Қаржылық менеджментте тәуекелді анықтау және талдау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1. ҚАРЖЫЛЫҚ МЕНЕДЖМЕНТТЕГІ ТӘУЕКЕЛДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржылық менеджмент теориясындағы тәуекел: түсінігі, мазмұны 8
1.2 Тәуекелді басқарудың экономикалық маңызы және ерекшелігі ... ... 16
1.3 Қаржылық менеджментте тәуекелді анықтау мен бағалаудың әдістемелік егіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
24
2. ҚАРЖЫЛЫҚ МЕНЕДЖМЕНТТЕ ТӘУЕКЕЛДІ АНЫҚТАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ («ВТБ» (Қазақстан) АҚ мысалында)
2.1 Қазақстан Республикасы банк саласындағы тәуекелді талдау ... ... .. 33
2.2. «ВТБ» (Қазақстан) АҚ.ның қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... 44
2.3 «ВТБ» (Қазақстан) АҚ.ның қызметіндегі тәуекелдерді талдау ... ... 52
3. КОМПАНИЯНЫҢ ТӘУЕКЕЛ.МЕНЕДЖМЕНТІ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Тәуекелдің алдын алу және оны төмендету олдары ... ... ... ... ... ... ... .. 64
3.2 «ВТБ» (Қазақстан) АҚ.ның тәуекел.менеджментті жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 85
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 88
Қосымшалар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1. ҚАРЖЫЛЫҚ МЕНЕДЖМЕНТТЕГІ ТӘУЕКЕЛДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржылық менеджмент теориясындағы тәуекел: түсінігі, мазмұны 8
1.2 Тәуекелді басқарудың экономикалық маңызы және ерекшелігі ... ... 16
1.3 Қаржылық менеджментте тәуекелді анықтау мен бағалаудың әдістемелік егіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
24
2. ҚАРЖЫЛЫҚ МЕНЕДЖМЕНТТЕ ТӘУЕКЕЛДІ АНЫҚТАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ («ВТБ» (Қазақстан) АҚ мысалында)
2.1 Қазақстан Республикасы банк саласындағы тәуекелді талдау ... ... .. 33
2.2. «ВТБ» (Қазақстан) АҚ.ның қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... 44
2.3 «ВТБ» (Қазақстан) АҚ.ның қызметіндегі тәуекелдерді талдау ... ... 52
3. КОМПАНИЯНЫҢ ТӘУЕКЕЛ.МЕНЕДЖМЕНТІ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Тәуекелдің алдын алу және оны төмендету олдары ... ... ... ... ... ... ... .. 64
3.2 «ВТБ» (Қазақстан) АҚ.ның тәуекел.менеджментті жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 85
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 88
Қосымшалар
Зерттеудің өзектілігі. Қаржы менеджменті ғылымында тәуекел және оны басқару саласы маңызды орын алады. Кез келген кәсіпорын үшін тәуекелдің алдын алу мәселесі оның болашақ қаржылық тұрақтылығын нығайтудың негізі болып табылады. Осы мәселелерге байланысты әр компанияда тәуекелдерді басқарумен тікелей айналысатын құрылым қалыптастыру қажеттілігі туындады. Сондықтан тәуекелді басқару құрылымын жоғарылату мен дамыту кез келген кәсіпорынның қаржылық менеджментіндегі өте қажетті элементі болып табылады.
Тәуекелді басқарудың бірлескен жүйесін ендіру және жетілдіру компанияның стратегиялық, операциялық мақсаттары табысының қажетті талабы, есептердің нақтылығы және заңнамалар мен нормативті актілердің сақталуы болып табылады.
Есептердің нақтылығын және заңнамалар мен нормативті актілердің сақталуын қамтамасыз етуге қатысты мақсаттардың табысы Қоғамның бақылау шегінде ғана болады, сондақтан тәуекелді басқару жүйесі мақсаттарының бірі олардың табыстарының кепілдігін қамтамасыз ету болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайларында табысты өмір сүру үшін компания техникалық жаңалықтарды енгізуге және таптаурын емес әрекеттер бойынша шешім қабылдауы қажет. Тәуекелдерді басқару процестерін автоматтандыруда тәжірибе жинау, сондай-ақ тәуекелдер мониторингі жүйесін жетілдіру, тәуекелдің пайда болуына және дамуына, тәуекелдерді барынша азайту жөніндегі жұмыстарға жедел ден қоюда да аталған тәуекелдерді басқарудың автоматтандырылған жүйесін егізу қажет .
Тәуекелді басқару функцияларының мәні пәндік сипатты иеленбейтіндіктен, ол коммерциялық кәсіпорындардың интегралдық құндылықтарын сақтауға бағытталғандықтан, бұл функцияларды орындау фирма бөлімшелерінің және тәуекелді басқару қызметкерлерінің біріккен күштерімен жүзеге асырылады.
Нарықтық экономика жағдайында Қазақстан Республикасындағы шаруашлық субъектілерінде, соның ішінде екінші деңгейдегі банктерде тәуекел-менеджментін дамыту мен олардың жай-күйі жөніндегі қазіргі теориялық және практикалық ережелерді зерттеу тақырыпты таңдауға негіз болды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Күні кешегіге дейін тәуекелдерді басқару ілімі қаржы менеджменті саласына енетін және оған өзіне лайық болатындай мән берілмей келді. Тәуекелдерді басқару, дәлірек айтсақ, тәуекел-менеджментін ұйымдастыру проблемаларына отандық, сондай-ақ шетелдік экономист-ғалымдардың және практик-мамандардың да көптеген еңбектері арналды. Олардың қатарында ең елеулілері П.С. Роуздың, О.И. Лаврушинның, М.Е. Озиустің, Б.Х. Путнамның, Д.Ф. Синкидің, Е.П. Жаровскийдің,
И.М. Балабановтың, В.В. Ковалевтің, Б.И. Лисактың, А.Д. Шелекбайдың,
Р.Г. Ольховойдың, В.С. Пашковскийдің және т.б. еңбектерін жатқызуға болады
Тәуекелді басқарудың бірлескен жүйесін ендіру және жетілдіру компанияның стратегиялық, операциялық мақсаттары табысының қажетті талабы, есептердің нақтылығы және заңнамалар мен нормативті актілердің сақталуы болып табылады.
Есептердің нақтылығын және заңнамалар мен нормативті актілердің сақталуын қамтамасыз етуге қатысты мақсаттардың табысы Қоғамның бақылау шегінде ғана болады, сондақтан тәуекелді басқару жүйесі мақсаттарының бірі олардың табыстарының кепілдігін қамтамасыз ету болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайларында табысты өмір сүру үшін компания техникалық жаңалықтарды енгізуге және таптаурын емес әрекеттер бойынша шешім қабылдауы қажет. Тәуекелдерді басқару процестерін автоматтандыруда тәжірибе жинау, сондай-ақ тәуекелдер мониторингі жүйесін жетілдіру, тәуекелдің пайда болуына және дамуына, тәуекелдерді барынша азайту жөніндегі жұмыстарға жедел ден қоюда да аталған тәуекелдерді басқарудың автоматтандырылған жүйесін егізу қажет .
Тәуекелді басқару функцияларының мәні пәндік сипатты иеленбейтіндіктен, ол коммерциялық кәсіпорындардың интегралдық құндылықтарын сақтауға бағытталғандықтан, бұл функцияларды орындау фирма бөлімшелерінің және тәуекелді басқару қызметкерлерінің біріккен күштерімен жүзеге асырылады.
Нарықтық экономика жағдайында Қазақстан Республикасындағы шаруашлық субъектілерінде, соның ішінде екінші деңгейдегі банктерде тәуекел-менеджментін дамыту мен олардың жай-күйі жөніндегі қазіргі теориялық және практикалық ережелерді зерттеу тақырыпты таңдауға негіз болды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Күні кешегіге дейін тәуекелдерді басқару ілімі қаржы менеджменті саласына енетін және оған өзіне лайық болатындай мән берілмей келді. Тәуекелдерді басқару, дәлірек айтсақ, тәуекел-менеджментін ұйымдастыру проблемаларына отандық, сондай-ақ шетелдік экономист-ғалымдардың және практик-мамандардың да көптеген еңбектері арналды. Олардың қатарында ең елеулілері П.С. Роуздың, О.И. Лаврушинның, М.Е. Озиустің, Б.Х. Путнамның, Д.Ф. Синкидің, Е.П. Жаровскийдің,
И.М. Балабановтың, В.В. Ковалевтің, Б.И. Лисактың, А.Д. Шелекбайдың,
Р.Г. Ольховойдың, В.С. Пашковскийдің және т.б. еңбектерін жатқызуға болады
Пайдаланған әдебиеттер
1. Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы 14 желтоқсандағы «Қазақстан - 2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы
2. Бригхем Ю., Эрхардт М. Финансовый менеджмент. – 10-е изд. / Пер. С англ. Под ред Е.А.Дорофеева. - СПб.: Питер, 2009. – 960 с.
3. Ченг. Ф. Ли, Джозеф И. Финнерти. Финансы корпорации: теория, методы и практика. – М.: Инфра – М., 2000. – 686 с.
4. Ковалев В.В. Курс финансового менеджмента : учебное пособие / В. В. Ковалев. - 2-е изд. - М. : Проспект, 2010. - 480 с.
5. Шелекбай Ә.Д. Банк ісіндегі тәуекел-менеджмент: теориясы, әлемдік практика, Қазақстан тәжірибесі : Оқу құралы / Ә. Д. Шелекбай. - Алматы : Экономика, 2007. - 208 ШапкинА.С., ШапкинВ.А., Теория риска и моделирование рисковых ситуаций, Москва, 2005.
6. Лаврушин О.И. Банковское дело: современная система кредитования : учебное пособие. - М. : КНОРУС, 2008. - 264 с.Э. Э. Михель, Р. А. Əмірханов, Г. А. Жолмырзаева, Ж. С. Мұхаметжанова Корпоративтік қаржы: Оқулық. – Алматы. 2012. – 316 б.
7. Бочаров В.В. Современный финансовый менеджмент / В. В. Бочаров. - СПб. : Питер, 2006. - 464 с. - (Академия финансов)
8. Бланк, И. А. Основы финансового менеджмента : научное издание. т.2 / И. А. Бланк. - 3-е изд., испр. и доп. - М. : Омега-Л, 2011. - 674 с
9. Финансовый менеджмент: теория и практика : учебник / Ин-т финансового менеджмента ; ред. Е. С. Стоянова. - 6-е изд. - М. : Перспектива, 2009. - 656
10. Лобанова А.А., Чугунова А.В., Энциклопедия финансового риск-менеджмента,Москва, 2003.
11. Шапкин А.С., Экономические и финансовые риски: Оценка, управление,портфель инвестиции,Москва, 2003.
12. Құлпыбаев С., Ынтықбаева С.Ж., Мельников В.Д. Қаржы: Оқулық / – Алматы. Экономика, 2011– 540 бет
13. Тұрғұлова, А. Қ. Қаржылық менеджменттің Қазақстан экономикасындағы дамуы: теориясы, практикасы және императивтері: монография / А. Қ. Тұрғұлова. - Алматы : LEM, 2010. - 242 б К.Рэдхэд., С.Хьюс Управление финансовыми рисками,Москва, 2006.
14. Сапарова Б. Финансовый менеджмент: Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2008. -848 с.
15. Аленичева Е.Е.Қаржы менеджменті /Оқу құралы – Қарағанды, 2011-274 б
16. Есенгельдин Б.С., Ақбаев Е.Т. Қаржылық менеджмент: Оқулық. – Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2011. – 298 бет
17. Ф.Х.Найт., Риск, неопределнность и прибыль, Москва, 2003.
18. К.В.Балдин., Риск-Менеджмент, Москва, 2006.
19. Кеннет Л.Грант., Управление рисками в трейдинге: Как повысить прибыльность с помощью контроля над рисками, Москва «МИР» 2005.
20. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің «Қаржылық тұрақтылық туралы есеп»
21. Отчет о результатах финансово-хозяйственной деятельности АО «ВТБ Банк» за 2010 - 2011 годы.
22. Финансовая отчётность Дочерняя организация Акционерное Общество Банк ВТБ (Казахстан) Год, закончившийся 31 декабря 2012 года с Отчётом независимых аудиторов
23. Екінші деңгейдегі банктерде тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйелерінің болуына қойылатын талаптар жөніндегі Нұсқаулықты бекіту туралы Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2005 жылғы 30 қыркүйектегі № 359 Қаулысы (2011.31.01. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)
24. Бланк И.А. Финансовый менеджмент. Учебный курс – 2-е изд. – Киев: Эльга, Ника-Центр, 2004. – 656 с
25. Өсербайұлы С., Қалымбекова Ж. Қаржы менеджменті. Оқу құралы. –Алматы, 2009 ж. – 93 бет
1. Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы 14 желтоқсандағы «Қазақстан - 2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы
2. Бригхем Ю., Эрхардт М. Финансовый менеджмент. – 10-е изд. / Пер. С англ. Под ред Е.А.Дорофеева. - СПб.: Питер, 2009. – 960 с.
3. Ченг. Ф. Ли, Джозеф И. Финнерти. Финансы корпорации: теория, методы и практика. – М.: Инфра – М., 2000. – 686 с.
4. Ковалев В.В. Курс финансового менеджмента : учебное пособие / В. В. Ковалев. - 2-е изд. - М. : Проспект, 2010. - 480 с.
5. Шелекбай Ә.Д. Банк ісіндегі тәуекел-менеджмент: теориясы, әлемдік практика, Қазақстан тәжірибесі : Оқу құралы / Ә. Д. Шелекбай. - Алматы : Экономика, 2007. - 208 ШапкинА.С., ШапкинВ.А., Теория риска и моделирование рисковых ситуаций, Москва, 2005.
6. Лаврушин О.И. Банковское дело: современная система кредитования : учебное пособие. - М. : КНОРУС, 2008. - 264 с.Э. Э. Михель, Р. А. Əмірханов, Г. А. Жолмырзаева, Ж. С. Мұхаметжанова Корпоративтік қаржы: Оқулық. – Алматы. 2012. – 316 б.
7. Бочаров В.В. Современный финансовый менеджмент / В. В. Бочаров. - СПб. : Питер, 2006. - 464 с. - (Академия финансов)
8. Бланк, И. А. Основы финансового менеджмента : научное издание. т.2 / И. А. Бланк. - 3-е изд., испр. и доп. - М. : Омега-Л, 2011. - 674 с
9. Финансовый менеджмент: теория и практика : учебник / Ин-т финансового менеджмента ; ред. Е. С. Стоянова. - 6-е изд. - М. : Перспектива, 2009. - 656
10. Лобанова А.А., Чугунова А.В., Энциклопедия финансового риск-менеджмента,Москва, 2003.
11. Шапкин А.С., Экономические и финансовые риски: Оценка, управление,портфель инвестиции,Москва, 2003.
12. Құлпыбаев С., Ынтықбаева С.Ж., Мельников В.Д. Қаржы: Оқулық / – Алматы. Экономика, 2011– 540 бет
13. Тұрғұлова, А. Қ. Қаржылық менеджменттің Қазақстан экономикасындағы дамуы: теориясы, практикасы және императивтері: монография / А. Қ. Тұрғұлова. - Алматы : LEM, 2010. - 242 б К.Рэдхэд., С.Хьюс Управление финансовыми рисками,Москва, 2006.
14. Сапарова Б. Финансовый менеджмент: Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2008. -848 с.
15. Аленичева Е.Е.Қаржы менеджменті /Оқу құралы – Қарағанды, 2011-274 б
16. Есенгельдин Б.С., Ақбаев Е.Т. Қаржылық менеджмент: Оқулық. – Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2011. – 298 бет
17. Ф.Х.Найт., Риск, неопределнность и прибыль, Москва, 2003.
18. К.В.Балдин., Риск-Менеджмент, Москва, 2006.
19. Кеннет Л.Грант., Управление рисками в трейдинге: Как повысить прибыльность с помощью контроля над рисками, Москва «МИР» 2005.
20. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің «Қаржылық тұрақтылық туралы есеп»
21. Отчет о результатах финансово-хозяйственной деятельности АО «ВТБ Банк» за 2010 - 2011 годы.
22. Финансовая отчётность Дочерняя организация Акционерное Общество Банк ВТБ (Казахстан) Год, закончившийся 31 декабря 2012 года с Отчётом независимых аудиторов
23. Екінші деңгейдегі банктерде тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйелерінің болуына қойылатын талаптар жөніндегі Нұсқаулықты бекіту туралы Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2005 жылғы 30 қыркүйектегі № 359 Қаулысы (2011.31.01. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)
24. Бланк И.А. Финансовый менеджмент. Учебный курс – 2-е изд. – Киев: Эльга, Ника-Центр, 2004. – 656 с
25. Өсербайұлы С., Қалымбекова Ж. Қаржы менеджменті. Оқу құралы. –Алматы, 2009 ж. – 93 бет
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1. ҚАРЖЫЛЫҚ МЕНЕДЖМЕНТТЕГІ ТӘУЕКЕЛДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржылық менеджмент теориясындағы тәуекел: түсінігі, мазмұны
8
1.2 Тәуекелді басқарудың экономикалық маңызы және ерекшелігі ... ...
16
1.3 Қаржылық менеджментте тәуекелді анықтау мен бағалаудың әдістемелік егіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
24
2. ҚАРЖЫЛЫҚ МЕНЕДЖМЕНТТЕ ТӘУЕКЕЛДІ АНЫҚТАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ (ВТБ (Қазақстан) АҚ мысалында)
2.1 Қазақстан Республикасы банк саласындағы тәуекелді талдау ... ... ..
33
2.2. ВТБ (Қазақстан) АҚ-ның қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ...
44
2.3 ВТБ (Қазақстан) АҚ-ның қызметіндегі тәуекелдерді талдау ... ...
52
3. КОМПАНИЯНЫҢ ТӘУЕКЕЛ-МЕНЕДЖМЕНТІ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Тәуекелдің алдын алу және оны төмендету олдары ... ... ... ... ... ... ... . .
64
3.2 ВТБ (Қазақстан) АҚ-ның тәуекел-менеджментті жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
85
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
88
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қаржы менеджменті ғылымында тәуекел және оны басқару саласы маңызды орын алады. Кез келген кәсіпорын үшін тәуекелдің алдын алу мәселесі оның болашақ қаржылық тұрақтылығын нығайтудың негізі болып табылады. Осы мәселелерге байланысты әр компанияда тәуекелдерді басқарумен тікелей айналысатын құрылым қалыптастыру қажеттілігі туындады. Сондықтан тәуекелді басқару құрылымын жоғарылату мен дамыту кез келген кәсіпорынның қаржылық менеджментіндегі өте қажетті элементі болып табылады.
Тәуекелді басқарудың бірлескен жүйесін ендіру және жетілдіру компанияның стратегиялық, операциялық мақсаттары табысының қажетті талабы, есептердің нақтылығы және заңнамалар мен нормативті актілердің сақталуы болып табылады.
Есептердің нақтылығын және заңнамалар мен нормативті актілердің сақталуын қамтамасыз етуге қатысты мақсаттардың табысы Қоғамның бақылау шегінде ғана болады, сондақтан тәуекелді басқару жүйесі мақсаттарының бірі олардың табыстарының кепілдігін қамтамасыз ету болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайларында табысты өмір сүру үшін компания техникалық жаңалықтарды енгізуге және таптаурын емес әрекеттер бойынша шешім қабылдауы қажет. Тәуекелдерді басқару процестерін автоматтандыруда тәжірибе жинау, сондай-ақ тәуекелдер мониторингі жүйесін жетілдіру, тәуекелдің пайда болуына және дамуына, тәуекелдерді барынша азайту жөніндегі жұмыстарға жедел ден қоюда да аталған тәуекелдерді басқарудың автоматтандырылған жүйесін егізу қажет .
Тәуекелді басқару функцияларының мәні пәндік сипатты иеленбейтіндіктен, ол коммерциялық кәсіпорындардың интегралдық құндылықтарын сақтауға бағытталғандықтан, бұл функцияларды орындау фирма бөлімшелерінің және тәуекелді басқару қызметкерлерінің біріккен күштерімен жүзеге асырылады.
Нарықтық экономика жағдайында Қазақстан Республикасындағы шаруашлық субъектілерінде, соның ішінде екінші деңгейдегі банктерде тәуекел-менеджментін дамыту мен олардың жай-күйі жөніндегі қазіргі теориялық және практикалық ережелерді зерттеу тақырыпты таңдауға негіз болды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Күні кешегіге дейін тәуекелдерді басқару ілімі қаржы менеджменті саласына енетін және оған өзіне лайық болатындай мән берілмей келді. Тәуекелдерді басқару, дәлірек айтсақ, тәуекел-менеджментін ұйымдастыру проблемаларына отандық, сондай-ақ шетелдік экономист-ғалымдардың және практик-мамандардың да көптеген еңбектері арналды. Олардың қатарында ең елеулілері П.С. Роуздың, О.И. Лаврушинның, М.Е. Озиустің, Б.Х. Путнамның, Д.Ф. Синкидің, Е.П. Жаровскийдің,
И.М. Балабановтың, В.В. Ковалевтің, Б.И. Лисактың, А.Д. Шелекбайдың,
Р.Г. Ольховойдың, В.С. Пашковскийдің және т.б. еңбектерін жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасында тәуекел-менеджменті туралы ілімнің дамуы - ның қайнар көзін жетекші ғалымдар А.Д. Шелекбай, Л.Н. Корнилова,
Ғ.С. Сейітқасымов, Н.Н. Хамитов, С.Т. Міржақыпова, Б.И. Лисак және басқалар ашты.
Отандық және шетелдік ғалымдардың көптеген еңбектері тәуекелді басқару мәселелерін баяндайды, тәуекелдердің түрлері, олардың алдын алу және басқару тәсілдері кеңінен әрі жан-жақты қаралады, алайда, олардың қатарында банк қызметінде тәуекел-менеджментін ұйымдастыруды зерттеу мен қарастыру жөніндегі еңбектердің саны мардымсыз. Банк қызметінде тәуекел-менеджментін дұрыс ұйымдастыру банктің тұрақтылығының пәрменді факторы бола тұра, сол еңбектерде тәуекел-менеджмент құрылымының қызметін оңтайландыру, оның жұмысының негізгі принциптерін енгізу жөнінде практикалық ұсыныстар жоқтың қасы, сондай-ақ теория мен практика арасындағы алшақтық та сезіледі. Тәуекел-менеджменті банк қызметіндегі банктің өзі үшін ғана емес, банк қызметін пайдаланушылардың көпшілігі үшін де маңызы зор. Тәуекел-менеджементінің функционалдық іс-шараларын сапалы ұйымдастырып жүргізуге мүдделі адамдардың саны ойлағаннан неғұрлым көп. Жарияланымдардың айтарлықтай санына қарамастан, тәуекел-менеджментінің банк қызметіндегі қазіргі жай-күйі тым жеткіліксіз зерттелген. Еліміздегі банк бизнесінің осы саласы жеткіліксіз жетілдірілген және тиімділігін жоғарылату жөніндегі нақты ұсыныстар әзірлеуді қажет етеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты қаржылық менеджменттегі тәуекелдердің тео - риялық негіздерін қарастыру, банк саласындағы тәуекелдерді талдау негізінде тәуекел-менеджменті жүйесін жетілдіру болып табылады.
Зерттеу жұмысында келесідей міндеттерді шешу арқылы жүзеге асырылады:
oo тәуекел түсінігінің теориялық негіздерін қарастыру;
oo тәуекелді басқарудың экономикалық маңыздылығын анықтау;
oo екінші деңгейлі банктерде тәуекелді анықтаудың әдістемелік негіздерін зерделеу;
oo екінші деңгейлі банктердегі тәуекелдерді талдау және бағалау;
oo тәуекел-менеджменті жүйесін жетілдіру жолдарын қарастыру.
Зерттеу объектісі Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктері және ВТБ (Қазақстан) акционерлік қоғамы болып табылады.
Зерттеу пәні қаржылық менеджменттегі тәуекелдер және тәуекел-менеджменті болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы қаржылық менеджмент саласындағы тәуекелдердің маңыздылығын қарастыру, екінші деңгейлі банктердегі тәуекелдерді талдау және бағалау, тәуекел менеджменті жүйесін жетілдіру, бағыттары, сонымен бірге банктерде тәуекелді басқару сапасын арттыруға бағытталған міндеттер болып табылады.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы. Дипломдық жұмыста зерттеу нәтижесінде берілген мәліметтер банктегі қаржылық менеджментте тәуекелдердің алдын алу процесінің сапасы мен тиімділігін арттыруға септігін тигізеді, сондай-ақ жалпы банк жүйесінің тұрақтылығын нығайтуға ықпал етеді. Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық бөлімдері экономика оқу орындарының оқу үдерісін ұйымдастыру барысында қолдануға болады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізін қалайтын отандық және шетелдік экономистердің еңбектері, халықаралық қаржы ұйымдарының жекелеген әзірлемелері, Қазақстан Республикасы Үкіметінің заңнама актілері, Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің және Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы институттарын реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігінің нормативтік құжаттары қолданылды.
Қаржы менеджментіндегі тәуекел мәселелері бойынша отындық экономист-ғалымдардың және практик-мамандардың, атап айтқанда А.Д.Шелекбай, Л.Н.Корнилова, Ғ.С.Сейітқасымов, Н.Н.Хамитов, С.Т.Міржақыпова, Б.И.Лисак, Б.Сапарова, Е.Е.Аленичева, Б.С.Есенгельдин, Е.Т.Ақбаев, Э.С.Мадиярова, С.Н.Суйеубаева, Н.Н.Кадерова, С.Өсербайұлы, Э.Э.Михель, Р. А.Əмірханов, Г. А.Жолмырзаева, Ж. С.Мұхаметжанова және басқалар еңбектері арналды.
Зерттеу жұмысында статистикалық мәліметтер, экономикалық, ғылыми және бұқаралық ақпарат құралдарының жарияланымдары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады, сонымен бірге кесте, сурет келтірілген.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында қаржылық менеджмент теориясындағы тәуекел: түсінігі, мазмұны, тәуекелді басқарудың экономикалық маңызы және ерекшелігі, қаржылық менеджментте тәуекелді анықтау мен бағалаудың әдістемелік негіздері, екінші тарауда Қазақстан Республикасы банк саласындағы тәуекелді талдау, ВТБ (Қазақстан) АҚ-ның қаржылық жағдайын талдау, ал үшінші тарауында тәуекелдің алдын алу және оны төмендету жолдары, ВТБ (Қазақстан) АҚ-ның тәуекел-менеджментті жетілдіру бағыттары қарастырылған.
1. ҚАРЖЫЛЫҚ МЕНЕДЖМЕНТТЕГІ ТӘУЕКЕЛДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржылық менеджмент теориясындағы тәуекел: түсінігі, мазмұны
Қаржылық менеджментте тәуекел табиғаттың түрлі құбылыстары және қоғамның қызмет түрлерінің ерекшелігінен туындайтын мүмкін болатын жоғалтулар қаупімен түсіндіріледі.
Экономикалық категория ретінде тәуекел өзімен бірге болуы мүмкін немесе болмауы да мүмкін жағдайларды ұсынады. Мұндай жағдайдың туындауы салдарынан келесідей үш экономикалық нәтиже болуы мүмкін: жағымсыз (ұтылыс, зиян, шығын), нольдік, жағымды (ұтыс, пайда, табыс).
Тәуекел күрделі және көп аспектілі категория болып табылады.
Кәсіпкерлікті жүзеге асыру оның қандай түрінде болсын тәуекелділікпен байланысты десек, бұл шаруашылыққа икемділік және кәсіпкерлік деп аталады. Нарықтық қатынастардың дамуында экономикалық орта әр түрлі өзгерістерге ұшырайды, яғни түпкі немесе соңғы нәтижені алуда сенімсіздік және түсініксіздік пайда болады. Бұл құбылыс тәуекел деп аталады.
Тәуекелсіз кәсіпкерлік болмайды. Ең көп табысты жоғары тәуекелді нарықтық операциялар әкеледі. Алайда барлық жерде шек болуы керек. Тәуекел міндетті түрде максималды жіберілетін шекке дейін есептелуі тиіс.
Өз нарықтық қызметте қате жіберуден қорықпау өте маңызды, өйткені олардан ешкім сақтандырылмаған, ең маңыздысы-қателіктерді қайталамау. Менеджер міндетті түрде нарықта тік бұрылыстарды жұмсарту үшін қосымша мүмкіндіктерді алдын ала ескеруге бағытталады. Менеджменттің басты мақсаты, әсіресе Қазақстанның бүгінгі жағдайында, ең қиын жағдайларда табыстың тек аз ғана төмендеуі болуы мүмкін, бірақ банкрот туралы сөз болмауы тиіс. Сондықтан әрқашан тәуекелді басқаруды әрқашан жетілдіруге екрекше назар аударылады, яғни тәуекел-менеджментін жетілдіру қажет.
Тәуекел - қолайлы нәтиже болар деген үмітпен шешім қабылдау барысында пайда болатын шығындар немесе болжанған табыстарға субъектілердің қол жеткізбеуі.
Тәуекел - бұл экономикалық категория. Экономикалық категория ретінде бұл белгілі бір құбылыстың болмауы немесе болуы. Нәтижесінде үш экономикалық нәтиже алынуы мүмкін: қолайлы (ұтылыс, шығын,); нөлдік; оңтайлы (ұтыс, пайда, табыс).
Тәуекелділіктен құтылу, яғни тәуекелділікпен байланысқан шаралардан бас тарту. Бірақ кәсіпкерлердің тәуекелділіктен кетуі экономикалық ортада пайдадан алшақтау деп қарастырылады. [2]
Көптеген экономикалық үрдістердің дамуы мен жұмыс істеуіне тұрлаусыздықтың элементтері тән. Бұл бір текті ұқсас емес құбылыстарға немесе ахуалдарға тән. Тәуекел жағдайы түсініктемесін бірнеше міндеттемелердің орындалу барысындағы қызметтер бойынша сипаттауға болады. Егер кез келген ықтималдық деңгейін анықтауда сандық және сапалы ықтималдық болса, онда бұл тәуекелділік жағдайы деп аталады.
Тәуекел жағдайына үш шарт әсер етеді:
тұрлаусыздықтың болуы;
альтернативті таңдау қажеттілігі (оның ішінде таңдау барысында бас тарту);
- альтернативті таңдау барысында ықтималдықты бағалау мүмкіншілігі.
Тәуекел жағдайын тұрлаусыздық жағдайынан ажыратқан жөн. Тұрлаусыздық жағдайы кезінде құбылыстар мен шешімдердің нәтижелерінің пайда болу ықтималдығы алдын ала көрсетілмейді немесе белгісіз болады. Тәуекелділік жағдайын тұрлаусыздықтың бір түрі деп қарастыруға болады, яғни шаруашылық қызметтегі нәтижелердің мүмкіншілігіне байланысты құбылыстардың пайда болуы алдын ала белгілі болуы тиіс және бағалануы мүмкін.
Тәуекел жағдайды талдау кезінде субъект таңдау жасайды және оны орындауға тырысады. Бұл үрдіс тәуекелділікті танып білу немесе тәуекелділікті талдау деп аталады.
Сонымен, тәуекел белгілі болатын құбылыс ретінде кеңінен таңдау сипаты және баламалы варианттардың байланыса отырып ықтималдық қасиетіне ие бола алады. Ықтималдық - статистикалық мәліметтердің нәтижесінде құбылыстардың пайда болуы мүмкіншілігін сипаттайтын математикалық белгі.
Жоғарыда қарастырылғандардың нәтижесінде тәуекелділікке төмендегідей анықтаманы ұсынамыз. Тәуекел - тәуекелділік құбылыс мазмұнынына қатысты ықтималдықты бағалау мүмкіншілігі кезінде нәтижесі анықталмаған жағдайда шешім қабылдау. Нәтижесінде оңтайлы әрі қолайлы шығын зардаптары кездесуі мүмкін. [3]
Тәуекел түсінігінің бірнеше мағынасы бар. Тұтастай алғанда, тәуекел - болжамдаған нұсқамен салыстырғанда залалдардың пайда болуы немесе табыстарды кемдеу алу мүмкіндігі. Кең мағынада тәуекелді басқару дегеніміз оларды жоюға немесе азайтуға бағытталған қызмет түрі.
Инвестициялық және қаржылық шешімдерді қабылдау барысында екі негізгі факторлар ескерілуге тиісті: тәуекел және табыстылық. Ешкім де қайсыбір қаржылық немесе инвестициялық операциялардың нәтижесін болжамдай алмайды. Әр шешім тәуекелдің немесе табыстылықтың белгіленген ықтималдығын көрсетеді. Күтілген табысты бағалау үшін келесі өлшемдер пайдаланады: капиталдың қайтымдылығы мен капиталдың тиімділігі.
Капиталдың қайтымдылығы немесе капитал айналымының шапшаңдығы пайда көлемінің жұмсалған капиталға қатысы ретінде есептеліп, айналым санын көрсетеді. Капиталдың тиімділігі немесе табыстылығының нормасы пайыздық капиталдың қатысымен анықталады. Егер тәуекел мағынасы күтілетін белгілі табыстылық ықтималдығынан төмен болса, ықтималдықтарды үлестіру өлшем негізі деп есептеледі.
Кез келген кәсіпорынның қаржылық әрекеттерінің барлық түрлері көптеген тәуекелмен тығыз байланысты болады. Оның ыкпал ету дәрежесі нарықтық экономикаға байланысты біршама артуда.
Тәуекел шаруашылық қызметті жүзеге асырумен байланысты категориялардың ішінде ең күрделілерінің бірі болып табылады.
Тәуекел - ұйым қызметінің күтілетін нәтижесін алу бойынша сенімсіздікті немесе мүмкін еместігін туындататын жағдайлардың пайда болуы, материалдық шығындарға әкелу ықтималдығы.
Тәуекел - бұл бір жағынан, барынша мумкінді қауіптілік, ресурстардан айырылу мүмкіндігі немесе ресурстарды ұтымды пайдаланудан алынатын табысты толық, алмау, басқа жағынан, тәуекелдің арқасында қосымша пайда табу мумкіндігі.
Тәуекелге бару арқылы кәсіпорын табыс табуы да мүмкін, сонымен қатар оның шығынға ұшырамайтынына да кепілдік бермейді. Сондықтан да қаржы менеджменті табыс алу мумкіндігін ылғи да тәуекелмен байланыстырады. Тәуекел және табыс - өзара байланысты қаржылық категориялар.
Тәуекел деп кандай да бір табиғат құбылысы немесе адамның кандай да бір қызмет түрінің ерекшелігінен туындайтын шығындалу кауіптілігімен түсіндіріледі. Осы орайда қаржы менеджері үшін тәуекел - бұл жағымсыз нәтиже ықтималдылығы. Әртүрлі инвестициялық жобалардың тәуекелдік деңгейі әртүрлі болады, салымдар салудың ең жоғары табысты вариантының тәуекелі тым жоғары болуы мүмкін. [4]
Тәуекел - бұл экономикалық категория. Экономикалық категория ретінде ол болуы да мүмкін, болмауы да мүмкін оқиғаны білдіреді. Сондай-ақ тәуекелге экономикалық категория ретінде келесідей негізгі белгілер тән:
- Экономикальқ табиғаты бойынша тәуекел кәсіпорынның экономикалық
қызметінің сферасында көрініс табады, оның табыстарын қалыптастырумен
тікелей байланысты жэне каржыльщ қызметті жүзеге асыру процесінде
кәсіпорынның экономикалық залалдарға ұшырау мүмкіндігімен сипатталады.
Өзінің көрініс табуының аталған экономикалық формаларын ескере отырып,
тәуекел экономикалық категория ретінде сипатталады, шаруашылық процесін
жүзеге асырумен байланысты экономикалық категориялар жүйесінде белгілі бір орын алады.
- Көрініс табу объективтілігі бойынша тәуекел кез келген кәспорынның қызмет етуіндегі объективті құбылыс болып табылады, ол кәсіпорынның қаржылық қызметінің барлық дерлік бағыттарымен және қаржылық операциялардың барлық түрлерімен бірге қабаттаса жүреді. Тәуекелдердің параметрлерінің бірқатары субъективті басқарушылық шешімдерге байланысты болғаныменен, оның көрініс табуының объективті табиғаты өзгермей қала береді.
- Жүзеге асыру ықтималдылығы бойынша тәуекел категориясының ықтималдылығы кәсіпорынның қаржылық қызметін жүзеге асыру процесінде тәуекелді жағдай болу мүмкіндігімен де, болмау мүмкіндігімен де айқындалады. Бұл ықтималдылықтың дәрежесі объективті де, субъективті де факторлармен анықталады, бірақ тәуекелдің ықтималдылық табиғаты оның тұрақты белгісі болып табылады.
- Салдарлардың белгізсіздігі бойынша тәуекелдің бұл белгісі оның қаржылық нәтижелерінің, бірінші кезекте жүзеге асырылатын қаржылық операциялардың табыстылық деңгейінің толық айқындылықпен шешілмеуімен анықталады. Қаржылық операциялардың нәтижелігінің күтілмеген деңгейі тәуекелдің түрі мен деңгейіне байланысты айтарлықтай кең диапазонда ауытқуы мүмкін. Басқа сөзбен айтқанда, тәуекел кәсіпорын үшін айтарлықтай қаржылық залалдар да әкелуі мүмкін, сондай-ақ кәсіпорын үшін қосымша табыстар да қалыптастыруы мүмкін.
- Салдарлардың күтпеген қолайсыздығы бойынша жоғарыда тәуекелдердің көрініс табуының салдарлары қаржылық қызметтің негативті де, позитивті де нәтижелерімен сипатталуы мүмкін деп айтылғанмен, бұл тәуекел шаруашылық тәжірибеде мүмкін болатын қолайсыз салдарлардың деңгейімен сипатталады және өлшенеді. Бұл тәуекелдің тым негативті салдарлары тек қана табыстардың ғана емес, сондай-ақ, кәсіпорынның капитал құнының да жоғалуына әкелу мумкінділігімен анықталады, ал бұл кәсіпорынның банкроттыққа ұшырауына (яғни кәсіпорынның қызметінің қайтып оралмас негативті салдарларына) әкеледі.
- Тәуекел деңгейінің өзгерушілігі бойынша кәсіпорынның қаржылық қызметінің белгілі бір түрде немесе қандай да бір қаржылық операцияға тән тәуекелдің деңгейі тұрақты болып табылмайды. Ең алдымен, ол уақыт бойынша айтарлықтай өзгеріп отырады, яғни каржылық операцияны жүзеге асыру ұзактылығына байланысты болады, өйткені уақыт факторы тәуекел деңгейіне ықпал етеді (бұл салынатын қаржылық қаражаттардың өттімділік деңгейі арқылы, қаржы нарығындағы қарыздар бойынша пайыздық ставкалардың өзгеруінің белгісіздігі және тағы басқалар арқылы көрініс табады). Сонымен қатар, тәуекел деңгейінің көрсеткіштері үнемі динамикалық өзгерісте болып отыратын көптеген объективті және субъективті факторлардың ықпалынан да айтарлықтай ауытқып отырады.
- Бағалау субъективілігі бойынша экономикалық құбылыс ретіндегі тәуекелдің объективті табиғатына қарамастан, оның негізгі бағалану көрсеткіші - тәуекел деңгейі субъективті сипатқа ие. Бұл субъективтілік, яғни осы объективті құбылыстың бағалануының бір мәнді болмауы акпараттық базаның толықтылығы мен ақиқаттылық деңгейінің әртүрлігімен, қаржы менеджерлерінің мамандану дәрежесімен, олардың тәуекелдерді басқару сферасындағы тәжірибесімен және тағы басқа да факторлармен анықталады. [5]
Тәуекел категориясының қарастырылып өткен белгілері оны келесідей етіп тусіндіруге мумкіндік береді: Кәсіпорынның тәуекелі деп оның қаржылық қызметінің жүзеге асырылуының шарттарының белгісіздігі жағдайында табыстар жоғалту немесе капитал жоғалту формасында жағымсыз қаржылық салдарлардың пайда болу ықтималдылығы түсіндіріледі.
Әрине, тәуекелден қашуға, яғни тәуекелмен байланысты шаралардан бас тартуға болады. Бірақ, кәсіпкер үшін тәуекелден қашу көбінесе мүмкінді пайдадан бас тартуды білдіреді.
Ғылыми әдебиетте тәуекелдің көп түрлері кездеседі, бұл кезде жиі жіктеу белгісі тәуекелін сипаттауға және талдауға тырысатын объект болып табылады.
Тәуекелді басқаруға болады, яғни тәуекелді оқиғаның пайда болуын қандай да бір дәрежеде болжауға мүмкіндік беретін әртурлі шараларды қолдануға және тәуекел дәрежесін төмендетуге шаралар қабылдауға болады. Тәуекелді басқаруды ұйымдастыру тиімділігі көпшілік жағдайда тәуекелдің сыныпталуымен анықталады.
Тәуекелдердің сыныпталуы деп белгілі бір мақсатқа жету үшін қандай да бір белгілер бойынша тәуекелдерді жеке топтарға бөлуді түсінуге болады. Тәуекелдердің ғылыми негізделген сыныпталуы әрбір тәуекел түрінің олардың жалпы жүйесіндегі нақты орнын анықтауға мүмкіндік береді. Тәуекелдердің сыныпталуы тәуекелдерді басқарудың сәйкес тәсілдері мен әдістерін тиімді пайдалануға мүмкіндік тудырады. Тәуекелдің әрбір түріне тәуекелді басқарудың өз тәсілі сәйкес келеді. [6]
Тәуекелдерді сыныптау жүйесі өзіне тәуекелдердің категорияларын, топтарын және түрлерін қамтиды.
Мүмкін болатын нәтижеге байланысты тәуекелдерді екі үлкен топқа бөлуге болады: таза және спекулятивті тәуекелдер.
Таза тәуекелдер теріс немесе нөлдік нәтиже алу мумкіндігін білдіреді. Мұндай тәуекелдерге табиғи, экологиялық, саяси, транспорттық және коммерциялық тәуекелдердің кейбір түрлері (мүліктік, өндірістік және сауда тәуекелі) жатады.
Спекулятивті тәуекелдер оң нәтиже де, сондай-ақ теріс нәтиже де алу мүмкіндігімен айқындалады. Оларға коммерциялық тәуекелдердің бір бөлігі болып табылатын қаржылық тәуекелдер жатады.
Кез келген шаруашылық қызметте шаруашылық жұмыстар тарапынан пайда болатын қауіпсіздік шараларының түрлері кездеседі. Мұндай қауіп қатердің пайда болуы коммерциялық тәуекелділік деп аталады. Коммерциялық тәуекелділік болжанған нәтижеге осы шаруашылық қызметте сенімділіктің жоғалуы.
Кәсіпкерлік тәуекел дегеніміз - инвестициялық жобалармен, тауарлы ақша және қаржылық операциялармен, тауарларды өндіру және қызмет түрлерін көрсетуде пайда болатын кез келген шаруашылық түрінде кездесетін тәуекелділік.
Тәуекел түрлері жүйелі және жүйелі емес болып жіктеледі.
Жүйелік тәуекелдер сыртқы жағдайлармен анықталады, субъектіге тәуелсіз және онымен реттелмейді. Оларға жатады: елдік тәуекел; форс-мажорлық жағдайлар тәуекелі.
Елдік тәуекел кәсіпкерлік қызметтің интернационализацясымен тікелей байланысты. Ол сыртқыэкономикалық қызметтің барлық қатысушылары үшін өзекті және елдердің саяси-экономикалық тұрақтылығына тәуелді. Берілген тәуекел экономикалық және саяси тәуекелге бөлінеді.[7]
Экономикалық тәуекел елдің экономика саласындағы жағымсыз өзгерістердің мүмкіндігінен туындауы мүмкін. Белгілі елде жұмыс істеуге тілегі бар болған кезде шетел инвесторларымен есепке алынатын экономикалық тәуекелдің негізгі факторлары келесі: экономиканың масштабтары; экономикалық өсудің нақты қарқындары; салық салу ставкалары; инфляция деңгейі; сыртқы қарыз; төлем балансы; қайта қаржыландыру ставкасы; адам басына келетін табыс.
Саяси тәуекел елдегі саяси жағдайдың өзгеру салдарымен байланысты. Саяси тәуекелге жатқызылады: мемлекеттің экономикалық саясатының түсініксіздігі және алдын ала болжанбайтыны; заңнамадағы жағымсыз өзгерістердің мүмкіндігі; геополитикалық тәуекелдер; әлеуметтік тәуекелдер.
Көрініп тұрғандай, берілген тәуекелдер тығыз қатысты болып табылады және өзара байланыста қарастырылуы керек.
Форс-мажорлық жағдайлар тәуекелі табиғи апаттардың жобаны жүзеге асыру барысына әсер ету қауіптілігін анықтайды.
Жүйелі емес тәуекел түрлері жеке бағалы қағаздар және олардың жиынтықтарымен байланысады. Себебі бұл тәуекел түрлерінің әсерінен жеке бағалы қағаздар өзгеріске ұшырайды. Бұл тәуекел түрлерін жеке бағалы қағаздар бойынша тәуекел деп қарастырады, яғни бір банк бойынша оған қатысты бағалы қағаздар және қаржылық құралдар өзгеріске ұшырайды. Олардың қатарына мыналар жатқызылады: өтімділікті жоғалту тәуекелдігі; қаржылық тәуекел; міндеттемелерді орындамау тәуекелділігі.
Өтімділікті жоғалту тәуекелдігі - белгілі бір уақыт аралығында бағалы қағаздар және олардың түрлеріне сұраныстың азаюы немесе жоғалуы.
Қаржылық тәуекел - белгілі ақша ағымдарының болмай қалуы және болжанған ақша құралдарына тұлғалардың қол жеткізе алмауы. Коммерциялық банк акциясының бағасы басқарма жүргізетін қаржылық саясатқа байланысты өзгереді. Мысалы, басқарма жетекшілері банк қызметін қаржыландыруда корпоративті ұзақ мерзімді міндеттемелерге мән берсе, онда қаржылық тәуекел деңгейі ұлғаяды.
Міндеттемелерді орындамау тәуекелділігі - әр түрлі себептерге байланысты (мысалы, банкротқа ұшыраған кезде) эмитенттің бағалы қағаздар иелерінің алдында өз міндеттемелерін уақытымен орындамау. [8]
Жүйелі емес тәуекел түрлерін ең төменгі деңгейде қалыптастыру үшін әртараптандыру (диверсификация) әдісі қолданылады. Ол әдісті қолдану мақсатында инвестициялық қоржын құрылады. Инвестициялық қоржынды қалыптастыра отырып, инвестор әр түрлі эмитенттердің қаржылық құралдардының жиынтығын таңдайды. Қаржылық құралдардың табыстылығының өзгеруінің нәтижесінде инвестор инвестициялық тәуекелділікті әртараптандыруға тырысады. Бұл жерде инвестициялық қоржында бағалы қағаз аз болса, соншалықты тәуекел деңгейі жоғары болады. Жүйелі емес тәуекел түрлерін ең төменгі деңгейде қалыптастыруда әртараптандыру әдісі инвестициялық қоржын күрделі және толық деңгейде құрылғанда тиімді жағынан қарастырылды.
Жүйелі тәуекел дегеніміз - нарықтық ортада пайда болатын барлық эмитенттерді толық қамтитын тәуекел түрі.
Сонымен қатар ол Нарықтық тәуекел немесе "Инвестициялық қоржын тәуекелділігі" деп аталады.
Инвестициялық тәуекелдер (нарықтық тәуекелдер, кредиттік тәуекел, өтімділік тәуекелі) - қайта сақтандыру процесінде және ұйымның инвестициялық қызметі барысында пайда болатын тәуекелдердің әр түрлері:
Нарықтық тәуекелдер -- қаржы нарықтарының жағымсыз қозғалыстарына (қаржы құралдарының нарықтық құнының, пайыздық ставкаларының, шетел валюта бағамдарының, қымбат металдардың нарықтық құнының өзгеруі салдарына) байланысты шығындар ықтималдығы. Нарықтық тәуекелдерге валюталық, баға және пайыздық тәуекелдері кіреді.
Валюта тәуекелі -- шетелдік валюта бағамдарының жағымсыз өзгеруі салдарынан шығындар пайда болуы тәуекелі.
Пайыздық тәуекел - пайыз ставкаларының ауытқулары кезінде пайда болатын тәуекел түрі. Ол ұйымның активтері, пассивтері бойынша пайыздық ставкаларының жағымсыз өзгеруі салдарынан қаржы шығыстарының (шығындарының) пайда болу тәуекелі. Мысалы; ол ұзақ мерзімді міндеттеме (облигациялар) иелері үшін маңызды. [9]
Валюталық тәуекел - валюта бағамының ауытқулары кезінде пайда болатын тәуекел түрі. Бағалы қағаздарға салынған инвестициялар бойынша шетелдік эмитенттерге қатысты қолданылады.
Инфляциялық тәуекел - инфляция деңгейінің жоғарылауы кезінде пайда болатын тәуекел түрі. Оның нәтижесі эмитенттердің қызметіне әсер етеді де акция бағасының өзгеруі пайда болады.
Баға тәуекелi - қаржы құралдарының рыноктық құнына әсер ететiн қаржы рыноктарының жағдайы өзгерген жағдайда пайда болатын қаржы құралдары портфельдерi құнының өзгеруi салдарынан болған шығыстардың (шығындардың) туындау тәуекелi.
Кредиттік тәуекел - дебиторлардың дәрменсіздігі, Ұйымның инвестициялық портфеліндегі облигациялар эмитенттерінің және басқа делдалдардың кредиттік рейтингтерінің өзгеруі салдарынан шығындар пайда болуы тәуекелі.
Баға тәуекелі - нарықтық факторлардың ықпалымен қаржы құралдарының және туынды қаржы құралдарының нарықтық құнының жағымсыз өзгеруі салдарынан шығыстардың пайда болуы тәуекелі;
Көрініп тұрғандай, жоғарыда айтылған тәуекелдер өзара байланыста орналасқан, олардың біреуіндегі өзгеріс жобалық қызметтің нәтижелеріне әсер етеді. Осының бәрі тәуекелдерді есепке алу және талдаудың қыжеттілігін және маңыздылығын білдіреді.
Келесі жіктеу белгісі келтірілетін залал дәрежесі болып табылады. Оған сәйкес жобалық тәуекелдерді келесілерге бөледі:
бөлшекті - жоспарланған көрсеткіштер, әрекеттер, нәтижелер жартылай, бірақ жоғалтусыз орындалғанын көрсетеді;
жіберілетін - жоспарланған көрсеткіштер, әрекеттер, нәтижелер орындалмаған, бірақ жоғалтулар жоқ;
критикалық - жоспарланған көрсеткіштер, әрекеттер, нәтижелер орындалмаған және белгілі жоғалтулар бар;
апатты - жоспарланған нәтиженің орындалмауы субъектінің (жобаның, кәспорынның) күйзелісіне алып келеді
Пайда болу уақыты бойынша тәуекелдер ретроспективалық, ағымды және перспективті болып бөлінеді. Ретроспективті тәуекелдерді, олардың сипаттамасын және төмендету тәсілдерін талдау ағымды және перспективті тәуекелдерді дәл болжауға мүмкіндік береді.[10]
Инвестициялық жобаны талдау процесінде жіктеу белгілері зерттеудің мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес кеңейтілуі және нақтылануы мүмкін.
Нақты өмірде түтынушылар өзінің тандауының салдарын анықталғандықпен алдын ала көре алмайды. Адамның белгілі бір бағалы қағазды сатып алуга қалауы алынатын табысқа, сонымен бірге оның тэуекелге баруға бейімділігіне тэуелді.
Адамның көбісі тәуекелге бейімсіз. Таңдауға ие бола отырып, олар айдан айга кездейсоқ тербелістерге ұшырайтын жоғары табысқа карағанда тұракты ай сайынғы табысты қалайды. Оған қарамастан, көптеген адамдар жинақтарды толығымен немесе жартылай акцияға, облигацияға жэне белгілі тәуекелмен байланысты басқа активтерге салады.
Батыс экономистері бағалы қағаздарға салынатын инвестициялардың жиынтық тәуекелін қү-райтын тәуекелдердің бірнеше түрін ажыратады.
Пайыздық ставканың өзгеру тәуекелі. Бұл тәуекел мемлекеттік және банктік несиелік ставкалардың өзгеруі салдарынан кезең ішінде таза пайданың қысқаруы есебінен жоғалтулар мүмкіндігін білдіреді. Осы тәуекел қарыз капиталы бойынша пайыздьщ ставкалар деңгейінің түрақты өзгеруімен байланысты облигацияларға нарықтық бағалардың өзгеруіне жатады. Осы байланыс кері. Қарыз капиталы бағасының көтерілуі, яғни жана депозиттер, мемлекеттік және жеке бағалы қағаздардың жаңа шығарылымы бойынша пайдалылық нормаларының көтерілуімен ертерек шығарылған тұрақты табысы бар активтердің шығарылымы тиімсіз жағдайда болады, яғни бағалы қағаздардын осы ескі шығарылымы салымшы үшін тиімсіз ескі жағдайлардан табыстарды төлейді.
Жалпы нарықтық бағалардың түсу тәуекелі. Күтілетін табысты соңына дейін ала алмаудың осы тәуекелі нарықта айналыстағы барлык бағалы қағаздарға бір уақытта бағалардың түеуімен байланысты.
Қазіргі кезде көптеген жаңадан құрылған кәсіпорындардың өмірлік циклының ерте стадиясын, сәйкесінше олардың басшылары мен қаржы менеджерлерінің агрессивті менталитетін ескере отырып, олардың қызметінде кездесетін тәуекелдердің түрлері өте көп екенін айта кету жөн.
Көптеген қаржылық операциялар (венчурлық инвестициялау, акциялар сатып алу, несиелік операциялар және тағы басқалар) айтарлықтай тәуекелмен байланысты. Олар тәуекел дәрежесін бағалауды және оның мөлшерін анықтауды қажет етеді.
1.2 Тәуекелді басқарудың экономикалық маңызы және ерекшелігі
Тәуекелділік бойынша барлық шараларды тәуекелділікті басқару субъектісі мен объектісінен арасындағы жүйелік қатынастардан көруге болады.
Басқару жүйесі - бұл табыс табу мақсатында және оған қол жеткізу барысында басқарушы жүйенің басқаруға қажет объектісіне әсер ету механизмі. Сондықтан тәуекелділікті басқару екі жүйе ішінен тұрады: басқару объектісі және басқару субъектісінен.
Тәуекелділікті басқару жүйесінде объектіні басқарудың қатарына кенеттен пайда болатын тәуекелділікті жатқызамыз, яғни капиталды қолдануда экономикалық субъектілердің арасында кездесетін тәуекелділік түрі.
Тәуекелділікті басқару жүйесінде субъектіні басқарудың қатарына әр түрлі әдістер мен тәсілдердің көмегімен басқару объектісіне әсер ететін арнайы маманданған тұлғалардың тобы (басқарушы, қаржылық менеджер, тәуекелділік бойынша менеджерлер және тағы басқалар) жатқызылады.
Тәуекелді басқару жүйесіне сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді. Сыртқы факторлардың қатарына төмендегілер жатады:
тәуекелділікті реттеудегі нормативті база (нормативтер, әдістемеліктер, ұсыныстар, бухгалтерлік есеп стандарты);
макроэкономикалық факторлар;
тәуекелділікті басқарудағы шетелдік тәжірибелер.
Сыртқы факторлардың негізгі айрықша белгілері: серпінділік, көпжақтылық және біріктіру болып табылады.
Серпінділік - сыртқы ортаның тез өзгеруін сипаттайды. Негізгі міндеті - бейімделген тәуекелділікті басқару жүйесін қалыптастыру, яғни сыртқы ортаның әсеріне күш көрсетпейтін және бірге өзгеретін қасиеті бар белгі.
Көпжақтылық. Қазіргі жүйе талабындағы ұйым, мекеме және кәсіпорындар әр түрлі объектілермен тығыз байланыста араласады. Олардың қатарына акционерлер, клиенттер, Орталық банк, басқару органдары және бәсекеге түсушілер жатады. Бұл көпжақтылықтың нәтижесінде барлық объектілер бір тізбекте түйіседі, яғни экономикалық, ақпараттық, саяси, әкімшілік тұрғыдан бір біріне әрқашан ықпал етеді. Бұдан келесі белгі - біріктіру пайда болады. Сондықтан кәсіпорындардың объектілермен байланысы барлық ортада әр түрлі өзгерістерді тудырады.
Ішкі факторлардың қатарына төмендегілер жатқызылады:
кәсіпорынның саясаты, стратегиясы және тактикасы;
ұйымдық құрылымы;
персоналдың мамандықтары.
Ішкі факторлардың негізгі айрықша белгілері: кәсіпорынның талпынысы, сыртқы ортаға бейімделудегі тұрақты өзгерістері және дамуы, барлық тәуекелділікке қатысты жетілдіру жолдары жатады.
Тәуекел-менеджменті тәуекелді басқару және экономикалық, нақтырақ айтқанда, осы басқару процессінде туындайтын қаржылық қатынастарды басқару жүйесі болып табылады.
Тәуекел менеджменті басқару жүйесі ретінде екі ішікі жүйеден тұрады: басқарылатын ішкіжүйе (басқару объектісі) және басқаратын ішкі жүйе (басқару субъектісі).
Жүргізілген талдау тәуекелдерді басқаруды келесі жүйеге біріктіру тәсілдемесін жасауға және әрбір элемент шектерінде топтардан тәуекел-менеджмент құралдарын жеке бөліп алуға мүмкіндік береді (Кесте 1):
Кесте 1
Тәуекелдерді басқару жүйесі
Тәуекелдерді басқару жүйесінің элементтері
Операция жүргізуден ішінара немесе толықтай бас тарту
Тәуекелдерді болжау
Ысырапты материалдық өтеу
1. Сенімсіз клиенттер
мен әріптестерді анықтау.
2. Тәуекелі жоғары операция - лардан бас тарту.
3. Қисынсыз ысырапқа жол бермеу.
1. Ықтимал ысыраптың ба-
рынша көп шамасын және барынша аз шамасын алдын ала есептеу
2. Ысыраптың ықтималды - ғын анықтау.
3. Ықтимал ысыраптың уа - қытын есептеу.
1. Сақтандыру.
2. Хеджерлеу
3. Ішкі бақылауды күшейту.
4. Тәуекелдер мониторингін енгізу
Тәуекелдерді басқару объектілері
1. Қаржы тәуекелі
2. Валюталық тәуекел
3. Несиелік тәуекел
4. Инвестициялық тәуекел
1. Өтімділік тәуекелі
2. Операциялық тәуекел
1. Пайыздық тәуекел
2. Қор тәуекелі.
3. Валюталық тәуекел.
4. Несиелік тәуекел.
5. Инвестициялық
тәуекел
Ескерту: Бланк, И. А. Основы финансового менеджмента : научное издание. т.2 И. А. Бланк. - 3-е изд., испр. и доп. - М. : Омега-Л, 2011. - 674 с
Тәуекел менеджментінде басқару объектісі болып капиталдың тәуекелді салымы және тәуекелді өткізу процессінде шаруашылық жүргізуші субъектілері арасындағы экономикалық қатынастар табылады. Бұл экономикалық қатынастарға сақтанушы мен сақтандырушы арасындағы, несие алушы мен несие беруші, кәсіпкерлер (серіктестер, бәсекелестер) арасындағы қатынастар жатады және т.с.с.
Тәуекел менеджментінің басқару субъектісі - түрлі басқарушылық істің әдістері мен тәсілдері арқылы басқару объектінің мақсаттылық бағытты қызмет етуін жүзеге асыратын арнайы адамдар тобы (қаржы менеджері, сақтандыру маманы, аквизитор, актуарий, андеррайтер және т.б.).
Субъектінің басқару объектісіне әсер еті процессі, яғни басқару процессі басқаратын және басқарылатын ішкіжүйе арасында белгілі бір ақпаратты айналдыру жағдайында жүзеге асырылады. Басқару процессі оның нақты мазмұнынан тәуелсіз ақпараттарды алу, беру және қолдануды ұсынады. Тәуекел менеджментінде белгілі жағдайларда сенімді және жеткілікті ақпараттарды алу маңызды орын алады, себебі тәуекел жағдайында қызмет ету бойынша нақты шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
Тәуекел менеджментінің қызмет етуінде ақпараттық қамтамасыз ету ақпараттың түрлі типтерінен тұрады: статистикалық, экономикалық, коммерциялық, қаржылық және т.б. [11]
Бұл ақпарат белгілі бір ықтималдылық туралы сақтық жағдайдың тауарларға және капиталға сұраныстың бар-жоқтығы және сұраныс мөлшері, өздерінің клиенттері, серіктестері, бәсекелестерінің қаржылық тұрақтылығы және төлемқабілеттілігі,бағалар, бағамдар және тарифтер, сонымен қатар сақтандырушылар шарттары жөнініде, дивидендтер және пайыздар туралы мәліметтерден тұрады.
Кез келген шешім ақпаратқа негізделеді. Ақпараттың сапасы өте маңызды. Ақпарат қаншалықты аутқыған болса, соншалықты шешім анықты емес болады. Ақпарат сапасы оны алған кезде бағалануы тиіс. Ақпарат жылдам ескіреді, сондықтан ол жедел қолданылуы қажет.
Тәуекел менеджменті белгілі бір қызметтер атқарады.
Тәуекел менеджментінің қызметтерінің екі типі бар:
oo басқару объектісінің қызметтері;
oo басқару субъектісінің қызметтері.
Тәуекел менеджментінде басқару объектісінің қызметтеріне келесілерді ұйымдастыру жатады:
- тәуекелді шешу;
oo тәуекелді капитал салымдарын;
oo тәуекел мөлшерін төмендету бойынша жұмыстарын;
oo тәуекелді сақтандыруды; шаруашылық процесс субъектілері арасында экономикалық байланыстар мен қатынастарды.
Тәуекел менеджментінің басқару субъектінің қызметтеріне келесілер жатады:
- болжамдау;
- ұйымдастыру;
- координациялау;
- ынталандыру;
- бақылау.
Тәуекел менеджментіндегі болжамдау объектінің толықтай немесе оның бөлшектерінің қаржылық жағдайын келешекте өзгерістерін қалыптастырумен түсіндіріледі. Болжамдау - белгілі жағдайды алдын ала көру.
Болжамдау жасалған болжамдарды тәжірибеде бұлжытпай жүзеге асыру міндетті емес. Болжамдау ерекшелігі бағыталған беталыстар негізінде басқару объектісінің қаржылық жағдайын дамуының түрлерін анықтайтын қаржылық көрсеткіштерді құрудағы баламалылық (альтернативтілік) болып табылады. Тәуекел динамикасында болжамдау өзгеріс беталысын эксперттік бағалау есебімен өткенді болашаққа экстраполяциялау негізінде де, өзгерісті тікелей елестете көру негізінде де жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл өзгерістер күтпеген кезде болуы мүмкін. Бұл өзгерістерді алдын ала елестете көру негізінде басқару менеджердің нарықтық механизм бойынша сезгіштік болуын және жедел шешім қолдануды талап етеді.
Банк үшін тәуекелдерді басқару өте маңызды болып келеді. Тәуекелдің жоғары деңгейімен сипатталатын банк қызметтерінің түрлерінде банк табысқа ие болу үшін шешім қабылдаудың ерекше механизмін дамытады. Банктер тәуекелдің мүмкін болатын деңгейін анықтап, оның табысты қандай дәрежеде ақтайтынын есептейді. Осының негізінде банк тәуекелдерді анықтауға өзгертуге, бақылауға, деңгейін төмендетуге байланысты іс-шараларды дайындап жүзеге асырады. Банктердегі тәуекелдерді басқару жүйесі төмендегі суретте көрсетілген элементтерден тұрады (Сурет 1).[12]
Активтерді және пассивтерді басқару
Активтерді және пассивтерді басқару
Нормативтер мен лимиттерді белгілеу
Нормативтер мен лимиттерді белгілеу
Ақпараттық аналитикалық қызмет
Ақпараттық аналитикалық қызмет
Қызметтер мен өнімдерге баға белгілеу
Қызметтер мен өнімдерге баға белгілеу
Қаржылық талдау мен ішкі басқармашылық есептің жүйесі
Қаржылық талдау мен ішкі басқармашылық есептің жүйесі
Аудит
Аудит
Моноторинг
Моноторинг
Жеке салаларға байланысты шешім қабылдау уақтысында уәкілділікті бөлу
Жеке салаларға байланысты шешім қабылдау уақтысында уәкілділікті бөлу
Тәуекелді басқару жүйесінің элементтері
Тәуекелді басқару жүйесінің элементтері
Құжат айналымына және есеп беруге байланысты талаптарды белгілеу
Құжат айналымына және есеп беруге байланысты талаптарды белгілеу
Несиелік саясатты жасау және жүзеге асыру
Несиелік саясатты жасау және жүзеге асыру
Қауіпсіздік қызметі
Қауіпсіздік қызметі
Сурет 1 - Банктердегі тәуекелдерді басқару жүйесі
Ескерту: Әдебиет көзі негізінде жасалды
Банктік тәуекелдерді басқару жүйесі нақты шаралар арқылы жүзеге асады. Ондай шаралар стратегиялық басқару деңгейінде немесе ұйымдастырушылық деңгейінде жүзеге асуы мүмкін. Банктік тәуекелдерді басқаруға байланысты банктер тарапынан көптеген жалпы және арнайы әдістер қолданылады.
Олардың ішінде жиі кездесетіндер: диверсификация; нәтижелер туралы қосымша ақпараттарды алу; лимиттеу; өзін-өзі сақтандыру;хеджирлеу; сапаны басқару.
Тәуекелдерді кешенді басқару жүйесі ықтимал ысырапты толықтай болдырмайтын қорғаныс емес, алайда ол олардың жиынтығының ықпалы күтілетін мөлшерден тыс ысырапқа әкеп соқтырмайды деп айтуға негіз береді. Осы жүйе банк бизнесінің тәуекелдер жиынтығын шоғырландыруға және жағдай қолайсыз дамығанда ықтимал ысырапты барынша төмендетуге мүмкіндік береді (Сурет 2).[13]
Директорлар кеңесі
Басқарма
Тәуекел- менеджмент бөлімі
Тәуекел-менеджмент қызметінің принциптері:
- тәуекел құнын бағалау принципі;
- тәуекелді өлшеу принципі;
- операцияның табыстылығына сенімді болу принципі;
- ресурс салу баламалығының принципі;
- тәуекелді жабу принципі.
Ішкі аудитті және ішкі бақылауды ұйымдастыру
Тәуекел-менеджменттің функциялары
- тәуекелдерді басқару;
- тәуекелдер мониторингі;
- тәуекелдердің бэк-тестингі;
- тәуекелді жағдайларды
стресс-тестинг.
Директорлар кеңесі
Басқарма
Тәуекел- менеджмент бөлімі
Тәуекел-менеджмент қызметінің принциптері:
- тәуекел құнын бағалау принципі;
- тәуекелді өлшеу принципі;
- операцияның табыстылығына сенімді болу принципі;
- ресурс салу баламалығының принципі;
- тәуекелді жабу принципі.
Ішкі аудитті және ішкі бақылауды ұйымдастыру
Тәуекел-менеджменттің функциялары
- тәуекелдерді басқару;
- тәуекелдер мониторингі;
- тәуекелдердің бэк-тестингі;
- тәуекелді жағдайларды
стресс-тестинг.
Сурет 3 - ЕДБ-те тәуекел-менеджментті ұйымдастыру сызбасы
Ескерту: Тұрғұлова, А. Қ. Қаржылық менеджменттің Қазақстан экономикасындағы дамуы: теориясы, практикасы және императивтері: монография - Алматы : LEM, 2010. - 242 б
Әлемнің ең ірі корпорацияларының тәжірибесін зерттеу негізінде әзірленген сызбадан тәуекел-менеджменті бөлімі банк Басқармасымен бір деңгейде қарастырылғаны көрінеді. Бұл тәуекел-менеджмент бөлімінің функционалдық маңызы банк Басқармасымен бірдей екенін растайды. Егер банк Басқармасы бүкіл банк жұмысын ағымдағы және жедел басқару үшін жауап берсе, онда тәуекел-менеджмент бөлімі тәуекелдерді үйлестіру мен басқаруды Басқарма деңгейінде ұйымдастыруға тиіс. Тәуекел-менеджмент бөлімінің жұмысын ұйымдастырудың ұсынылып отырған біріктірілген сызбасы - банктің басқа барлық басқа бөлімдерімен және бөлімшелерімен өзара тығыз байланысты біртұтас жүйе, сондықтан ол барлық бизнес-процестерді қамтитын банк қызметінің ажырамас бөлігі болып табылады. Осы сызбаға сәйкес тәуекел-менеджменті бөлімінің негізгі міндетіне банк басшылығын банктің бизнес-жайғасымы жөнінде объективті және толық ақпаратпен қамтамасыз ету, дағдарыстың алдын алуға немесе тәуелді факторлардың ықпалын төмендетуге бағытталған тиімді шешімдер әзірлеу жатады.
Тәуекел менеджментінде ұйымдастыру белгілі бір ережелер мен процедуралардың негізінде тәуекелді капитал салымының бағдарламасын өткізетін адамдардың бірігуімен түсіндіріледі. Бұл ережелер мен процедураларға басқару органдарын құру, басқару аппаратының құрылымын қалыптастыру, басқарушылық бөлімшелердің арасында арабайланысты бекіту, нормалар, нормативтер, әдістемелерді жасау және т.с.с.[14]
Тәуекел менеджментінде реттеу арқылы берілген параметрлерден ауытқу жағдайында басқару объектісінің тұрақтылық жағдайына жету іске асырылады. Реттеу ең алдымен туындаған ауытқуларды жою бойынша жасалып жатқан шараларды қамтиды.
Тәуекел менеджментінде координациялау тәуекелді басқару жүйесінің барлық буындарының, басқару аппараты және мамандардың барлығының жұмысының келусішілігімен түсіндіріледі.
Координациялау басқару объектісінің, басқару субъектісінің, басқару аппаратының және бөлек жұмысшының бірлігін қамтамасыз етеді.
Тәуекел менеджментінде ынталандыру қаржы менеджерлерін, басқа мамандарды өз еңбектерінің нәтижесіне қызығушылықпен түсіндіріледі.
Тәуекел менеджментіндегі бақылау тәуекел деңгейін төмендету бойынша жұмысты ұйымдастыруды тексерумен түсіндіріледі. Бақылау арқылы тәуекелді капитал салымының табыстылығы, пайда мен тәуекелдің арақатынасы туралы, қызмет етудің бағытталған бағдарламасын іске асыру деңгейі туралы ақпарат жиналады. Осы ақпарат негізінде қаржылық бағдарламаларға, қаржылық жұмысты ұйымдастыруда, тәуекел менеджментін ұйымдастыруда өзгерістер енгізіледі.
Тәуекелді басқаруда тәуекел деңгейін анықтау және талдау маңызды орын
Банк қызметін басқарудың бүкіл жүйесі тәуекелді басқаруға негіз - делген. Банктер актив және пассив операцияларын жүргізе отырып, тәуекел - дердің қосымша факторларымен бетпе-бет келеді. Сондықтан тәуекелдерді басқару банкті стратегиялық басқарудың өзекті міндеттерінің қатарына кіреді. Банктің басқарушылық функцияларының табысы бақылау мен менеджменттің жай-күйі мен стратегиясына, оны ұйымдастыру жүйесіне байланысты. [5, 25 бет]
Екінші деңгейдегі банктерде осы процесті сапалы ұйымдастыру үшін арнайы маман - дан - дырылған бөлімдер тәуекел-менеджмент бөлімі ұйымдастырылады, оның қызметі белгіленген принциптер мен ережелерге негізделеді, ал оларды бұзу жекелеген операциялар мен жалпы банк бойынша залалға әкеп соқтыруы мүмкін. Тәуекел-менеджменті бөлімін ұйымдастыру үшін айрықша жағ - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1. ҚАРЖЫЛЫҚ МЕНЕДЖМЕНТТЕГІ ТӘУЕКЕЛДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржылық менеджмент теориясындағы тәуекел: түсінігі, мазмұны
8
1.2 Тәуекелді басқарудың экономикалық маңызы және ерекшелігі ... ...
16
1.3 Қаржылық менеджментте тәуекелді анықтау мен бағалаудың әдістемелік егіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
24
2. ҚАРЖЫЛЫҚ МЕНЕДЖМЕНТТЕ ТӘУЕКЕЛДІ АНЫҚТАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ (ВТБ (Қазақстан) АҚ мысалында)
2.1 Қазақстан Республикасы банк саласындағы тәуекелді талдау ... ... ..
33
2.2. ВТБ (Қазақстан) АҚ-ның қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ...
44
2.3 ВТБ (Қазақстан) АҚ-ның қызметіндегі тәуекелдерді талдау ... ...
52
3. КОМПАНИЯНЫҢ ТӘУЕКЕЛ-МЕНЕДЖМЕНТІ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Тәуекелдің алдын алу және оны төмендету олдары ... ... ... ... ... ... ... . .
64
3.2 ВТБ (Қазақстан) АҚ-ның тәуекел-менеджментті жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
85
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
88
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қаржы менеджменті ғылымында тәуекел және оны басқару саласы маңызды орын алады. Кез келген кәсіпорын үшін тәуекелдің алдын алу мәселесі оның болашақ қаржылық тұрақтылығын нығайтудың негізі болып табылады. Осы мәселелерге байланысты әр компанияда тәуекелдерді басқарумен тікелей айналысатын құрылым қалыптастыру қажеттілігі туындады. Сондықтан тәуекелді басқару құрылымын жоғарылату мен дамыту кез келген кәсіпорынның қаржылық менеджментіндегі өте қажетті элементі болып табылады.
Тәуекелді басқарудың бірлескен жүйесін ендіру және жетілдіру компанияның стратегиялық, операциялық мақсаттары табысының қажетті талабы, есептердің нақтылығы және заңнамалар мен нормативті актілердің сақталуы болып табылады.
Есептердің нақтылығын және заңнамалар мен нормативті актілердің сақталуын қамтамасыз етуге қатысты мақсаттардың табысы Қоғамның бақылау шегінде ғана болады, сондақтан тәуекелді басқару жүйесі мақсаттарының бірі олардың табыстарының кепілдігін қамтамасыз ету болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайларында табысты өмір сүру үшін компания техникалық жаңалықтарды енгізуге және таптаурын емес әрекеттер бойынша шешім қабылдауы қажет. Тәуекелдерді басқару процестерін автоматтандыруда тәжірибе жинау, сондай-ақ тәуекелдер мониторингі жүйесін жетілдіру, тәуекелдің пайда болуына және дамуына, тәуекелдерді барынша азайту жөніндегі жұмыстарға жедел ден қоюда да аталған тәуекелдерді басқарудың автоматтандырылған жүйесін егізу қажет .
Тәуекелді басқару функцияларының мәні пәндік сипатты иеленбейтіндіктен, ол коммерциялық кәсіпорындардың интегралдық құндылықтарын сақтауға бағытталғандықтан, бұл функцияларды орындау фирма бөлімшелерінің және тәуекелді басқару қызметкерлерінің біріккен күштерімен жүзеге асырылады.
Нарықтық экономика жағдайында Қазақстан Республикасындағы шаруашлық субъектілерінде, соның ішінде екінші деңгейдегі банктерде тәуекел-менеджментін дамыту мен олардың жай-күйі жөніндегі қазіргі теориялық және практикалық ережелерді зерттеу тақырыпты таңдауға негіз болды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Күні кешегіге дейін тәуекелдерді басқару ілімі қаржы менеджменті саласына енетін және оған өзіне лайық болатындай мән берілмей келді. Тәуекелдерді басқару, дәлірек айтсақ, тәуекел-менеджментін ұйымдастыру проблемаларына отандық, сондай-ақ шетелдік экономист-ғалымдардың және практик-мамандардың да көптеген еңбектері арналды. Олардың қатарында ең елеулілері П.С. Роуздың, О.И. Лаврушинның, М.Е. Озиустің, Б.Х. Путнамның, Д.Ф. Синкидің, Е.П. Жаровскийдің,
И.М. Балабановтың, В.В. Ковалевтің, Б.И. Лисактың, А.Д. Шелекбайдың,
Р.Г. Ольховойдың, В.С. Пашковскийдің және т.б. еңбектерін жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасында тәуекел-менеджменті туралы ілімнің дамуы - ның қайнар көзін жетекші ғалымдар А.Д. Шелекбай, Л.Н. Корнилова,
Ғ.С. Сейітқасымов, Н.Н. Хамитов, С.Т. Міржақыпова, Б.И. Лисак және басқалар ашты.
Отандық және шетелдік ғалымдардың көптеген еңбектері тәуекелді басқару мәселелерін баяндайды, тәуекелдердің түрлері, олардың алдын алу және басқару тәсілдері кеңінен әрі жан-жақты қаралады, алайда, олардың қатарында банк қызметінде тәуекел-менеджментін ұйымдастыруды зерттеу мен қарастыру жөніндегі еңбектердің саны мардымсыз. Банк қызметінде тәуекел-менеджментін дұрыс ұйымдастыру банктің тұрақтылығының пәрменді факторы бола тұра, сол еңбектерде тәуекел-менеджмент құрылымының қызметін оңтайландыру, оның жұмысының негізгі принциптерін енгізу жөнінде практикалық ұсыныстар жоқтың қасы, сондай-ақ теория мен практика арасындағы алшақтық та сезіледі. Тәуекел-менеджменті банк қызметіндегі банктің өзі үшін ғана емес, банк қызметін пайдаланушылардың көпшілігі үшін де маңызы зор. Тәуекел-менеджементінің функционалдық іс-шараларын сапалы ұйымдастырып жүргізуге мүдделі адамдардың саны ойлағаннан неғұрлым көп. Жарияланымдардың айтарлықтай санына қарамастан, тәуекел-менеджментінің банк қызметіндегі қазіргі жай-күйі тым жеткіліксіз зерттелген. Еліміздегі банк бизнесінің осы саласы жеткіліксіз жетілдірілген және тиімділігін жоғарылату жөніндегі нақты ұсыныстар әзірлеуді қажет етеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты қаржылық менеджменттегі тәуекелдердің тео - риялық негіздерін қарастыру, банк саласындағы тәуекелдерді талдау негізінде тәуекел-менеджменті жүйесін жетілдіру болып табылады.
Зерттеу жұмысында келесідей міндеттерді шешу арқылы жүзеге асырылады:
oo тәуекел түсінігінің теориялық негіздерін қарастыру;
oo тәуекелді басқарудың экономикалық маңыздылығын анықтау;
oo екінші деңгейлі банктерде тәуекелді анықтаудың әдістемелік негіздерін зерделеу;
oo екінші деңгейлі банктердегі тәуекелдерді талдау және бағалау;
oo тәуекел-менеджменті жүйесін жетілдіру жолдарын қарастыру.
Зерттеу объектісі Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктері және ВТБ (Қазақстан) акционерлік қоғамы болып табылады.
Зерттеу пәні қаржылық менеджменттегі тәуекелдер және тәуекел-менеджменті болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы қаржылық менеджмент саласындағы тәуекелдердің маңыздылығын қарастыру, екінші деңгейлі банктердегі тәуекелдерді талдау және бағалау, тәуекел менеджменті жүйесін жетілдіру, бағыттары, сонымен бірге банктерде тәуекелді басқару сапасын арттыруға бағытталған міндеттер болып табылады.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы. Дипломдық жұмыста зерттеу нәтижесінде берілген мәліметтер банктегі қаржылық менеджментте тәуекелдердің алдын алу процесінің сапасы мен тиімділігін арттыруға септігін тигізеді, сондай-ақ жалпы банк жүйесінің тұрақтылығын нығайтуға ықпал етеді. Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық бөлімдері экономика оқу орындарының оқу үдерісін ұйымдастыру барысында қолдануға болады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізін қалайтын отандық және шетелдік экономистердің еңбектері, халықаралық қаржы ұйымдарының жекелеген әзірлемелері, Қазақстан Республикасы Үкіметінің заңнама актілері, Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің және Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы институттарын реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігінің нормативтік құжаттары қолданылды.
Қаржы менеджментіндегі тәуекел мәселелері бойынша отындық экономист-ғалымдардың және практик-мамандардың, атап айтқанда А.Д.Шелекбай, Л.Н.Корнилова, Ғ.С.Сейітқасымов, Н.Н.Хамитов, С.Т.Міржақыпова, Б.И.Лисак, Б.Сапарова, Е.Е.Аленичева, Б.С.Есенгельдин, Е.Т.Ақбаев, Э.С.Мадиярова, С.Н.Суйеубаева, Н.Н.Кадерова, С.Өсербайұлы, Э.Э.Михель, Р. А.Əмірханов, Г. А.Жолмырзаева, Ж. С.Мұхаметжанова және басқалар еңбектері арналды.
Зерттеу жұмысында статистикалық мәліметтер, экономикалық, ғылыми және бұқаралық ақпарат құралдарының жарияланымдары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады, сонымен бірге кесте, сурет келтірілген.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында қаржылық менеджмент теориясындағы тәуекел: түсінігі, мазмұны, тәуекелді басқарудың экономикалық маңызы және ерекшелігі, қаржылық менеджментте тәуекелді анықтау мен бағалаудың әдістемелік негіздері, екінші тарауда Қазақстан Республикасы банк саласындағы тәуекелді талдау, ВТБ (Қазақстан) АҚ-ның қаржылық жағдайын талдау, ал үшінші тарауында тәуекелдің алдын алу және оны төмендету жолдары, ВТБ (Қазақстан) АҚ-ның тәуекел-менеджментті жетілдіру бағыттары қарастырылған.
1. ҚАРЖЫЛЫҚ МЕНЕДЖМЕНТТЕГІ ТӘУЕКЕЛДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржылық менеджмент теориясындағы тәуекел: түсінігі, мазмұны
Қаржылық менеджментте тәуекел табиғаттың түрлі құбылыстары және қоғамның қызмет түрлерінің ерекшелігінен туындайтын мүмкін болатын жоғалтулар қаупімен түсіндіріледі.
Экономикалық категория ретінде тәуекел өзімен бірге болуы мүмкін немесе болмауы да мүмкін жағдайларды ұсынады. Мұндай жағдайдың туындауы салдарынан келесідей үш экономикалық нәтиже болуы мүмкін: жағымсыз (ұтылыс, зиян, шығын), нольдік, жағымды (ұтыс, пайда, табыс).
Тәуекел күрделі және көп аспектілі категория болып табылады.
Кәсіпкерлікті жүзеге асыру оның қандай түрінде болсын тәуекелділікпен байланысты десек, бұл шаруашылыққа икемділік және кәсіпкерлік деп аталады. Нарықтық қатынастардың дамуында экономикалық орта әр түрлі өзгерістерге ұшырайды, яғни түпкі немесе соңғы нәтижені алуда сенімсіздік және түсініксіздік пайда болады. Бұл құбылыс тәуекел деп аталады.
Тәуекелсіз кәсіпкерлік болмайды. Ең көп табысты жоғары тәуекелді нарықтық операциялар әкеледі. Алайда барлық жерде шек болуы керек. Тәуекел міндетті түрде максималды жіберілетін шекке дейін есептелуі тиіс.
Өз нарықтық қызметте қате жіберуден қорықпау өте маңызды, өйткені олардан ешкім сақтандырылмаған, ең маңыздысы-қателіктерді қайталамау. Менеджер міндетті түрде нарықта тік бұрылыстарды жұмсарту үшін қосымша мүмкіндіктерді алдын ала ескеруге бағытталады. Менеджменттің басты мақсаты, әсіресе Қазақстанның бүгінгі жағдайында, ең қиын жағдайларда табыстың тек аз ғана төмендеуі болуы мүмкін, бірақ банкрот туралы сөз болмауы тиіс. Сондықтан әрқашан тәуекелді басқаруды әрқашан жетілдіруге екрекше назар аударылады, яғни тәуекел-менеджментін жетілдіру қажет.
Тәуекел - қолайлы нәтиже болар деген үмітпен шешім қабылдау барысында пайда болатын шығындар немесе болжанған табыстарға субъектілердің қол жеткізбеуі.
Тәуекел - бұл экономикалық категория. Экономикалық категория ретінде бұл белгілі бір құбылыстың болмауы немесе болуы. Нәтижесінде үш экономикалық нәтиже алынуы мүмкін: қолайлы (ұтылыс, шығын,); нөлдік; оңтайлы (ұтыс, пайда, табыс).
Тәуекелділіктен құтылу, яғни тәуекелділікпен байланысқан шаралардан бас тарту. Бірақ кәсіпкерлердің тәуекелділіктен кетуі экономикалық ортада пайдадан алшақтау деп қарастырылады. [2]
Көптеген экономикалық үрдістердің дамуы мен жұмыс істеуіне тұрлаусыздықтың элементтері тән. Бұл бір текті ұқсас емес құбылыстарға немесе ахуалдарға тән. Тәуекел жағдайы түсініктемесін бірнеше міндеттемелердің орындалу барысындағы қызметтер бойынша сипаттауға болады. Егер кез келген ықтималдық деңгейін анықтауда сандық және сапалы ықтималдық болса, онда бұл тәуекелділік жағдайы деп аталады.
Тәуекел жағдайына үш шарт әсер етеді:
тұрлаусыздықтың болуы;
альтернативті таңдау қажеттілігі (оның ішінде таңдау барысында бас тарту);
- альтернативті таңдау барысында ықтималдықты бағалау мүмкіншілігі.
Тәуекел жағдайын тұрлаусыздық жағдайынан ажыратқан жөн. Тұрлаусыздық жағдайы кезінде құбылыстар мен шешімдердің нәтижелерінің пайда болу ықтималдығы алдын ала көрсетілмейді немесе белгісіз болады. Тәуекелділік жағдайын тұрлаусыздықтың бір түрі деп қарастыруға болады, яғни шаруашылық қызметтегі нәтижелердің мүмкіншілігіне байланысты құбылыстардың пайда болуы алдын ала белгілі болуы тиіс және бағалануы мүмкін.
Тәуекел жағдайды талдау кезінде субъект таңдау жасайды және оны орындауға тырысады. Бұл үрдіс тәуекелділікті танып білу немесе тәуекелділікті талдау деп аталады.
Сонымен, тәуекел белгілі болатын құбылыс ретінде кеңінен таңдау сипаты және баламалы варианттардың байланыса отырып ықтималдық қасиетіне ие бола алады. Ықтималдық - статистикалық мәліметтердің нәтижесінде құбылыстардың пайда болуы мүмкіншілігін сипаттайтын математикалық белгі.
Жоғарыда қарастырылғандардың нәтижесінде тәуекелділікке төмендегідей анықтаманы ұсынамыз. Тәуекел - тәуекелділік құбылыс мазмұнынына қатысты ықтималдықты бағалау мүмкіншілігі кезінде нәтижесі анықталмаған жағдайда шешім қабылдау. Нәтижесінде оңтайлы әрі қолайлы шығын зардаптары кездесуі мүмкін. [3]
Тәуекел түсінігінің бірнеше мағынасы бар. Тұтастай алғанда, тәуекел - болжамдаған нұсқамен салыстырғанда залалдардың пайда болуы немесе табыстарды кемдеу алу мүмкіндігі. Кең мағынада тәуекелді басқару дегеніміз оларды жоюға немесе азайтуға бағытталған қызмет түрі.
Инвестициялық және қаржылық шешімдерді қабылдау барысында екі негізгі факторлар ескерілуге тиісті: тәуекел және табыстылық. Ешкім де қайсыбір қаржылық немесе инвестициялық операциялардың нәтижесін болжамдай алмайды. Әр шешім тәуекелдің немесе табыстылықтың белгіленген ықтималдығын көрсетеді. Күтілген табысты бағалау үшін келесі өлшемдер пайдаланады: капиталдың қайтымдылығы мен капиталдың тиімділігі.
Капиталдың қайтымдылығы немесе капитал айналымының шапшаңдығы пайда көлемінің жұмсалған капиталға қатысы ретінде есептеліп, айналым санын көрсетеді. Капиталдың тиімділігі немесе табыстылығының нормасы пайыздық капиталдың қатысымен анықталады. Егер тәуекел мағынасы күтілетін белгілі табыстылық ықтималдығынан төмен болса, ықтималдықтарды үлестіру өлшем негізі деп есептеледі.
Кез келген кәсіпорынның қаржылық әрекеттерінің барлық түрлері көптеген тәуекелмен тығыз байланысты болады. Оның ыкпал ету дәрежесі нарықтық экономикаға байланысты біршама артуда.
Тәуекел шаруашылық қызметті жүзеге асырумен байланысты категориялардың ішінде ең күрделілерінің бірі болып табылады.
Тәуекел - ұйым қызметінің күтілетін нәтижесін алу бойынша сенімсіздікті немесе мүмкін еместігін туындататын жағдайлардың пайда болуы, материалдық шығындарға әкелу ықтималдығы.
Тәуекел - бұл бір жағынан, барынша мумкінді қауіптілік, ресурстардан айырылу мүмкіндігі немесе ресурстарды ұтымды пайдаланудан алынатын табысты толық, алмау, басқа жағынан, тәуекелдің арқасында қосымша пайда табу мумкіндігі.
Тәуекелге бару арқылы кәсіпорын табыс табуы да мүмкін, сонымен қатар оның шығынға ұшырамайтынына да кепілдік бермейді. Сондықтан да қаржы менеджменті табыс алу мумкіндігін ылғи да тәуекелмен байланыстырады. Тәуекел және табыс - өзара байланысты қаржылық категориялар.
Тәуекел деп кандай да бір табиғат құбылысы немесе адамның кандай да бір қызмет түрінің ерекшелігінен туындайтын шығындалу кауіптілігімен түсіндіріледі. Осы орайда қаржы менеджері үшін тәуекел - бұл жағымсыз нәтиже ықтималдылығы. Әртүрлі инвестициялық жобалардың тәуекелдік деңгейі әртүрлі болады, салымдар салудың ең жоғары табысты вариантының тәуекелі тым жоғары болуы мүмкін. [4]
Тәуекел - бұл экономикалық категория. Экономикалық категория ретінде ол болуы да мүмкін, болмауы да мүмкін оқиғаны білдіреді. Сондай-ақ тәуекелге экономикалық категория ретінде келесідей негізгі белгілер тән:
- Экономикальқ табиғаты бойынша тәуекел кәсіпорынның экономикалық
қызметінің сферасында көрініс табады, оның табыстарын қалыптастырумен
тікелей байланысты жэне каржыльщ қызметті жүзеге асыру процесінде
кәсіпорынның экономикалық залалдарға ұшырау мүмкіндігімен сипатталады.
Өзінің көрініс табуының аталған экономикалық формаларын ескере отырып,
тәуекел экономикалық категория ретінде сипатталады, шаруашылық процесін
жүзеге асырумен байланысты экономикалық категориялар жүйесінде белгілі бір орын алады.
- Көрініс табу объективтілігі бойынша тәуекел кез келген кәспорынның қызмет етуіндегі объективті құбылыс болып табылады, ол кәсіпорынның қаржылық қызметінің барлық дерлік бағыттарымен және қаржылық операциялардың барлық түрлерімен бірге қабаттаса жүреді. Тәуекелдердің параметрлерінің бірқатары субъективті басқарушылық шешімдерге байланысты болғаныменен, оның көрініс табуының объективті табиғаты өзгермей қала береді.
- Жүзеге асыру ықтималдылығы бойынша тәуекел категориясының ықтималдылығы кәсіпорынның қаржылық қызметін жүзеге асыру процесінде тәуекелді жағдай болу мүмкіндігімен де, болмау мүмкіндігімен де айқындалады. Бұл ықтималдылықтың дәрежесі объективті де, субъективті де факторлармен анықталады, бірақ тәуекелдің ықтималдылық табиғаты оның тұрақты белгісі болып табылады.
- Салдарлардың белгізсіздігі бойынша тәуекелдің бұл белгісі оның қаржылық нәтижелерінің, бірінші кезекте жүзеге асырылатын қаржылық операциялардың табыстылық деңгейінің толық айқындылықпен шешілмеуімен анықталады. Қаржылық операциялардың нәтижелігінің күтілмеген деңгейі тәуекелдің түрі мен деңгейіне байланысты айтарлықтай кең диапазонда ауытқуы мүмкін. Басқа сөзбен айтқанда, тәуекел кәсіпорын үшін айтарлықтай қаржылық залалдар да әкелуі мүмкін, сондай-ақ кәсіпорын үшін қосымша табыстар да қалыптастыруы мүмкін.
- Салдарлардың күтпеген қолайсыздығы бойынша жоғарыда тәуекелдердің көрініс табуының салдарлары қаржылық қызметтің негативті де, позитивті де нәтижелерімен сипатталуы мүмкін деп айтылғанмен, бұл тәуекел шаруашылық тәжірибеде мүмкін болатын қолайсыз салдарлардың деңгейімен сипатталады және өлшенеді. Бұл тәуекелдің тым негативті салдарлары тек қана табыстардың ғана емес, сондай-ақ, кәсіпорынның капитал құнының да жоғалуына әкелу мумкінділігімен анықталады, ал бұл кәсіпорынның банкроттыққа ұшырауына (яғни кәсіпорынның қызметінің қайтып оралмас негативті салдарларына) әкеледі.
- Тәуекел деңгейінің өзгерушілігі бойынша кәсіпорынның қаржылық қызметінің белгілі бір түрде немесе қандай да бір қаржылық операцияға тән тәуекелдің деңгейі тұрақты болып табылмайды. Ең алдымен, ол уақыт бойынша айтарлықтай өзгеріп отырады, яғни каржылық операцияны жүзеге асыру ұзактылығына байланысты болады, өйткені уақыт факторы тәуекел деңгейіне ықпал етеді (бұл салынатын қаржылық қаражаттардың өттімділік деңгейі арқылы, қаржы нарығындағы қарыздар бойынша пайыздық ставкалардың өзгеруінің белгісіздігі және тағы басқалар арқылы көрініс табады). Сонымен қатар, тәуекел деңгейінің көрсеткіштері үнемі динамикалық өзгерісте болып отыратын көптеген объективті және субъективті факторлардың ықпалынан да айтарлықтай ауытқып отырады.
- Бағалау субъективілігі бойынша экономикалық құбылыс ретіндегі тәуекелдің объективті табиғатына қарамастан, оның негізгі бағалану көрсеткіші - тәуекел деңгейі субъективті сипатқа ие. Бұл субъективтілік, яғни осы объективті құбылыстың бағалануының бір мәнді болмауы акпараттық базаның толықтылығы мен ақиқаттылық деңгейінің әртүрлігімен, қаржы менеджерлерінің мамандану дәрежесімен, олардың тәуекелдерді басқару сферасындағы тәжірибесімен және тағы басқа да факторлармен анықталады. [5]
Тәуекел категориясының қарастырылып өткен белгілері оны келесідей етіп тусіндіруге мумкіндік береді: Кәсіпорынның тәуекелі деп оның қаржылық қызметінің жүзеге асырылуының шарттарының белгісіздігі жағдайында табыстар жоғалту немесе капитал жоғалту формасында жағымсыз қаржылық салдарлардың пайда болу ықтималдылығы түсіндіріледі.
Әрине, тәуекелден қашуға, яғни тәуекелмен байланысты шаралардан бас тартуға болады. Бірақ, кәсіпкер үшін тәуекелден қашу көбінесе мүмкінді пайдадан бас тартуды білдіреді.
Ғылыми әдебиетте тәуекелдің көп түрлері кездеседі, бұл кезде жиі жіктеу белгісі тәуекелін сипаттауға және талдауға тырысатын объект болып табылады.
Тәуекелді басқаруға болады, яғни тәуекелді оқиғаның пайда болуын қандай да бір дәрежеде болжауға мүмкіндік беретін әртурлі шараларды қолдануға және тәуекел дәрежесін төмендетуге шаралар қабылдауға болады. Тәуекелді басқаруды ұйымдастыру тиімділігі көпшілік жағдайда тәуекелдің сыныпталуымен анықталады.
Тәуекелдердің сыныпталуы деп белгілі бір мақсатқа жету үшін қандай да бір белгілер бойынша тәуекелдерді жеке топтарға бөлуді түсінуге болады. Тәуекелдердің ғылыми негізделген сыныпталуы әрбір тәуекел түрінің олардың жалпы жүйесіндегі нақты орнын анықтауға мүмкіндік береді. Тәуекелдердің сыныпталуы тәуекелдерді басқарудың сәйкес тәсілдері мен әдістерін тиімді пайдалануға мүмкіндік тудырады. Тәуекелдің әрбір түріне тәуекелді басқарудың өз тәсілі сәйкес келеді. [6]
Тәуекелдерді сыныптау жүйесі өзіне тәуекелдердің категорияларын, топтарын және түрлерін қамтиды.
Мүмкін болатын нәтижеге байланысты тәуекелдерді екі үлкен топқа бөлуге болады: таза және спекулятивті тәуекелдер.
Таза тәуекелдер теріс немесе нөлдік нәтиже алу мумкіндігін білдіреді. Мұндай тәуекелдерге табиғи, экологиялық, саяси, транспорттық және коммерциялық тәуекелдердің кейбір түрлері (мүліктік, өндірістік және сауда тәуекелі) жатады.
Спекулятивті тәуекелдер оң нәтиже де, сондай-ақ теріс нәтиже де алу мүмкіндігімен айқындалады. Оларға коммерциялық тәуекелдердің бір бөлігі болып табылатын қаржылық тәуекелдер жатады.
Кез келген шаруашылық қызметте шаруашылық жұмыстар тарапынан пайда болатын қауіпсіздік шараларының түрлері кездеседі. Мұндай қауіп қатердің пайда болуы коммерциялық тәуекелділік деп аталады. Коммерциялық тәуекелділік болжанған нәтижеге осы шаруашылық қызметте сенімділіктің жоғалуы.
Кәсіпкерлік тәуекел дегеніміз - инвестициялық жобалармен, тауарлы ақша және қаржылық операциялармен, тауарларды өндіру және қызмет түрлерін көрсетуде пайда болатын кез келген шаруашылық түрінде кездесетін тәуекелділік.
Тәуекел түрлері жүйелі және жүйелі емес болып жіктеледі.
Жүйелік тәуекелдер сыртқы жағдайлармен анықталады, субъектіге тәуелсіз және онымен реттелмейді. Оларға жатады: елдік тәуекел; форс-мажорлық жағдайлар тәуекелі.
Елдік тәуекел кәсіпкерлік қызметтің интернационализацясымен тікелей байланысты. Ол сыртқыэкономикалық қызметтің барлық қатысушылары үшін өзекті және елдердің саяси-экономикалық тұрақтылығына тәуелді. Берілген тәуекел экономикалық және саяси тәуекелге бөлінеді.[7]
Экономикалық тәуекел елдің экономика саласындағы жағымсыз өзгерістердің мүмкіндігінен туындауы мүмкін. Белгілі елде жұмыс істеуге тілегі бар болған кезде шетел инвесторларымен есепке алынатын экономикалық тәуекелдің негізгі факторлары келесі: экономиканың масштабтары; экономикалық өсудің нақты қарқындары; салық салу ставкалары; инфляция деңгейі; сыртқы қарыз; төлем балансы; қайта қаржыландыру ставкасы; адам басына келетін табыс.
Саяси тәуекел елдегі саяси жағдайдың өзгеру салдарымен байланысты. Саяси тәуекелге жатқызылады: мемлекеттің экономикалық саясатының түсініксіздігі және алдын ала болжанбайтыны; заңнамадағы жағымсыз өзгерістердің мүмкіндігі; геополитикалық тәуекелдер; әлеуметтік тәуекелдер.
Көрініп тұрғандай, берілген тәуекелдер тығыз қатысты болып табылады және өзара байланыста қарастырылуы керек.
Форс-мажорлық жағдайлар тәуекелі табиғи апаттардың жобаны жүзеге асыру барысына әсер ету қауіптілігін анықтайды.
Жүйелі емес тәуекел түрлері жеке бағалы қағаздар және олардың жиынтықтарымен байланысады. Себебі бұл тәуекел түрлерінің әсерінен жеке бағалы қағаздар өзгеріске ұшырайды. Бұл тәуекел түрлерін жеке бағалы қағаздар бойынша тәуекел деп қарастырады, яғни бір банк бойынша оған қатысты бағалы қағаздар және қаржылық құралдар өзгеріске ұшырайды. Олардың қатарына мыналар жатқызылады: өтімділікті жоғалту тәуекелдігі; қаржылық тәуекел; міндеттемелерді орындамау тәуекелділігі.
Өтімділікті жоғалту тәуекелдігі - белгілі бір уақыт аралығында бағалы қағаздар және олардың түрлеріне сұраныстың азаюы немесе жоғалуы.
Қаржылық тәуекел - белгілі ақша ағымдарының болмай қалуы және болжанған ақша құралдарына тұлғалардың қол жеткізе алмауы. Коммерциялық банк акциясының бағасы басқарма жүргізетін қаржылық саясатқа байланысты өзгереді. Мысалы, басқарма жетекшілері банк қызметін қаржыландыруда корпоративті ұзақ мерзімді міндеттемелерге мән берсе, онда қаржылық тәуекел деңгейі ұлғаяды.
Міндеттемелерді орындамау тәуекелділігі - әр түрлі себептерге байланысты (мысалы, банкротқа ұшыраған кезде) эмитенттің бағалы қағаздар иелерінің алдында өз міндеттемелерін уақытымен орындамау. [8]
Жүйелі емес тәуекел түрлерін ең төменгі деңгейде қалыптастыру үшін әртараптандыру (диверсификация) әдісі қолданылады. Ол әдісті қолдану мақсатында инвестициялық қоржын құрылады. Инвестициялық қоржынды қалыптастыра отырып, инвестор әр түрлі эмитенттердің қаржылық құралдардының жиынтығын таңдайды. Қаржылық құралдардың табыстылығының өзгеруінің нәтижесінде инвестор инвестициялық тәуекелділікті әртараптандыруға тырысады. Бұл жерде инвестициялық қоржында бағалы қағаз аз болса, соншалықты тәуекел деңгейі жоғары болады. Жүйелі емес тәуекел түрлерін ең төменгі деңгейде қалыптастыруда әртараптандыру әдісі инвестициялық қоржын күрделі және толық деңгейде құрылғанда тиімді жағынан қарастырылды.
Жүйелі тәуекел дегеніміз - нарықтық ортада пайда болатын барлық эмитенттерді толық қамтитын тәуекел түрі.
Сонымен қатар ол Нарықтық тәуекел немесе "Инвестициялық қоржын тәуекелділігі" деп аталады.
Инвестициялық тәуекелдер (нарықтық тәуекелдер, кредиттік тәуекел, өтімділік тәуекелі) - қайта сақтандыру процесінде және ұйымның инвестициялық қызметі барысында пайда болатын тәуекелдердің әр түрлері:
Нарықтық тәуекелдер -- қаржы нарықтарының жағымсыз қозғалыстарына (қаржы құралдарының нарықтық құнының, пайыздық ставкаларының, шетел валюта бағамдарының, қымбат металдардың нарықтық құнының өзгеруі салдарына) байланысты шығындар ықтималдығы. Нарықтық тәуекелдерге валюталық, баға және пайыздық тәуекелдері кіреді.
Валюта тәуекелі -- шетелдік валюта бағамдарының жағымсыз өзгеруі салдарынан шығындар пайда болуы тәуекелі.
Пайыздық тәуекел - пайыз ставкаларының ауытқулары кезінде пайда болатын тәуекел түрі. Ол ұйымның активтері, пассивтері бойынша пайыздық ставкаларының жағымсыз өзгеруі салдарынан қаржы шығыстарының (шығындарының) пайда болу тәуекелі. Мысалы; ол ұзақ мерзімді міндеттеме (облигациялар) иелері үшін маңызды. [9]
Валюталық тәуекел - валюта бағамының ауытқулары кезінде пайда болатын тәуекел түрі. Бағалы қағаздарға салынған инвестициялар бойынша шетелдік эмитенттерге қатысты қолданылады.
Инфляциялық тәуекел - инфляция деңгейінің жоғарылауы кезінде пайда болатын тәуекел түрі. Оның нәтижесі эмитенттердің қызметіне әсер етеді де акция бағасының өзгеруі пайда болады.
Баға тәуекелi - қаржы құралдарының рыноктық құнына әсер ететiн қаржы рыноктарының жағдайы өзгерген жағдайда пайда болатын қаржы құралдары портфельдерi құнының өзгеруi салдарынан болған шығыстардың (шығындардың) туындау тәуекелi.
Кредиттік тәуекел - дебиторлардың дәрменсіздігі, Ұйымның инвестициялық портфеліндегі облигациялар эмитенттерінің және басқа делдалдардың кредиттік рейтингтерінің өзгеруі салдарынан шығындар пайда болуы тәуекелі.
Баға тәуекелі - нарықтық факторлардың ықпалымен қаржы құралдарының және туынды қаржы құралдарының нарықтық құнының жағымсыз өзгеруі салдарынан шығыстардың пайда болуы тәуекелі;
Көрініп тұрғандай, жоғарыда айтылған тәуекелдер өзара байланыста орналасқан, олардың біреуіндегі өзгеріс жобалық қызметтің нәтижелеріне әсер етеді. Осының бәрі тәуекелдерді есепке алу және талдаудың қыжеттілігін және маңыздылығын білдіреді.
Келесі жіктеу белгісі келтірілетін залал дәрежесі болып табылады. Оған сәйкес жобалық тәуекелдерді келесілерге бөледі:
бөлшекті - жоспарланған көрсеткіштер, әрекеттер, нәтижелер жартылай, бірақ жоғалтусыз орындалғанын көрсетеді;
жіберілетін - жоспарланған көрсеткіштер, әрекеттер, нәтижелер орындалмаған, бірақ жоғалтулар жоқ;
критикалық - жоспарланған көрсеткіштер, әрекеттер, нәтижелер орындалмаған және белгілі жоғалтулар бар;
апатты - жоспарланған нәтиженің орындалмауы субъектінің (жобаның, кәспорынның) күйзелісіне алып келеді
Пайда болу уақыты бойынша тәуекелдер ретроспективалық, ағымды және перспективті болып бөлінеді. Ретроспективті тәуекелдерді, олардың сипаттамасын және төмендету тәсілдерін талдау ағымды және перспективті тәуекелдерді дәл болжауға мүмкіндік береді.[10]
Инвестициялық жобаны талдау процесінде жіктеу белгілері зерттеудің мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес кеңейтілуі және нақтылануы мүмкін.
Нақты өмірде түтынушылар өзінің тандауының салдарын анықталғандықпен алдын ала көре алмайды. Адамның белгілі бір бағалы қағазды сатып алуга қалауы алынатын табысқа, сонымен бірге оның тэуекелге баруға бейімділігіне тэуелді.
Адамның көбісі тәуекелге бейімсіз. Таңдауға ие бола отырып, олар айдан айга кездейсоқ тербелістерге ұшырайтын жоғары табысқа карағанда тұракты ай сайынғы табысты қалайды. Оған қарамастан, көптеген адамдар жинақтарды толығымен немесе жартылай акцияға, облигацияға жэне белгілі тәуекелмен байланысты басқа активтерге салады.
Батыс экономистері бағалы қағаздарға салынатын инвестициялардың жиынтық тәуекелін қү-райтын тәуекелдердің бірнеше түрін ажыратады.
Пайыздық ставканың өзгеру тәуекелі. Бұл тәуекел мемлекеттік және банктік несиелік ставкалардың өзгеруі салдарынан кезең ішінде таза пайданың қысқаруы есебінен жоғалтулар мүмкіндігін білдіреді. Осы тәуекел қарыз капиталы бойынша пайыздьщ ставкалар деңгейінің түрақты өзгеруімен байланысты облигацияларға нарықтық бағалардың өзгеруіне жатады. Осы байланыс кері. Қарыз капиталы бағасының көтерілуі, яғни жана депозиттер, мемлекеттік және жеке бағалы қағаздардың жаңа шығарылымы бойынша пайдалылық нормаларының көтерілуімен ертерек шығарылған тұрақты табысы бар активтердің шығарылымы тиімсіз жағдайда болады, яғни бағалы қағаздардын осы ескі шығарылымы салымшы үшін тиімсіз ескі жағдайлардан табыстарды төлейді.
Жалпы нарықтық бағалардың түсу тәуекелі. Күтілетін табысты соңына дейін ала алмаудың осы тәуекелі нарықта айналыстағы барлык бағалы қағаздарға бір уақытта бағалардың түеуімен байланысты.
Қазіргі кезде көптеген жаңадан құрылған кәсіпорындардың өмірлік циклының ерте стадиясын, сәйкесінше олардың басшылары мен қаржы менеджерлерінің агрессивті менталитетін ескере отырып, олардың қызметінде кездесетін тәуекелдердің түрлері өте көп екенін айта кету жөн.
Көптеген қаржылық операциялар (венчурлық инвестициялау, акциялар сатып алу, несиелік операциялар және тағы басқалар) айтарлықтай тәуекелмен байланысты. Олар тәуекел дәрежесін бағалауды және оның мөлшерін анықтауды қажет етеді.
1.2 Тәуекелді басқарудың экономикалық маңызы және ерекшелігі
Тәуекелділік бойынша барлық шараларды тәуекелділікті басқару субъектісі мен объектісінен арасындағы жүйелік қатынастардан көруге болады.
Басқару жүйесі - бұл табыс табу мақсатында және оған қол жеткізу барысында басқарушы жүйенің басқаруға қажет объектісіне әсер ету механизмі. Сондықтан тәуекелділікті басқару екі жүйе ішінен тұрады: басқару объектісі және басқару субъектісінен.
Тәуекелділікті басқару жүйесінде объектіні басқарудың қатарына кенеттен пайда болатын тәуекелділікті жатқызамыз, яғни капиталды қолдануда экономикалық субъектілердің арасында кездесетін тәуекелділік түрі.
Тәуекелділікті басқару жүйесінде субъектіні басқарудың қатарына әр түрлі әдістер мен тәсілдердің көмегімен басқару объектісіне әсер ететін арнайы маманданған тұлғалардың тобы (басқарушы, қаржылық менеджер, тәуекелділік бойынша менеджерлер және тағы басқалар) жатқызылады.
Тәуекелді басқару жүйесіне сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді. Сыртқы факторлардың қатарына төмендегілер жатады:
тәуекелділікті реттеудегі нормативті база (нормативтер, әдістемеліктер, ұсыныстар, бухгалтерлік есеп стандарты);
макроэкономикалық факторлар;
тәуекелділікті басқарудағы шетелдік тәжірибелер.
Сыртқы факторлардың негізгі айрықша белгілері: серпінділік, көпжақтылық және біріктіру болып табылады.
Серпінділік - сыртқы ортаның тез өзгеруін сипаттайды. Негізгі міндеті - бейімделген тәуекелділікті басқару жүйесін қалыптастыру, яғни сыртқы ортаның әсеріне күш көрсетпейтін және бірге өзгеретін қасиеті бар белгі.
Көпжақтылық. Қазіргі жүйе талабындағы ұйым, мекеме және кәсіпорындар әр түрлі объектілермен тығыз байланыста араласады. Олардың қатарына акционерлер, клиенттер, Орталық банк, басқару органдары және бәсекеге түсушілер жатады. Бұл көпжақтылықтың нәтижесінде барлық объектілер бір тізбекте түйіседі, яғни экономикалық, ақпараттық, саяси, әкімшілік тұрғыдан бір біріне әрқашан ықпал етеді. Бұдан келесі белгі - біріктіру пайда болады. Сондықтан кәсіпорындардың объектілермен байланысы барлық ортада әр түрлі өзгерістерді тудырады.
Ішкі факторлардың қатарына төмендегілер жатқызылады:
кәсіпорынның саясаты, стратегиясы және тактикасы;
ұйымдық құрылымы;
персоналдың мамандықтары.
Ішкі факторлардың негізгі айрықша белгілері: кәсіпорынның талпынысы, сыртқы ортаға бейімделудегі тұрақты өзгерістері және дамуы, барлық тәуекелділікке қатысты жетілдіру жолдары жатады.
Тәуекел-менеджменті тәуекелді басқару және экономикалық, нақтырақ айтқанда, осы басқару процессінде туындайтын қаржылық қатынастарды басқару жүйесі болып табылады.
Тәуекел менеджменті басқару жүйесі ретінде екі ішікі жүйеден тұрады: басқарылатын ішкіжүйе (басқару объектісі) және басқаратын ішкі жүйе (басқару субъектісі).
Жүргізілген талдау тәуекелдерді басқаруды келесі жүйеге біріктіру тәсілдемесін жасауға және әрбір элемент шектерінде топтардан тәуекел-менеджмент құралдарын жеке бөліп алуға мүмкіндік береді (Кесте 1):
Кесте 1
Тәуекелдерді басқару жүйесі
Тәуекелдерді басқару жүйесінің элементтері
Операция жүргізуден ішінара немесе толықтай бас тарту
Тәуекелдерді болжау
Ысырапты материалдық өтеу
1. Сенімсіз клиенттер
мен әріптестерді анықтау.
2. Тәуекелі жоғары операция - лардан бас тарту.
3. Қисынсыз ысырапқа жол бермеу.
1. Ықтимал ысыраптың ба-
рынша көп шамасын және барынша аз шамасын алдын ала есептеу
2. Ысыраптың ықтималды - ғын анықтау.
3. Ықтимал ысыраптың уа - қытын есептеу.
1. Сақтандыру.
2. Хеджерлеу
3. Ішкі бақылауды күшейту.
4. Тәуекелдер мониторингін енгізу
Тәуекелдерді басқару объектілері
1. Қаржы тәуекелі
2. Валюталық тәуекел
3. Несиелік тәуекел
4. Инвестициялық тәуекел
1. Өтімділік тәуекелі
2. Операциялық тәуекел
1. Пайыздық тәуекел
2. Қор тәуекелі.
3. Валюталық тәуекел.
4. Несиелік тәуекел.
5. Инвестициялық
тәуекел
Ескерту: Бланк, И. А. Основы финансового менеджмента : научное издание. т.2 И. А. Бланк. - 3-е изд., испр. и доп. - М. : Омега-Л, 2011. - 674 с
Тәуекел менеджментінде басқару объектісі болып капиталдың тәуекелді салымы және тәуекелді өткізу процессінде шаруашылық жүргізуші субъектілері арасындағы экономикалық қатынастар табылады. Бұл экономикалық қатынастарға сақтанушы мен сақтандырушы арасындағы, несие алушы мен несие беруші, кәсіпкерлер (серіктестер, бәсекелестер) арасындағы қатынастар жатады және т.с.с.
Тәуекел менеджментінің басқару субъектісі - түрлі басқарушылық істің әдістері мен тәсілдері арқылы басқару объектінің мақсаттылық бағытты қызмет етуін жүзеге асыратын арнайы адамдар тобы (қаржы менеджері, сақтандыру маманы, аквизитор, актуарий, андеррайтер және т.б.).
Субъектінің басқару объектісіне әсер еті процессі, яғни басқару процессі басқаратын және басқарылатын ішкіжүйе арасында белгілі бір ақпаратты айналдыру жағдайында жүзеге асырылады. Басқару процессі оның нақты мазмұнынан тәуелсіз ақпараттарды алу, беру және қолдануды ұсынады. Тәуекел менеджментінде белгілі жағдайларда сенімді және жеткілікті ақпараттарды алу маңызды орын алады, себебі тәуекел жағдайында қызмет ету бойынша нақты шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
Тәуекел менеджментінің қызмет етуінде ақпараттық қамтамасыз ету ақпараттың түрлі типтерінен тұрады: статистикалық, экономикалық, коммерциялық, қаржылық және т.б. [11]
Бұл ақпарат белгілі бір ықтималдылық туралы сақтық жағдайдың тауарларға және капиталға сұраныстың бар-жоқтығы және сұраныс мөлшері, өздерінің клиенттері, серіктестері, бәсекелестерінің қаржылық тұрақтылығы және төлемқабілеттілігі,бағалар, бағамдар және тарифтер, сонымен қатар сақтандырушылар шарттары жөнініде, дивидендтер және пайыздар туралы мәліметтерден тұрады.
Кез келген шешім ақпаратқа негізделеді. Ақпараттың сапасы өте маңызды. Ақпарат қаншалықты аутқыған болса, соншалықты шешім анықты емес болады. Ақпарат сапасы оны алған кезде бағалануы тиіс. Ақпарат жылдам ескіреді, сондықтан ол жедел қолданылуы қажет.
Тәуекел менеджменті белгілі бір қызметтер атқарады.
Тәуекел менеджментінің қызметтерінің екі типі бар:
oo басқару объектісінің қызметтері;
oo басқару субъектісінің қызметтері.
Тәуекел менеджментінде басқару объектісінің қызметтеріне келесілерді ұйымдастыру жатады:
- тәуекелді шешу;
oo тәуекелді капитал салымдарын;
oo тәуекел мөлшерін төмендету бойынша жұмыстарын;
oo тәуекелді сақтандыруды; шаруашылық процесс субъектілері арасында экономикалық байланыстар мен қатынастарды.
Тәуекел менеджментінің басқару субъектінің қызметтеріне келесілер жатады:
- болжамдау;
- ұйымдастыру;
- координациялау;
- ынталандыру;
- бақылау.
Тәуекел менеджментіндегі болжамдау объектінің толықтай немесе оның бөлшектерінің қаржылық жағдайын келешекте өзгерістерін қалыптастырумен түсіндіріледі. Болжамдау - белгілі жағдайды алдын ала көру.
Болжамдау жасалған болжамдарды тәжірибеде бұлжытпай жүзеге асыру міндетті емес. Болжамдау ерекшелігі бағыталған беталыстар негізінде басқару объектісінің қаржылық жағдайын дамуының түрлерін анықтайтын қаржылық көрсеткіштерді құрудағы баламалылық (альтернативтілік) болып табылады. Тәуекел динамикасында болжамдау өзгеріс беталысын эксперттік бағалау есебімен өткенді болашаққа экстраполяциялау негізінде де, өзгерісті тікелей елестете көру негізінде де жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл өзгерістер күтпеген кезде болуы мүмкін. Бұл өзгерістерді алдын ала елестете көру негізінде басқару менеджердің нарықтық механизм бойынша сезгіштік болуын және жедел шешім қолдануды талап етеді.
Банк үшін тәуекелдерді басқару өте маңызды болып келеді. Тәуекелдің жоғары деңгейімен сипатталатын банк қызметтерінің түрлерінде банк табысқа ие болу үшін шешім қабылдаудың ерекше механизмін дамытады. Банктер тәуекелдің мүмкін болатын деңгейін анықтап, оның табысты қандай дәрежеде ақтайтынын есептейді. Осының негізінде банк тәуекелдерді анықтауға өзгертуге, бақылауға, деңгейін төмендетуге байланысты іс-шараларды дайындап жүзеге асырады. Банктердегі тәуекелдерді басқару жүйесі төмендегі суретте көрсетілген элементтерден тұрады (Сурет 1).[12]
Активтерді және пассивтерді басқару
Активтерді және пассивтерді басқару
Нормативтер мен лимиттерді белгілеу
Нормативтер мен лимиттерді белгілеу
Ақпараттық аналитикалық қызмет
Ақпараттық аналитикалық қызмет
Қызметтер мен өнімдерге баға белгілеу
Қызметтер мен өнімдерге баға белгілеу
Қаржылық талдау мен ішкі басқармашылық есептің жүйесі
Қаржылық талдау мен ішкі басқармашылық есептің жүйесі
Аудит
Аудит
Моноторинг
Моноторинг
Жеке салаларға байланысты шешім қабылдау уақтысында уәкілділікті бөлу
Жеке салаларға байланысты шешім қабылдау уақтысында уәкілділікті бөлу
Тәуекелді басқару жүйесінің элементтері
Тәуекелді басқару жүйесінің элементтері
Құжат айналымына және есеп беруге байланысты талаптарды белгілеу
Құжат айналымына және есеп беруге байланысты талаптарды белгілеу
Несиелік саясатты жасау және жүзеге асыру
Несиелік саясатты жасау және жүзеге асыру
Қауіпсіздік қызметі
Қауіпсіздік қызметі
Сурет 1 - Банктердегі тәуекелдерді басқару жүйесі
Ескерту: Әдебиет көзі негізінде жасалды
Банктік тәуекелдерді басқару жүйесі нақты шаралар арқылы жүзеге асады. Ондай шаралар стратегиялық басқару деңгейінде немесе ұйымдастырушылық деңгейінде жүзеге асуы мүмкін. Банктік тәуекелдерді басқаруға байланысты банктер тарапынан көптеген жалпы және арнайы әдістер қолданылады.
Олардың ішінде жиі кездесетіндер: диверсификация; нәтижелер туралы қосымша ақпараттарды алу; лимиттеу; өзін-өзі сақтандыру;хеджирлеу; сапаны басқару.
Тәуекелдерді кешенді басқару жүйесі ықтимал ысырапты толықтай болдырмайтын қорғаныс емес, алайда ол олардың жиынтығының ықпалы күтілетін мөлшерден тыс ысырапқа әкеп соқтырмайды деп айтуға негіз береді. Осы жүйе банк бизнесінің тәуекелдер жиынтығын шоғырландыруға және жағдай қолайсыз дамығанда ықтимал ысырапты барынша төмендетуге мүмкіндік береді (Сурет 2).[13]
Директорлар кеңесі
Басқарма
Тәуекел- менеджмент бөлімі
Тәуекел-менеджмент қызметінің принциптері:
- тәуекел құнын бағалау принципі;
- тәуекелді өлшеу принципі;
- операцияның табыстылығына сенімді болу принципі;
- ресурс салу баламалығының принципі;
- тәуекелді жабу принципі.
Ішкі аудитті және ішкі бақылауды ұйымдастыру
Тәуекел-менеджменттің функциялары
- тәуекелдерді басқару;
- тәуекелдер мониторингі;
- тәуекелдердің бэк-тестингі;
- тәуекелді жағдайларды
стресс-тестинг.
Директорлар кеңесі
Басқарма
Тәуекел- менеджмент бөлімі
Тәуекел-менеджмент қызметінің принциптері:
- тәуекел құнын бағалау принципі;
- тәуекелді өлшеу принципі;
- операцияның табыстылығына сенімді болу принципі;
- ресурс салу баламалығының принципі;
- тәуекелді жабу принципі.
Ішкі аудитті және ішкі бақылауды ұйымдастыру
Тәуекел-менеджменттің функциялары
- тәуекелдерді басқару;
- тәуекелдер мониторингі;
- тәуекелдердің бэк-тестингі;
- тәуекелді жағдайларды
стресс-тестинг.
Сурет 3 - ЕДБ-те тәуекел-менеджментті ұйымдастыру сызбасы
Ескерту: Тұрғұлова, А. Қ. Қаржылық менеджменттің Қазақстан экономикасындағы дамуы: теориясы, практикасы және императивтері: монография - Алматы : LEM, 2010. - 242 б
Әлемнің ең ірі корпорацияларының тәжірибесін зерттеу негізінде әзірленген сызбадан тәуекел-менеджменті бөлімі банк Басқармасымен бір деңгейде қарастырылғаны көрінеді. Бұл тәуекел-менеджмент бөлімінің функционалдық маңызы банк Басқармасымен бірдей екенін растайды. Егер банк Басқармасы бүкіл банк жұмысын ағымдағы және жедел басқару үшін жауап берсе, онда тәуекел-менеджмент бөлімі тәуекелдерді үйлестіру мен басқаруды Басқарма деңгейінде ұйымдастыруға тиіс. Тәуекел-менеджмент бөлімінің жұмысын ұйымдастырудың ұсынылып отырған біріктірілген сызбасы - банктің басқа барлық басқа бөлімдерімен және бөлімшелерімен өзара тығыз байланысты біртұтас жүйе, сондықтан ол барлық бизнес-процестерді қамтитын банк қызметінің ажырамас бөлігі болып табылады. Осы сызбаға сәйкес тәуекел-менеджменті бөлімінің негізгі міндетіне банк басшылығын банктің бизнес-жайғасымы жөнінде объективті және толық ақпаратпен қамтамасыз ету, дағдарыстың алдын алуға немесе тәуелді факторлардың ықпалын төмендетуге бағытталған тиімді шешімдер әзірлеу жатады.
Тәуекел менеджментінде ұйымдастыру белгілі бір ережелер мен процедуралардың негізінде тәуекелді капитал салымының бағдарламасын өткізетін адамдардың бірігуімен түсіндіріледі. Бұл ережелер мен процедураларға басқару органдарын құру, басқару аппаратының құрылымын қалыптастыру, басқарушылық бөлімшелердің арасында арабайланысты бекіту, нормалар, нормативтер, әдістемелерді жасау және т.с.с.[14]
Тәуекел менеджментінде реттеу арқылы берілген параметрлерден ауытқу жағдайында басқару объектісінің тұрақтылық жағдайына жету іске асырылады. Реттеу ең алдымен туындаған ауытқуларды жою бойынша жасалып жатқан шараларды қамтиды.
Тәуекел менеджментінде координациялау тәуекелді басқару жүйесінің барлық буындарының, басқару аппараты және мамандардың барлығының жұмысының келусішілігімен түсіндіріледі.
Координациялау басқару объектісінің, басқару субъектісінің, басқару аппаратының және бөлек жұмысшының бірлігін қамтамасыз етеді.
Тәуекел менеджментінде ынталандыру қаржы менеджерлерін, басқа мамандарды өз еңбектерінің нәтижесіне қызығушылықпен түсіндіріледі.
Тәуекел менеджментіндегі бақылау тәуекел деңгейін төмендету бойынша жұмысты ұйымдастыруды тексерумен түсіндіріледі. Бақылау арқылы тәуекелді капитал салымының табыстылығы, пайда мен тәуекелдің арақатынасы туралы, қызмет етудің бағытталған бағдарламасын іске асыру деңгейі туралы ақпарат жиналады. Осы ақпарат негізінде қаржылық бағдарламаларға, қаржылық жұмысты ұйымдастыруда, тәуекел менеджментін ұйымдастыруда өзгерістер енгізіледі.
Тәуекелді басқаруда тәуекел деңгейін анықтау және талдау маңызды орын
Банк қызметін басқарудың бүкіл жүйесі тәуекелді басқаруға негіз - делген. Банктер актив және пассив операцияларын жүргізе отырып, тәуекел - дердің қосымша факторларымен бетпе-бет келеді. Сондықтан тәуекелдерді басқару банкті стратегиялық басқарудың өзекті міндеттерінің қатарына кіреді. Банктің басқарушылық функцияларының табысы бақылау мен менеджменттің жай-күйі мен стратегиясына, оны ұйымдастыру жүйесіне байланысты. [5, 25 бет]
Екінші деңгейдегі банктерде осы процесті сапалы ұйымдастыру үшін арнайы маман - дан - дырылған бөлімдер тәуекел-менеджмент бөлімі ұйымдастырылады, оның қызметі белгіленген принциптер мен ережелерге негізделеді, ал оларды бұзу жекелеген операциялар мен жалпы банк бойынша залалға әкеп соқтыруы мүмкін. Тәуекел-менеджменті бөлімін ұйымдастыру үшін айрықша жағ - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz