақтылығы мен жерге бейімділік белгілері бойынша сұрыптау
Жаңа тұқым шығару әдістемесінің (2 кесте) басты міндеттері:
► Тұқым ішінде сұрыптау, іріктеу және азықтандыруды күшейту жолымен
қазақ жылқысын жақсарту (1896-1917жж.).
► Жақсартылған қазақ биелерін дон, орыстың салт-мініс және жартылай
қанды айғырларымен шағылыстыру (1898-1926жж.).
► Дон-қазақ және басқа тұқыммен жақсартылған биелерді таза қанды
салт-мініс айғырларымен шағылыстыру (1927 жылдан бастап).
► Тұқым ішінде өсіру әдісімен қостанай тұқымдық түрін көбейту
(1938 жылдан бастап).
Арнайы жылқы өсіретін орында биелерді тек 4 жастан бастап қашыратын, ал жергілікті тұрғындар мұны жасамағандығынан биелері 3 жасында құлындай бастайтын. Биелердің қасынан былтырғы және биылғы туылған екі құлынды жиі көруге болатын. Жақсы тұқым алу үшін тек ең жақсы биелер таңдалынып, олардың түр-түсіне, биіктігіне, дене бітіміне қарай айғырлар жұптастырылды.
Жақсартылған қазақ жылқысы әрі қарай дене бітімі ірі, далада өскен және табындық жағдайларға бейімделген басқа да салт-мініс тұқымдарымен шағылыстырылды. Ең алдымен бұл қалмақ тұқымы, кейін дон жылқылары болды.
Қалмақ айғырлары арнайы жылқы өсіретін Астрахан аймағында орналасқан Дондуков шаруашылығынан алынды. Таза қалмақ тұқымы болып көбіне басқа салт-мініс тұқымының қаны бар Дондуков шаруашылығынан алынған айғырлар саналды, олар салт-мініс түрі деп аталатын қазақ жылқысынан да ірі болды. Олардың шоқтығының биіктігі шамамен 150-155 см, кеудесінің орамы-180-185 см, жіліншік орамы-19,0-19,5 см. болды. Қостанай жылқысының шығу тегінде қалмақ тұқымының 1883 ж.т., сұр Наджи, Бухгалтер, Перстень, т.б. айғырлары жиі кездеседі. Қалмақ айғырлары арнайы жылқы өсіретін орындардағы қазақ жылқысының бойына, денесінің қиғаш ұзындығына, кеуде және жіліншік орамына үлкен әсерін тигізді. Қазақ-қалмақ аралас тұқымының дене өлшемдерінің көрсеткіштері: шоқтығының биіктігі - 148,7 см; денесінің қиғаш ұзындығы - 154,6 см; кеуде орамы - 174,3 см; жіліншік орамы - 20 см. болды.
1911 жылдан бастап қалмақ жылқысына қарағанда, салт-мініс әрі жұқалау келген дон айғырларын әкеле бастады. Дон-қазақ аралас тұқымының дене өлшемдерінің көрсеткіштері: 149,1 см, 153,3 см, 173,3 см, 20 см. болды.
Қазақ-қалмақ, дон-қазақ, қазақ-қалмақ-дон құлындары жақсартылған табындық-қора жағдайында өсіріліп, ірі жылқылар мен құлындар шөп, сұлымен азықтандырылды, бірақ құлындар сынақтардан өткен жоқ және бапталмады.
Қостанайдың асыл тұқымды жылқы өсіретін ат-қорасына азаматтық соғыс қатты зиянын тигізді. 1918 жылы барлық жылқылар қауіпсіз жерге көшіріліп, біртіндеп жойыла бастады. Жойылған жылқы бастары Орск, Сібір және Михайлов жылқы зауыттарының биелерімен толықтырылды. 1920 жылдан бастап қалмақ, дон айғырларымен шағылыстыру тоқтатылып, мемлекеттік жылқы зауыттарынан алынған мәдени салт-мініс тұқымының жартылай қанды айғырларын қолдану жұмыстары қолға алынды. Асылдандыру жұмыстарына Стрелец жылқы зауытының ағылшын-араб тұқымды Иран айғыры мен орлов-растопчин тұқымды Вадимнің ұрғашы құлыны - Ванилидің 1913 ж.т., сарғылт-жирен Ираклий айғыры елеулі әсерін тигізді. Бұл дене бітімі ірі, мықты айғырлардың дене-бітімінің өлшемдерінің көрсеткіштері - 162-195-20 болды. Одан маңыздылығы жағынан Лимарев зауытының таза қанды Гайдамакасы мен жоғары қанды Миниатюрадан 1914 ж.т., Гайдук айғыры қалыспады. Сонымен қатар осы кезеңде Стрелец зауытының 1913 ж.т., торы Швыряй, Лимарев зауытынан 1912 ж.т., қара Голлон (орлов-ростопчин), 1904 ж.т. және қоңыр орлов-ростоптық тұқымды Ордлы айғырлары жұмыс істеді.
1921 жылы Қостанай зауыттық ат-қорасы асыл тұқымды-мініс және табындық болып бөлінген екі бөлімшеден тұратын Қостанай жылқы зауыты болып құрылды.
Асыл тұқымды-мініс бөлімшесінде жылқылар жайылымдық - ат-қора жағдайында бағылды. Жылы мезгілде жылқылар шабындық жерде жайылып, ал қыста - арнайы жылқы тұратын ат-қорада болды. Бұл бөлімше айғырларды салт-мініс табындық жылқы шаруашылығы үшін өсірді.
Екінші табындық бөлімшеде қазақ биелері және олардың қалмақ пен дон айғырларынан алынған будан құлындары мәдени-табындық жағдайда бағылып, қарапайым салт-мініс жылқылары өсірілді. Мәдени салт-мініс тұқымының қанымен көбейту, жылқылардың салт-мініс қасиеттерін күшейтіп, дене өлшемдерінің көрсеткіштерін арттыра түсті. Шоқтығының биіктігі 153,4 см., кеуде орамы 181,2 см., жіліншік орамы 20,3 см.-ге дейін ұлғайды. Жылқылар ірі және дұрыс қалыптасқан дене бітімді болды. Тек бір кемшілігі тек қана салт мінуге ғана емес, жегуге де арналған жылқылардың кеуде орамының кемуі болды. Осылайша 1926 жылы бірінші кезең аяқталды.
Одан арғы жұмыстар бастапқы кезеңде-ақ жақсы нәтижелер беретін таза қанды салт-мініс тұқымымен будандастыру жолдарымен жалғасты. Құлындар ірі, жақсы дене бітімді, мықты, түр-тұрпатты, ұшқыр болды. Үш жаста құлындардың дене өлшемдерінің көрсеткіштері: шоқтығының биіктігі - 154 см, денесінің қиғаш ұзындығы - 153 см, кеуде орамы - 182 см; жіліншік орамы - 19,5 см.-ге жетті. Бірақ дене өлшемдерінің көрсеткіші 100-ден төмен болды, бірақ сонымен бірге олардың ұзын аяқтылығы қадағаланды. Сонымен қатар екінші буынның құлындары өсіру жағдайларына өте талғағыш, жайылым ауыстыруды ауыр өткізді, бойының өсуі тоқтап, ұшқырлығы нашарлады. Осы сатының оңды сәті болып, таза қанды салт-мініс айғырлары мен қазақ, қалмақ, дон, орлов-ростоптық және стрелец қанының күрделі аралас биесінен алынған бірнеше айғырлар кейін қостанай тұқымды жылқыларының зауыттық аталық іздерінің негізін қалаушылар болды.
Табындық бөлімшесі жергілікті халықтан сатып алынған жылқылармен толықтырылып, 1935 жылы бойының көрсеткіші бойынша әртүрлі және тұқымды жақсартушы биелердің саны 1300-ге жетті. Бұл бөлімше 1935 жылы өз алдына Майкөл жылқы зауыты болып бөлінді.
1934 жылдан бастап, БЖШҒЗИ табындық жылқы шаруашылығын дамытудың тиімді әдістемелері бойынша бірнеше зерттеулер жүргізді. Бұл зерттеулер таза қанды салт-мініс тұқымынан сіңіре будандастыру жолымен алынған екінші ұрпақтың табындық жағдайларды ауыр өткізетінін, аз құлын беретінін, олардан алынған құлындар нашар дамитынын және аурудан ұзақ айығатынын анықтады. Таза қанды салт-мініс тұқымымен сіңіре будандастыруды тоқтатып, азықтандыру мен өсірудің жетілдірілген әдісімен өндіре будандастыру жолымен жаңа тұқым алу жұмыстарын бастау керектігін анықтады.
Соңғы кезең (1938 жылдан бастап) қостанай жылқыларын тұқым ішінде әдісімен өсіру тәжірибесінен басталды. Жылқы зауыттың, совхоз бен колхоз ғалымдары мен мамандарының алдына қойылған тапсырма - дене бітімі мықты, жеңіл, салт-жегілетін, тығыз денелі, табындық-қора жағдайына бейімделген, жергілікті қатал ауа-райына төзетін жылқы алу болды.
Тәжірибелік табынға дене бітімді үйлесімді, бойы биік, бірақ шығу-тегі әртүрлі биелер іріктеліп алынды.
:: таза қанды салт-мініс тұқымының қанымен жаңартылған дон-қазақ тұқымынан алынған аралас тұқымды биелер (көбісі дон айғыры Карноның ұрғашы немерелері);
:: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қостанай зауыттық ат қорасы 1885 жылы құрылып, ал 1888 жылы мемлекеттік жылқы зауытының ведомствосы бұйрығымен бекітілді. Жылқы зауытының бастапқы міндеті - зауыттық айғырларды жергілікті қазақ биелерімен шағылыстыру жолымен ірі және салт-мініс жылқыларын алу болды.
Зауыттық айғырлардың бастапқыдағы жоспарланған жалпы саны 500 бас болғанымен, табындық жағдайда өскен салт-мініс айғырлардың жетіспеуіне байланысты ешқашан толық жинастырылмаған болатын. Зауыттық ат қораның тапшылығын толықтыру және жергілікті халықтың (биелердің) табындық жағдайларда өскен айғырлармен мұқтаждығын қамтамасыз ету үшін, зауыттық ат қорада қазақ жылқысын өсіретін арнайы орын ұйымдастырылды.
Осы жылқы өсіретін арнайы орын, болашақ қостанай жылқы зауытының негізі болды. Торғайдың жергілікті халқынан, қазақ жылқысының ең ірі және дене бітімі дұрыс қалыптасқан 300 биесі мен 30 айғыры таңдап алынды.
Осы уақытты жаңа жылқы тұқымы - қостанай тұқымын шығаруға бағытталған селекциялық-тұқым асылдандыру жұмыстарының басы деп айтуға болады.
Алғашқы кезеңде (1896-1926жж.) тұқым ішінде бағу әдісімен басқа қан араласпаған қазақ жылқысының үш ұрпағы алынды. Олар жақсартылған табындық - қора жағдайында бағылды.
Г.Г.Хитенковтың деректрі бойынша, арнайы жылқы өсіретін орында, жақсартылған жағдайда тәрбиеленген қазақ жылқысының бірінші ұрпағының өзі оң нәтижелер бере бастады (1 кесте). Келесі екі ұрпақтың да көрсеткіштері жақсы болды. 1 кестеден көріп тұрғанымыздай, биелердің шоқтығының биіктігі - 7,7 см-ге, тұрқының қиғаш ұзындығы - 3,8 см-ге, кеудесінің орамы - 6,1 см-ге, жіліңшік орамы - 0,4 см-ге ұлғайған. Ал, айғырлардың дене өлшемдеріндегі өзгерістер шамалы ғана.
Кесте 2
Ат қорада бағылған қазақ жылқыларының негізгі дене өлшемдерінің өзгерісі
Жылқылар
Жынысы
Шоқтығы-ның биіктігі
Тұрқының қи-ғаш ұзындығы
Орамы
Кеуде
Жіліңшік
1. 1898 жылы Торғайдан сатып алынғандар:
Биелер
135,6
145,4
167,0
19,0
Айғырлар
141,8
-
-
-
2. Табындық - ат-қорада бағылғандар:
а) бірінші
ұрпақ
Биелер
142,2
147,0
170,0
19,2
Айғырлар
142,5
152,0
173,0
21,5
б) екінші ұрпақ
Биелер
143,3
149,2
173,1
19,4
Айғырлар
142,0
147,5
169,5
20,4
Биелер қыс мезгілінде шөппен, ал құлындар мен айғырлар - шөпке қосымша жеммен азықтандырылды. Құлындар енесінен 6-7 айында бөлінді, биелер сауылған жоқ. Барлық мал бастары жынысы, жас ерекшеліктері бойынша бөлініп жеке бағылды.
Жаңа тұқым шығару әдістемесінің нобайы 3 кестеде берілген.
Кесте 3
Қостанай тұқымын шығару кезеңдері және шағылыстыру кестесі
КЕЗЕҢ
ӨСІРУ ЖӘНЕ ҮЙРЕТУ
ӘДІСТЕМЕЛЕРІ
ІРІКТЕУ ЖӘНЕ СҰРЫПТАУ
1896-1926
Торғайдан алынған қазақ жылқысы
135-145-161-19
Табындық-қора жағдайында тұқым ішінде өсіру
(3 ұрпағы).
Тұқым алу үшін
дене бітімі ірі және
дұрыс жылқыларды іріктеп сұрыптау
Ірілендірілген қазақ жылқысы
143-149-173-19
Қалмақ және дон тұқымымен шағылыстыру. Олардан алынған аралас ұрпақтарын табындық-қора жағдайында өсіру.
Осы белгілерімен сұрыптау
Дон-қазақ будан жылқылары
149-153-177-19,5
Жартылай қанды салт-мініс, орлов-ростопчин, стрелец тұқымдарымен шағылыстыру, оларды табындық-қора жағ- дайында өсіру және бағу.
Осы белгілерімен, сонымен қатар
салт-мініс түрі бойынша сұрыптау
1927-1937
Дон-қазақ және жартылай қанды
салт-мініс аралас жылқылары
153-181-20
Таза қанды салт-мініс тұқымымен шағылыстыру, ат қорада өсіру.
Салт-мініс түрі және ұшқырлығы бойынша сұрыптау
1938 ж. бастап
Аралас дон-қазақ биелері мен таза қанды салт-мініс айғырларының 1,2 және 3 ұрпағы
154-155-183-19
Тұқым ішінде әдісімен қостанай жылқысын өсіріп, жергілікті жылқыларға пайдаланып, оларды жақсартылған табындық және ат қора жағдайында өсіру.
Жұмыс қабілетінің жан-жақтылығы мен жерге бейімділік белгілері бойынша сұрыптау
Жаңа тұқым шығару әдістемесінің (2 кесте) басты міндеттері:
► Тұқым ішінде сұрыптау, іріктеу және азықтандыруды күшейту жолымен
қазақ жылқысын жақсарту (1896-1917жж.).
► Жақсартылған қазақ биелерін дон, орыстың салт-мініс және жартылай
қанды айғырларымен шағылыстыру (1898-1926жж.).
► Дон-қазақ және басқа тұқыммен жақсартылған биелерді таза қанды
салт-мініс айғырларымен шағылыстыру (1927 жылдан бастап).
► Тұқым ішінде өсіру әдісімен қостанай тұқымдық түрін көбейту
(1938 жылдан бастап).
Арнайы жылқы өсіретін орында биелерді тек 4 жастан бастап қашыратын, ал жергілікті тұрғындар мұны жасамағандығынан биелері 3 жасында құлындай бастайтын. Биелердің қасынан былтырғы және биылғы туылған екі құлынды жиі көруге болатын. Жақсы тұқым алу үшін тек ең жақсы биелер таңдалынып, олардың түр-түсіне, биіктігіне, дене бітіміне қарай айғырлар жұптастырылды.
Жақсартылған қазақ жылқысы әрі қарай дене бітімі ірі, далада өскен және табындық жағдайларға бейімделген басқа да салт-мініс тұқымдарымен шағылыстырылды. Ең алдымен бұл қалмақ тұқымы, кейін дон жылқылары болды.
Қалмақ айғырлары арнайы жылқы өсіретін Астрахан аймағында орналасқан Дондуков шаруашылығынан алынды. Таза қалмақ тұқымы болып көбіне басқа салт-мініс тұқымының қаны бар Дондуков шаруашылығынан алынған айғырлар саналды, олар салт-мініс түрі деп аталатын қазақ жылқысынан да ірі болды. Олардың шоқтығының биіктігі шамамен 150-155 см, кеудесінің орамы-180-185 см, жіліншік орамы-19,0-19,5 см. болды. Қостанай жылқысының шығу тегінде қалмақ тұқымының 1883 ж.т., сұр Наджи, Бухгалтер, Перстень, т.б. айғырлары жиі кездеседі. Қалмақ айғырлары арнайы жылқы өсіретін орындардағы қазақ жылқысының бойына, денесінің қиғаш ұзындығына, кеуде және жіліншік орамына үлкен әсерін тигізді. Қазақ-қалмақ аралас тұқымының дене өлшемдерінің көрсеткіштері: шоқтығының биіктігі - 148,7 см; денесінің қиғаш ұзындығы - 154,6 см; кеуде орамы - 174,3 см; жіліншік орамы - 20 см. болды.
1911 жылдан бастап қалмақ жылқысына қарағанда, салт-мініс әрі жұқалау келген дон айғырларын әкеле бастады. Дон-қазақ аралас тұқымының дене өлшемдерінің көрсеткіштері: 149,1 см, 153,3 см, 173,3 см, 20 см. болды.
Қазақ-қалмақ, дон-қазақ, қазақ-қалмақ-дон құлындары жақсартылған табындық-қора жағдайында өсіріліп, ірі жылқылар мен құлындар шөп, сұлымен азықтандырылды, бірақ құлындар сынақтардан өткен жоқ және бапталмады.
Қостанайдың асыл тұқымды жылқы өсіретін ат-қорасына азаматтық соғыс қатты зиянын тигізді. 1918 жылы барлық жылқылар қауіпсіз жерге көшіріліп, біртіндеп жойыла бастады. Жойылған жылқы бастары Орск, Сібір және Михайлов жылқы зауыттарының биелерімен толықтырылды. 1920 жылдан бастап қалмақ, дон айғырларымен шағылыстыру тоқтатылып, мемлекеттік жылқы зауыттарынан алынған мәдени салт-мініс тұқымының жартылай қанды айғырларын қолдану жұмыстары қолға алынды. Асылдандыру жұмыстарына Стрелец жылқы зауытының ағылшын-араб тұқымды Иран айғыры мен орлов-растопчин тұқымды Вадимнің ұрғашы құлыны - Ванилидің 1913 ж.т., сарғылт-жирен Ираклий айғыры елеулі әсерін тигізді. Бұл дене бітімі ірі, мықты айғырлардың дене-бітімінің өлшемдерінің көрсеткіштері - 162-195-20 болды. Одан маңыздылығы жағынан Лимарев зауытының таза қанды Гайдамакасы мен жоғары қанды Миниатюрадан 1914 ж.т., Гайдук айғыры қалыспады. Сонымен қатар осы кезеңде Стрелец зауытының 1913 ж.т., торы Швыряй, Лимарев зауытынан 1912 ж.т., қара Голлон (орлов-ростопчин), 1904 ж.т. және қоңыр орлов-ростоптық тұқымды Ордлы айғырлары жұмыс істеді.
1921 жылы Қостанай зауыттық ат-қорасы асыл тұқымды-мініс және табындық болып бөлінген екі бөлімшеден тұратын Қостанай жылқы зауыты болып құрылды.
Асыл тұқымды-мініс бөлімшесінде жылқылар жайылымдық - ат-қора жағдайында бағылды. Жылы мезгілде жылқылар шабындық жерде жайылып, ал қыста - арнайы жылқы тұратын ат-қорада болды. Бұл бөлімше айғырларды салт-мініс табындық жылқы шаруашылығы үшін өсірді.
Екінші табындық бөлімшеде қазақ биелері және олардың қалмақ пен дон айғырларынан алынған будан құлындары мәдени-табындық жағдайда бағылып, қарапайым салт-мініс жылқылары өсірілді. Мәдени салт-мініс тұқымының қанымен көбейту, жылқылардың салт-мініс қасиеттерін күшейтіп, дене өлшемдерінің көрсеткіштерін арттыра түсті. Шоқтығының биіктігі 153,4 см., кеуде орамы 181,2 см., жіліншік орамы 20,3 см.-ге дейін ұлғайды. Жылқылар ірі және дұрыс қалыптасқан дене бітімді болды. Тек бір кемшілігі тек қана салт мінуге ғана емес, жегуге де арналған жылқылардың кеуде орамының кемуі болды. Осылайша 1926 жылы бірінші кезең аяқталды.
Одан арғы жұмыстар бастапқы кезеңде-ақ жақсы нәтижелер беретін таза қанды салт-мініс тұқымымен будандастыру жолдарымен жалғасты. Құлындар ірі, жақсы дене бітімді, мықты, түр-тұрпатты, ұшқыр болды. Үш жаста құлындардың дене өлшемдерінің көрсеткіштері: шоқтығының биіктігі - 154 см, денесінің қиғаш ұзындығы - 153 см, кеуде орамы - 182 см; жіліншік орамы - 19,5 см.-ге жетті. Бірақ дене өлшемдерінің көрсеткіші 100-ден төмен болды, бірақ сонымен бірге олардың ұзын аяқтылығы қадағаланды. Сонымен қатар екінші буынның құлындары өсіру жағдайларына өте талғағыш, жайылым ауыстыруды ауыр өткізді, бойының өсуі тоқтап, ұшқырлығы нашарлады. Осы сатының оңды сәті болып, таза қанды салт-мініс айғырлары мен қазақ, қалмақ, дон, орлов-ростоптық және стрелец қанының күрделі аралас биесінен алынған бірнеше айғырлар кейін қостанай тұқымды жылқыларының зауыттық аталық іздерінің негізін қалаушылар болды.
Табындық бөлімшесі жергілікті халықтан сатып алынған жылқылармен толықтырылып, 1935 жылы бойының көрсеткіші бойынша әртүрлі және тұқымды жақсартушы биелердің саны 1300-ге жетті. Бұл бөлімше 1935 жылы өз алдына Майкөл жылқы зауыты болып бөлінді.
1934 жылдан бастап, БЖШҒЗИ табындық жылқы шаруашылығын дамытудың тиімді әдістемелері бойынша бірнеше зерттеулер жүргізді. Бұл зерттеулер таза қанды салт-мініс тұқымынан сіңіре будандастыру жолымен алынған екінші ұрпақтың табындық жағдайларды ауыр өткізетінін, аз құлын беретінін, олардан алынған құлындар нашар дамитынын және аурудан ұзақ айығатынын анықтады. Таза қанды салт-мініс тұқымымен сіңіре будандастыруды тоқтатып, азықтандыру мен өсірудің жетілдірілген әдісімен өндіре будандастыру жолымен жаңа тұқым алу жұмыстарын бастау керектігін анықтады.
Соңғы кезең (1938 жылдан бастап) қостанай жылқыларын тұқым ішінде әдісімен өсіру тәжірибесінен басталды. Жылқы зауыттың, совхоз бен колхоз ғалымдары мен мамандарының алдына қойылған тапсырма - дене бітімі мықты, жеңіл, салт-жегілетін, тығыз денелі, табындық-қора жағдайына бейімделген, жергілікті қатал ауа-райына төзетін жылқы алу болды.
Тәжірибелік табынға дене бітімді үйлесімді, бойы биік, бірақ шығу-тегі әртүрлі биелер іріктеліп алынды.
:: таза қанды салт-мініс тұқымының қанымен жаңартылған дон-қазақ тұқымынан алынған аралас тұқымды биелер (көбісі дон айғыры Карноның ұрғашы немерелері);
:: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz