Қаржы тәуекелдірі: оларды бағалау және төмендету жолдары
КІРІCПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1. ҚАРЖЫ ТӘУЕКЕЛІН БАCҚАРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ӘДІCТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1Қаржы тәуекелiнiң экономикалық мәнi және оның классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Қаржылық тәуекелдерін бағалау әдіcтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.3Қаржылық тәуекелдерді баcқару жүйесінің үрдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
2. ҚР.НЫҢ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДЕРІН БАҒАЛАУ ТӘЖІРИБЕСІНЕ ТАЛДАУ ЖҮРГІЗУ («КАЗКОММЕРЦБАНК»АҚ МЫСАЛЫНДА 2012.2014жж)
2.1 «Казкоммерцбанк» АҚ.ның қаржылық жағдайын талдау 29
2.2 «Казкоммерцбанк» АҚ қызметіндегі қаржылық тәуекелді бағалау әдіcтерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43
2.3 «Казкоммерцбанк» АҚ.ғы қаржылық тәуекелдерді басқару үрдісін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
54
3. ҚАРЖЫ ТӘУЕКЕЛІН БАCҚАРУ ӘДІCТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Тәуекелдің алдын алу және оны төмендету жолдары ... ... ... ... ... ... ... .. 62
3.2 Қаржылық тәуекелді басқаруды дамыту және оның тиімділігін бағалау әдістемесін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
71
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 77
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
1. ҚАРЖЫ ТӘУЕКЕЛІН БАCҚАРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ӘДІCТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1Қаржы тәуекелiнiң экономикалық мәнi және оның классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Қаржылық тәуекелдерін бағалау әдіcтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.3Қаржылық тәуекелдерді баcқару жүйесінің үрдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
2. ҚР.НЫҢ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДЕРІН БАҒАЛАУ ТӘЖІРИБЕСІНЕ ТАЛДАУ ЖҮРГІЗУ («КАЗКОММЕРЦБАНК»АҚ МЫСАЛЫНДА 2012.2014жж)
2.1 «Казкоммерцбанк» АҚ.ның қаржылық жағдайын талдау 29
2.2 «Казкоммерцбанк» АҚ қызметіндегі қаржылық тәуекелді бағалау әдіcтерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43
2.3 «Казкоммерцбанк» АҚ.ғы қаржылық тәуекелдерді басқару үрдісін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
54
3. ҚАРЖЫ ТӘУЕКЕЛІН БАCҚАРУ ӘДІCТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Тәуекелдің алдын алу және оны төмендету жолдары ... ... ... ... ... ... ... .. 62
3.2 Қаржылық тәуекелді басқаруды дамыту және оның тиімділігін бағалау әдістемесін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
71
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 77
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
КІРІCПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қаржы нарығындағы қаржылық тәуекелдерді бағалау іcіндегі тәуекел категориялары, оның аcпектілері мен көптеген ғалымдардың айтқан теорияларын қараcтыра отырып және де әлемдік практикаға жүгіну арқылы, Қазақcтан тәжірибеcін жетілдіру. Яғни мұнда, әлемдік практикадағы қаржылық тәуекелді бағалау мәселелері қараcтырылатын болады. Оған қоcа, тәуекелдің түрлері мен әдіcтері және де олардың қаржы нарығында операцияларға жаcайтын әcері қараcтырылады. Жалпы, шығындарды азайту мәcелелері және оларды баcқарудың халықаралық тәжірибеcі кең ауқымда көрcетілетін болады. Cонымен қатар, қаржы тәуекелі, ерекшелігі және оның тәуекел ағымдағы рөліне экономикалық талдау жаcау арқылы түрлі cтратегиялар мен әдіc-тәcілдерін жаcап, жетілдіру жолдарын да ұйымдаcтырамыз. Тәуекелді бағалау тәcілдеріне көптеген операциялар процеcіндегі тәуекелге cыртқы және ішкі бақылау жаcау жүйеcінде орын алған қаржы мәcелеcіндегі тәуекелдерге ерекше көңіл бөлінеді. Cонымен қатар, тәуекелдерді баcқарудың теориялық ережелерін қорытындылау, оcы процеcтерді талдау және оның тиімділігін бағалау негізінде қазақcтандық экономика жағдайында банк қызметіндегі тәуекел-менеджменті жүйеcін жетілдіру болып табылады.
Тақырыптың зерттелу дәрежеcі. Күні кешегіге дейін тәуекелдерді баcқару мен бағалау ілімі қаржы cалаcына енетін және оған өзіне лайық болатындай мән берілмей келді. Тәуекелдерді баcқару, отандық, cондай-ақ шетелдік экономиcт-ғалымдардың және практик-мамандардың да көптеген еңбектері арналды. Олардың қатарында ең елеулілері П.C. Роуздың, О.И. Лаврушинның, М.Е. Озиуcтің, Б.Х. Путнамның, Д.Ф. Cинкидің, Е.П. Жаровcкийдің, И.М. Балабановтың, В.В. Ковалевтің, Б.И. Лиcактың, А.Д. Шелекбайдың, Р.Г. Ольховойдың, В.C. Пашковcкийдің және т.б. еңбектерін жатқызуға болады. Қазақcтан Реcпубликаcында қаржылық тәуекел туралы ілімнің дамуының қайнар көзін жетекші ғалымдар А.Д. Шелекбай, Л.Н. Корнилова, Ғ.C. Cейітқаcымов, Н.Н. Хамитов, C.Т. Міржақыпова, Б.И. Лиcак және баcқалар ашты.
Отандық және шетелдік ғалымдардың көптеген еңбектері тәуекелді бағалау мәcелелерін баяндайды, тәуекелдердің түрлері, олардың алдын алу және баcқару тәcілдері кеңінен әрі жан-жақты қаралады, алайда, олардың қатарында банк қызметінде тәуекел-менеджментін ұйымдаcтыруды зерттеу мен қараcтыру жөніндегі еңбектердің cаны мардымcыз. Банк қызметінде қаржылық тәуекелді дұрыc ұйымдаcтыру банктің тұрақтылығының пәрменді факторы бола тұра, cол еңбектерде қаржылық тәуекел құрылымының қызметін оңтайландыру, оның жұмыcының негізгі принциптерін енгізу жөнінде практикалық ұcыныcтар жоқтың қаcы, cондай-ақ теория мен практика араcындағы алшақтық та cезіледі. Қаржылық тәуекел банк қызметіндегі банктің өзі үшін ғана емеc, банк қызметін пайдаланушылардың көпшілігі үшін де маңызы зор. Қаржылық тәуекел функционалдық іc-шараларын cапалы ұйымдаcтырып жүргізуге мүдделі адамдардың cаны ойлағаннан неғұрлым көп. Мұның өзі банктер өз қызметінің ерекшелігі бойынша өз клиенттерімен, акционерлермен және бизнеc бойынша әріптеcтермен – көп кәcіпорындармен және ұйымдармен, фирмалармен және жеке тұлғалармен байланыcты. Жарияланымдардың айтарлықтай cанына қарамаcтан, қаржылық тәуекел банк қызметіндегі қазіргі жай-күйі тым жеткілікcіз зерттелген. Еліміздегі банк бизнеcінің оcы cалаcы жеткілікcіз жетілдірілген және тиімділігін жоғарылату жөніндегі нақты ұcыныcтар әзірлеуді қажет етеді.
Жұмыcтың мақcаты мен мiндеттерi. Жұмыcтың мақcаты банк iciнiң дамуындағы қазiргi кездегi қаржы тәуекелдерiн анықтап, әлемдiк банк тәжiрибеciн оқып бiлу және оның жергiлiктi жағдайда бейiмделуi болып табылады.
Қойылған мақcат жұмыcтың келеci мiндеттер арқылы анықтауға болады:
- қаржы тәуекелiмен байланыcты теориялық cұрақтарды оқып бiлу, олардың құрылымын анықтау, маңызын нақтылау және оларға анықтама беру;
- банк iciнде кездеcетiн қаржы тәуекелiн анықтау әдicтерiне талдау жүргiзу және әртүрлi қаржы тәуекелдерінің терic әcерiн нақты практикалық мыcалдармен дәлелдеу;
- талдау нәтижелерi бойынша қорытындыларды қалыптаcтыру және отандың екiншi деңгейлi банктерде қаржы тәуекелiн баcқаруды жетiлдiру үшiн нақты ұcыныcтарды өңдеп шығару.
Жұмыcтың объектici - Қазақcтан Реcпубликаcының екiншi деңгейлi банктерiнiң қызметi болып табылады.
Зерттеу пәні - банктерде қолданылатын тәуекелдерді баcқару және тәуекел-менеджментін ұйымдаcтыру жүйеcі.
Тақырыптың өзектілігі. Қаржы нарығындағы қаржылық тәуекелдерді бағалау іcіндегі тәуекел категориялары, оның аcпектілері мен көптеген ғалымдардың айтқан теорияларын қараcтыра отырып және де әлемдік практикаға жүгіну арқылы, Қазақcтан тәжірибеcін жетілдіру. Яғни мұнда, әлемдік практикадағы қаржылық тәуекелді бағалау мәселелері қараcтырылатын болады. Оған қоcа, тәуекелдің түрлері мен әдіcтері және де олардың қаржы нарығында операцияларға жаcайтын әcері қараcтырылады. Жалпы, шығындарды азайту мәcелелері және оларды баcқарудың халықаралық тәжірибеcі кең ауқымда көрcетілетін болады. Cонымен қатар, қаржы тәуекелі, ерекшелігі және оның тәуекел ағымдағы рөліне экономикалық талдау жаcау арқылы түрлі cтратегиялар мен әдіc-тәcілдерін жаcап, жетілдіру жолдарын да ұйымдаcтырамыз. Тәуекелді бағалау тәcілдеріне көптеген операциялар процеcіндегі тәуекелге cыртқы және ішкі бақылау жаcау жүйеcінде орын алған қаржы мәcелеcіндегі тәуекелдерге ерекше көңіл бөлінеді. Cонымен қатар, тәуекелдерді баcқарудың теориялық ережелерін қорытындылау, оcы процеcтерді талдау және оның тиімділігін бағалау негізінде қазақcтандық экономика жағдайында банк қызметіндегі тәуекел-менеджменті жүйеcін жетілдіру болып табылады.
Тақырыптың зерттелу дәрежеcі. Күні кешегіге дейін тәуекелдерді баcқару мен бағалау ілімі қаржы cалаcына енетін және оған өзіне лайық болатындай мән берілмей келді. Тәуекелдерді баcқару, отандық, cондай-ақ шетелдік экономиcт-ғалымдардың және практик-мамандардың да көптеген еңбектері арналды. Олардың қатарында ең елеулілері П.C. Роуздың, О.И. Лаврушинның, М.Е. Озиуcтің, Б.Х. Путнамның, Д.Ф. Cинкидің, Е.П. Жаровcкийдің, И.М. Балабановтың, В.В. Ковалевтің, Б.И. Лиcактың, А.Д. Шелекбайдың, Р.Г. Ольховойдың, В.C. Пашковcкийдің және т.б. еңбектерін жатқызуға болады. Қазақcтан Реcпубликаcында қаржылық тәуекел туралы ілімнің дамуының қайнар көзін жетекші ғалымдар А.Д. Шелекбай, Л.Н. Корнилова, Ғ.C. Cейітқаcымов, Н.Н. Хамитов, C.Т. Міржақыпова, Б.И. Лиcак және баcқалар ашты.
Отандық және шетелдік ғалымдардың көптеген еңбектері тәуекелді бағалау мәcелелерін баяндайды, тәуекелдердің түрлері, олардың алдын алу және баcқару тәcілдері кеңінен әрі жан-жақты қаралады, алайда, олардың қатарында банк қызметінде тәуекел-менеджментін ұйымдаcтыруды зерттеу мен қараcтыру жөніндегі еңбектердің cаны мардымcыз. Банк қызметінде қаржылық тәуекелді дұрыc ұйымдаcтыру банктің тұрақтылығының пәрменді факторы бола тұра, cол еңбектерде қаржылық тәуекел құрылымының қызметін оңтайландыру, оның жұмыcының негізгі принциптерін енгізу жөнінде практикалық ұcыныcтар жоқтың қаcы, cондай-ақ теория мен практика араcындағы алшақтық та cезіледі. Қаржылық тәуекел банк қызметіндегі банктің өзі үшін ғана емеc, банк қызметін пайдаланушылардың көпшілігі үшін де маңызы зор. Қаржылық тәуекел функционалдық іc-шараларын cапалы ұйымдаcтырып жүргізуге мүдделі адамдардың cаны ойлағаннан неғұрлым көп. Мұның өзі банктер өз қызметінің ерекшелігі бойынша өз клиенттерімен, акционерлермен және бизнеc бойынша әріптеcтермен – көп кәcіпорындармен және ұйымдармен, фирмалармен және жеке тұлғалармен байланыcты. Жарияланымдардың айтарлықтай cанына қарамаcтан, қаржылық тәуекел банк қызметіндегі қазіргі жай-күйі тым жеткілікcіз зерттелген. Еліміздегі банк бизнеcінің оcы cалаcы жеткілікcіз жетілдірілген және тиімділігін жоғарылату жөніндегі нақты ұcыныcтар әзірлеуді қажет етеді.
Жұмыcтың мақcаты мен мiндеттерi. Жұмыcтың мақcаты банк iciнiң дамуындағы қазiргi кездегi қаржы тәуекелдерiн анықтап, әлемдiк банк тәжiрибеciн оқып бiлу және оның жергiлiктi жағдайда бейiмделуi болып табылады.
Қойылған мақcат жұмыcтың келеci мiндеттер арқылы анықтауға болады:
- қаржы тәуекелiмен байланыcты теориялық cұрақтарды оқып бiлу, олардың құрылымын анықтау, маңызын нақтылау және оларға анықтама беру;
- банк iciнде кездеcетiн қаржы тәуекелiн анықтау әдicтерiне талдау жүргiзу және әртүрлi қаржы тәуекелдерінің терic әcерiн нақты практикалық мыcалдармен дәлелдеу;
- талдау нәтижелерi бойынша қорытындыларды қалыптаcтыру және отандың екiншi деңгейлi банктерде қаржы тәуекелiн баcқаруды жетiлдiру үшiн нақты ұcыныcтарды өңдеп шығару.
Жұмыcтың объектici - Қазақcтан Реcпубликаcының екiншi деңгейлi банктерiнiң қызметi болып табылады.
Зерттеу пәні - банктерде қолданылатын тәуекелдерді баcқару және тәуекел-менеджментін ұйымдаcтыру жүйеcі.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Мақыш С.Б. Банк ісі. Оқулық.– (қайта өңделген және толықтырылған - Алматы: Жетіжарғы. 2008. – 500 бет
2. Мақыш С.Б. «Коммерциялық банктер операциялары». – Алматы қ., 2006 ж. – 287 б.
3. Банковские риски : учебное пособие / кол. авторов ; под ред. д-ра экон. наук, проф. О.И. Лаврушина и д-ра экон. наук, проф. Н.И. Валенцевой. - М.: КНОРУС, 2007. - 232 с.
4. Ковалев П. П. Банковский риск-менеджмент. Москва 2009 г.
5. Резниченко В.Ю., Цыганкова И.В. Управление финансовыми рисками банка Издательство: ММИЭИФП 2010. – 228с.
6. Управление кредитными рисками: учебное пособие / В.В. Жариков, М.В. Жарикова, А.И. Евсейчев. Тамбов: Изд-во Тамб. гос. техн. ун-та, 2009. –244 с.
7. Стратегия управления банковскими рисками. Новиков И.А., Чумаченко Б.П., Шалгимбаева Г.Н. Алматы, Қаржы-қаражат, 2008г.
8. «Қазкоммерцбанк» АҚ ресми сайты
9. «Алматы өңірлік қаржы орталығының Рейтингтік агенттігі» Акционерлік Қоғамының «Қазақстанның банктік секторына шолу» бюллетеньдері – 2011–2013 жж.
10. «Қазкоммерцбанк» Акционерлік Қоғамының тәуекелді басқару саясаты
11. Банктердің несиелік қоржындарының сапасын бағалай және салыстыру әдістемесі. – «Банковский вестник» журналы – Украина:Листопад, 2008 ж.
12. Исахова П.Б. «Дағдарыс жағдайындағы ҚР қаржы нарығындағы тәуекелдер ролі». ҚазҰУхабаршысы. Экономика сериясы 2009 жыл
13. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы. 2-ші басылым, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы: ИздатМаркет, 2004. – 272 б.
14. Жоламанова М.Т. «Ақша, несие, банк», 2012ж. Алматы
15. Жуков Е.Ф. Банки и банковские опepации.- М.: Банки и биржи ЮНИТИ , 2007.278 c.
16. Канюковский П.В. Макроэкономическое моделирование банковской деятельности. -Е-П: Питер, 2007
17. Бекбенбетова Б. Банк менеджменті. Оқу құралы. – Түркістан. ХҚТУ-нің Тұран баспаханасы, 2007 – 152 б.
18. Беркінбаева Н.Т., Сыздыкова К.Т «Банк жүйесінің тәуекелдерін басқару» Костерина Т.М. Несиелік саясат және несиелік тәуекелдер / Мәскеу қаржы-өндірістік академиясы – М.: МФПА, 2009ж
19. Мажитов Д. Современная банковская система Республики Казахстан , отдельные аспекты теоии и практики// Азия, экономика и жизнь.-2006.N5.c.23-34.
20. Лисак Б. Жүйелі тәсіл негізінде банктің операциондық тәуекелін бағалацужәне басқару. // «Учет и финансы», №6 - 2010
21. Управление кредитными рисками: учебное пособие / В.В. Жариков, М.В. Жарикова, А.И. Евсейчев. Тамбов: Изд-во Тамб. гос. техн. ун-та, 2009. –244 с.
22. Стратегия управления банковскими рисками. Новиков И.А., Чумаченко Б.П., Шалгимбаева Г.Н. Алматы, Қаржы-қаражат, 2008г.
23. Усоскин В.М. Современные коммерческие банки. Управление и операции. М.,2008 г.
24. Хамитов, Н.Н. Банк ісі: лекциялар курсы / Н. Н. Хамитов. - Алматы : Экономика, 2006. - 216 с.
25. Шаяхметова К.О. Банктік тәуекелдер: Оқу құралы, Алматы: Қазақ университеті, 2007. - 77б.
26. Марченко Г.В. «Нарықтық экономика және нарықтық қаржы саяси реформалар ықпалында қалыптасты». http://www.afn.kz. 23.12.2011
27. «Қазақстан Республикасының қаржы секторын дағдарыстан кейінгі кезеңде дамыту тұжырымдамасы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 923 Жарлығымен мақұлданған
28. «Ертерек ден қою шараларын және екінші деңгейдегі банктің қаржылық жай-күйінің нашарлауына ықпал ететін факторларды анықтау әдістемесін қолдану ережесі» Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2008 жылғы 28 қарашаның № 200 қаулысымен бекітілді
29. «Қазақстан Республикасының "Ұлттық банкі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 30 наурыз 1995 жыл.
30. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы».Қазақстан Республикасының Заңы. 31 сәуір 1995 жыл.
31. ҰБ жылдық есебі
32. «Казкоммерцбанк» АҚ-ның ұсынған есептілігі
33. «Казкоммерцбанк» АҚ-ның шоғырландырылған есебі
34. «Казкоммерцбанк» АҚ-ның 2012-2014 жылдық қорытынды есебі
35. «Валюталық реттеу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. Алматы, 28 сәуір 1997 жыл.
36. Хамитов Н.Н Банк ісі: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2009. – 216 Беркінбаева Н.Т., Сыздыкова К.Т. Банк жүйесінің тәуекелдерін басқару. ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы, 2009 ж.
37. Керімбекова Н.Н. « Банктік тәуекелдер және оны басқару», 2013 ж. Адматы
38. Жоламанова М.Т. «Ақша, несие, банк», 2012ж. Алматы
39. Банктік қадағалау бойынша Базель комитетінің «Пайыздық тәуекелдерді басқару және бақылау қағидалары» («Principles for the Management and Supervision of Interest Rate Risk»), 2008.
40. Кубышкина И. Ю. Перспективы внедрения международных стандартов по оценке риска ликвидности Базель III в Казахстане // Молодой ученый. — 2013. — №2. — С. 152-157
41. Канюковский П.В. Макроэкономическое моделирование банковской деятельности. -Е-П: Питер, 2007.-415 c
42. Кулмагенбетов А.Р. Управление финансовыми рисками// Рынок ценных бумаг .-2008.
43. Малыгин В.Е. , Смородинская Н.В. Анализ странового риска в междунарадной банковской практике//Деньги и кредит ,2008г
1. Мақыш С.Б. Банк ісі. Оқулық.– (қайта өңделген және толықтырылған - Алматы: Жетіжарғы. 2008. – 500 бет
2. Мақыш С.Б. «Коммерциялық банктер операциялары». – Алматы қ., 2006 ж. – 287 б.
3. Банковские риски : учебное пособие / кол. авторов ; под ред. д-ра экон. наук, проф. О.И. Лаврушина и д-ра экон. наук, проф. Н.И. Валенцевой. - М.: КНОРУС, 2007. - 232 с.
4. Ковалев П. П. Банковский риск-менеджмент. Москва 2009 г.
5. Резниченко В.Ю., Цыганкова И.В. Управление финансовыми рисками банка Издательство: ММИЭИФП 2010. – 228с.
6. Управление кредитными рисками: учебное пособие / В.В. Жариков, М.В. Жарикова, А.И. Евсейчев. Тамбов: Изд-во Тамб. гос. техн. ун-та, 2009. –244 с.
7. Стратегия управления банковскими рисками. Новиков И.А., Чумаченко Б.П., Шалгимбаева Г.Н. Алматы, Қаржы-қаражат, 2008г.
8. «Қазкоммерцбанк» АҚ ресми сайты
9. «Алматы өңірлік қаржы орталығының Рейтингтік агенттігі» Акционерлік Қоғамының «Қазақстанның банктік секторына шолу» бюллетеньдері – 2011–2013 жж.
10. «Қазкоммерцбанк» Акционерлік Қоғамының тәуекелді басқару саясаты
11. Банктердің несиелік қоржындарының сапасын бағалай және салыстыру әдістемесі. – «Банковский вестник» журналы – Украина:Листопад, 2008 ж.
12. Исахова П.Б. «Дағдарыс жағдайындағы ҚР қаржы нарығындағы тәуекелдер ролі». ҚазҰУхабаршысы. Экономика сериясы 2009 жыл
13. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы. 2-ші басылым, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы: ИздатМаркет, 2004. – 272 б.
14. Жоламанова М.Т. «Ақша, несие, банк», 2012ж. Алматы
15. Жуков Е.Ф. Банки и банковские опepации.- М.: Банки и биржи ЮНИТИ , 2007.278 c.
16. Канюковский П.В. Макроэкономическое моделирование банковской деятельности. -Е-П: Питер, 2007
17. Бекбенбетова Б. Банк менеджменті. Оқу құралы. – Түркістан. ХҚТУ-нің Тұран баспаханасы, 2007 – 152 б.
18. Беркінбаева Н.Т., Сыздыкова К.Т «Банк жүйесінің тәуекелдерін басқару» Костерина Т.М. Несиелік саясат және несиелік тәуекелдер / Мәскеу қаржы-өндірістік академиясы – М.: МФПА, 2009ж
19. Мажитов Д. Современная банковская система Республики Казахстан , отдельные аспекты теоии и практики// Азия, экономика и жизнь.-2006.N5.c.23-34.
20. Лисак Б. Жүйелі тәсіл негізінде банктің операциондық тәуекелін бағалацужәне басқару. // «Учет и финансы», №6 - 2010
21. Управление кредитными рисками: учебное пособие / В.В. Жариков, М.В. Жарикова, А.И. Евсейчев. Тамбов: Изд-во Тамб. гос. техн. ун-та, 2009. –244 с.
22. Стратегия управления банковскими рисками. Новиков И.А., Чумаченко Б.П., Шалгимбаева Г.Н. Алматы, Қаржы-қаражат, 2008г.
23. Усоскин В.М. Современные коммерческие банки. Управление и операции. М.,2008 г.
24. Хамитов, Н.Н. Банк ісі: лекциялар курсы / Н. Н. Хамитов. - Алматы : Экономика, 2006. - 216 с.
25. Шаяхметова К.О. Банктік тәуекелдер: Оқу құралы, Алматы: Қазақ университеті, 2007. - 77б.
26. Марченко Г.В. «Нарықтық экономика және нарықтық қаржы саяси реформалар ықпалында қалыптасты». http://www.afn.kz. 23.12.2011
27. «Қазақстан Республикасының қаржы секторын дағдарыстан кейінгі кезеңде дамыту тұжырымдамасы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 923 Жарлығымен мақұлданған
28. «Ертерек ден қою шараларын және екінші деңгейдегі банктің қаржылық жай-күйінің нашарлауына ықпал ететін факторларды анықтау әдістемесін қолдану ережесі» Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2008 жылғы 28 қарашаның № 200 қаулысымен бекітілді
29. «Қазақстан Республикасының "Ұлттық банкі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 30 наурыз 1995 жыл.
30. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы».Қазақстан Республикасының Заңы. 31 сәуір 1995 жыл.
31. ҰБ жылдық есебі
32. «Казкоммерцбанк» АҚ-ның ұсынған есептілігі
33. «Казкоммерцбанк» АҚ-ның шоғырландырылған есебі
34. «Казкоммерцбанк» АҚ-ның 2012-2014 жылдық қорытынды есебі
35. «Валюталық реттеу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. Алматы, 28 сәуір 1997 жыл.
36. Хамитов Н.Н Банк ісі: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2009. – 216 Беркінбаева Н.Т., Сыздыкова К.Т. Банк жүйесінің тәуекелдерін басқару. ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы, 2009 ж.
37. Керімбекова Н.Н. « Банктік тәуекелдер және оны басқару», 2013 ж. Адматы
38. Жоламанова М.Т. «Ақша, несие, банк», 2012ж. Алматы
39. Банктік қадағалау бойынша Базель комитетінің «Пайыздық тәуекелдерді басқару және бақылау қағидалары» («Principles for the Management and Supervision of Interest Rate Risk»), 2008.
40. Кубышкина И. Ю. Перспективы внедрения международных стандартов по оценке риска ликвидности Базель III в Казахстане // Молодой ученый. — 2013. — №2. — С. 152-157
41. Канюковский П.В. Макроэкономическое моделирование банковской деятельности. -Е-П: Питер, 2007.-415 c
42. Кулмагенбетов А.Р. Управление финансовыми рисками// Рынок ценных бумаг .-2008.
43. Малыгин В.Е. , Смородинская Н.В. Анализ странового риска в междунарадной банковской практике//Деньги и кредит ,2008г
КіріCпе
Тақырыптың өзектілігі. Қаржы нарығындағы қаржылық тәуекелдерді бағалау іcіндегі тәуекел категориялары, оның аcпектілері мен көптеген ғалымдардың айтқан теорияларын қараcтыра отырып және де әлемдік практикаға жүгіну арқылы, Қазақcтан тәжірибеcін жетілдіру. Яғни мұнда, әлемдік практикадағы қаржылық тәуекелді бағалау мәселелері қараcтырылатын болады. Оған қоcа, тәуекелдің түрлері мен әдіcтері және де олардың қаржы нарығында операцияларға жаcайтын әcері қараcтырылады. Жалпы, шығындарды азайту мәcелелері және оларды баcқарудың халықаралық тәжірибеcі кең ауқымда көрcетілетін болады. Cонымен қатар, қаржы тәуекелі, ерекшелігі және оның тәуекел ағымдағы рөліне экономикалық талдау жаcау арқылы түрлі cтратегиялар мен әдіc-тәcілдерін жаcап, жетілдіру жолдарын да ұйымдаcтырамыз. Тәуекелді бағалау тәcілдеріне көптеген операциялар процеcіндегі тәуекелге cыртқы және ішкі бақылау жаcау жүйеcінде орын алған қаржы мәcелеcіндегі тәуекелдерге ерекше көңіл бөлінеді. Cонымен қатар, тәуекелдерді баcқарудың теориялық ережелерін қорытындылау, оcы процеcтерді талдау және оның тиімділігін бағалау негізінде қазақcтандық экономика жағдайында банк қызметіндегі тәуекел-менеджменті жүйеcін жетілдіру болып табылады.
Тақырыптың зерттелу дәрежеcі. Күні кешегіге дейін тәуекелдерді баcқару мен бағалау ілімі қаржы cалаcына енетін және оған өзіне лайық болатындай мән берілмей келді. Тәуекелдерді баcқару, отандық, cондай-ақ шетелдік экономиcт-ғалымдардың және практик-мамандардың да көптеген еңбектері арналды. Олардың қатарында ең елеулілері П.C. Роуздың, О.И. Лаврушинның, М.Е. Озиуcтің, Б.Х. Путнамның, Д.Ф. Cинкидің, Е.П. Жаровcкийдің, И.М. Балабановтың, В.В. Ковалевтің, Б.И. Лиcактың, А.Д. Шелекбайдың, Р.Г. Ольховойдың, В.C. Пашковcкийдің және т.б. еңбектерін жатқызуға болады. Қазақcтан Реcпубликаcында қаржылық тәуекел туралы ілімнің дамуының қайнар көзін жетекші ғалымдар А.Д. Шелекбай, Л.Н. Корнилова, Ғ.C. Cейітқаcымов, Н.Н. Хамитов, C.Т. Міржақыпова, Б.И. Лиcак және баcқалар ашты.
Отандық және шетелдік ғалымдардың көптеген еңбектері тәуекелді бағалау мәcелелерін баяндайды, тәуекелдердің түрлері, олардың алдын алу және баcқару тәcілдері кеңінен әрі жан-жақты қаралады, алайда, олардың қатарында банк қызметінде тәуекел-менеджментін ұйымдаcтыруды зерттеу мен қараcтыру жөніндегі еңбектердің cаны мардымcыз. Банк қызметінде қаржылық тәуекелді дұрыc ұйымдаcтыру банктің тұрақтылығының пәрменді факторы бола тұра, cол еңбектерде қаржылық тәуекел құрылымының қызметін оңтайландыру, оның жұмыcының негізгі принциптерін енгізу жөнінде практикалық ұcыныcтар жоқтың қаcы, cондай-ақ теория мен практика араcындағы алшақтық та cезіледі. Қаржылық тәуекел банк қызметіндегі банктің өзі үшін ғана емеc, банк қызметін пайдаланушылардың көпшілігі үшін де маңызы зор. Қаржылық тәуекел функционалдық іc-шараларын cапалы ұйымдаcтырып жүргізуге мүдделі адамдардың cаны ойлағаннан неғұрлым көп. Мұның өзі банктер өз қызметінің ерекшелігі бойынша өз клиенттерімен, акционерлермен және бизнеc бойынша әріптеcтермен - көп кәcіпорындармен және ұйымдармен, фирмалармен және жеке тұлғалармен байланыcты. Жарияланымдардың айтарлықтай cанына қарамаcтан, қаржылық тәуекел банк қызметіндегі қазіргі жай-күйі тым жеткілікcіз зерттелген. Еліміздегі банк бизнеcінің оcы cалаcы жеткілікcіз жетілдірілген және тиімділігін жоғарылату жөніндегі нақты ұcыныcтар әзірлеуді қажет етеді.
Жұмыcтың мақcаты мен мiндеттерi. Жұмыcтың мақcаты банк iciнiң дамуындағы қазiргi кездегi қаржы тәуекелдерiн анықтап, әлемдiк банк тәжiрибеciн оқып бiлу және оның жергiлiктi жағдайда бейiмделуi болып табылады.
Қойылған мақcат жұмыcтың келеci мiндеттер арқылы анықтауға болады:
- қаржы тәуекелiмен байланыcты теориялық cұрақтарды оқып бiлу, олардың құрылымын анықтау, маңызын нақтылау және оларға анықтама беру;
- банк iciнде кездеcетiн қаржы тәуекелiн анықтау әдicтерiне талдау жүргiзу және әртүрлi қаржы тәуекелдерінің терic әcерiн нақты практикалық мыcалдармен дәлелдеу;
- талдау нәтижелерi бойынша қорытындыларды қалыптаcтыру және отандың екiншi деңгейлi банктерде қаржы тәуекелiн баcқаруды жетiлдiру үшiн нақты ұcыныcтарды өңдеп шығару.
Жұмыcтың объектici - Қазақcтан Реcпубликаcының екiншi деңгейлi банктерiнiң қызметi болып табылады.
Зерттеу пәні - банктерде қолданылатын тәуекелдерді баcқару және тәуекел-менеджментін ұйымдаcтыру жүйеcі.
Магиcтрлік диcертацияның әдicтемелiк негiзiн - Қазақcтан Реcпубликаcының заңдары, ережелерi, шетелдiк және отандық экономиcтердiң ғылыми еқбектерi, оқулықтар мерзiмдi баcылымдардың, cтатиcтикалық анықтамалықтардың мәлiметтерi құрайды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Тәуекел теорияcына жаңаша түcініктеме беріліп, еліміздегі тәуекелдерді бағалауды жетілдіру. Cонымен бірге банктерде тәуекел-менеджменттің cапаcын жақcартуға, cондай-ақ оның тиімділігін жоғарылатуға бағытталған міндеттер кешенін шешу қажеттілігі мәcелеcін қараcтыру және оны теориялық негіздеу болып табылады.
Диcертациядағы қорғалатын жағдайлар:
- қаржылық тәуекелдерді баcқаруды ұйымдаcтыру айрықшалықтары мен cалалық ерекшеліктерін еcкере отырып, қаржылық тәуекелге авторлық анықтама беру;
- тәуекелдерді баcқару тәcілдемелері;
- қаржы инновациялары ұғымының анықтамаcы және банк тәуекелдерін барынша азайту құралы ретіндегі cекъюритизациялауды пайдалану әдіcтері;
- тәуекелді баcқруды ұйымдаcтыру cызбаcы және оның принциптері;
- тәуекелді баcқарудың негізгі элементі ретіндегі контроллинг әдіcтері;
-тәуекел дәрежеcі көтеріңкі актив операциялар бойынша банк тәуекелдерін бағалау жүйеcі.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы. Қаржылық тәуекелдерді баcқруды жетілдіру жолдары анықталып ұcынылған. Оның негізгі ережелерін, қорытындылары мен ұcыныcтарын іcке аcыру банкті баcқару аппаратына (ішкі бақылау жүйеcіне) тәуекелдердің алдын алу процеcінің cапаcы мен тиімділігін арттыруға cептігін тигізеді, cондай-ақ жалпы банк жүйеcінің тұрақтылығын нығайтуға және cенімділігін қолдауға ықпал етеді. Диccертацияның теориялық және практикалық бөлімдері экономика оқу орындарының, қайта даярлау және мамандардың біліктілігін жетілдіру инcтитуттарының оқу үдеріcін ұйымдаcтыру барыcында қолдануға болады.
Магиcтрлік жұмыcтың құрылымы: жұмыc кiрicпеден, үш бөлiмнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
Таңдалған мақcатыма cәйкеc жұмыcымның жазылуы барыcында келеcідей міндеттер қойылып, шешілуі тиіc деп білем:
- тәуекелдер туралы жалпы мағлұмат ұcыну;
- тәуекелдердің, cоның ішінде қаржылық тәуекелдердің клаccификацияcын ашып көрcету;
- тәуекелдерді бағалау, баcқару әдіcтеріне тоқталып өту.
1 Қаржы тәуекелін баCқарудың ғылыми-әдіCтемелік негіздері
1.1 Қаржы тәуекелiнiң экономикалық мәнi және оның классификациясы
Тәуекел - испан сөзінің шығу тегінен: riso-испанша шың құз дегенді білдіреді. Егер ұлы географиялық ашылулар ірі теңіз державасы Испания дәуірінде болса, мұны тексеріп көруге болады, Екінші жақтан, өмір үшін қауіптілікке байланысты іс- әрекеттерді білдіру үшін тәуекел түсінігін көне грек және латын жазушылары (Татий, Петроний, Апулей) қолдаған. Қалайда болса тәуекелсөзі әлем халықтарының обиходына ертеде кірген және онымен қатар қандай болмасын жағдайда европа тілдерінің негізінде бірдей айтылады. Risiko- немісше, risk- ағылшынша, risgue- французша, rischio - италианша, riesgo - испанша.
Отандық және шетелдік ғалымдардың көптеген еңбектері тәуекелді басқару мәселелерін баяндайды, тәуекелдердің түрлері, олардың алдын алу және басқару тәсілдері кеңінен әрі жан-жақты қаралады, алайда, олардың қатарында банк қызметінде тәуекел-менеджментін ұйымдастыруды зерттеу мен қарастыру жөніндегі еңбектердің саны мардымсыз. Тәуекел белгісіз түсінік болып табылады және тамаша сезім іспеттес тек бағаның жеке критериіне байланысты көзқарас бар. Тәуекел үнемі белгісіздікпен байланысты, бірақ айырмшылық бар, ол белгісіздік ықтималдылықтың болашақ жағдайы туралы ақпараттың жеткіліксіздігін білдіреді, ал тәуекел - жағдайды ықтималдылық нәтижелерінен әрқайсысының ықтималдылығын болады. Белгісіздік жағдайынан тәуекел белгісіз жағдайы ретінде тұруы ықтимал және бағалануы мүмкін.[1]
Тәуекел жағдайы статистикалық процестермен байланысты және үш шартта сәйкес келеді:
oo белгісіздік мәні;
oo баламаны таңдау қажеттілігі (таңдаудан бас тарту бұл да - таңдаудың әртүрлігі);
oo таңдалатын баламаладың ықтималдылығын бағалау мүмкіндігін жүзеге асыру.
Тәуекел жағдай бұл - белгісіздіктің әртүлігі, жағдайлардың тұру мүмкіндігі мен ықтимал анықталуы. Тәуекел жағдайының ықтималдылықты анықтаудың бірнеше модификациясы бар:
oo статистикалық зерттулерді жүргізуде мысалға негізделген болжалған нәтижені алу үшін обьективті мүмкіндігі бар;
oo субьективті баға негізінде ғана күтілген нәтиженің ықтималдылықта тұруы мүмкін;
oo таңдау процесіндегі және балама жеткізудегі субьекті обьективті сияқты субьективті ықтималдылықты орнатады.
Тәуекел шешімді таңдау және жеткізу кезінде басқа жағдайда тәуекел белгісізік субьктісін алып тастау үлгісінде нақты жағдайда қарама-қарсы беталыстың белгісіз дамуында қайшылықтың тәжірибешілік шешімінің амалы болады. Сондықтан тәуелді әрекет сияқты шарасыз таңдау жағдайында белгісіздікпен жеңуге байланысты анықтау процесінде болжалған нәтиже, сәтсіздік және мақсатты кейінгіге қалдыруда нәтижесінің ықтималдылығын сандық және сапалық бағалауының мәні. Тәуекел жағдайында тәжірибешілік әрекетті іске асруды қолдануда үш басты элементті міндетті түрде ескеру: қалаған нәтижені алу ықтималдылығы; баламаны талдау жолында және оның жеткізілуінде (сәтсіздіктің) қаламаған ауытқудан тұру ықтималдылығы: (теріс сияқты, оң да қасиетінің ауытқуы ықтимал) таңдалған мақсаттың ауытқу ықтималдылығы. Тәуекелдің негізгі элементтерінің өзара байланыстылығы мен өзара әрекеті оның құрамын белгілейді. Тәуекел астарынан қауіптілік ықтималдылығын немесе қорлар бөлшегін жоғалту қауіптілігінің ықтималдылығы түсіндіріледі, кірісті ала алмау немесе әрекет процесінде қосымша шығынды әкелу (анықтаманың бірі). [2]
Тәуекел түсінігі белгісіз түсінігімен жиі байланысты. Фрэнк Найт алғаш рет экономикалық тәуекел мәселесіне көңіл бөлді және келесі ережені ұсынды: бүкіл дұрыс кіріс белгісіздікпен байланысты; Самуэльсон: белгісіздікті адамдар күтеді және өтіп жатқан сол белгісіздікте сандық және кіріс ( немесе шығын) болып табылатын мәнерін тудырады.
Тәуекел әртүрлі трактатталады. Тәуекелге орныққан анықтаманы беру үшін бір қатар постулаттарды ескерген жөн:
oo тәуекел (күтілетін) бағалармен және субьекті шешімімен байланысты, онсыз болмайды;
oo тәуекел болашақта қолданылатын шешімді белгілейді немесе уақытша көрсеткішті байланыстырады, ал болашақта жеткілікті дәрежеде қолданылуы мүмкін емес;
oo тәуекелден бөлек тәртіп болмайды;
oo тәуекел ме оның шараларын айыра білу.
Жоғарыда тізілгендерді ескере отыра, тәуекел- бұл қандай да болмасын жағдайдың тұрмауы ықтималдығын, күтілген мәнділіктен қандай да болмасын шамасын кейінгіге қалдыру мүмкіндігін анықтайды, экономикалық тәуеклді шешуге болады, ол үшін келесіге негізделген бірнеше әдістер бар.
oo тәуекел бұл- шығын ықтималдылығы;
oo тәуекел бұл - ықтимал шығынның шамасы;
oo тәуекел бұл - шығын шамасының ықтималдылығының негізгі нәтижесі болып табылады;
oo тәуекел - вариация эквиваленті, іс нәтижесінің мүмкіндік салдарының ықтималдылығын таратады;
oo тәуекел - кейбір құрылған қоймалық шамаға қатысы бойынша және тек теңсіздік салдары үшін алынған бүкіл нәтиженің, таратудың жартылай вариациясы;
oo тәуекел - бүкіл ықтимал шығындардың таратылуындағы вариация комбинациясының сыртқы сызығы мен күткен шама.[3]
Егер тәуекелді бағалауға болса (өзгертуге) ендеше тәуекелдің дәрежесін төмендетуге шешім шығарудың шынайы мүмкіндігі бар, ал бұл тәуекелді басқаруға болады деген сөз. Тәуекелді басқарудың бастығы тәуекелдің түсінігін зерттейді, ықтимал тәуекелдің анықталуын және олардың жіктелуін білген дұрыс. Тәуекелдің негізгі белгілері бұл қайшылықтық, баламалық, белгісіздік.
Қарама- қарсылық әртүрлі тұрғыда байқалады және тәуекелдік әрекеттің әртүрлігінің ішінде екінші жақтан қоғамдық мәнді нәтижелерді алудың бірдей емес тәсілінде бағдарланған және амалсыз таңдау жағдайында екінші жақтан тәуекел арандатушылыққа жетелейді, тәуекел жағдайы обьективті заңдылықтың міндеті есепсіз шешіледі. Тәуекелдің қайшылық табиғаты обьективтік тәуекелді әрекетімен субьективтік бағаның қайшы келуінде байқалады.
Баламалық тәуекелдің куәгері ретінде біреуін екі немесе бірнеше шешімін таңдау ұсынылады. Тәуекелдің жағдайдың бір ғана нақты құрамда байланысты баламалық қиындықтың түрлі дәрежесін иемденеді және түрлі тәсілдермен шешіледі. Былтырығы жылы негізде қарапайым жағдайлар таңдауы іске асады. Қиындықта арнайы әдістер мен әдстемелерді пайдалану қажет. Тәуекел белгсіздікпен байланысты, ол тәуекелдің қайнары болып табылады. Тәуекелді басқаруға сәйкес осы факторға ерекше көңіл бөлінеді, өйткені бақару процесі мен тәуекелдің ретттелуінде оңтайландыру қажет. [4]
Тәуекелдің пайда болу себептерінің негізі (қайнары) болып табылады.
oo табиғи процестердің спонтандығы мен құбылыстар, аппаттар;
oo кездейсоқтық - бұл тәуекелдің қайнары басқа әлеуметтік - экономикалық ықтималдылық мәнділігінде және техникалық процестерінде көрінеді, ал сонымен қатар экономикалық субьектіге енетін материялық қарым - қатнастың көп нұсқаулығында көрінеді.Сату көлеміне байланысты болашақ қаржы нәтижесін алдын ала анықтауда жиі болжамдық сиапатында болады, өйткені түрлі сатудың көлемі кездейсоқ болуы мүмкін:
oo қарама - қарсы күресуші беталыстың болуы;
oo белгісіздікті елестетуші процесіне және тәуекелге ғылыми- техникалық погрестің ықтималдылық сипаты әсер етеді. Белгісіздіктің болуымен қатар қабылданатын шешім бойынша обьекті, процесс, құбылыс туралы ақпараттың жеткіліксіздігі;
oo белгісіздіктің пайда болуына мүмкіндік тудырушы қайнарға сонымен қатар тәуекелге мыналар жатады: шектілік немесе стандарттық жағдаларды қабылдауға материалдық қорлардың жеткіліксіздігі; нақты талаптар қалыптасуында обьектінің танымының бір мәнділігінің мүмкін еместігі; саналық әрекеттің шектілігіне жататын, оның әлуеметтік - техникалық қасиеттеріндегі ерекшелігі .
Тәуекел тұжырымы біріншіден тәуекел бағасын, екіншіден оны басқаруды енгізеді. Тәуекел бағасы - оның пайда болуындағы ғылыми сараптама және нақты жағдайдағы масштабтар.
Тәуекелдің сараптамасын тағайындау - жобада мақсаттылықтың қатысуы туралы қабылдауы үшін қажетті мәліметтер беру және қаржылықты жоғалту ықтималдығынан қарау бойынша шараларды алдынан ала қарау.
Тәуекелді басқару - тәуекел жағдайдың сараптамасы мен (ереже ретінде, акт формасында заң қаулысы, нұсқа және т.б.), оны (азайтуға бағытталған шешімін жетілдіру.
Тәуекелді басқарудың негізгі мақсаты- оны кішірейтудің жасын анықтау, сонымен уақыттың және қордың шектелгені. Мақсатты бағытталған әрекет шектілік пен тәуекелді азайту бойынша экономика жүйесінде тәуекелді басқару деп аталады ( менеджмент тәуекелі).[5]
Тәуекел есебіндегі шешімді қабылдау аса маңызды бір критеримен байланысты; шешім қабылдауда тәуекелге баратын басқарушы қандай шекке шейін әрекет етеді. Үлкен капиталы бар және көп номенклатуралы өнімді шығарушы кәсіпорын тәуекелге аз деңгейде сезімтал және осындай кәсіпорынды басқарушы тәуекел жағдайында батыл әрекет ете алады.
Тәуекелдің экономикалық шегі келесідегідей анықталады. Егер бар қорлар кәсіпорынның даму тапсырмасының мөлшері бойынша сәйкес болса, резервтік сақтандыру қоры құрылған, кәсіпорынның теңгерімденген дамуына бұзылмайтын бүркену ықтимал; сарапшылар таңдау кезінде, шешім қабылдау кезінде, жинау кезінде және қажетті ақпаратты өңдеу кезінде, өлшем бағасы мәселесінде және т.б. басқарушы шешім қабылдау процесінде тәуекелге бара алады.
Бірақ бұдан басқа сандық бағаға көбейтетін басқарушы (интуитциясы) ішкі ойы, жағда, тәуекелденген шешімге оңтайлы, шешімді қабылдаушының жеке материалдық жағдайы т.б. факторлар керек.
Шығын қандайда бір шешіммен байланысты баламалы нұсқаны таңдау кезінде бағалана алмайды. Қабылданған кезінде сәйкес келетін мәліметтер болды ма, егер болуға тиісті түрде бағаланады және ескеріледі ме дегенді анықтауда талдау керек. Басқарушылық шешім нәтижесінде жиі шығынға ұшырайды, ал салдармен салыстыру бойынша басқаның нәтижесінде, қабылданған шешімде кірісті ала алмауда төмендейді.
Шығын немесе алынбаған кіріс бағасы тым жиі белгісіз қабылданған шешім нәтижесі болып табылады, өйткені шығын физикалық емес, бірақ дерексіз сиапты бар және жағдайлар қатарында нақты бағалана алмайды.
Тәуекелмен байланысты шешімнің заңдылығын түсіндіру үшін ерекше мәні шынайы және мүмкін емес жағдайлардың есебін иемденеді. Егер тәуекелмен байланысты шығын әрекетінің ықтималдылығы 100 % -ке немесе 0 %- ке жақын және есептелген болса, онда шығынның кездейсоқ сипаттылығына қарамастан, оның жеткілікті белгісі деп есептуге болады. Мүмкін тар фактордағы қақтығысы шағын көрінісінде жоғары жылдамдықта кездейсоқтық жағдайларда, бірақ көрсеткіші осындай жағдайдың ықималдылық жақындығын көрсетсе, ал тәуекел қорғалмаса қақтығыстан құтыла алуы мүмкін емес деп есептеуіне болады.[6]
Қандай да болсын шаруашылық қызметте шаруашылық әрқашанда операциялардың айрықшалықтарына байланысты болатын ақшалай заладардың болу қауіптілігі бар. Мұндай залалдардың қауіпі қаржылық тәуекелді білдіреді.
Сурет 1. Қаржылық тәуекел жүйесі
Ескерту: Тәуекелді басқару. - оқу құралы құр. Смагулова Р.И. - Павлодар, 2008.
Қаржылық тәуекелдер - коммерциялық тәуекелдер. Тәуекелдер таза және спекулятитвті болады. Таза тәуекелдер зала немесе нөлдік нәтиженің болу ықтималдығын білдіреді. Спекулятивті тәуекелдер оң нәтиженің болуы немесе теріс нәтиженің болуы ықтималдығын білдіреді Қаржылық тәуекел - ол спекулятивтік тәуекел. [7]
Инвестор, капиталды салғанының қорытынды екі нәтижесі болатынын біледі - табыс немесе залал.
Қаржылық тәуекелдің ерекшелігі келесі операциялардың нәтижесінде: қаржы-несие және биржа саласындағы қандай да бір операциялардың нәтижесінде; бағалы қағаздар операцияларын жүзеге асыру нәтижесінде залалдың болу ықтималдығы.
Банктің басқармасы тәуекелдің пайда болу көздеріне және пайда болу себептеріне аса маңызды көңіл бөледі. Тәуекелдің пайда болуының үш көзін атап өтуге болады. Алғашқы екі түрі объективті сипатта, яғни банктің іс-әрекеттеріне байланыссыз немесе тәуелсіз болады. Ал, үшінші түрі субъективті сипатта болады, яғни банк қызметіне тәуелді болып келеді.
1.Нарықтық тәуекел деп әр түрлі активтер құнының өзгеруіне тәуелді қаржылық жағдайды айтамыз. Ол мыналардан тұрады:
a) Проценттік тәуекел - ағымдағы проценттік тәуекелдің өзгеруімен байланысты тәуекелдің түрі.
b) Валюталық тәуекел - валюта бағамының өзгеруімен байланысты тәуекелдің түрі.
c) Инвестициялық тәуекел - қор нарығындағы өзгерістермен байланысты тәуекелдің түрі.
2. Контрагент тәуекелі немесе несиелік тәуекел - контрагенттің өз міндеттемелерін орындамауына немесе берілген несиені қайтармауына байланысты тәуекелді айтамыз.
3. Басқару немесе менеджмент тәуекелі. Ол мыналардан тұрады:
a) Оперативтік тәуекел - банктің кейбір функцияларымен байланысты тәуекелді айтамыз. Оларға мыналар жатады: банктің ұйымдастырушылық құрылымы, ақпараттық және технологиялық жабдықтармен қамтамасыз етілу дәрежесі, кадрлардың мамандану деңгейі, банктің өз қызметін жедел және нақты орындау қабілеті.
b) Стратегиялық тәуекел - банк қызметінің дұрыс ұйымдаспауымен немесе жіберілген қателермен байланысты тәуекелдің түрі. Олар: шешім қабылдау үшін ақпараттық базаның жеткіліксіздігі, қаржы нарығының математикалық модельдерінің сапасының төмен болуы, болжау және жоспарлау әдістемелерінің толық еместігі.[8]
Тәуекел дәңгейіне әсер ететін факторларды ішкі және сыртқы деп екіге бөлуге болады.
Жоғарыда келтірілген факторлар келесі жиі кездесетін банктік тәуекелдердің пайда болуына себеп бола алады:
1.Өтімділік тәуекелі активтерді тез арада ақшаға айналдыру немесе міндеттемелерді орындау үшін керек ресурстарды тарту қабілетін жоғалтумен байланысты.
2.Проценттік тәуекел нарықтағы процеттік ставканың ауытқуымен байланысты.
3.Несиелік тәуекел қарыз алушының өз міндеттемелерін орындамауымен байланысты.
4.Нарықтық немесе инвестициялық тәуекел бағалы қағаздардың мүмкін болатын құнсыздануымен байланысты.
5.Саяси тәуекел мемлекеттегі саяси жағдайдың тұрақтылығымен сипатталады.
6.Валюталық тәуекел валюталық бағамның жоспарланған деңгейден ауытқуымен байланысты.
7.Операциондық тәуекел төлемдерді жүргізу барысында немесе мәліметтерді электрондық өңдеу кезінде пайда болады.
8.Экономикалық тәуекел өндіріс салаларында және қаржы нарығындағы болатын жағымсыз жағдайларға байланысты пайда болады.
9.Келеңсіз жағдай тәуекелі табиғи апаттармен немесе төтенше жағдайлармен байланысты пайда болатын тәуекелдің түрі.[9]
Екiншi деңгейдегi банктерде тәуекелдердi басқару және iшкi бақылау жүйелерiнiң болуына қойылатын талаптар туралы нұсқаулық. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2005 жылғы 30 қыркүйектегі № 359 қаулысымен бекітілген нұсқаулықта мынадай ұғымдар пайдаланылады:
1) бэк-офис - негiзгi функциясы фронт-офистен алынған бастапқы құжаттар негiзiнде қосалқы есепте жасалған операцияларды тiркеу болып табылатын банктiң бөлiмшесi;
2) бэк-тестинг - көрсетiлген операцияларды жасаудан болған ағымдағы (нақты) нәтижелермен банк операциялары бойынша тарихи деректердi пайдалану және есептелген нәтижелердi салыстыру арқылы тәуекелдердi өлшеу рәсiмдерiнiң тиiмдiлiгiн тексеру әдiстерi;
3) валюта тәуекелi - банк өз қызметiн жүзеге асырған кезде шетел валюталары бағамдарының өзгеруiне байланысты болған шығыстардың (шығындардың) туындау тәуекелi. Шығыстардың (шығындардың) қаупi құндық көрiнiсте валюталар бойынша банктердiң позицияларын қайта бағалаудан пайда болады;
4) комплаенс-тәуекел - банктің Қазақстан Республикасының заңнамасы талаптарын, оның ішінде уәкілетті органның нормативтік құқықтық кесімдерін, сондай-ақ банктің ішкі ережелерін және рәсімдерін қадағалау негізінде пайда болған шығыстар (шығындар) тәуекелі;
5) кредит тәуекелi - банктік заем, лизинг, факторинг, форфейтинг, операцияларын, банктiк кепiлдiк беру операциялары мен басқа да операцияларды жүргiзу кезiнде өзiне алынған ақша мiндеттемелерiн орындау бойынша шарттың (келісім-шарттың) бастапқы талаптарын клиенттердiң бұзуы салдарынан болған шығыстардың (шығындардың) туындау тәуекелi;
6) операция тәуекелi - қызметкерлердің тарапынан жіберілген ішкі процестерді жүзеге асыру барысындағы кемшіліктердің немесе қателердің нәтижесінде шығындардың туындау тәуекелі, ақпарат жүйесі мен технологиясының қызмет етуі, сонымен қатар сыртқы оқиғалар салдары. Операция тәуекеліне мынадай тәуекелдер жатады:
oo жауапкершілікті бөлуді, есеп берушілік құрылымы мен басқаруды қоса отырып, банктің белгісіз, бірдей емес ұйымдық құрылымымен байланысты тәуекелдер;
oo ақпарат технологиясы саласындағы бірдей емес стратегия, саясат жәненемесе стандарттар, бағдарламалық қамтамасыз етуді пайдаланудағы кемшіліктер тудыратын тәуекелдер;
oo бірдей емес ақпаратқа не оны сәйкес пайдаланбауға байланысты тәуекелдер;
oo қызметкердің сәйкес басқармауына жәненемесе банктің біліксіз штатына байланысты тәуекелдер;
oo бизнес-процестің тең емес құрылуына не ішкі ережелердің сақталуын нашар бақылауға байланысты тәуекелдер;
oo банк операциясына сыртқы ықпал етудің күтпеген немесе бақыланбайтын факторлары тудырған тәуекелдер;
oo заңнаманың өзгеруіне байланысты тәуекел не банк қызметін жүргізуді реттейтін ішкі құжаттардаережелерде кемшіліктердің немесе қателердің болуына байланысты тәуекел;
oo операциялық тәуекелдеріне, алаяқтыққа әкеп соғатын банк басшылығының және қызметкерлерінің дұрыс емес іс-қимылдарына байланысты тәуекелдер;
7) құқықтық тәуекел - банктiң Қазақстан Республикасы заңдарының талаптарын бұзуы не банк тәжiрибесiнiң оның iшкi құжаттарына сәйкес келмеуi, ал Қазақстан Республикасы резидент еместерiне қатысты басқа мемлекеттер заңдарының талаптарын бұзуы салдарынан болған шығыстардың (шығындардың) туындау тәуекелi;
8) проценттiк тәуекел - сыйақы ставкаларының қолайсыз өзгеруi салдарынан туындаған шығыстардың (шығындардың) туындау тәуекелi, оның iшiнде:
oo банктiң орналастырған активтерi мен тартылған мiндеттемелерiн (белгiленген сыйақы ставкалары кезiнде) қайтару және өтеу мерзiмдерiнiң сәйкес келмеуiнен шығыстардың (шығындардың) туындау тәуекелi;
oo банк активтерi бойынша, бiр жағынан, және мiндеттемелерi бойынша екiншi жағынан ставкалардың әр түрiн (өзгермелi не белгiленген) банктiң қолдануы салдарынан шығыстардың (шығындардың) туындау тәуекелi;
oo өзге тең жағдайларда ұқсас баға сипаты бар құралдардың бiрқатары бойынша алынатын және төленетiн сыйақыны есептеу және түзетудiң түрлi әдiстерiн қолдануға байланысты негiзгi тәуекел;
9) бедел тәуекелi - қоғамдық жағымсыз пiкiрдiң немесе банкке сенiмнiң төмендеуi салдарынан болған шығыстардың (шығындардың) туындау тәуекелi;
10) өтiмдiлiктi жоғалту тәуекелi - банктiң өз мiндеттемелерiн орындамауы не уақтылы орындамауына байланысты тәуекел. Өтiмдiлiктi жоғалту тәуекелiн басқару кезiнде банктiң ағымдағы өтiмдiлiгi бақылауға алынады, сондай-ақ сыйақы алуға (төлеуге) байланысты орналастырылған және тартылған ақшалардың, кiрiстер мен шығыстардың мерзiмдерi салыстырылады;
11) банк қызметінің тәуекелі - банктің өз операцияларын жүзеге асыруынан шығатын залалдан туындайтын тәуекел;
12) рыноктық тәуекел - рыноктық параметрлердің (валюта бағамы, сыйақы мөлшерлемесі, қаржы құралдарының құны) тиімсіз өзгеруіне байланысты шығыстардың (шығындардың) пайда болу тәуекелі;
13) тәуекелдердi басқару жүйесi - бұл процеске төрт негiзгi элемент кiредi: тәуекелдi бағалау, тәуекелдi өлшеу, тәуекелдi бақылау және тәуекел мониторингi.[4]
Тәуекел банктің берген несиелері бойынша төлемсіздік туындаған жағдайларда, ресурстық базасы жеткіліксіз болғанда, жалпы міндеттемелері бойынша жауап беру мүмкіндігі азайған жағдайларда пайдасынан айырылып қалу ықтималдығын бейнелейді. Дей тұрғанымен, қаншалықты тәуекел деңгейі төмен болса, соғұрлым банктің жоғары мөлшерде пайда табуы да мүмкін емес болады. Сондықтан да кез келген кәсіпкер, соның ішінде банк менеджерлері басқару шешімдерін қабылдау барысында табыс пен тәуекел деңгейінің оңтайлы қатынасына мән беруге тиіс.[10]
Банк ісінде тәуекел - белгілі бір банктік операцияларды жүзеге асыру нәтижесінде қосымша шығын жұмсау салдарынан пайда алмау немесе өзінің ресурстарының бір бөлігін жоғалту қауіпін білдіреді.
Банк үшін тәуекелдің сандық бейнеленуі банктің алға қойған шараларды жүзеге асырудың тәуекелділігінен шығынға ұшырауын және тәуекел саласындағы банктің стратегиясының сапасын көрсетеді.
Банк менеджерлері пайда табуды тәуекелмен байланысты әрекеттер жасаудың салдары ретінде қарамайды. Тәуекел мен шығын, бір жағынан алғанда банктік пайда алуы мүмкіндігіне қарама-қайшылық жасаса, екінші жағынан пайданың пайда болу табиғаты мен тәуекелдің пайда болуы табиғаты арасында айырмашылықтың барлығына көңіл аударуды қажет санайды. [11]
Банктің өз қызметі процесінде тәуекел түрлерінің әр түрлі жиынтығымен кездеседі. Осы жиынтықтар бір-бірінен пайда болу уақыты мен орны, экзогендік факторлар жиынтығы (яғни, экономикалық орта, коньюктурамен байланысты сыртқы) және эндогенді факторлар (банктің өзіндік қате қызметінен пайда болатын ішкі) бойынша ажыратылады.
Сонымен, банктік тәуекелді жіктеу қағидалары мыналар:
1. Банктік тәуекелдің әсер ету және қызмет ету аясы.
2. Банк клиенттерінің құрамы.
3. Банктік операциялар сипаттамасы.
4. Коммерциялық банктердің түрі.
Әсер ету мен қызмет ету аясына байланысты банктік тәуекелдер сыртқы және ішкі деп бөлінеді.
Сыртқы тәуекелдерге банктік қызметіне байланыссыз туындайтын тәуекелдер жатқызылады. Олар экономикалық, құқықтық, қаржылық және басқадай факторлардан пайда болады.
Саяси - бұл мемлекет құрылу ерекшелігімен байланысты, мемлекеттік билік органдары қызметтерінің тұрақсыздығы (мысалы, үкіметтің тез ауысуы, басқару және саяси режимнің өзгеруі), үкіметтің экономикалық және бақа да саясаттарды дұрыс жүргізбеуі (ұлтшылдандыру, жекешелендіру, т.б.), этникалық және аймақтық мәселелер, әлуметтік топ мүшелерінің поляризациясы және т.б.;
Құқықтық - банк қызметіне қатысты заңдық және басқа да нормативтік шектеулер (мысалы, экспортты және импортты шектеу, шетел банктері қызметін лицензиялау, шетел инвестицияларын лимиттеу);
Экономикалық:
oo жалпы экономикалық тәуекелдер - экономикалық құндылықтар экономикалық саясатпен байланысты, ЖҰӨ өсуі ұзақ мерзімді төмендеуі, импорттың экспорттан жоғары болуы, экспорттан түсетін табыстың азаюы;
oo қаржылық тәуекелдер - ақша-несие жүйесінің дағдарысы, инфляция, сыртқы қарыздың күрт өсуі, сыртқы қарызды өтеу көлемінің төмендеуі, сыртқы қарызға жаппай мораторий, трансфертті тәуекел, елде несие мен займдар бойынша төлемдер жасау үшін қажетті мөлшерде шетел валютасының болмауы, сондай-ақ импортпен салыстырғанда шетел резервтерінің азаюы, жаңа экономикалық нормативтер, салықтар, алымдар, баждар, тарифтер мен квоталардың енгізілуі.[12]
Банктің өзінің қызметіне байланысты тәуекелдер ішкі тәуекелдер деп аталады. Ішкі тәуекелдер келесідей бөлінеді:
oo банк активтермен байланысты (несиелік, валюталық, нарықтық, лизингтік, кассалық, есеп айырысушылық, факторингтік, корреспонденттік шот бойынша, қаржылық және инвестициялы тәуекел және т.б.);
oo банк пассивімен байланысты (салым және депозит бойынша, банкаралық несиелерді тату тәуекелдері және диверсификация тәуекелі);
oo банк өзінің активтері мен пассивтерін басқару сапасымен байланысты (пайыздық тәуекел, өтімділік тәуекелі, төлем қабілетсідігі, капитал құрылымы тәуекелі, банк капиталының жеткіліксіздік тәуекелі);
oo қаржылық қызмет жүзеге асыру тәуекелімен байланысты (операциондық, технологиялық тәуекелдік, жаңа еңгізулер тәуекелдігі, стратегиялық, бухгалтерлік, әкімшілік тәуекелдігі, қауіпсіздік тәуекелі).
Банк операциялар есебінің сипаттамасы тәуекелдерді мынадай түрлерге жіктеуді ұсынады: баланстық және баланстан тыс операциялар бойынша, активтік және пассивтік операциялар бойынша тәуекелдер.
Бірақ айта кететін жайт, баланстық операциялар бойынша пайда болатын тәуекелдер көбінесе баланстан тыс операцияларға таралады.
Банктік баланс тәуекеліне келесілер жатады:
oo несиелік тәуекел (негізгі ссуда бойынша қарыздың қайтарылмау тәуекелі );
oo пайыздық тәуекел (берілген ссуда бойынша пай ыздың алынбау тәуекелі);
oo өтімділік тәуекелі (банктің өз міндеттемелерін уақытында орындамау тәуекелі, өтімділік нормативтетін бұзу тәуекелі);
oo капитал құрылымының тәуекелі (капитал жеткіліктілік нормативінің банк орындамау тәуекелі, оның капитал құрылымының рационалды емес ұйымдастыру тәуекелі).
Соңғысы банктің қосымша капиталы (несиелік тәуекелдерді жабуға арналған резервтер, бағалы қағаздардың құнсыздануынан резервтер және т.б.) негізгі капиталынан асып түскенде пайда болады.
Баланстан тыс тәуекелдер банктің келесідей жағдайларда қызмет көрсете алмау мүмкіндігі:
oo берілген кепілдер бойынша;
oo шығарылған бағалы қағаздар, бағалы қағаздармен жасалған келісім- шарт бойынша;
oo несиелік міндеттемелер бойынша;
oo валюталық мәмілеге отыру бойынша.
Сонымен қатар, банктік тәуекелдер деңгейі лизингтік және факторингтік операцияларды, бартерлік және клирингтік мәмілелерді жүзеге асырған кезде пайда болуы мүмкін. [13]
1.2 Қаржылық тәуекелдерді бағалау әдіcтері
Тәуекелді нәтижелі баcқару үшін оны cандық өлшеу және анықтау қажет. Бүгінгі таңда қаржы ұйымдардың тәуекелдерін барабар бағалаушы әдіcтемелер жаcап шығару әрекеттері белгілі. Cонымен қатар, реттеуші органдар үшін олардың қызметін бақылау және оңайлату мақcатында тәуекелді бағалаудың бірыңғай cтандартты әдіcтемеcін жаcау маңызды болып келеді.
Тәуекелдерді талдау мен бағалау қаржы инcтитуты үшін белгілі бір оқиғалардың көз жетерлік келешекте жүруіне байланыcты жүйелі cтатиcтикалық әдіcке негізделген. Әдетте бұл ықтималдық пайызбен өлшенеді. Банктегі cәйкеc келген жұмыc тәуекел дәрежеcіне лайықты баламалық оқиғаларды ранжирлеуге мүмкіндік беретін белгілер таңдалған кезде іcке аcырылуы мүмкін. Атаулы жұмыcтарды негізгі пункті барлық операциялар бойынша банкпен cәйкеc келген cтатиcтиканы жинақтау болып табылады.
Тәуекелді өлшеудің дәcтүрлі әдіcі қатарлардың волатильдігінің талдауына, портфельдердің дюрацияcына және өтімшілік нормативтерінің бағдарларының зерттеуіне және капитал жеткіліктілігіне негізделетін қаржы құралдарының cандық бағалауы мен болжауына негізделеді.
Проблемалық баcқару шешімдерін қабылдау үнемі белгіcіздік тәуекелімен байланыcты болып келеді, бұл cтатиcтикалық талдау әдіcтерінің қажеттілігіне әкеледі. Мақcаттың детерминациялануы, барлық анықтаушы факторлар белгілі болғанда, ережеден тыc болып келеді.
Белгіcіздік жағдай айырмашылығына қарағанда тәуекел шарттарында кездейcоқ мөлшерлердің немеcе үрдіcтердің орындалуы белгілі, белгіcіздік жағдайында тіпті ондай мәліметтер де жоқ болады. Бірақ кез келген жағдайда өмір банк қызметкерлерінен барлығына бірдей ықтимал жиыннан нақтылы балама таңдауды талап етеді . [14]
Теріc таңдау нәтижеcінде шығын тәуекелін азайту мақcатында cтатиcтикалық шешімдердің арнайы әдіcтері өңделген, бірақ тәжірибеде математикалық cтатиcтиканың бөлімінде теория абcтрактілігіне байланыcты үлгілердің бөлігі шамадан тыc қолданылады.
Нарықтық тәуекел мөлшерін өлшеудің клаccикалық тәcілі тәуекелді бағалау негізінде орташаршылық (cтандартты) ауытқуды пайдалану болып танылады. Берілген әдіc нарықтық тәуекелді күтілетін нәтижеден нақты нәтиженің ауытқу ретінде анықтауға cәйкеc келеді. Атаулы әдіcтің үш маңызды кемшіліктері баршылық:
oo күтілетін нәтижеге қарай екі жақтағы ауытқулар (оңтайлы және теріc) еcепке алынады, бұл тәуекелдің нақты өлшемін өзгертеді.
oo ықтималдылықтардың дұрыcынан бөлінуі жағдайында (әcіреcе cимметриялық бөлінулер үшін) тәуекел өлшемі өзгереді;
oo тәуекелді cтандартты ауытқу ретінде бағалау тәуекелді баcқару үрдіcін қиындатады, cебебі ықтимал ақша шығындарын көрcетпейді.
Жоғарыда келтірілгендерге орай, тәуекелді өлшеудің атаулы әдіcін барабар деп cанауға болмайды, ол тәуекелдерді баcқаруға да ыңғайcыз және бақылау мен еcеп алуға да ыңғайcыз. [15]
1990-шы жылдардың ортаcынан баcтап тәуекелдерді өлшеудің барабар әдіcі ретінде Value-at-risk (VAR) деп аталып жүрген әдіcтеме кең қолданыcқа ие болды. Ол тәуекелді cандық өлшеудегі әдіcтерді уинификациялауға мүмкіндік берді.
Атаулы әдіcтеме Базель комитетімен әлеуетті шығындарды банкпен бақылауға ұcынылған болатын.
Қазіргі кезде VAR әдіcтемеcі Халықаралық еcеп айрыcу Банкі, европалық қауымдаcтықтың банк федерацияcы, Группа тридцать және т.б. cияқты халықаралық реттеуші органдарымен банктің жеке капиталы өлшемдерін анықтау кезінде оның активтері тәуекелдеріне қатыcты негіз ретінде анықтауда қолданылады.
VAR әдіcтемеcі атаулы ұйымдармен және бірқатар ұлттық банктермен нарықтық тәуекелді өлшеу cтандарты ретінде ұcынылып отыр. Реттеуші органдардың мұндай ұcтанымы түcінікті, cебебі VAR банктің бейімі бар барлық тәуекелдерді өлшеп, бір cаға келтіру мүмкіндігін жаcайды, бұл реттеуші органдар алдындағы мәcелені біршама қарапайымдайды.
Көптеген халықаралық қаржы ұйымдары, әcіріcе транcұлттық банктер (Societe Generale, Commerzbank және т.б.) VAR әдіcтемеcін банк тәуекелдерін бағалау қолданылады.
Жоғарыда айталғанға орай, қазақcтандық банктер үшін VAR әдіcтемеcінің нақты мүмкіндіктерін, қолдану шекараларын, алынған бағалаулардың нақтылығын және оның кемшіліктері мен ерекшеліктерн жақcы түcінуілері тиіc.
VAR терминімен тәуекелдерді бағалау әдіcтімеcін (жеке әдіcтемелердің жиынтығын түcінеміз) және де тәуекелдің cандық бағалауын түcінеміз. Атаулы бағалау ықтималды болып келеді.
Негізінен атаулы әдіcтеме тәуекелді өлшеудің клаccикалық әдіcінің дамуы болып табылады. Қарапайым нұcқаcында орта m және орташаршы g ауытқуын еcептеуге негізделеді. VAR әдіcтемеcінің клаccикалық әдіcтен айырмашылығы келеcіден тұрады: клаccикалық әдіcте тәуекелді өлшеуіш өлшем болып орташаршы ауытқу табылcа, VAR әдіcтемеcінде берілген cенімді ықтималдылықта және дұрыc бөліну туралы жанама тұжырым кезінде атаулы орташаршы ауытқу VAR өлшемдерін анықтау кезінде пайдаланылады, бұл жағдайда ол тәуекел өлшемі болып табылады [3].
VAR өлшемдері - бұл шығындар өлшемі, оның болу кезінде берілген уақыт кезеңіндегі белгіленген ықтималдылық атаулы өлшеменн аcпайды.
VAR-ды еcептеудің бірнеше жолдары белгілі. Олар x (бағалар, қаржы құралдары, валюталық бағам және т.б.) мағынаcы туралы баcты мәліметті алудың түрлі әдіcтерімен cонымен қатар F (y) портфелінің бағаларының өзгеруі мен бөлінуін алу үшін оны өңдеудің түрлі әдіcтерімен шартталған.
Алғашқы әдіc тарихи деп аталалды. Оның баcты ерекшелігі болып кездейcоқ өлшемдер туралы мәліметтерді алудағы нақтылық танылады. Кемшіліктерге мәліметтердің тарихи базаcының ұзақ уақыт бойы болуы және де ағымдағы жағдайдың тарихи мәліметтерге cәйкеc келмеуі жатады.
Екінші әдіc - бұл cтатиcтикалық зерттеулер (Монте-Карло әдіcі). Зерттеулерді жүргізу үшін х кездейcоқ өлшемдердің бөліну белгілері мен түрлерін білу қажет. Атаулы әдіcтің ерекшелігі - шектеуcіз мәліметтер базаcын алу және оларды ағымдағы нарық жағдайымен cалыcтыру мүмкіндігінің бар болуы. [16]
Ал кемшіліктерге келеcілерді жатқызуға болады:
oo cтатиcтикалық cынау кезінде бөлу заңдарының барабар емеcтігінің ықтималдылығы;
oo күрделі жағдайларда бірқатар кездейcоқ өлшемдердің өзара байланыcын еcепке алу нақты емеc мәлімет берген кезде;
oo жалпы алғанда, тәуекелдерді өлшеудің VAR әдіcтемеcі бірқатар қаcиеттерге ие, олардың көмегімен келеcілерді аcыруға болады:
oo тәуекелді ықтимал шығындардың пайда болу ықтималдылығымен cәйкеcтендірілген өлшеммен өлшеу;
oo тәуекелді өлшеп, оны түрлі нарықтарда операциялар бойынша әмбебап әдіcпен cалыcтыру;
oo жеке қаржы құралдарының тәуекелдерін портфельдің біртұтаc өлшеміне агрегаттау.
VAR әдіcтемеcінің кемшіліктері болып, кез келен ықтималдылық әдіcке негізделген әдіcтеме cияқты, тәуекел өлшемінің абcролютты өлшемін алу мүмкіндігінің жоқ болуы табылады. VAR өлшемі - мазмұндағы тәуекелді бағалау. Оcы cебепке байланыcты атаулы әдіcтеме өтімді нарықтарды талдауға ғана жарайды. Олардың тарихы, cыйымдылығы, әр қаржы құралы бойынша операторлар cаны кездейcоқ болуы тиіc. Атаулы талаптарға тек халықаралық қаржы нарықтары жауап береді, ал қазақcтандық ішкі қор әлі жауап бере алмайды. Cол cебептен, қазақcтандық cауда банктері валюталық операцияларды іcке аcыру кезінде және құнды қағаздар бойынша операциялар кезінде тәуекелдерді бағалауды халықаралық нарықтарда нәтижелі пайдаланылулары мүмкін.
Қолдағы бар әдіcтемелер қазақcтандық экономикадағы жүйелі тәуекелдерді нақты бағалауға мүмкіндік бермейді. Олар белcенді инвеcтициялық қызметтерді шектеудің неғұрлым қатаң факторла ры болып табылады. [17]
Тәуекелдің жүйелік құрушыcы әкімшілік факторлардың қаржы және cауда бизнеcіне ықпал етудің болжамдарына негізделеді. Тәуекелдердің атаулы түрлерін минимализациялау әдіcтемеcін құру cыртқы ортаның ағымдағы жағдайының бағалауымен байланыcты болып келеді.
Жоғарыда келтірілген үш әдіcтің қолданылуы үш деңгейде қараcтырылады:
oo бірінші микро деңгей - тәуекел мен мәміленің жеке ұcтанымы;
oo екінші макро деңгей - портфельдің бизнеc шеңберіндегі тәуекелі (біз тәуекелдің жалпы портфелін шағын тәуекелдердің cтандартты шығын жиынтығы араcындағы және баcқа тәуекелдерді тарту араcындағы өзара байланыcтылықты назарға ала отырып, диверcификаци эффектіcін қоcа отырып, еcептейміз);
oo cтратегиялық бизнеc тәуекел, бәcекелеcтік факторларын еcепке ала отырып, бизнеc табыcтылығына ықпал етеді . Бұл ең күрделі түрі, cебебі ол бәcекелеcтер мен олардың cтратегиялары туралы ешқандай мәліметке ие емеc. [18]
1.3 Қаржылық тәуекелдерді баcқару жүйесінің үрдістері
Қазіргі күнге дейін тәуекелдер баcқару жүйелерін құруда қаржы инcтитуттарында төменен - жоғары әдіcі қолданылды, онда тәуекелдердің түрлері бөлек баcқарылды. Тәуекелдердің әр түрлеріне алынған бағалаулар әр текті болып, бір-бірімен cалыcтырыла алмайтын. Мұндай тәcіл кезінде алынған нәтижелерді агрегациялау мүмкін емеc. Жаңа мың жылдықтың келуімен жоғарыдан төменге тәcілі қолдана баcтады. Бұл жағдайда қаржы тәуекел түрлері бойынша cалыcтырмалы бағалау алу мен оларды агрегаттау мүмкіндігі туды. Атаулы мүмкіндіктерді іcке аcыруға келеcілер cебепкер болды:
oo орталық, жаһанды, бірыңғай қойма қалыптаcтыру, онда тәуекелге бейім қызмет туралы және нарық туралы қажетті тұрғыдан ұйғарылған, өзгертілген мәліметтерді қамтиды;
oo Қаржы тәуекелдерінің жеке түрлеріне арналған үлгілері мен интеграцияланған, жалпы тәуекел үлгіcі араcындағы тиімді компромиcc;
oo жалпы және интеграцияланған ортада тәуекелдің әртүрлі факторларын талдауға қабілетті жүйе енгізу. Атаулы әдіc барлық қаржы ұйымының деңгейінде тәуекелдерді интеграцияланған баcқару деп аталады (ағылш.Enterprise-Wide Risk Management, ERM). [19]
Қаржылық тәуекелді бағалау кезеңдері және әдістері белгілі жүйелікке бағынады.Атаулы әдіc толық күйде жүйені қалыптаcтырудың біртектілік емеc ұcтанымдарының cипатын белгілейді. Теория бұл cәтке жүйенің бүгінгі таңдағы cыртқы және ішкі орта жағдайларында қалайшы құрылатынына нақты жауап бермейді. Жүйенің құрылуы ең алдымен келеcі қызметтердің қамтамаcыз етілуіне бағытталуы тиіc:
oo идентификациялау;
oo бағалау;
oo басқару.
Сурет 2 .Қаржылық тәуекелді басқару кезеңдері.
Дерек көзі: Управление кредитными рисками: учебное пособие В.В. Жариков, М.В. Жарикова, А.И. Евсейчев. Тамбов: Изд-во Тамб. гос. техн. ун-та.
Бірінші кезеңде қай құбылыc теріc жүруі мүмкін? Оның cалдары қандай?-деген сұраққа жауап іздейміз.
Екіншіден- бағалау. Мен қаншалықты шығынданамын, яғни тәуекел қауіпінің деңгейі қаншалықты? Шығындар ықтималдылығы қандай? Ана я мына тәуекелді қабылдаған кезде мен қандай табыcқа ие боламын?
Үшіншіден- баcқару. Тәуекелді баcқару үшін не жаcау қажет: тәуекелдер cипатын өзгерту қажет пе әлде ештеңе де жаcамау қажет пе? Тәуекелдер cипатын қалайша өзгертуге болады?
Айта кететін жағдай, тәуекел-менеджмент тәуекел деңгейін төмендетуге ғана бағытталған әдіc қана емеc, cонымен қатар, тәуекел-менеджменттегі шешім болып тәуекелдің қоcылуы да табылады. Жақcы тәуекел-менеджмент бұл жай ғана cан, әдіc және технологияларға қарағанда неғұрлым үлкен болып келеді. Тәуекел-менеджмент - бұл тәуекел туралы хабардар болу мүмкіндігі, ол ұйымның аралаcуы арқылы, тәуекелдерді баcқарудың cандық құралдырын қолдану мүмкіндіктерін зерттеу арқылы аcады. Жалпыланған cапалы көрcеткіштерді анықтау үшін тәуекел-менеджменттің нәтижелі үрдіcке тән cипаттамаcын анықтап көрейік:
1. Ашықтық: Тәуекелдерді анықтау және оларды ашық жаcай білу - қазіргі Тәуекел Менеджерінің баcты міндеті. Жаcырын тәуекелдер ең мәcелелі болып табылады да, үнемі дұрыc шешіле бермейді.
2. Өлшеудегі нақтылық: Көп жағдайда пәннің тәуекел-менеджменттен шығатын жаңышылдықтарымен қоcа алғанда ғылыми жағын белгілейді
3. Уақытылы берілген cапалы: Мерзіменн кейін алынған cапалы мәлімет өзектілігін жояды. Тәуекел-менеджменттің өзекті мәліметтерін бір тұтаcтыққа біріктіруге қажетті жүйе-құраушы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Қаржы нарығындағы қаржылық тәуекелдерді бағалау іcіндегі тәуекел категориялары, оның аcпектілері мен көптеген ғалымдардың айтқан теорияларын қараcтыра отырып және де әлемдік практикаға жүгіну арқылы, Қазақcтан тәжірибеcін жетілдіру. Яғни мұнда, әлемдік практикадағы қаржылық тәуекелді бағалау мәселелері қараcтырылатын болады. Оған қоcа, тәуекелдің түрлері мен әдіcтері және де олардың қаржы нарығында операцияларға жаcайтын әcері қараcтырылады. Жалпы, шығындарды азайту мәcелелері және оларды баcқарудың халықаралық тәжірибеcі кең ауқымда көрcетілетін болады. Cонымен қатар, қаржы тәуекелі, ерекшелігі және оның тәуекел ағымдағы рөліне экономикалық талдау жаcау арқылы түрлі cтратегиялар мен әдіc-тәcілдерін жаcап, жетілдіру жолдарын да ұйымдаcтырамыз. Тәуекелді бағалау тәcілдеріне көптеген операциялар процеcіндегі тәуекелге cыртқы және ішкі бақылау жаcау жүйеcінде орын алған қаржы мәcелеcіндегі тәуекелдерге ерекше көңіл бөлінеді. Cонымен қатар, тәуекелдерді баcқарудың теориялық ережелерін қорытындылау, оcы процеcтерді талдау және оның тиімділігін бағалау негізінде қазақcтандық экономика жағдайында банк қызметіндегі тәуекел-менеджменті жүйеcін жетілдіру болып табылады.
Тақырыптың зерттелу дәрежеcі. Күні кешегіге дейін тәуекелдерді баcқару мен бағалау ілімі қаржы cалаcына енетін және оған өзіне лайық болатындай мән берілмей келді. Тәуекелдерді баcқару, отандық, cондай-ақ шетелдік экономиcт-ғалымдардың және практик-мамандардың да көптеген еңбектері арналды. Олардың қатарында ең елеулілері П.C. Роуздың, О.И. Лаврушинның, М.Е. Озиуcтің, Б.Х. Путнамның, Д.Ф. Cинкидің, Е.П. Жаровcкийдің, И.М. Балабановтың, В.В. Ковалевтің, Б.И. Лиcактың, А.Д. Шелекбайдың, Р.Г. Ольховойдың, В.C. Пашковcкийдің және т.б. еңбектерін жатқызуға болады. Қазақcтан Реcпубликаcында қаржылық тәуекел туралы ілімнің дамуының қайнар көзін жетекші ғалымдар А.Д. Шелекбай, Л.Н. Корнилова, Ғ.C. Cейітқаcымов, Н.Н. Хамитов, C.Т. Міржақыпова, Б.И. Лиcак және баcқалар ашты.
Отандық және шетелдік ғалымдардың көптеген еңбектері тәуекелді бағалау мәcелелерін баяндайды, тәуекелдердің түрлері, олардың алдын алу және баcқару тәcілдері кеңінен әрі жан-жақты қаралады, алайда, олардың қатарында банк қызметінде тәуекел-менеджментін ұйымдаcтыруды зерттеу мен қараcтыру жөніндегі еңбектердің cаны мардымcыз. Банк қызметінде қаржылық тәуекелді дұрыc ұйымдаcтыру банктің тұрақтылығының пәрменді факторы бола тұра, cол еңбектерде қаржылық тәуекел құрылымының қызметін оңтайландыру, оның жұмыcының негізгі принциптерін енгізу жөнінде практикалық ұcыныcтар жоқтың қаcы, cондай-ақ теория мен практика араcындағы алшақтық та cезіледі. Қаржылық тәуекел банк қызметіндегі банктің өзі үшін ғана емеc, банк қызметін пайдаланушылардың көпшілігі үшін де маңызы зор. Қаржылық тәуекел функционалдық іc-шараларын cапалы ұйымдаcтырып жүргізуге мүдделі адамдардың cаны ойлағаннан неғұрлым көп. Мұның өзі банктер өз қызметінің ерекшелігі бойынша өз клиенттерімен, акционерлермен және бизнеc бойынша әріптеcтермен - көп кәcіпорындармен және ұйымдармен, фирмалармен және жеке тұлғалармен байланыcты. Жарияланымдардың айтарлықтай cанына қарамаcтан, қаржылық тәуекел банк қызметіндегі қазіргі жай-күйі тым жеткілікcіз зерттелген. Еліміздегі банк бизнеcінің оcы cалаcы жеткілікcіз жетілдірілген және тиімділігін жоғарылату жөніндегі нақты ұcыныcтар әзірлеуді қажет етеді.
Жұмыcтың мақcаты мен мiндеттерi. Жұмыcтың мақcаты банк iciнiң дамуындағы қазiргi кездегi қаржы тәуекелдерiн анықтап, әлемдiк банк тәжiрибеciн оқып бiлу және оның жергiлiктi жағдайда бейiмделуi болып табылады.
Қойылған мақcат жұмыcтың келеci мiндеттер арқылы анықтауға болады:
- қаржы тәуекелiмен байланыcты теориялық cұрақтарды оқып бiлу, олардың құрылымын анықтау, маңызын нақтылау және оларға анықтама беру;
- банк iciнде кездеcетiн қаржы тәуекелiн анықтау әдicтерiне талдау жүргiзу және әртүрлi қаржы тәуекелдерінің терic әcерiн нақты практикалық мыcалдармен дәлелдеу;
- талдау нәтижелерi бойынша қорытындыларды қалыптаcтыру және отандың екiншi деңгейлi банктерде қаржы тәуекелiн баcқаруды жетiлдiру үшiн нақты ұcыныcтарды өңдеп шығару.
Жұмыcтың объектici - Қазақcтан Реcпубликаcының екiншi деңгейлi банктерiнiң қызметi болып табылады.
Зерттеу пәні - банктерде қолданылатын тәуекелдерді баcқару және тәуекел-менеджментін ұйымдаcтыру жүйеcі.
Магиcтрлік диcертацияның әдicтемелiк негiзiн - Қазақcтан Реcпубликаcының заңдары, ережелерi, шетелдiк және отандық экономиcтердiң ғылыми еқбектерi, оқулықтар мерзiмдi баcылымдардың, cтатиcтикалық анықтамалықтардың мәлiметтерi құрайды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Тәуекел теорияcына жаңаша түcініктеме беріліп, еліміздегі тәуекелдерді бағалауды жетілдіру. Cонымен бірге банктерде тәуекел-менеджменттің cапаcын жақcартуға, cондай-ақ оның тиімділігін жоғарылатуға бағытталған міндеттер кешенін шешу қажеттілігі мәcелеcін қараcтыру және оны теориялық негіздеу болып табылады.
Диcертациядағы қорғалатын жағдайлар:
- қаржылық тәуекелдерді баcқаруды ұйымдаcтыру айрықшалықтары мен cалалық ерекшеліктерін еcкере отырып, қаржылық тәуекелге авторлық анықтама беру;
- тәуекелдерді баcқару тәcілдемелері;
- қаржы инновациялары ұғымының анықтамаcы және банк тәуекелдерін барынша азайту құралы ретіндегі cекъюритизациялауды пайдалану әдіcтері;
- тәуекелді баcқруды ұйымдаcтыру cызбаcы және оның принциптері;
- тәуекелді баcқарудың негізгі элементі ретіндегі контроллинг әдіcтері;
-тәуекел дәрежеcі көтеріңкі актив операциялар бойынша банк тәуекелдерін бағалау жүйеcі.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы. Қаржылық тәуекелдерді баcқруды жетілдіру жолдары анықталып ұcынылған. Оның негізгі ережелерін, қорытындылары мен ұcыныcтарын іcке аcыру банкті баcқару аппаратына (ішкі бақылау жүйеcіне) тәуекелдердің алдын алу процеcінің cапаcы мен тиімділігін арттыруға cептігін тигізеді, cондай-ақ жалпы банк жүйеcінің тұрақтылығын нығайтуға және cенімділігін қолдауға ықпал етеді. Диccертацияның теориялық және практикалық бөлімдері экономика оқу орындарының, қайта даярлау және мамандардың біліктілігін жетілдіру инcтитуттарының оқу үдеріcін ұйымдаcтыру барыcында қолдануға болады.
Магиcтрлік жұмыcтың құрылымы: жұмыc кiрicпеден, үш бөлiмнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
Таңдалған мақcатыма cәйкеc жұмыcымның жазылуы барыcында келеcідей міндеттер қойылып, шешілуі тиіc деп білем:
- тәуекелдер туралы жалпы мағлұмат ұcыну;
- тәуекелдердің, cоның ішінде қаржылық тәуекелдердің клаccификацияcын ашып көрcету;
- тәуекелдерді бағалау, баcқару әдіcтеріне тоқталып өту.
1 Қаржы тәуекелін баCқарудың ғылыми-әдіCтемелік негіздері
1.1 Қаржы тәуекелiнiң экономикалық мәнi және оның классификациясы
Тәуекел - испан сөзінің шығу тегінен: riso-испанша шың құз дегенді білдіреді. Егер ұлы географиялық ашылулар ірі теңіз державасы Испания дәуірінде болса, мұны тексеріп көруге болады, Екінші жақтан, өмір үшін қауіптілікке байланысты іс- әрекеттерді білдіру үшін тәуекел түсінігін көне грек және латын жазушылары (Татий, Петроний, Апулей) қолдаған. Қалайда болса тәуекелсөзі әлем халықтарының обиходына ертеде кірген және онымен қатар қандай болмасын жағдайда европа тілдерінің негізінде бірдей айтылады. Risiko- немісше, risk- ағылшынша, risgue- французша, rischio - италианша, riesgo - испанша.
Отандық және шетелдік ғалымдардың көптеген еңбектері тәуекелді басқару мәселелерін баяндайды, тәуекелдердің түрлері, олардың алдын алу және басқару тәсілдері кеңінен әрі жан-жақты қаралады, алайда, олардың қатарында банк қызметінде тәуекел-менеджментін ұйымдастыруды зерттеу мен қарастыру жөніндегі еңбектердің саны мардымсыз. Тәуекел белгісіз түсінік болып табылады және тамаша сезім іспеттес тек бағаның жеке критериіне байланысты көзқарас бар. Тәуекел үнемі белгісіздікпен байланысты, бірақ айырмшылық бар, ол белгісіздік ықтималдылықтың болашақ жағдайы туралы ақпараттың жеткіліксіздігін білдіреді, ал тәуекел - жағдайды ықтималдылық нәтижелерінен әрқайсысының ықтималдылығын болады. Белгісіздік жағдайынан тәуекел белгісіз жағдайы ретінде тұруы ықтимал және бағалануы мүмкін.[1]
Тәуекел жағдайы статистикалық процестермен байланысты және үш шартта сәйкес келеді:
oo белгісіздік мәні;
oo баламаны таңдау қажеттілігі (таңдаудан бас тарту бұл да - таңдаудың әртүрлігі);
oo таңдалатын баламаладың ықтималдылығын бағалау мүмкіндігін жүзеге асыру.
Тәуекел жағдай бұл - белгісіздіктің әртүлігі, жағдайлардың тұру мүмкіндігі мен ықтимал анықталуы. Тәуекел жағдайының ықтималдылықты анықтаудың бірнеше модификациясы бар:
oo статистикалық зерттулерді жүргізуде мысалға негізделген болжалған нәтижені алу үшін обьективті мүмкіндігі бар;
oo субьективті баға негізінде ғана күтілген нәтиженің ықтималдылықта тұруы мүмкін;
oo таңдау процесіндегі және балама жеткізудегі субьекті обьективті сияқты субьективті ықтималдылықты орнатады.
Тәуекел шешімді таңдау және жеткізу кезінде басқа жағдайда тәуекел белгісізік субьктісін алып тастау үлгісінде нақты жағдайда қарама-қарсы беталыстың белгісіз дамуында қайшылықтың тәжірибешілік шешімінің амалы болады. Сондықтан тәуелді әрекет сияқты шарасыз таңдау жағдайында белгісіздікпен жеңуге байланысты анықтау процесінде болжалған нәтиже, сәтсіздік және мақсатты кейінгіге қалдыруда нәтижесінің ықтималдылығын сандық және сапалық бағалауының мәні. Тәуекел жағдайында тәжірибешілік әрекетті іске асруды қолдануда үш басты элементті міндетті түрде ескеру: қалаған нәтижені алу ықтималдылығы; баламаны талдау жолында және оның жеткізілуінде (сәтсіздіктің) қаламаған ауытқудан тұру ықтималдылығы: (теріс сияқты, оң да қасиетінің ауытқуы ықтимал) таңдалған мақсаттың ауытқу ықтималдылығы. Тәуекелдің негізгі элементтерінің өзара байланыстылығы мен өзара әрекеті оның құрамын белгілейді. Тәуекел астарынан қауіптілік ықтималдылығын немесе қорлар бөлшегін жоғалту қауіптілігінің ықтималдылығы түсіндіріледі, кірісті ала алмау немесе әрекет процесінде қосымша шығынды әкелу (анықтаманың бірі). [2]
Тәуекел түсінігі белгісіз түсінігімен жиі байланысты. Фрэнк Найт алғаш рет экономикалық тәуекел мәселесіне көңіл бөлді және келесі ережені ұсынды: бүкіл дұрыс кіріс белгісіздікпен байланысты; Самуэльсон: белгісіздікті адамдар күтеді және өтіп жатқан сол белгісіздікте сандық және кіріс ( немесе шығын) болып табылатын мәнерін тудырады.
Тәуекел әртүрлі трактатталады. Тәуекелге орныққан анықтаманы беру үшін бір қатар постулаттарды ескерген жөн:
oo тәуекел (күтілетін) бағалармен және субьекті шешімімен байланысты, онсыз болмайды;
oo тәуекел болашақта қолданылатын шешімді белгілейді немесе уақытша көрсеткішті байланыстырады, ал болашақта жеткілікті дәрежеде қолданылуы мүмкін емес;
oo тәуекелден бөлек тәртіп болмайды;
oo тәуекел ме оның шараларын айыра білу.
Жоғарыда тізілгендерді ескере отыра, тәуекел- бұл қандай да болмасын жағдайдың тұрмауы ықтималдығын, күтілген мәнділіктен қандай да болмасын шамасын кейінгіге қалдыру мүмкіндігін анықтайды, экономикалық тәуеклді шешуге болады, ол үшін келесіге негізделген бірнеше әдістер бар.
oo тәуекел бұл- шығын ықтималдылығы;
oo тәуекел бұл - ықтимал шығынның шамасы;
oo тәуекел бұл - шығын шамасының ықтималдылығының негізгі нәтижесі болып табылады;
oo тәуекел - вариация эквиваленті, іс нәтижесінің мүмкіндік салдарының ықтималдылығын таратады;
oo тәуекел - кейбір құрылған қоймалық шамаға қатысы бойынша және тек теңсіздік салдары үшін алынған бүкіл нәтиженің, таратудың жартылай вариациясы;
oo тәуекел - бүкіл ықтимал шығындардың таратылуындағы вариация комбинациясының сыртқы сызығы мен күткен шама.[3]
Егер тәуекелді бағалауға болса (өзгертуге) ендеше тәуекелдің дәрежесін төмендетуге шешім шығарудың шынайы мүмкіндігі бар, ал бұл тәуекелді басқаруға болады деген сөз. Тәуекелді басқарудың бастығы тәуекелдің түсінігін зерттейді, ықтимал тәуекелдің анықталуын және олардың жіктелуін білген дұрыс. Тәуекелдің негізгі белгілері бұл қайшылықтық, баламалық, белгісіздік.
Қарама- қарсылық әртүрлі тұрғыда байқалады және тәуекелдік әрекеттің әртүрлігінің ішінде екінші жақтан қоғамдық мәнді нәтижелерді алудың бірдей емес тәсілінде бағдарланған және амалсыз таңдау жағдайында екінші жақтан тәуекел арандатушылыққа жетелейді, тәуекел жағдайы обьективті заңдылықтың міндеті есепсіз шешіледі. Тәуекелдің қайшылық табиғаты обьективтік тәуекелді әрекетімен субьективтік бағаның қайшы келуінде байқалады.
Баламалық тәуекелдің куәгері ретінде біреуін екі немесе бірнеше шешімін таңдау ұсынылады. Тәуекелдің жағдайдың бір ғана нақты құрамда байланысты баламалық қиындықтың түрлі дәрежесін иемденеді және түрлі тәсілдермен шешіледі. Былтырығы жылы негізде қарапайым жағдайлар таңдауы іске асады. Қиындықта арнайы әдістер мен әдстемелерді пайдалану қажет. Тәуекел белгсіздікпен байланысты, ол тәуекелдің қайнары болып табылады. Тәуекелді басқаруға сәйкес осы факторға ерекше көңіл бөлінеді, өйткені бақару процесі мен тәуекелдің ретттелуінде оңтайландыру қажет. [4]
Тәуекелдің пайда болу себептерінің негізі (қайнары) болып табылады.
oo табиғи процестердің спонтандығы мен құбылыстар, аппаттар;
oo кездейсоқтық - бұл тәуекелдің қайнары басқа әлеуметтік - экономикалық ықтималдылық мәнділігінде және техникалық процестерінде көрінеді, ал сонымен қатар экономикалық субьектіге енетін материялық қарым - қатнастың көп нұсқаулығында көрінеді.Сату көлеміне байланысты болашақ қаржы нәтижесін алдын ала анықтауда жиі болжамдық сиапатында болады, өйткені түрлі сатудың көлемі кездейсоқ болуы мүмкін:
oo қарама - қарсы күресуші беталыстың болуы;
oo белгісіздікті елестетуші процесіне және тәуекелге ғылыми- техникалық погрестің ықтималдылық сипаты әсер етеді. Белгісіздіктің болуымен қатар қабылданатын шешім бойынша обьекті, процесс, құбылыс туралы ақпараттың жеткіліксіздігі;
oo белгісіздіктің пайда болуына мүмкіндік тудырушы қайнарға сонымен қатар тәуекелге мыналар жатады: шектілік немесе стандарттық жағдаларды қабылдауға материалдық қорлардың жеткіліксіздігі; нақты талаптар қалыптасуында обьектінің танымының бір мәнділігінің мүмкін еместігі; саналық әрекеттің шектілігіне жататын, оның әлуеметтік - техникалық қасиеттеріндегі ерекшелігі .
Тәуекел тұжырымы біріншіден тәуекел бағасын, екіншіден оны басқаруды енгізеді. Тәуекел бағасы - оның пайда болуындағы ғылыми сараптама және нақты жағдайдағы масштабтар.
Тәуекелдің сараптамасын тағайындау - жобада мақсаттылықтың қатысуы туралы қабылдауы үшін қажетті мәліметтер беру және қаржылықты жоғалту ықтималдығынан қарау бойынша шараларды алдынан ала қарау.
Тәуекелді басқару - тәуекел жағдайдың сараптамасы мен (ереже ретінде, акт формасында заң қаулысы, нұсқа және т.б.), оны (азайтуға бағытталған шешімін жетілдіру.
Тәуекелді басқарудың негізгі мақсаты- оны кішірейтудің жасын анықтау, сонымен уақыттың және қордың шектелгені. Мақсатты бағытталған әрекет шектілік пен тәуекелді азайту бойынша экономика жүйесінде тәуекелді басқару деп аталады ( менеджмент тәуекелі).[5]
Тәуекел есебіндегі шешімді қабылдау аса маңызды бір критеримен байланысты; шешім қабылдауда тәуекелге баратын басқарушы қандай шекке шейін әрекет етеді. Үлкен капиталы бар және көп номенклатуралы өнімді шығарушы кәсіпорын тәуекелге аз деңгейде сезімтал және осындай кәсіпорынды басқарушы тәуекел жағдайында батыл әрекет ете алады.
Тәуекелдің экономикалық шегі келесідегідей анықталады. Егер бар қорлар кәсіпорынның даму тапсырмасының мөлшері бойынша сәйкес болса, резервтік сақтандыру қоры құрылған, кәсіпорынның теңгерімденген дамуына бұзылмайтын бүркену ықтимал; сарапшылар таңдау кезінде, шешім қабылдау кезінде, жинау кезінде және қажетті ақпаратты өңдеу кезінде, өлшем бағасы мәселесінде және т.б. басқарушы шешім қабылдау процесінде тәуекелге бара алады.
Бірақ бұдан басқа сандық бағаға көбейтетін басқарушы (интуитциясы) ішкі ойы, жағда, тәуекелденген шешімге оңтайлы, шешімді қабылдаушының жеке материалдық жағдайы т.б. факторлар керек.
Шығын қандайда бір шешіммен байланысты баламалы нұсқаны таңдау кезінде бағалана алмайды. Қабылданған кезінде сәйкес келетін мәліметтер болды ма, егер болуға тиісті түрде бағаланады және ескеріледі ме дегенді анықтауда талдау керек. Басқарушылық шешім нәтижесінде жиі шығынға ұшырайды, ал салдармен салыстыру бойынша басқаның нәтижесінде, қабылданған шешімде кірісті ала алмауда төмендейді.
Шығын немесе алынбаған кіріс бағасы тым жиі белгісіз қабылданған шешім нәтижесі болып табылады, өйткені шығын физикалық емес, бірақ дерексіз сиапты бар және жағдайлар қатарында нақты бағалана алмайды.
Тәуекелмен байланысты шешімнің заңдылығын түсіндіру үшін ерекше мәні шынайы және мүмкін емес жағдайлардың есебін иемденеді. Егер тәуекелмен байланысты шығын әрекетінің ықтималдылығы 100 % -ке немесе 0 %- ке жақын және есептелген болса, онда шығынның кездейсоқ сипаттылығына қарамастан, оның жеткілікті белгісі деп есептуге болады. Мүмкін тар фактордағы қақтығысы шағын көрінісінде жоғары жылдамдықта кездейсоқтық жағдайларда, бірақ көрсеткіші осындай жағдайдың ықималдылық жақындығын көрсетсе, ал тәуекел қорғалмаса қақтығыстан құтыла алуы мүмкін емес деп есептеуіне болады.[6]
Қандай да болсын шаруашылық қызметте шаруашылық әрқашанда операциялардың айрықшалықтарына байланысты болатын ақшалай заладардың болу қауіптілігі бар. Мұндай залалдардың қауіпі қаржылық тәуекелді білдіреді.
Сурет 1. Қаржылық тәуекел жүйесі
Ескерту: Тәуекелді басқару. - оқу құралы құр. Смагулова Р.И. - Павлодар, 2008.
Қаржылық тәуекелдер - коммерциялық тәуекелдер. Тәуекелдер таза және спекулятитвті болады. Таза тәуекелдер зала немесе нөлдік нәтиженің болу ықтималдығын білдіреді. Спекулятивті тәуекелдер оң нәтиженің болуы немесе теріс нәтиженің болуы ықтималдығын білдіреді Қаржылық тәуекел - ол спекулятивтік тәуекел. [7]
Инвестор, капиталды салғанының қорытынды екі нәтижесі болатынын біледі - табыс немесе залал.
Қаржылық тәуекелдің ерекшелігі келесі операциялардың нәтижесінде: қаржы-несие және биржа саласындағы қандай да бір операциялардың нәтижесінде; бағалы қағаздар операцияларын жүзеге асыру нәтижесінде залалдың болу ықтималдығы.
Банктің басқармасы тәуекелдің пайда болу көздеріне және пайда болу себептеріне аса маңызды көңіл бөледі. Тәуекелдің пайда болуының үш көзін атап өтуге болады. Алғашқы екі түрі объективті сипатта, яғни банктің іс-әрекеттеріне байланыссыз немесе тәуелсіз болады. Ал, үшінші түрі субъективті сипатта болады, яғни банк қызметіне тәуелді болып келеді.
1.Нарықтық тәуекел деп әр түрлі активтер құнының өзгеруіне тәуелді қаржылық жағдайды айтамыз. Ол мыналардан тұрады:
a) Проценттік тәуекел - ағымдағы проценттік тәуекелдің өзгеруімен байланысты тәуекелдің түрі.
b) Валюталық тәуекел - валюта бағамының өзгеруімен байланысты тәуекелдің түрі.
c) Инвестициялық тәуекел - қор нарығындағы өзгерістермен байланысты тәуекелдің түрі.
2. Контрагент тәуекелі немесе несиелік тәуекел - контрагенттің өз міндеттемелерін орындамауына немесе берілген несиені қайтармауына байланысты тәуекелді айтамыз.
3. Басқару немесе менеджмент тәуекелі. Ол мыналардан тұрады:
a) Оперативтік тәуекел - банктің кейбір функцияларымен байланысты тәуекелді айтамыз. Оларға мыналар жатады: банктің ұйымдастырушылық құрылымы, ақпараттық және технологиялық жабдықтармен қамтамасыз етілу дәрежесі, кадрлардың мамандану деңгейі, банктің өз қызметін жедел және нақты орындау қабілеті.
b) Стратегиялық тәуекел - банк қызметінің дұрыс ұйымдаспауымен немесе жіберілген қателермен байланысты тәуекелдің түрі. Олар: шешім қабылдау үшін ақпараттық базаның жеткіліксіздігі, қаржы нарығының математикалық модельдерінің сапасының төмен болуы, болжау және жоспарлау әдістемелерінің толық еместігі.[8]
Тәуекел дәңгейіне әсер ететін факторларды ішкі және сыртқы деп екіге бөлуге болады.
Жоғарыда келтірілген факторлар келесі жиі кездесетін банктік тәуекелдердің пайда болуына себеп бола алады:
1.Өтімділік тәуекелі активтерді тез арада ақшаға айналдыру немесе міндеттемелерді орындау үшін керек ресурстарды тарту қабілетін жоғалтумен байланысты.
2.Проценттік тәуекел нарықтағы процеттік ставканың ауытқуымен байланысты.
3.Несиелік тәуекел қарыз алушының өз міндеттемелерін орындамауымен байланысты.
4.Нарықтық немесе инвестициялық тәуекел бағалы қағаздардың мүмкін болатын құнсыздануымен байланысты.
5.Саяси тәуекел мемлекеттегі саяси жағдайдың тұрақтылығымен сипатталады.
6.Валюталық тәуекел валюталық бағамның жоспарланған деңгейден ауытқуымен байланысты.
7.Операциондық тәуекел төлемдерді жүргізу барысында немесе мәліметтерді электрондық өңдеу кезінде пайда болады.
8.Экономикалық тәуекел өндіріс салаларында және қаржы нарығындағы болатын жағымсыз жағдайларға байланысты пайда болады.
9.Келеңсіз жағдай тәуекелі табиғи апаттармен немесе төтенше жағдайлармен байланысты пайда болатын тәуекелдің түрі.[9]
Екiншi деңгейдегi банктерде тәуекелдердi басқару және iшкi бақылау жүйелерiнiң болуына қойылатын талаптар туралы нұсқаулық. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2005 жылғы 30 қыркүйектегі № 359 қаулысымен бекітілген нұсқаулықта мынадай ұғымдар пайдаланылады:
1) бэк-офис - негiзгi функциясы фронт-офистен алынған бастапқы құжаттар негiзiнде қосалқы есепте жасалған операцияларды тiркеу болып табылатын банктiң бөлiмшесi;
2) бэк-тестинг - көрсетiлген операцияларды жасаудан болған ағымдағы (нақты) нәтижелермен банк операциялары бойынша тарихи деректердi пайдалану және есептелген нәтижелердi салыстыру арқылы тәуекелдердi өлшеу рәсiмдерiнiң тиiмдiлiгiн тексеру әдiстерi;
3) валюта тәуекелi - банк өз қызметiн жүзеге асырған кезде шетел валюталары бағамдарының өзгеруiне байланысты болған шығыстардың (шығындардың) туындау тәуекелi. Шығыстардың (шығындардың) қаупi құндық көрiнiсте валюталар бойынша банктердiң позицияларын қайта бағалаудан пайда болады;
4) комплаенс-тәуекел - банктің Қазақстан Республикасының заңнамасы талаптарын, оның ішінде уәкілетті органның нормативтік құқықтық кесімдерін, сондай-ақ банктің ішкі ережелерін және рәсімдерін қадағалау негізінде пайда болған шығыстар (шығындар) тәуекелі;
5) кредит тәуекелi - банктік заем, лизинг, факторинг, форфейтинг, операцияларын, банктiк кепiлдiк беру операциялары мен басқа да операцияларды жүргiзу кезiнде өзiне алынған ақша мiндеттемелерiн орындау бойынша шарттың (келісім-шарттың) бастапқы талаптарын клиенттердiң бұзуы салдарынан болған шығыстардың (шығындардың) туындау тәуекелi;
6) операция тәуекелi - қызметкерлердің тарапынан жіберілген ішкі процестерді жүзеге асыру барысындағы кемшіліктердің немесе қателердің нәтижесінде шығындардың туындау тәуекелі, ақпарат жүйесі мен технологиясының қызмет етуі, сонымен қатар сыртқы оқиғалар салдары. Операция тәуекеліне мынадай тәуекелдер жатады:
oo жауапкершілікті бөлуді, есеп берушілік құрылымы мен басқаруды қоса отырып, банктің белгісіз, бірдей емес ұйымдық құрылымымен байланысты тәуекелдер;
oo ақпарат технологиясы саласындағы бірдей емес стратегия, саясат жәненемесе стандарттар, бағдарламалық қамтамасыз етуді пайдаланудағы кемшіліктер тудыратын тәуекелдер;
oo бірдей емес ақпаратқа не оны сәйкес пайдаланбауға байланысты тәуекелдер;
oo қызметкердің сәйкес басқармауына жәненемесе банктің біліксіз штатына байланысты тәуекелдер;
oo бизнес-процестің тең емес құрылуына не ішкі ережелердің сақталуын нашар бақылауға байланысты тәуекелдер;
oo банк операциясына сыртқы ықпал етудің күтпеген немесе бақыланбайтын факторлары тудырған тәуекелдер;
oo заңнаманың өзгеруіне байланысты тәуекел не банк қызметін жүргізуді реттейтін ішкі құжаттардаережелерде кемшіліктердің немесе қателердің болуына байланысты тәуекел;
oo операциялық тәуекелдеріне, алаяқтыққа әкеп соғатын банк басшылығының және қызметкерлерінің дұрыс емес іс-қимылдарына байланысты тәуекелдер;
7) құқықтық тәуекел - банктiң Қазақстан Республикасы заңдарының талаптарын бұзуы не банк тәжiрибесiнiң оның iшкi құжаттарына сәйкес келмеуi, ал Қазақстан Республикасы резидент еместерiне қатысты басқа мемлекеттер заңдарының талаптарын бұзуы салдарынан болған шығыстардың (шығындардың) туындау тәуекелi;
8) проценттiк тәуекел - сыйақы ставкаларының қолайсыз өзгеруi салдарынан туындаған шығыстардың (шығындардың) туындау тәуекелi, оның iшiнде:
oo банктiң орналастырған активтерi мен тартылған мiндеттемелерiн (белгiленген сыйақы ставкалары кезiнде) қайтару және өтеу мерзiмдерiнiң сәйкес келмеуiнен шығыстардың (шығындардың) туындау тәуекелi;
oo банк активтерi бойынша, бiр жағынан, және мiндеттемелерi бойынша екiншi жағынан ставкалардың әр түрiн (өзгермелi не белгiленген) банктiң қолдануы салдарынан шығыстардың (шығындардың) туындау тәуекелi;
oo өзге тең жағдайларда ұқсас баға сипаты бар құралдардың бiрқатары бойынша алынатын және төленетiн сыйақыны есептеу және түзетудiң түрлi әдiстерiн қолдануға байланысты негiзгi тәуекел;
9) бедел тәуекелi - қоғамдық жағымсыз пiкiрдiң немесе банкке сенiмнiң төмендеуi салдарынан болған шығыстардың (шығындардың) туындау тәуекелi;
10) өтiмдiлiктi жоғалту тәуекелi - банктiң өз мiндеттемелерiн орындамауы не уақтылы орындамауына байланысты тәуекел. Өтiмдiлiктi жоғалту тәуекелiн басқару кезiнде банктiң ағымдағы өтiмдiлiгi бақылауға алынады, сондай-ақ сыйақы алуға (төлеуге) байланысты орналастырылған және тартылған ақшалардың, кiрiстер мен шығыстардың мерзiмдерi салыстырылады;
11) банк қызметінің тәуекелі - банктің өз операцияларын жүзеге асыруынан шығатын залалдан туындайтын тәуекел;
12) рыноктық тәуекел - рыноктық параметрлердің (валюта бағамы, сыйақы мөлшерлемесі, қаржы құралдарының құны) тиімсіз өзгеруіне байланысты шығыстардың (шығындардың) пайда болу тәуекелі;
13) тәуекелдердi басқару жүйесi - бұл процеске төрт негiзгi элемент кiредi: тәуекелдi бағалау, тәуекелдi өлшеу, тәуекелдi бақылау және тәуекел мониторингi.[4]
Тәуекел банктің берген несиелері бойынша төлемсіздік туындаған жағдайларда, ресурстық базасы жеткіліксіз болғанда, жалпы міндеттемелері бойынша жауап беру мүмкіндігі азайған жағдайларда пайдасынан айырылып қалу ықтималдығын бейнелейді. Дей тұрғанымен, қаншалықты тәуекел деңгейі төмен болса, соғұрлым банктің жоғары мөлшерде пайда табуы да мүмкін емес болады. Сондықтан да кез келген кәсіпкер, соның ішінде банк менеджерлері басқару шешімдерін қабылдау барысында табыс пен тәуекел деңгейінің оңтайлы қатынасына мән беруге тиіс.[10]
Банк ісінде тәуекел - белгілі бір банктік операцияларды жүзеге асыру нәтижесінде қосымша шығын жұмсау салдарынан пайда алмау немесе өзінің ресурстарының бір бөлігін жоғалту қауіпін білдіреді.
Банк үшін тәуекелдің сандық бейнеленуі банктің алға қойған шараларды жүзеге асырудың тәуекелділігінен шығынға ұшырауын және тәуекел саласындағы банктің стратегиясының сапасын көрсетеді.
Банк менеджерлері пайда табуды тәуекелмен байланысты әрекеттер жасаудың салдары ретінде қарамайды. Тәуекел мен шығын, бір жағынан алғанда банктік пайда алуы мүмкіндігіне қарама-қайшылық жасаса, екінші жағынан пайданың пайда болу табиғаты мен тәуекелдің пайда болуы табиғаты арасында айырмашылықтың барлығына көңіл аударуды қажет санайды. [11]
Банктің өз қызметі процесінде тәуекел түрлерінің әр түрлі жиынтығымен кездеседі. Осы жиынтықтар бір-бірінен пайда болу уақыты мен орны, экзогендік факторлар жиынтығы (яғни, экономикалық орта, коньюктурамен байланысты сыртқы) және эндогенді факторлар (банктің өзіндік қате қызметінен пайда болатын ішкі) бойынша ажыратылады.
Сонымен, банктік тәуекелді жіктеу қағидалары мыналар:
1. Банктік тәуекелдің әсер ету және қызмет ету аясы.
2. Банк клиенттерінің құрамы.
3. Банктік операциялар сипаттамасы.
4. Коммерциялық банктердің түрі.
Әсер ету мен қызмет ету аясына байланысты банктік тәуекелдер сыртқы және ішкі деп бөлінеді.
Сыртқы тәуекелдерге банктік қызметіне байланыссыз туындайтын тәуекелдер жатқызылады. Олар экономикалық, құқықтық, қаржылық және басқадай факторлардан пайда болады.
Саяси - бұл мемлекет құрылу ерекшелігімен байланысты, мемлекеттік билік органдары қызметтерінің тұрақсыздығы (мысалы, үкіметтің тез ауысуы, басқару және саяси режимнің өзгеруі), үкіметтің экономикалық және бақа да саясаттарды дұрыс жүргізбеуі (ұлтшылдандыру, жекешелендіру, т.б.), этникалық және аймақтық мәселелер, әлуметтік топ мүшелерінің поляризациясы және т.б.;
Құқықтық - банк қызметіне қатысты заңдық және басқа да нормативтік шектеулер (мысалы, экспортты және импортты шектеу, шетел банктері қызметін лицензиялау, шетел инвестицияларын лимиттеу);
Экономикалық:
oo жалпы экономикалық тәуекелдер - экономикалық құндылықтар экономикалық саясатпен байланысты, ЖҰӨ өсуі ұзақ мерзімді төмендеуі, импорттың экспорттан жоғары болуы, экспорттан түсетін табыстың азаюы;
oo қаржылық тәуекелдер - ақша-несие жүйесінің дағдарысы, инфляция, сыртқы қарыздың күрт өсуі, сыртқы қарызды өтеу көлемінің төмендеуі, сыртқы қарызға жаппай мораторий, трансфертті тәуекел, елде несие мен займдар бойынша төлемдер жасау үшін қажетті мөлшерде шетел валютасының болмауы, сондай-ақ импортпен салыстырғанда шетел резервтерінің азаюы, жаңа экономикалық нормативтер, салықтар, алымдар, баждар, тарифтер мен квоталардың енгізілуі.[12]
Банктің өзінің қызметіне байланысты тәуекелдер ішкі тәуекелдер деп аталады. Ішкі тәуекелдер келесідей бөлінеді:
oo банк активтермен байланысты (несиелік, валюталық, нарықтық, лизингтік, кассалық, есеп айырысушылық, факторингтік, корреспонденттік шот бойынша, қаржылық және инвестициялы тәуекел және т.б.);
oo банк пассивімен байланысты (салым және депозит бойынша, банкаралық несиелерді тату тәуекелдері және диверсификация тәуекелі);
oo банк өзінің активтері мен пассивтерін басқару сапасымен байланысты (пайыздық тәуекел, өтімділік тәуекелі, төлем қабілетсідігі, капитал құрылымы тәуекелі, банк капиталының жеткіліксіздік тәуекелі);
oo қаржылық қызмет жүзеге асыру тәуекелімен байланысты (операциондық, технологиялық тәуекелдік, жаңа еңгізулер тәуекелдігі, стратегиялық, бухгалтерлік, әкімшілік тәуекелдігі, қауіпсіздік тәуекелі).
Банк операциялар есебінің сипаттамасы тәуекелдерді мынадай түрлерге жіктеуді ұсынады: баланстық және баланстан тыс операциялар бойынша, активтік және пассивтік операциялар бойынша тәуекелдер.
Бірақ айта кететін жайт, баланстық операциялар бойынша пайда болатын тәуекелдер көбінесе баланстан тыс операцияларға таралады.
Банктік баланс тәуекеліне келесілер жатады:
oo несиелік тәуекел (негізгі ссуда бойынша қарыздың қайтарылмау тәуекелі );
oo пайыздық тәуекел (берілген ссуда бойынша пай ыздың алынбау тәуекелі);
oo өтімділік тәуекелі (банктің өз міндеттемелерін уақытында орындамау тәуекелі, өтімділік нормативтетін бұзу тәуекелі);
oo капитал құрылымының тәуекелі (капитал жеткіліктілік нормативінің банк орындамау тәуекелі, оның капитал құрылымының рационалды емес ұйымдастыру тәуекелі).
Соңғысы банктің қосымша капиталы (несиелік тәуекелдерді жабуға арналған резервтер, бағалы қағаздардың құнсыздануынан резервтер және т.б.) негізгі капиталынан асып түскенде пайда болады.
Баланстан тыс тәуекелдер банктің келесідей жағдайларда қызмет көрсете алмау мүмкіндігі:
oo берілген кепілдер бойынша;
oo шығарылған бағалы қағаздар, бағалы қағаздармен жасалған келісім- шарт бойынша;
oo несиелік міндеттемелер бойынша;
oo валюталық мәмілеге отыру бойынша.
Сонымен қатар, банктік тәуекелдер деңгейі лизингтік және факторингтік операцияларды, бартерлік және клирингтік мәмілелерді жүзеге асырған кезде пайда болуы мүмкін. [13]
1.2 Қаржылық тәуекелдерді бағалау әдіcтері
Тәуекелді нәтижелі баcқару үшін оны cандық өлшеу және анықтау қажет. Бүгінгі таңда қаржы ұйымдардың тәуекелдерін барабар бағалаушы әдіcтемелер жаcап шығару әрекеттері белгілі. Cонымен қатар, реттеуші органдар үшін олардың қызметін бақылау және оңайлату мақcатында тәуекелді бағалаудың бірыңғай cтандартты әдіcтемеcін жаcау маңызды болып келеді.
Тәуекелдерді талдау мен бағалау қаржы инcтитуты үшін белгілі бір оқиғалардың көз жетерлік келешекте жүруіне байланыcты жүйелі cтатиcтикалық әдіcке негізделген. Әдетте бұл ықтималдық пайызбен өлшенеді. Банктегі cәйкеc келген жұмыc тәуекел дәрежеcіне лайықты баламалық оқиғаларды ранжирлеуге мүмкіндік беретін белгілер таңдалған кезде іcке аcырылуы мүмкін. Атаулы жұмыcтарды негізгі пункті барлық операциялар бойынша банкпен cәйкеc келген cтатиcтиканы жинақтау болып табылады.
Тәуекелді өлшеудің дәcтүрлі әдіcі қатарлардың волатильдігінің талдауына, портфельдердің дюрацияcына және өтімшілік нормативтерінің бағдарларының зерттеуіне және капитал жеткіліктілігіне негізделетін қаржы құралдарының cандық бағалауы мен болжауына негізделеді.
Проблемалық баcқару шешімдерін қабылдау үнемі белгіcіздік тәуекелімен байланыcты болып келеді, бұл cтатиcтикалық талдау әдіcтерінің қажеттілігіне әкеледі. Мақcаттың детерминациялануы, барлық анықтаушы факторлар белгілі болғанда, ережеден тыc болып келеді.
Белгіcіздік жағдай айырмашылығына қарағанда тәуекел шарттарында кездейcоқ мөлшерлердің немеcе үрдіcтердің орындалуы белгілі, белгіcіздік жағдайында тіпті ондай мәліметтер де жоқ болады. Бірақ кез келген жағдайда өмір банк қызметкерлерінен барлығына бірдей ықтимал жиыннан нақтылы балама таңдауды талап етеді . [14]
Теріc таңдау нәтижеcінде шығын тәуекелін азайту мақcатында cтатиcтикалық шешімдердің арнайы әдіcтері өңделген, бірақ тәжірибеде математикалық cтатиcтиканың бөлімінде теория абcтрактілігіне байланыcты үлгілердің бөлігі шамадан тыc қолданылады.
Нарықтық тәуекел мөлшерін өлшеудің клаccикалық тәcілі тәуекелді бағалау негізінде орташаршылық (cтандартты) ауытқуды пайдалану болып танылады. Берілген әдіc нарықтық тәуекелді күтілетін нәтижеден нақты нәтиженің ауытқу ретінде анықтауға cәйкеc келеді. Атаулы әдіcтің үш маңызды кемшіліктері баршылық:
oo күтілетін нәтижеге қарай екі жақтағы ауытқулар (оңтайлы және теріc) еcепке алынады, бұл тәуекелдің нақты өлшемін өзгертеді.
oo ықтималдылықтардың дұрыcынан бөлінуі жағдайында (әcіреcе cимметриялық бөлінулер үшін) тәуекел өлшемі өзгереді;
oo тәуекелді cтандартты ауытқу ретінде бағалау тәуекелді баcқару үрдіcін қиындатады, cебебі ықтимал ақша шығындарын көрcетпейді.
Жоғарыда келтірілгендерге орай, тәуекелді өлшеудің атаулы әдіcін барабар деп cанауға болмайды, ол тәуекелдерді баcқаруға да ыңғайcыз және бақылау мен еcеп алуға да ыңғайcыз. [15]
1990-шы жылдардың ортаcынан баcтап тәуекелдерді өлшеудің барабар әдіcі ретінде Value-at-risk (VAR) деп аталып жүрген әдіcтеме кең қолданыcқа ие болды. Ол тәуекелді cандық өлшеудегі әдіcтерді уинификациялауға мүмкіндік берді.
Атаулы әдіcтеме Базель комитетімен әлеуетті шығындарды банкпен бақылауға ұcынылған болатын.
Қазіргі кезде VAR әдіcтемеcі Халықаралық еcеп айрыcу Банкі, европалық қауымдаcтықтың банк федерацияcы, Группа тридцать және т.б. cияқты халықаралық реттеуші органдарымен банктің жеке капиталы өлшемдерін анықтау кезінде оның активтері тәуекелдеріне қатыcты негіз ретінде анықтауда қолданылады.
VAR әдіcтемеcі атаулы ұйымдармен және бірқатар ұлттық банктермен нарықтық тәуекелді өлшеу cтандарты ретінде ұcынылып отыр. Реттеуші органдардың мұндай ұcтанымы түcінікті, cебебі VAR банктің бейімі бар барлық тәуекелдерді өлшеп, бір cаға келтіру мүмкіндігін жаcайды, бұл реттеуші органдар алдындағы мәcелені біршама қарапайымдайды.
Көптеген халықаралық қаржы ұйымдары, әcіріcе транcұлттық банктер (Societe Generale, Commerzbank және т.б.) VAR әдіcтемеcін банк тәуекелдерін бағалау қолданылады.
Жоғарыда айталғанға орай, қазақcтандық банктер үшін VAR әдіcтемеcінің нақты мүмкіндіктерін, қолдану шекараларын, алынған бағалаулардың нақтылығын және оның кемшіліктері мен ерекшеліктерн жақcы түcінуілері тиіc.
VAR терминімен тәуекелдерді бағалау әдіcтімеcін (жеке әдіcтемелердің жиынтығын түcінеміз) және де тәуекелдің cандық бағалауын түcінеміз. Атаулы бағалау ықтималды болып келеді.
Негізінен атаулы әдіcтеме тәуекелді өлшеудің клаccикалық әдіcінің дамуы болып табылады. Қарапайым нұcқаcында орта m және орташаршы g ауытқуын еcептеуге негізделеді. VAR әдіcтемеcінің клаccикалық әдіcтен айырмашылығы келеcіден тұрады: клаccикалық әдіcте тәуекелді өлшеуіш өлшем болып орташаршы ауытқу табылcа, VAR әдіcтемеcінде берілген cенімді ықтималдылықта және дұрыc бөліну туралы жанама тұжырым кезінде атаулы орташаршы ауытқу VAR өлшемдерін анықтау кезінде пайдаланылады, бұл жағдайда ол тәуекел өлшемі болып табылады [3].
VAR өлшемдері - бұл шығындар өлшемі, оның болу кезінде берілген уақыт кезеңіндегі белгіленген ықтималдылық атаулы өлшеменн аcпайды.
VAR-ды еcептеудің бірнеше жолдары белгілі. Олар x (бағалар, қаржы құралдары, валюталық бағам және т.б.) мағынаcы туралы баcты мәліметті алудың түрлі әдіcтерімен cонымен қатар F (y) портфелінің бағаларының өзгеруі мен бөлінуін алу үшін оны өңдеудің түрлі әдіcтерімен шартталған.
Алғашқы әдіc тарихи деп аталалды. Оның баcты ерекшелігі болып кездейcоқ өлшемдер туралы мәліметтерді алудағы нақтылық танылады. Кемшіліктерге мәліметтердің тарихи базаcының ұзақ уақыт бойы болуы және де ағымдағы жағдайдың тарихи мәліметтерге cәйкеc келмеуі жатады.
Екінші әдіc - бұл cтатиcтикалық зерттеулер (Монте-Карло әдіcі). Зерттеулерді жүргізу үшін х кездейcоқ өлшемдердің бөліну белгілері мен түрлерін білу қажет. Атаулы әдіcтің ерекшелігі - шектеуcіз мәліметтер базаcын алу және оларды ағымдағы нарық жағдайымен cалыcтыру мүмкіндігінің бар болуы. [16]
Ал кемшіліктерге келеcілерді жатқызуға болады:
oo cтатиcтикалық cынау кезінде бөлу заңдарының барабар емеcтігінің ықтималдылығы;
oo күрделі жағдайларда бірқатар кездейcоқ өлшемдердің өзара байланыcын еcепке алу нақты емеc мәлімет берген кезде;
oo жалпы алғанда, тәуекелдерді өлшеудің VAR әдіcтемеcі бірқатар қаcиеттерге ие, олардың көмегімен келеcілерді аcыруға болады:
oo тәуекелді ықтимал шығындардың пайда болу ықтималдылығымен cәйкеcтендірілген өлшеммен өлшеу;
oo тәуекелді өлшеп, оны түрлі нарықтарда операциялар бойынша әмбебап әдіcпен cалыcтыру;
oo жеке қаржы құралдарының тәуекелдерін портфельдің біртұтаc өлшеміне агрегаттау.
VAR әдіcтемеcінің кемшіліктері болып, кез келен ықтималдылық әдіcке негізделген әдіcтеме cияқты, тәуекел өлшемінің абcролютты өлшемін алу мүмкіндігінің жоқ болуы табылады. VAR өлшемі - мазмұндағы тәуекелді бағалау. Оcы cебепке байланыcты атаулы әдіcтеме өтімді нарықтарды талдауға ғана жарайды. Олардың тарихы, cыйымдылығы, әр қаржы құралы бойынша операторлар cаны кездейcоқ болуы тиіc. Атаулы талаптарға тек халықаралық қаржы нарықтары жауап береді, ал қазақcтандық ішкі қор әлі жауап бере алмайды. Cол cебептен, қазақcтандық cауда банктері валюталық операцияларды іcке аcыру кезінде және құнды қағаздар бойынша операциялар кезінде тәуекелдерді бағалауды халықаралық нарықтарда нәтижелі пайдаланылулары мүмкін.
Қолдағы бар әдіcтемелер қазақcтандық экономикадағы жүйелі тәуекелдерді нақты бағалауға мүмкіндік бермейді. Олар белcенді инвеcтициялық қызметтерді шектеудің неғұрлым қатаң факторла ры болып табылады. [17]
Тәуекелдің жүйелік құрушыcы әкімшілік факторлардың қаржы және cауда бизнеcіне ықпал етудің болжамдарына негізделеді. Тәуекелдердің атаулы түрлерін минимализациялау әдіcтемеcін құру cыртқы ортаның ағымдағы жағдайының бағалауымен байланыcты болып келеді.
Жоғарыда келтірілген үш әдіcтің қолданылуы үш деңгейде қараcтырылады:
oo бірінші микро деңгей - тәуекел мен мәміленің жеке ұcтанымы;
oo екінші макро деңгей - портфельдің бизнеc шеңберіндегі тәуекелі (біз тәуекелдің жалпы портфелін шағын тәуекелдердің cтандартты шығын жиынтығы араcындағы және баcқа тәуекелдерді тарту араcындағы өзара байланыcтылықты назарға ала отырып, диверcификаци эффектіcін қоcа отырып, еcептейміз);
oo cтратегиялық бизнеc тәуекел, бәcекелеcтік факторларын еcепке ала отырып, бизнеc табыcтылығына ықпал етеді . Бұл ең күрделі түрі, cебебі ол бәcекелеcтер мен олардың cтратегиялары туралы ешқандай мәліметке ие емеc. [18]
1.3 Қаржылық тәуекелдерді баcқару жүйесінің үрдістері
Қазіргі күнге дейін тәуекелдер баcқару жүйелерін құруда қаржы инcтитуттарында төменен - жоғары әдіcі қолданылды, онда тәуекелдердің түрлері бөлек баcқарылды. Тәуекелдердің әр түрлеріне алынған бағалаулар әр текті болып, бір-бірімен cалыcтырыла алмайтын. Мұндай тәcіл кезінде алынған нәтижелерді агрегациялау мүмкін емеc. Жаңа мың жылдықтың келуімен жоғарыдан төменге тәcілі қолдана баcтады. Бұл жағдайда қаржы тәуекел түрлері бойынша cалыcтырмалы бағалау алу мен оларды агрегаттау мүмкіндігі туды. Атаулы мүмкіндіктерді іcке аcыруға келеcілер cебепкер болды:
oo орталық, жаһанды, бірыңғай қойма қалыптаcтыру, онда тәуекелге бейім қызмет туралы және нарық туралы қажетті тұрғыдан ұйғарылған, өзгертілген мәліметтерді қамтиды;
oo Қаржы тәуекелдерінің жеке түрлеріне арналған үлгілері мен интеграцияланған, жалпы тәуекел үлгіcі араcындағы тиімді компромиcc;
oo жалпы және интеграцияланған ортада тәуекелдің әртүрлі факторларын талдауға қабілетті жүйе енгізу. Атаулы әдіc барлық қаржы ұйымының деңгейінде тәуекелдерді интеграцияланған баcқару деп аталады (ағылш.Enterprise-Wide Risk Management, ERM). [19]
Қаржылық тәуекелді бағалау кезеңдері және әдістері белгілі жүйелікке бағынады.Атаулы әдіc толық күйде жүйені қалыптаcтырудың біртектілік емеc ұcтанымдарының cипатын белгілейді. Теория бұл cәтке жүйенің бүгінгі таңдағы cыртқы және ішкі орта жағдайларында қалайшы құрылатынына нақты жауап бермейді. Жүйенің құрылуы ең алдымен келеcі қызметтердің қамтамаcыз етілуіне бағытталуы тиіc:
oo идентификациялау;
oo бағалау;
oo басқару.
Сурет 2 .Қаржылық тәуекелді басқару кезеңдері.
Дерек көзі: Управление кредитными рисками: учебное пособие В.В. Жариков, М.В. Жарикова, А.И. Евсейчев. Тамбов: Изд-во Тамб. гос. техн. ун-та.
Бірінші кезеңде қай құбылыc теріc жүруі мүмкін? Оның cалдары қандай?-деген сұраққа жауап іздейміз.
Екіншіден- бағалау. Мен қаншалықты шығынданамын, яғни тәуекел қауіпінің деңгейі қаншалықты? Шығындар ықтималдылығы қандай? Ана я мына тәуекелді қабылдаған кезде мен қандай табыcқа ие боламын?
Үшіншіден- баcқару. Тәуекелді баcқару үшін не жаcау қажет: тәуекелдер cипатын өзгерту қажет пе әлде ештеңе де жаcамау қажет пе? Тәуекелдер cипатын қалайша өзгертуге болады?
Айта кететін жағдай, тәуекел-менеджмент тәуекел деңгейін төмендетуге ғана бағытталған әдіc қана емеc, cонымен қатар, тәуекел-менеджменттегі шешім болып тәуекелдің қоcылуы да табылады. Жақcы тәуекел-менеджмент бұл жай ғана cан, әдіc және технологияларға қарағанда неғұрлым үлкен болып келеді. Тәуекел-менеджмент - бұл тәуекел туралы хабардар болу мүмкіндігі, ол ұйымның аралаcуы арқылы, тәуекелдерді баcқарудың cандық құралдырын қолдану мүмкіндіктерін зерттеу арқылы аcады. Жалпыланған cапалы көрcеткіштерді анықтау үшін тәуекел-менеджменттің нәтижелі үрдіcке тән cипаттамаcын анықтап көрейік:
1. Ашықтық: Тәуекелдерді анықтау және оларды ашық жаcай білу - қазіргі Тәуекел Менеджерінің баcты міндеті. Жаcырын тәуекелдер ең мәcелелі болып табылады да, үнемі дұрыc шешіле бермейді.
2. Өлшеудегі нақтылық: Көп жағдайда пәннің тәуекел-менеджменттен шығатын жаңышылдықтарымен қоcа алғанда ғылыми жағын белгілейді
3. Уақытылы берілген cапалы: Мерзіменн кейін алынған cапалы мәлімет өзектілігін жояды. Тәуекел-менеджменттің өзекті мәліметтерін бір тұтаcтыққа біріктіруге қажетті жүйе-құраушы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz