«Банктердің несиелік тәуекелдерін басқару (Алматы қ. «ЦентрКредит Банкі» АҚ мысалында)»
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 Екінші деңгейлі банктердің несиелік тәуекелін басқарудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1 Коммерциялық банктердің несиелік тәуекелін басқарудың экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Несиелік тәуекелді басқару жүйесін ұйымдастыру ерекшеліктері ... ... ... ... 14
1.3Несиелік тәуекелді минимизациялау арқылы банктің оңтайлы несиелік портфелін құру және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2 «ЦентрКредит Банкі» АҚ мәліметтері негізінде несиелік тәуекелді басқаруды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.1 «ЦентрКредит Банкі» АҚ несиелік портфелін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.2«La Reviera» ЖШС мысалында «ЦентрКредит Банкі» АҚ заңды тұлғаны несиелеу барысында пайда болатын несиелік тәуекелін бағалау ... ... ... ... ... ... .42
3 Коммерциялық банктердің несиелік тәуекелді басқару мен оны жою жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3.1 «ЦентрКредит Банкі» АҚ несиелік тәуекелді басқару жүйесінің құрылымы мен негізгі мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
3.2 Екінші деңгейлі банктерде несиелік тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 Екінші деңгейлі банктердің несиелік тәуекелін басқарудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1 Коммерциялық банктердің несиелік тәуекелін басқарудың экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Несиелік тәуекелді басқару жүйесін ұйымдастыру ерекшеліктері ... ... ... ... 14
1.3Несиелік тәуекелді минимизациялау арқылы банктің оңтайлы несиелік портфелін құру және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2 «ЦентрКредит Банкі» АҚ мәліметтері негізінде несиелік тәуекелді басқаруды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.1 «ЦентрКредит Банкі» АҚ несиелік портфелін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.2«La Reviera» ЖШС мысалында «ЦентрКредит Банкі» АҚ заңды тұлғаны несиелеу барысында пайда болатын несиелік тәуекелін бағалау ... ... ... ... ... ... .42
3 Коммерциялық банктердің несиелік тәуекелді басқару мен оны жою жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3.1 «ЦентрКредит Банкі» АҚ несиелік тәуекелді басқару жүйесінің құрылымы мен негізгі мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
3.2 Екінші деңгейлі банктерде несиелік тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Кіріспе
«Қазақстандық банктер өз кезегінде өзінің мақсатын орындауға және нақты экономика секторының несиелік ресурстарға деген қажеттілігін қамтамасыз етуге тиіс. Бұл ретте қаржылық жүйеге бақылауды әлсіретуге болмайды, банктерді проблемалық несиелерден тазарту және қорландыру мәселелерімен тығыз айналысу қажет» «Қазақстан-2050» Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты Қазақстан Республикасының Президенті – елбасы Н. Ә. Назарбаев жолдауынан. [1]
Екінші деңгейлі банктердің коммерциялық қызметі тәуекелмен тығыз байланысты болады. Себебі, табыс табуға бағытталған кез келген әрекет тәуекелмен қатар жүреді. Банктердің тәуекелді басқару саясатын қалыптастыру барысында тәуекелдердің ішінде несиелік тәуекелге аса назар аударылады. Себебі, банктік қызметтің көп фунционалды саласында – несиелеу ең табысты операциялардың бірі. Оларды реттеу болашақта мүмкін болатын жоғалтулардың алдын алып, пайда болған. Алған шығындардың орнын толтыруда және банктің қалыпты әрі табысты қызметін қамтамасыз етуде маңызға ие. Ал коммерциялық банктің несиелік тәуекелін реттеудің негізгі зор және ең маңызды тетігі болып несиелік тәуекелді басқару саналады.
Несиелік тәуекел – бұл банктік қарыз бойынша қарыз алушынының төлемдерді мерзімінен кешіктіру немесе төлемеу (қайтармау) ықтималдығынан туындайтын тәуекел болып табылады. Несиелік тәуекел, яғни несиелік келісімде көрсетілген шарттарға сәйкес пайыздық төлемдерді жүзеге асыра алмауы немесе несиенің негізгі қарыз сомасын төлемеу қаупі банктік қызметтің ажырамас бөлігі болып табылады.
Қаржылық қызмет саласындағы, банк саласында заманауи озық инновацияларға қарамастан, несиелік тәуекел, несиелік тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру әлі күнге дейін банктің негізгі шешетін мәселесі болып табылады. Банктің баланстық есептері мен тәуекелді басқару саясаты мазмұнының 80%-ы тәуекелді басқарудың осы қырына арналған.
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Екінші деңгейлі банктердің жүзеге асыратын операцияларының арасында несие беру басыңқы үлеске ие. Жыл сайын несиелік өнім түрлерінің әртүрлілігінің артуы, бөлшек несиелерге деген сұраныстың көбеюі несиелік тәуекелді басқару жүйесінің банктік саясаттың маңызды бөлігі екенін айқындай түсті. Несиелік қоржынның құрамындағы үмітсіз несиелер үлесінің жоғары болуы, сәйкесінше туындайтын несиелік тәуекел деңгейінің артуымен банктер үшін несиелік тәуекелді тиімді басқарудың үлгісін жетілдіру мақсатын қойды. Отандық екінші деңгейлі банктер үшін құбылмалы экономикада орын алатын өзгерістерге икемді, халықаралық тәжірибені ескеретін, бір – бірімен тығыз жұмыс істейтін элементтерді кіріктіретін несиелік тәуекелді басқару жүйесін ұйымдастыру міндеті тұр. Сондықтан, қазіргі банктік жүйедегі несиелік тәуекелді басқару жүйесін қарастыру, оның кемшіліктерін анықтау мен басқаруды жетілдіру жолдарын қарастыру өзекті болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты – несиелік тәуекелді басқару жүйесі ұғымын қарастыру, «ЦентрКредит Банкі» АҚ несиелік тәуекелді басқару (credit risk management) моделімен, құрылымы мен ерекшеліктерімен, әдістерімен танысу, несиелік тәуекелді басқару әдістері мен оларға әсер ететін факторларды анықтау, талдау және несиелік тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру жолдарын қарастыру.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылып отыр:
- несиелік тәуекел экономикалық терминіне айқындау, несиелік тәуекелдің экономикалық мәні мен мазмұнын анықтау;
- несиелік тәуекелді басқару элементтерін, әдістері мен ерекшеліктерін қарастыру;
- екінші деңгейлі банктердің несиелік қоржынының сапасын бағалау және талдау;
- «ЦентрКредит Банкі» АҚ-ның несиелік портфеліне талдау жүргізу;
- Заңды тұлғаға несие беру үдерісі барысында пайда болатын несиелік тәуекелдерді талдау;
- Екінші деңгейлі банктерде несиелік тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру жолдарын анықтау.
Диплом жұмысын жазу барысында несиелеу барысында банкте пайда болатын несиелік тәуекелдер мен оларды басқару, субьектісі ретінде – «ЦентрКредит Банкі» АҚ алынды.
Әдістемелік негіз ретінде Қазақстан Республикасының «Банк және банктік қызмет туралы» заңы, отандық және ресейлік авторлардың тәуекел тақырыбында жазылған оқулықтары мен оқу құралдары, «ЦентрКредит Банкі» АҚ несиелік тәуекелді басқару саясаты мен несиелік басқару аясындағы өзге де құжаттамалары, банктік секторды қадағалау органдарының ресми сайттарында жарияланған ақпараттар алынды.
«Қазақстандық банктер өз кезегінде өзінің мақсатын орындауға және нақты экономика секторының несиелік ресурстарға деген қажеттілігін қамтамасыз етуге тиіс. Бұл ретте қаржылық жүйеге бақылауды әлсіретуге болмайды, банктерді проблемалық несиелерден тазарту және қорландыру мәселелерімен тығыз айналысу қажет» «Қазақстан-2050» Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты Қазақстан Республикасының Президенті – елбасы Н. Ә. Назарбаев жолдауынан. [1]
Екінші деңгейлі банктердің коммерциялық қызметі тәуекелмен тығыз байланысты болады. Себебі, табыс табуға бағытталған кез келген әрекет тәуекелмен қатар жүреді. Банктердің тәуекелді басқару саясатын қалыптастыру барысында тәуекелдердің ішінде несиелік тәуекелге аса назар аударылады. Себебі, банктік қызметтің көп фунционалды саласында – несиелеу ең табысты операциялардың бірі. Оларды реттеу болашақта мүмкін болатын жоғалтулардың алдын алып, пайда болған. Алған шығындардың орнын толтыруда және банктің қалыпты әрі табысты қызметін қамтамасыз етуде маңызға ие. Ал коммерциялық банктің несиелік тәуекелін реттеудің негізгі зор және ең маңызды тетігі болып несиелік тәуекелді басқару саналады.
Несиелік тәуекел – бұл банктік қарыз бойынша қарыз алушынының төлемдерді мерзімінен кешіктіру немесе төлемеу (қайтармау) ықтималдығынан туындайтын тәуекел болып табылады. Несиелік тәуекел, яғни несиелік келісімде көрсетілген шарттарға сәйкес пайыздық төлемдерді жүзеге асыра алмауы немесе несиенің негізгі қарыз сомасын төлемеу қаупі банктік қызметтің ажырамас бөлігі болып табылады.
Қаржылық қызмет саласындағы, банк саласында заманауи озық инновацияларға қарамастан, несиелік тәуекел, несиелік тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру әлі күнге дейін банктің негізгі шешетін мәселесі болып табылады. Банктің баланстық есептері мен тәуекелді басқару саясаты мазмұнының 80%-ы тәуекелді басқарудың осы қырына арналған.
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Екінші деңгейлі банктердің жүзеге асыратын операцияларының арасында несие беру басыңқы үлеске ие. Жыл сайын несиелік өнім түрлерінің әртүрлілігінің артуы, бөлшек несиелерге деген сұраныстың көбеюі несиелік тәуекелді басқару жүйесінің банктік саясаттың маңызды бөлігі екенін айқындай түсті. Несиелік қоржынның құрамындағы үмітсіз несиелер үлесінің жоғары болуы, сәйкесінше туындайтын несиелік тәуекел деңгейінің артуымен банктер үшін несиелік тәуекелді тиімді басқарудың үлгісін жетілдіру мақсатын қойды. Отандық екінші деңгейлі банктер үшін құбылмалы экономикада орын алатын өзгерістерге икемді, халықаралық тәжірибені ескеретін, бір – бірімен тығыз жұмыс істейтін элементтерді кіріктіретін несиелік тәуекелді басқару жүйесін ұйымдастыру міндеті тұр. Сондықтан, қазіргі банктік жүйедегі несиелік тәуекелді басқару жүйесін қарастыру, оның кемшіліктерін анықтау мен басқаруды жетілдіру жолдарын қарастыру өзекті болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты – несиелік тәуекелді басқару жүйесі ұғымын қарастыру, «ЦентрКредит Банкі» АҚ несиелік тәуекелді басқару (credit risk management) моделімен, құрылымы мен ерекшеліктерімен, әдістерімен танысу, несиелік тәуекелді басқару әдістері мен оларға әсер ететін факторларды анықтау, талдау және несиелік тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру жолдарын қарастыру.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылып отыр:
- несиелік тәуекел экономикалық терминіне айқындау, несиелік тәуекелдің экономикалық мәні мен мазмұнын анықтау;
- несиелік тәуекелді басқару элементтерін, әдістері мен ерекшеліктерін қарастыру;
- екінші деңгейлі банктердің несиелік қоржынының сапасын бағалау және талдау;
- «ЦентрКредит Банкі» АҚ-ның несиелік портфеліне талдау жүргізу;
- Заңды тұлғаға несие беру үдерісі барысында пайда болатын несиелік тәуекелдерді талдау;
- Екінші деңгейлі банктерде несиелік тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру жолдарын анықтау.
Диплом жұмысын жазу барысында несиелеу барысында банкте пайда болатын несиелік тәуекелдер мен оларды басқару, субьектісі ретінде – «ЦентрКредит Банкі» АҚ алынды.
Әдістемелік негіз ретінде Қазақстан Республикасының «Банк және банктік қызмет туралы» заңы, отандық және ресейлік авторлардың тәуекел тақырыбында жазылған оқулықтары мен оқу құралдары, «ЦентрКредит Банкі» АҚ несиелік тәуекелді басқару саясаты мен несиелік басқару аясындағы өзге де құжаттамалары, банктік секторды қадағалау органдарының ресми сайттарында жарияланған ақпараттар алынды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан 2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты жолдауы, 2012ж
2. Хамитов Н.Н Банк ісі: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2009. – 216 Беркінбаева Н.Т., Сыздыкова К.Т. Банк жүйесінің тәуекелдерін басқару. ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы, 2009 ж.
3. Керімбекова Н.Н. « Банктік тәуекелдер және оны басқару», 2013 ж. Адматы
4. Жоламанова М.Т. «Ақша, несие, банк», 2012ж. Алматы
5. Банктік қадағалау бойынша Базель комитетінің «Пайыздық тәуекелдерді басқару және бақылау қағидалары» («Principles for the Management and Supervision of Interest Rate Risk»), 2008.
6. Кубышкина И. Ю. Перспективы внедрения международных стандартов по оценке риска ликвидности Базель III в Казахстане // Молодой ученый. — 2013. — №2. — С. 152-157
7. «ЦентрКредит Банкі» Акционерлік Қоғамының тәуекелдерді басқару бойынша ішкі шектерді орнату, есептеу және мониторингтеу бойынша қосымшасы, 2013ж.
8. Бекбенбетова Б. Банк менеджменті. Оқу құралы. – Түркістан. ХҚТУ-нің Тұран баспаханасы, 2009 – 152 б.
9. Базель 2: Капиталды және капитал стандарттарын өлшеудің халықаралық конвергенциясы: Нақтыланған нұсқамалық әдісдер. – Банк международных расчетов, 2009. – 266 с.
10. «ЦентрКредит Банкі» Акционерлік Қоғамының тәуекелдерді басқару бойынша ішкі шектерді орнату, есептеу және мониторингтеу бойынша қосымшасы
11. Грюнинг Х. Ван, Брайович Братанович С. Анализ банковских рисков. Система оценки корпоративного управления и управления финансовым риском / Пер. с англ. – М.:Изд. «Весь мир», 2004. – 304 с
12. Лисак Б. Жүйелі тәсіл негізінде банктің операциондық тәуекелін бағалацужәне басқару. // «Учет и финансы», №6 - 2010
13. Нурсейтова Р.А., Чиркеева Л.А. Несиелік қоржын диверсификациясы – Мақала: Алматы, 2009 ж. .
14. «ЦентрКредит Банкі» Акционерлік Қоғамының ресми сайты – http://www.bcc.kz
15. Смена лидера. Рэнкинг крупнейших банков РК по итогам февраля 2014г.// www.kursiv.kz
16. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау мен қадағалау Комитетінің ресми сайты – http://www.afn.kz.
17. Девальвация будет способствовать повышению кредитных рисков в банковском секторе// www.kapital.kz
18. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ресми сайты – http://www.nationalbank.kz.
19. «ЦентрКредит Банкі» АҚ 2013 жылғы шоғырландырылған қаржылық есептілігі
20. «ЦентрКредит Банкі» Акционерлік Қоғамының 2011-2013 жылдар аралығындағы консолидацияланған қаржылық есептілігі.
21. «ЦентрКредит Банкі» Акционерлік Қоғамының тәуекелдерді анықтау бойынша қосымшасы
22. «Алматы өңірлік қаржы орталығының Рейтингтік агенттігі» Акционерлік Қоғамының «Қазақстанның банктік секторына шолу» бюллетеньдері – 2011–2013 жж.
23. «ЦентрКредит Банкі» Акционерлік Қоғамының тәуекелді басқару саясаты
24. «ЦентрКредит Банкі» Акционерлік Қоғамының тәуекелдерді басқару бойынша ішкі шектерді орнату, есептеу және мониторингтеу бойынша қосымшасы
25. Банктердің несиелік қоржындарының сапасын бағалай және салыстыру әдістемесі. – «Банковский вестник» журналы – Украина:Листопад, 2008 ж.
26. Исахова П.Б. «Дағдарыс жағдайындағы ҚР қаржы нарығындағы тәуекелдер ролі». ҚазҰУхабаршысы. Экономика сериясы 2009 жыл
27. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы. 2-ші басылым, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы: ИздатМаркет, 2004. – 272 б.
28. Бекбенбетова Б. Банк менеджменті. Оқу құралы. – Түркістан. ХҚТУ-нің Тұран баспаханасы, 2007 – 152 б.
29. Беркінбаева Н.Т., Сыздыкова К.Т «Банк жүйесінің тәуекелдерін басқару» Костерина Т.М. Несиелік саясат және несиелік тәуекелдер / Мәскеу қаржы-өндірістік академиясы – М.: МФПА, 2009. - 104 с.
30. Нурсейтова Р.А., Чиркеева Л.А. Несиелік қоржын диверсификациясы – Мақала: Алматы, 2009 ж. .
31. «ЦентрКредит Банкі» Акционерлік Қоғамының Мәселелік несиелермен жұмыс істеу ережесі.
1. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан 2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты жолдауы, 2012ж
2. Хамитов Н.Н Банк ісі: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2009. – 216 Беркінбаева Н.Т., Сыздыкова К.Т. Банк жүйесінің тәуекелдерін басқару. ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы, 2009 ж.
3. Керімбекова Н.Н. « Банктік тәуекелдер және оны басқару», 2013 ж. Адматы
4. Жоламанова М.Т. «Ақша, несие, банк», 2012ж. Алматы
5. Банктік қадағалау бойынша Базель комитетінің «Пайыздық тәуекелдерді басқару және бақылау қағидалары» («Principles for the Management and Supervision of Interest Rate Risk»), 2008.
6. Кубышкина И. Ю. Перспективы внедрения международных стандартов по оценке риска ликвидности Базель III в Казахстане // Молодой ученый. — 2013. — №2. — С. 152-157
7. «ЦентрКредит Банкі» Акционерлік Қоғамының тәуекелдерді басқару бойынша ішкі шектерді орнату, есептеу және мониторингтеу бойынша қосымшасы, 2013ж.
8. Бекбенбетова Б. Банк менеджменті. Оқу құралы. – Түркістан. ХҚТУ-нің Тұран баспаханасы, 2009 – 152 б.
9. Базель 2: Капиталды және капитал стандарттарын өлшеудің халықаралық конвергенциясы: Нақтыланған нұсқамалық әдісдер. – Банк международных расчетов, 2009. – 266 с.
10. «ЦентрКредит Банкі» Акционерлік Қоғамының тәуекелдерді басқару бойынша ішкі шектерді орнату, есептеу және мониторингтеу бойынша қосымшасы
11. Грюнинг Х. Ван, Брайович Братанович С. Анализ банковских рисков. Система оценки корпоративного управления и управления финансовым риском / Пер. с англ. – М.:Изд. «Весь мир», 2004. – 304 с
12. Лисак Б. Жүйелі тәсіл негізінде банктің операциондық тәуекелін бағалацужәне басқару. // «Учет и финансы», №6 - 2010
13. Нурсейтова Р.А., Чиркеева Л.А. Несиелік қоржын диверсификациясы – Мақала: Алматы, 2009 ж. .
14. «ЦентрКредит Банкі» Акционерлік Қоғамының ресми сайты – http://www.bcc.kz
15. Смена лидера. Рэнкинг крупнейших банков РК по итогам февраля 2014г.// www.kursiv.kz
16. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау мен қадағалау Комитетінің ресми сайты – http://www.afn.kz.
17. Девальвация будет способствовать повышению кредитных рисков в банковском секторе// www.kapital.kz
18. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ресми сайты – http://www.nationalbank.kz.
19. «ЦентрКредит Банкі» АҚ 2013 жылғы шоғырландырылған қаржылық есептілігі
20. «ЦентрКредит Банкі» Акционерлік Қоғамының 2011-2013 жылдар аралығындағы консолидацияланған қаржылық есептілігі.
21. «ЦентрКредит Банкі» Акционерлік Қоғамының тәуекелдерді анықтау бойынша қосымшасы
22. «Алматы өңірлік қаржы орталығының Рейтингтік агенттігі» Акционерлік Қоғамының «Қазақстанның банктік секторына шолу» бюллетеньдері – 2011–2013 жж.
23. «ЦентрКредит Банкі» Акционерлік Қоғамының тәуекелді басқару саясаты
24. «ЦентрКредит Банкі» Акционерлік Қоғамының тәуекелдерді басқару бойынша ішкі шектерді орнату, есептеу және мониторингтеу бойынша қосымшасы
25. Банктердің несиелік қоржындарының сапасын бағалай және салыстыру әдістемесі. – «Банковский вестник» журналы – Украина:Листопад, 2008 ж.
26. Исахова П.Б. «Дағдарыс жағдайындағы ҚР қаржы нарығындағы тәуекелдер ролі». ҚазҰУхабаршысы. Экономика сериясы 2009 жыл
27. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы. 2-ші басылым, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы: ИздатМаркет, 2004. – 272 б.
28. Бекбенбетова Б. Банк менеджменті. Оқу құралы. – Түркістан. ХҚТУ-нің Тұран баспаханасы, 2007 – 152 б.
29. Беркінбаева Н.Т., Сыздыкова К.Т «Банк жүйесінің тәуекелдерін басқару» Костерина Т.М. Несиелік саясат және несиелік тәуекелдер / Мәскеу қаржы-өндірістік академиясы – М.: МФПА, 2009. - 104 с.
30. Нурсейтова Р.А., Чиркеева Л.А. Несиелік қоржын диверсификациясы – Мақала: Алматы, 2009 ж. .
31. «ЦентрКредит Банкі» Акционерлік Қоғамының Мәселелік несиелермен жұмыс істеу ережесі.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 Екінші деңгейлі банктердің несиелік тәуекелін басқарудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1 Коммерциялық банктердің несиелік тәуекелін басқарудың экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Несиелік тәуекелді басқару жүйесін ұйымдастыру ерекшеліктері ... ... ... ... 14
1.3Несиелік тәуекелді минимизациялау арқылы банктің оңтайлы несиелік портфелін құру және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2 ЦентрКредит Банкі АҚ мәліметтері негізінде несиелік тәуекелді басқаруды талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.1 ЦентрКредит Банкі АҚ несиелік портфелін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 31
2.2La Reviera ЖШС мысалында ЦентрКредит Банкі АҚ заңды тұлғаны несиелеу барысында пайда болатын несиелік тәуекелін бағалау ... ... ... ... ... ... .42
3 Коммерциялық банктердің несиелік тәуекелді басқару мен оны жою жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
3.1 ЦентрКредит Банкі АҚ несиелік тәуекелді басқару жүйесінің құрылымы мен негізгі мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.2 Екінші деңгейлі банктерде несиелік тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Кіріспе
Қазақстандық банктер өз кезегінде өзінің мақсатын орындауға және нақты экономика секторының несиелік ресурстарға деген қажеттілігін қамтамасыз етуге тиіс. Бұл ретте қаржылық жүйеге бақылауды әлсіретуге болмайды, банктерді проблемалық несиелерден тазарту және қорландыру мәселелерімен тығыз айналысу қажет Қазақстан-2050 Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты Қазақстан Республикасының Президенті - елбасы Н. Ә. Назарбаев жолдауынан. [1]
Екінші деңгейлі банктердің коммерциялық қызметі тәуекелмен тығыз байланысты болады. Себебі, табыс табуға бағытталған кез келген әрекет тәуекелмен қатар жүреді. Банктердің тәуекелді басқару саясатын қалыптастыру барысында тәуекелдердің ішінде несиелік тәуекелге аса назар аударылады. Себебі, банктік қызметтің көп фунционалды саласында - несиелеу ең табысты операциялардың бірі. Оларды реттеу болашақта мүмкін болатын жоғалтулардың алдын алып, пайда болған. Алған шығындардың орнын толтыруда және банктің қалыпты әрі табысты қызметін қамтамасыз етуде маңызға ие. Ал коммерциялық банктің несиелік тәуекелін реттеудің негізгі зор және ең маңызды тетігі болып несиелік тәуекелді басқару саналады.
Несиелік тәуекел - бұл банктік қарыз бойынша қарыз алушынының төлемдерді мерзімінен кешіктіру немесе төлемеу (қайтармау) ықтималдығынан туындайтын тәуекел болып табылады. Несиелік тәуекел, яғни несиелік келісімде көрсетілген шарттарға сәйкес пайыздық төлемдерді жүзеге асыра алмауы немесе несиенің негізгі қарыз сомасын төлемеу қаупі банктік қызметтің ажырамас бөлігі болып табылады.
Қаржылық қызмет саласындағы, банк саласында заманауи озық инновацияларға қарамастан, несиелік тәуекел, несиелік тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру әлі күнге дейін банктің негізгі шешетін мәселесі болып табылады. Банктің баланстық есептері мен тәуекелді басқару саясаты мазмұнының 80%-ы тәуекелді басқарудың осы қырына арналған.
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Екінші деңгейлі банктердің жүзеге асыратын операцияларының арасында несие беру басыңқы үлеске ие. Жыл сайын несиелік өнім түрлерінің әртүрлілігінің артуы, бөлшек несиелерге деген сұраныстың көбеюі несиелік тәуекелді басқару жүйесінің банктік саясаттың маңызды бөлігі екенін айқындай түсті. Несиелік қоржынның құрамындағы үмітсіз несиелер үлесінің жоғары болуы, сәйкесінше туындайтын несиелік тәуекел деңгейінің артуымен банктер үшін несиелік тәуекелді тиімді басқарудың үлгісін жетілдіру мақсатын қойды. Отандық екінші деңгейлі банктер үшін құбылмалы экономикада орын алатын өзгерістерге икемді, халықаралық тәжірибені ескеретін, бір - бірімен тығыз жұмыс істейтін элементтерді кіріктіретін несиелік тәуекелді басқару жүйесін ұйымдастыру міндеті тұр. Сондықтан, қазіргі банктік жүйедегі несиелік тәуекелді басқару жүйесін қарастыру, оның кемшіліктерін анықтау мен басқаруды жетілдіру жолдарын қарастыру өзекті болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты - несиелік тәуекелді басқару жүйесі ұғымын қарастыру, ЦентрКредит Банкі АҚ несиелік тәуекелді басқару (credit risk management) моделімен, құрылымы мен ерекшеліктерімен, әдістерімен танысу, несиелік тәуекелді басқару әдістері мен оларға әсер ететін факторларды анықтау, талдау және несиелік тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру жолдарын қарастыру.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылып отыр:
несиелік тәуекел экономикалық терминіне айқындау, несиелік тәуекелдің экономикалық мәні мен мазмұнын анықтау;
несиелік тәуекелді басқару элементтерін, әдістері мен ерекшеліктерін қарастыру;
екінші деңгейлі банктердің несиелік қоржынының сапасын бағалау және талдау;
ЦентрКредит Банкі АҚ-ның несиелік портфеліне талдау жүргізу;
Заңды тұлғаға несие беру үдерісі барысында пайда болатын несиелік тәуекелдерді талдау;
Екінші деңгейлі банктерде несиелік тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру жолдарын анықтау.
Диплом жұмысын жазу барысында несиелеу барысында банкте пайда болатын несиелік тәуекелдер мен оларды басқару, субьектісі ретінде - ЦентрКредит Банкі АҚ алынды.
Әдістемелік негіз ретінде Қазақстан Республикасының Банк және банктік қызмет туралы заңы, отандық және ресейлік авторлардың тәуекел тақырыбында жазылған оқулықтары мен оқу құралдары, ЦентрКредит Банкі АҚ несиелік тәуекелді басқару саясаты мен несиелік басқару аясындағы өзге де құжаттамалары, банктік секторды қадағалау органдарының ресми сайттарында жарияланған ақпараттар алынды.
1 Екінші деңгейлі банктердің несиелік тәуекелін басқарудың теориялық негіздері.
1.1 Коммерциялық банктердің несиелік тәуекелін басқарудың экономикалық мәні.
Банктің заңды және жеке тұлғаларды несиелеу бойынша қызметі несиелік тәуекелмен тығыз байланысты. Несиелік тәуекел банкпен қарыз алушыға несие беру туралы шешім қабылдаған сәттен бастап туындап, борышкердің банк алдындағы қарызын өтеген мерзімге дейін болады. Несиелік тәуекел ұғымын қарастырмас бұрын, жалпы тәуекел ұғымына тоқталып кеткен жөн.
Тәуекел - шаруашылық - өндірістік немесе қаржылық қызмет барысында табысты жоғалтуға алып келетін қолайсыз жағдайдың пайда болу ықтималдығы. Банктік тәуекел деп - кез келген өндірушінің, соның ішінде банктің болжаусыз қолайсыз жағдайлардың салдарынан зиян шегуін сипаттайды.Тәуекел банктің берген несиелері бойынша төлемсіздік туындаған жағдайларда, ресурстық базасы жеткіліксіз болғанда, жалпы міндеттемелері бойынша жауап беру мүмкіндігі азайған жағдайларда пайдасынан айырылып қалу ықтималдығын бейнелейді. Несиелік тәуекел - қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша қарызын немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына байланысты банктің зиян шегуін сипаттайды. [2]
Банктердің тәуекелді басқару саясатын қалыптастыру барысында тәуекелдердің ішінде несиелік тәуекелге аса назар аударылады. Себебі, банктік қызметтің көп фунционалды саласында - несиелеу ең табысты операциялардың бірі. Оларды реттеу болашақта мүмкін болатын жоғалтулардың алдын алып, пайда болған. Алған шығындардың орнын толтыруда және банктің қалыпты әрі табысты қызметін қамтамасыз етуде банк үшін зор маңызға ие. Ал коммерциялық банктің несиелік тәуекелін реттеудің негізгі және ең маңызды тетігі болып несиелік тәуекелді басқару саналады.
Кез-келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген несиелерінің сапасына, яғни оның қайтарымдылық дәрежесіне байланысты. Несиенің уақытылы қайтарылмауы банктің зиян шегуіне алып келеді. Несиелік тәуекелді минимизациялау несиелік мекемелер қызметін басқарудағы басты міндет.
Несиелік тәуекел қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша қарызын немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына байланысты банктің зиян шегуін сипаттайды.
Банктің несиелік тәуекелі - міндеттемелерді өтемеу ықтималдығымен байланысты болатын тәуекел және несиелік келісім - шарттың шарттары бойынша қарыз алушының несиегерге несиені қайтару бойынша өз міндеттемелерін уақытылы және толық көлемде өтемеуімен байланысты болады. Несиелік тәуекелді болдырмау үшін қарыз алушыларға қойылатын талаптар жоғары болуы тиіс, қарыз алушының қаржылық жағдайына, оның несиені қайтару қабілетіне бақылау жасап отыру қажет.Несиелік тәуекел - қарыз алушының банктен алған несиеcі бойынша қарызын немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына байланысты банктің зиян шегуін сипаттайды.
ЦентрКредит Банкі АҚ несиелік тәуекелді басқару саясаты құжатында несиелік тәуекелге мынадай анықтама беріледі: несиелік тәуекел - несиені өтеу мерзімінде қарыз алушының толық немесе ішінара төлем қабілетсіздігі салдарынан несиелік қоржынның құнының төмендеу ықтималдығы нәтижесінде нақты уақыт мерзімі аралығында максималды күтілетін шығын.
Несиелік тәуекел қандай да бір факторлардың әсер ету салдарынан пайда болады. Пайда болу көзіне қарай несиелік тәуекелге әсер ететін факторлар ішкі және сыртқы болып бөлінеді.
Ішкі сипатқа ие факторлар банктің ішкі ортасына байланысты болады. Несиелік тәуекелге әсер ететін ішкі факторларға жатады:
Банк стратегиясы;
Несиелеу үдерісін ұйымдастыру;
Әдістемелер пен процедуралар;
Персонал.
Несиелеу тәуекелдері
Сыртқы(жүйелі)
Ішкі(жүйелі емес)
Мемлекеттік
Саяси
Макроэкономикалық
Инфляциялық
Салалық
Аймақтық
Заңнаманың өзгерісі
Есептік пайыздық (қайта қаржыландыру) ставкасының өзгеруі
Әлеуметтік
Қарыз алушы
Алаяқтық
Ағымдағы қызметінің тиімділігі
Міндеттемелерді орындамау
Қарызды қамтамасыз ету
Қаржылық, оның ішінде өтімділік
Банк-несиеор
Нарықтық стратегия
Несиелік саясат
Баланстық және баланстан тыс операциялар бойынша
Кадрлық
Операциондық
Теріс пайдаланушылық
Құрылымдық
Сурет 1. Несиелік тәуекелдердің жіктелуі
Алынған көзі. Бекбенбетова Б. Банк менеджменті, 2007ж [28]
Коммерциялық банктердің жұмысындағы жетекші қағида үлкен табыс алуға ұмтылыс болып табылады. Бұл орайда, ықтимал пайданың мөлшері тәуекелділікпен тікелей үйлесімді. Банк ісіндегі тәуекелділік - бұл белгілі бір
оқиға орын алған кезде банкті жоғалту мүмкіндігі.
Іс жүзінде барлық банк тәуекелдігін банктің ішкі және сыртқы ортасына қатынасының көрінісі бойынша бөлуге болады. Бұл белгілер банк тәуекелділігінің үлкен тобына тән және бір-бірінен тәуекелділік деңгейіне сыртқы әсердің бар болуына және банк тәуекелділігінің пайда болуының ішкі себебіне байланысты.
Сыртқы тәуекелділікке банктің және оның клиенттерінің қызметі тікелей байланысты емес тәуекелділік жатады. Сыртқы тәуекелділік деңгейіне көптеген факторлар әсер етеді - демографиялық, саяси, географиялық, экономикалық, әлеуметтік және т.б.
Ішкі тәуекелділік - бұл банктің өзінің, оның клиенттерінің немесе оның контрагенттерінің қызметтерімен шарттасылған тәуекелділік.Олардың деңгейіне банк басшылығының іскерлік белсенділігі, дұрыс стратегия мен тактиканы таңдауы және т.б әсер етеді.
Ішкі және сыртқы болып бөлінуіне тәуелсіз банк тәуекелділігінің барлық түрлерін пайда болу уақыты мен тәуекелділік дәрежесі бойынша болуге болады.
Уақыты бойынша тәуекелділік ретроперспиктивалы, ағымдағы және перспективалы болып бөлінеді. Бұлайша бөлу, ретросперспиктивалы тәуекелдікті сараптап, ағымдағы және перспективалы тәуекелділіктің дәл алдын алу үшін қажет.
Банк тәуекелдігінің дәрежесі, (көлемі) бойынша төмен, қалыпты және толық деп айқындауға болады.
Банк тәуекелдігін айқындап және зерттеп, банктер өз қызметінде бір ғана нақтылы тәуекелдікпен емес, пайда болу орнымен, және уақытымен, банк қызметіне өз әсерімен бір-бірінен ерекшеленетін түрлі тәуекелдіктердің барлық жиынтығымен бетпе-бет келетінін есте ұстау және оларды жиынтықтап қарау керек.
Тәуекелдіктің бір ғана түрін өзгерту қалған барлық тәуекелділік түрлерін өзгертуді туындатады. Мұның барлығы, әрине, нақтылы тәуекелділік деңгейін, сараптамалық әдісін таңдауды қиындатады және оны оңтайландыру бойынша шешім қабылдау көптеген басқа тәуекелдік факторларға терең талдау жасауға әкеледі.
Сыртқы тәуекелділік мынадай түрлерге бөлінеді:
Елдің
Валюта
Құқық
Әлеуметтік
Табиғат апатының тәуекелділігі (форс-мажор жағдайы) .
Елдің тәуекелділігі. Шетелдік капиталдың қатысуымен құрылған барлық банктер мен лицензиясы бар банк мекемелері банк тәуекелдігінің осы тұрпатына ұшырайды. Бұл тәуекелдік банктер мен банк мекемелерінің қызметін интернационалдаумен тікелей байланысты,контрагент еліндегі, клиент еліндегі саяси-экономикалық жағдайға тәуелді. Негізінен қаржылық жай күйін және шетелдік контрагенттің тұрақтылығын қате бағалауға жол беріледі.
Бұл тәуекелдікті сараптаған кезде елдің тәуекелдігі - экономикалық және саяси тәуекелдікті қамтитын өте күрделі тәуекелділік сияқты көптеген факторлар назарға алынады.Экономикалық тәуекелдікті бағалау, әдетте, ұлттық статистика деректері негізінде жүргізіледі. Елдің тәуекелдігінің ерекшелік белгісі оны есептеу мен сараптаудағы күрделілігінде болып табылады, өйткені, оны бағалау үшін банкке әсерлілігі жоғары, икемді және шынайы дерек қорын құру қажет.
Валюта тәуекелдігі шетелдік валютаның ұлттық валютаға қатысы бойынша бағамы өзгеруінің, сондай-ақ оларды негізгі валютаға конвертациялау кезінде шет елден алынған табыс құны өзгеруінің қолайсыз салдарын білдіреді. Әсіресе белгілі валютаны түрлі валюта нарығында бағамдарының сәйкессіздігі немесе уақыттың түрлі монеталарындағы валюта бағамының айырмасы есебінен алып-сатарлық табыс алуға әрекет ететін банктердің яғни, арбитраж операциясын жүзеге асыратын банктердің валюта тәуекелдігі жоғары.
Валюта тәукелдігі деңгейін банк мынадай:
Валюта фьючерстерінің көмегімен хеджирлеу;
Несие келісімшартына қорғау туралы енгізу;
Төлем валютасы ретінде ұлттық валютаны таңдау;
Нөлдік баланс тактикасын пайдалану іс-қимылдарымен төмендете алады.
Құқық банк тәукелдігі банк қызметін реттейтін заңнамаларда күтпеген өзгерістер болған жағдайда, сондай-ақ белгілі бір банк операцияларының заңнамалық регламенттелуінің жоқтығы кезінде пайда болады.
Әлеуметтік тәуекелдік халық арасындағы табыстың тең бөлінбеуінен, ықтимал пікір қайшылықтарынан, ұлттық жанжалдан туындайды.
Табиғат апатының тәуекелдігі немесе форс-мажор жағдайы деп аталады. Ол дүлей табиғат құбылысының бар немесе жоқ болуына және оған байланысты салаларға және мемлекет тарапынан түрлі шектеулерге тәуелді.
Сыртқы тәуекелдік елдің сыртқы борышының ІЖӨ-ге, сыртқы борыштың экспортқа қызмет көрсетуі көлеміне, шетелдік резервтердің импортқа, ағымдағы баланс тапшылығының ІЖӨ-ге және т.б қолайсыз ара салмағы кезінде пайда болады.
Ішкі тәуекелдікті олардың банк түрі мен ерекшелігіне, оның қызметінің (оның операцияларының) сипатына және банк әріптестерінің (клиенттері мен контрагенттерінің) қатысы бойынша бөлуге болады. Негізгі ішкі тәуекелдікті және оларды азайту тәсілдерін қарастырамыз.
Сыртқы сипатқа ие факторлар сыртқы ортаға байланысты болады, оларға жатады:
Контаргент тәуекелі - қарыз алушымен өзінің міндеттемелерін орындамау тәуекелі;
Нарықтық тәуекел - нарықтағы жағдайдың қолайсыз өзеруі тәуекелі (нарықта пайда болатын валюталық, пайыздық, бағалық тәуекелдер);
Салалық тәуекел - экономикалық саласының өзгеруі нәтижесінде пайда болатын тәуекел;
Аймақтық тәуекелдер - мемлекеттің жеке экономикалық аймақтары деңгейінде инвестицияларды жүзеге асырумен байланысты тәуекелдер (жеке аймақтың экономикалық, саяси, заңнамалық, экономикалық және т.б. тәуекелдерін кіріктіреді);
Экономикалық тәуекелдер - экономиканың даму деңгейіне, жалпы ішкі өнімнің көлеміне, инфляция деңгейі мен мемлекеттің ішкі және сыртқы қарызына байланысты туындайтын тәуекелдер (бизнесті мемлекеттік қолдаудың әлсіреуі, рынок конъюктурасының өзгеруі, инвестициялық қызметтегі қауіпсіздік деңгейінің төмендеуі, экономиканың өсу қарқының тоқтауы және т.б.);
Саяси тәуекелдер - саяси сипатқа ие, яғни билік және басқару органдарынан, сондай - ақ өзге де мемлекеттік құрылымдардан таралатын форс - можорлық, реттелмейтін күштердің нәтижесінде пайда болатын тәуекелдер (мемлекеттік құрылымның өзгеруі, мемлекет аумағында әскери іс - қимылдар, төтенше жағдай, тауарларды енгізу мен шығаруды шектеу, т.б.).
Табиғи тәуекелдер - экологияның, климаттық жағдайлардың, құртылуы салдарынан туындайтын тәуекелдер.
Банк сыртқы факторларға әсер ете алмайды, тек оларды бағалап, төмендету бойынша іс - шараларды қолдана алады.[2]
Несиелік тәуекелдер тікелей тәуекел (нақты қарыз алушының тәуекелі) және қоржындық тәуекел (несиелік қоржын тәуекелі) болып бөлінеді.
Тікелей несиелік тәуекелдерге қарыз алушымен банк алдындағы міндеттемесін уақытылы өтемеу ықтималдығымен байланысты тәуекелдер: қарыз алушының негізгі қарызы мен сыйақыны төлемеуі, дефолттың қалыптасуы, қарыз алушының несиелік рейтингінің төмендеуімен байланысты жоғалтулар және несиені мезгілінен бұрын қайтарған жағдайда жоғалтылған табыс түріндегі шығындар.
Қоржындық несиелік тәуекелге банктің ссудалық қоржынының құнының төмендеуі және берілген несие бойынша табыстардың есептік деңгейінен төмен болу ықтималдығымен байланысты тәуекелдері жатады.
Несиелік тәуекелді негізгі үш түрге бөлуге болады:
- жеке немесе тұтынушылық тәуекел;
- корпоративті тәуекел немесе компания тәуекелі;
- зайырлы немесе мемлекеттік тәуекел.
Несиелік тәуекелдерді былай топтастырады:
1) Факторлардың әрекет ету саласына қарай:
- Ішкі несиелік тәуекелдер;
- Сыртқы несиелік тәуекелдер;
2) Факторлардың банк қызметі байланысына қарай:
- банк қызметіне байланысты несиелік тәуекелдер - тікелей банк саласына қатысты пайда болуы ықтимал тәуекелдерді айтамыз, мысалы, банк саласындағы заңнаманың өзгеруі;
- банк қызметіне байланыссыз несиелік тәуекелдер - жалпы қаржы нарығына байланысты болатын тәуекел, мысалы, үстіміздегі жылы болып өткен девальвация тек банк саласына ғана емес, барлық қаржы нарығына әсерін тигізді;
3) Банк қызметіне әкелетін зияндылық дәрежесіне қарай:
-тікелей несиелік тәуекел;
- жанама несиелік тәуекел;
4) Несиелік операциялардың есеп алыну сипатына қарай:
- баланстық несиелік тәуекелдер;
- баланстан тыс несиелік тәуекелдер;
5) Пайда болу ауқымына қарай:
- іргетастық несиелік тәуекелдер, яғни активті және пассивті басқарумен айналысатын менеджерлердің қабылдайтын шешімдеріне байланысты;
- коммерциялық несиелік тәуекелдер, яғни банк клиенттерін несиелеу саясатына байланысты;
- жекеше несиелік тәуекелдер, яғни несиелік өнім, қызмет, операцияларға, қарыз алушыларға немесе өзге де контрагенттерге байланысты.
6) Басқару сипатына қарай:
- тікелей несиелік тәуекел, яғни қарыз алушыға қатысты несиелік тәуекел;
- қоржындық несиелік тәуекел, яғни несиелік қоржынның сапасына байланысты. Несиелік тәуекелдің мүмкін болатын қауіпті салдарынан несиені және өзге де несиелік құралдардың қайтарылу, жүзеге асырылу, қадағалау мен әкімшіліктендіру бойынша мүмкіншіліктерді талдау маңызды болып табылады. Несиелік тәуекелді басқаруды жалпы шолу банк тәжірибесі мен саясатын кіріктіреді. Берілген талдау банктің несие беруге шешім қабылдау барысында қарыз алушының берген қаржылық ақпаратының нақтылығын анықтауы керек. [4, 233 - 235 б.]
Сыртқы, яғни жүйелік несиелік тәуекелдерге жоғарыда аталып өткен, яғни жалпы экономикалық жүйеге әсерін тигізетін тәуекелдер жатады. Ол тәуекелдерді болдырмауға банк әсер ете алмайды, тек жүйелі тәуекелдердің пайда болу ықтималдығын анықтай отырып, болашақта сыртқы тәуекелдердің деңгейін азайту бойынша шаралар қолдана алады.
Ішкі (жүйелі емес) тәуекелдерге банк, яғни несие беруші тарапынан және қарыз алушы тарапынан пайда болатын тәуекелдерді айтамыз. Қарыз алушы тарапынан ағымдағы қызметінің табыстылығының төмендеуі, табыс көзінен айырылу, қарызды қамтамасыз ете алмау тәуекелдері болса, банк тарапынан несиелік саясатының тиімсіздігі, операциялық және құрылымдық, т.б. тәуекелдер болуы мүмкін.
Сонымен қатар, несиелік тәуекелдерді олардың пайда болу саласы мен қолдану аясына қарай топтастыруға болады: сыртқы және ішкі несиелік тәуекелдер.Тәуекелдің бұл түрлерін жанама әдістерге - мәмілелік және сақтандырушылық - назар аудара отырып, Қазақстанның банк жүйесінің жұмыс істеу ерекшелігін ескере отырып сипаттауға болады.
Несиелік тәуекелдің ықтималды салдарының қауіптілігінен несиелерді, аванстарды, кепілдіктерді және басқа да несиелік құралдарды бағалау, әкімшіліктендіру, қарау, бақылау, жүзеге асыру және қайтару бойынша банктік мүмкіндіктердің жан-жақты талдауын жүргізу маңызды. Несиелік тәуекелдерді басқарудың жалпы шолуы өзіне банк саясаты мен практикасын талдауды біріктіреді. Берілген талдау несиені беру жөнінде шешім қабылдағанда банкпен қолданылған, қарыз алушыдан алынған қаржылық ақпараттың айқындылығын да анықтауы тиіс. Әр несие бойынша тәуекелдер оларға өзгеру тән болғандықтан мерзімді түрде қайта бағаланудан өтуі тиіс. Несиелік тәуекелді дұрыс бағалауда басты рөлді несиелік тәуекелді басқару жүйесі атқарады. Несиелік тәуекелді басқару жүйесі тәуекелді дұрыс басқару мен бағалаудың басты тетігі болып табылады.
Екінші деңгейлі банктерде несиелік тәуекелді басқару банктің қызметі барысында пайда болатын тәуекелдерді анықтау, талдау, бақылау және азайту бойынша жұмыстарды ұйымдастыру мен жүзеге асырумен айналысатын және банктің ішкі бақылау бөлімінің ұсыныстарын есепке ала отырып, тәуекелдің жеке түрлерін минимизациялау бойынша қосымша даярлайтын арнайы құрылымдық бөлімшенің (тәуекелді басқару бөлімі) қызметі шеңберінде жүзеге асырылады.
Банктерде несиелік тәуекелді басқарудың негізгі қағидалары ретінде келесілер қолданылуы керек:
мүмкін болатын шығындар мен шығын алып келетін жағдайларды болжамдау және оларды сандық өлшеу;
тәуекелді қаржыландыру және олардың азаюын ынталандыру;
банктің барлық бөлімшелері бойынша тәуекелді бақылап отыру, тәуекелді басқару бойынша іс-шаралардың тиімділігін бақылау.
Несиелік ұйымдарда несиелік тәуекелді басқару құралдарының екі түрі қолданылуы мүмкін: жеке несие шеңберіндегі несиелік тәуекелді басқару және несиелік қоржын шеңберінде несиелік тәуекелді басқару (несиелер жиынтығы). Осы екі топтың әрқайсысы бойынша несиелік тәуекелдің пайда болуының алдын алатын құралдар мен пайда болған несиелік тәуекелді басқару құралдарын ажыратады. Соңғысы активті (жоғалтуларды шектеу үшін қолданылады) және пассивті (шығындарды сақтандырумен байланысты) болуы мүмкін.
Активті құралдар ретінде қолданылады:
Жеке несие шеңберінде несиелік тәуекелді басқаруда: тәуекелді шектеу (несиелік келісім-шартты бұзу барысында қамтамасыз етуді сату), тәуекелді бөлу (сақтандыру жағдайы орын алған жағдайда тәуекелді бөлу келісім-шартта көрсетілсе және тәуекел мен қамтамасыз етілу сақтандырылса);
Несиелік қоржынның несиелік тәуекелдерін басқаруда: (қызметтің нақты түрлері бойынша несиелеу шектері), несиелік қоржынды диверсификациялау (салалық белгілері бойынша), үмітсіз несиелерді басқарудың арнайы жүйесі.
Пассивті құралдар ретінде қолданылады:
Жеке несиелер бойынша несиелік тәуекелді басқаруда тәуекелді несие бойынша мөлшерлемеге қосады;
Несиелік қоржынның несиелік тәуекелін басқаруда: неғұрлым тәуекелді несиелер бойынша резервтер құру, меншікті капитал резверін құру және несиелік қоржынның сапасына мониторинг.
Несиелік тәуекел банктердің банкроттығының басты себептерінің бірі болғандықтан, қадағалау органдары несиелік тәуекелді басқару бойынша стандарттарды бекітеді. Халықаралық қаржылық нарықтарды қорғау мақсатында негізгі стандарттар несиелік тәуекелді басқаруға ұлттық тұжырымдамаларды унификациялауға бағытталған халықаралық келісімдерде де көрініс тапқан. Несиелік тәуекелді тиімді басқарудың негізінде несиелік ұйымда пайда болған және әлеуетті тәуекелдерді анықтау жатыр. Берілген тәуекелдерге қарсы келу шараларының бірі - ұйымның несиелік тәуекел бойынша нақты саясаты мен несиелік тәуекелдерді бақылауға мүмкіндік беретін параметрлерді қолдану. Осы несиелік бақылау несиелік қоржынды жеткілікті диверсификациялауын қамтамасыз ететін саясат арқылы несиелік тәуекелді шектеуді білдіреді.
Бөлімді қорытындылай келсек, несиелік тәуекел - бұл несие алу бойынша келісім шарт талаптарына сәйкес банктік қарыз бойынша төлемдерді өтеу мерзімін кешіктіру немесе төлемеу (қайтармау) тәуекелі деп түсінеміз. Несиелік тәуекел, яғни несиелік келісімде көрсетілген шарттарға сәйкес пайыздық төлемдерді жүзеге асыра алмауы немесе несиенің негізгі қарыз сомасын төлемеу қаупі банктік қызметтің ажырамас бөлігі болып табылады, сондықтан да кез келген коммерциялық банк алдында тәуекелдің осы түрін болдырмас мақсатында несиелік тәуекелді басқарудың тиімді жүйесін құру міндеті тұрады.
1.2 Несиелік тәуекелді басқару жүйесін ұйымдастыру ерекшеліктері
Несиелік тәуекелді басқарудың тиімді үлгісін құра отырып, банк несиелеу барысында пайда болуы ықтимал тәуекелдердің деңгейін төмендету мүмкіндігіне ие болады. Себебі, несиелік тәуекел мәнінің өзі кез келген несиелік операцияларда несиелік тәуекел сипатының болуында.
Несиелік тәуекелді басқару жүйесін құруда әрбір банк өзінің жеке тәжірибесі мен қызмет ету ерекшеліктеріне сүйенеді. Алайда, осы бағыттағы халықаралық тәжірибені де есепке алған жөн. Еуропа елдері мен АҚШ-да несиелік тәуекелді бағалау тұжырымдамалары қарқынды дамуда және несиелік тәуекелді басқару моделін жетілдіру бағытында қомақты қаржы жұмсалуда.
Несиелік тәуекелді басқару - несиелік тәуекелдің пайда болу ықтималдығын төмендетуге бағытталған кешенді іс-шаралар жиынтығы.
Несиелік тәуекелді басқарудың негізгі міндеттері:
oo тәуекелдің пайда болу ықтималдығын болжамдау;
oo мүмкін болатын жоғалтулар көлемін бағалау;
oo тәуекелді төмендету әдістерін және шығындардың орнын толтыру жолдарын анықтау.
Несиелік тәуекелді басқару шартты түрде келесі кезеңдерді біріктіреді:
oo тәуекелді тану (ағымдағы тәуекелді анықтау);
oo тәуекелді сандық бағалау;
oo тәуекелді төмендету бойынша шараларды жүзеге асыру (тәуекелді реттеу);
oo тәуекел мониторингі.
Несиелік тәуекелді басқару бойынша жүргізілетін шаралардың нәтижесі әрдайым бақылануы тиіс. Бақылау болжамдалған көрсеткіштерден тәуекелдің ауытқу себебін табуға және талдауға көмектеседі. Тәуекел мөлшері және көлемі уақыт сайын өзгеріп отыратындықтан бақылау несиелік қатынас кезеңіндегі клиенттің несиелік қабілетінің нашарлауын және бағасын, кепілін анықтауға көмектеседі.
Несиелік тәуекелді басқару -- оны минимизациялау процесі болғандықтан негізгі 3 кезеңнен тұрады, олар өзара байланысты және банк үшін бірінші кезекте тұрады: талдау, болжау, сақтандыру. Несиелік тәуекелді кезең бойынша басқару мына жүйемен жүреді:
1. тәуекел мазмұнын және оның пайда болуын анықтау;
2. тәуекел деңгейін бағалауға қажетті ақпараттар көлемін және көзін анықтау;
3. тәуекелді өткізу ықтималдығын бағалау әдісін таңдау;
4. тәуекелді сақтандыру әдісін дайындау және таңдау;
5. тәуекелді басқару нәтижесін талдау.
Несиелік тәуекелді басқару процесінің міндеттері:
Несиелік тәуекелді бағалау және талдау. Тәуекелді талдау ақпаратының алғышартының бірі сәйкестендіру. Банк әртүрлі ақпараттар алуға қажетті шығындарға да көңіл бөле отырып, өзінің барып отырған тәуекелін анықтауы тиіс.
Тәуекел мөлшерін анықтау. Тәуекелді сәйкестендіру мен тәуекел көлемін өлшеу әдісі тығыз байланысты. Тәуекел көлемін сандық сипатта анықтау нақты тәуекел мөлшерін қалыптастыруға және потенциалды шығындар көлемін бағалауға көмектеседі.
Несиелік тәуекелді басқару. Тәуекел мөлшерін және түрін анықтағаннан кейін оны басқару стратегиясы мен әдістемесін дайындау керек. Бұл процесс несиелік тәуекелдің пайда болуын ескертуге және банктің өтімділігі мен табыстылығына әсер ететін несиелік тәуекел салдарының алдын алуға бағытталуы тиіс.
Несиелік тәуекелді басқарудың тиімділігін басқару. Несиелік тәуекелді басқару бойынша жүргізілетін шаралардың нәтижесі әрдайым бақылануы тиіс. Бақылау болжамдалған көрсеткіштерден тәуекелдің ауытқу себебін табуға және талдауға көмектеседі. Тәуекел мөлшері және көлемі уақыт сайын өзгеріп отыратындықтан бақылау несиелік қатынас кезеңіндегі клиенттің несиелік қабілетінің нашарлауын және бағасын, кепілін анықтауға көмектеседі. [3]
Екінші деңгейлі коммерциялық банкте несиелік тәуекелдің басқару үдерісін кезеңдер бойынша жеке-жеке қарастырайық:
1. Ақпараттық кезең. Ақпарат көздері ретінде бухгалтерлік есептілік, құрылтайшылық құжаттар, ақпараттық агенттіктердің мәліметтері, статистикалық және салалық жинақтар, интернет, бизнес - жоспарлар мен бюджеттер пайдаланылады.
2. Несиелік тәуекел факторларын анықтау.
Несиелік тәуекелді бағалау. Қазақстандық несиелік ұйымдардың тәжірибеде қолданатын несиелік тәуекелді басқаруды бағалаудың негізгі әдістері төмендегідей:
Орталық банк әдісі. Орталық банк несиені сапасы бойынша бес категорияның біріне қатыстыру критерийлерін, сондай - ақ сәйкес резервті құру үшін негізгі критерийлерді орнатады. Алайда, Орталық банктің нормативтік актілері несиеге қызмет ету мен қаржылық жағдайын бағалау үдерісін толықтай сипаттамайды.
Ішкі скорингтік (рейтингтік) бағалау. Бұл бағалау моделі интегралды мән арқылы контрагенттердің сенімділігі анықталатын сыныптар мен санаттарды анықтайтын көрсеткіштер жүйесін білдіреді. Несиелік рейтингтер банк тәжірибесінде кең таралған және жиі қолданылатын болып табылады.
Базель комитетінің әдістемесі. Салмақталған тәуекелді бағаларға негізделеді. Рейтингтік бағалаудың стандартталған алгоритмін білдіреді. Қазақстандық банктерде осы алгоритм бойынша шығындардың көп болуы салдарынан тәжірибеде қолданылмайды. Алайда, рейтингтік агенттіктер жүйесінің дамуымен Базель тұжырымдамасы сұранысқа ие болуда.
2004 жылдың маусым айында Базель комитеті Revised Framework on International Convergence of Capital Measurement and Capital Standards - Капиталды есептеу стандарттары мен тұжырымдамаларын халықаралық біріктірудің қайта қарастырылған сызбасын (Базель II) құжатын шығарды. Берілген сызбада Еуропа елдері үшін ұлттық қадағалау үдерістері үшін негізгі элемент болып табылады. Құжат IRB - Internal Rating Based Approach, яғни ішкі рейтингтер жүйесін құру бағытындағы банктер үшін несиелік тәуекелді басқару саласындағы жаңа жетістіктерді кіріктіреді. Базель II - несиелік тәуекелді басқарудың тиімді жүйесін құруға көмектесетін әдістеме болып табылады.[4]
Базель комитеті әрқайсысы кездейсоқ шама болып табылатын келесідей тәуекел параметрлерін бөліп көрсетеді:
oo Дефолттың орташа жылдық ықтималдығы (PD - Probably of default) және қарыз алушының рейтингі. PD несиенің төленбеу, яғни дефолтқа ұшырауының ықтималдығын білдіреді. Дефолт ықтималдығы әрбір қарыз алушы (корпоративті клиенттер) үшін бөлек және бірыңғай ссудалар қоржыны бойынша есептелінеді. Бар ақпарат бойынша дефолттың орташа жылдық ықтималдығын есептеуің үш моделін бөліп қарастыруға болады: құрылымдық моделдер, қысқартылған форма моделдері және несие - скорингтік моделдер. Алғашқы екі модел нарықтық көрсеткіштерге (акция құны, облигациялар табыстылығы) сүйенеді және қазақстандық банктердің стандартты қарыз алушыларының көп бөлігіне қолдануға келмейді. Осылайша, тәуекелдің осы параметрін анықтауда қолдануға болатын модель - несие - скоринг моделі. Модельді қолдану нәтижесінде әрбір қарыз алушыға банк алдында қарызын өтеу қабілеті мен қаржылық жағдайын сипаттайтын рейтинг беріледі. Рейтингтік ұпай мүмкін болатын мәндер диапазоны рейтингтік топ деп аталатын интервалдарға бөлінеді. Сонымен қатар, арнайы калибровка нәтижесінде рейтингтік ұпайға сәйкес дефолт ықтималдығы қойылады.
oo Тәуекел экспозициясы (EAD - Exposure at Defolt) тәуекелге ұшырайтын бағалау сомасын, яғни дефолт жағдайында жоғалтылатын несие бөлігін білдіреді. Есептеуде келесі факторларды есепке алу қажет: ссуда бойынша қарыз уақыт аралығында ауытқып отыруы мүмкін, сондықтан, оның мәнін дефолттың пайда болу уақытында бағалау тиіс. Екіншіден, жоғары өтімді қамтамасыз етудің болуы тәуекел экспозициясын төмендетуді қамтамасыз ете алады, себебі оны жүзеге асыру жоғалтылған несиенің бөлігін қайтаруға мүмкіндік береді. Алайда, несиенің қалған бөлігін толықтай қайтарып алу мүмкін болмайды.
oo Дефолт жағдайында қаражаттарды жоғалтудың орташа күтілетін үлесі (LGD - Loss Given Dfault) әдетте тәуекел экспозициясынан (EAD) пайыз бойынша есептелінеді. LGD дефолт жағдайында қайтарымсыз жоғалуға ұшырайтын несие бөлігінің бағалауын білдіреді. Ссуда бойынша қосымша қамтамасыз етуді, клиент үшін кепілзаттың мәні мен қарыз алушының ағымдық қаржы жағдайын, яғни рейтингін ескеру қажет. Тәуекел экспозициясы мен дефолт жағдайында қаражаттарды жоғалтудың орташа күтілетін үлесін есептеуде қамтамасыз етілудің құны, өтімділігі мен қайтарылу мүмкіндігі толықтай қарастырылуы керек.
Тәуекел параметрлерінің тобына қосымша мынадай маңызды факторларды қосса болады:
oo Тәуекел шегі (M Maturity). Несие уақытын ұзарту жағдайында тәуекелдер көбейе түседі. Тәуекел шегі жалпы жағдайда несиелік келісім - шарттың мерзімімен сәйкес келмейді. Шек мерзімінен жоғары немесе төмен болуы мүмкін.
oo GRP (Group) - қарыз алушы кәсіпорынның топтық қатыстылығы. Талдау барысында үлестік қатысу немесе басшылық құрамы сияқты біржақты критерийлерді ғана емес, экономикалық және аймақтық байланысты факторларды қарастыру қажет. Аталған факторларды қарастыру қарыз алушылардың нақты топтық құрылымын анықтауға мүмкіндік береді. Қоржынның төмен диверсификациясы және ірі байланысты топтардың болуы стрессті жоғалтулардың артуына алып келуі мүмкін.[6]
Қазіргі таңда әлемнің барлық мемлекеттерінің банктері коммерциялық банкердің меншікті капиталына әсер еткен және жоғары өтімді активтердің жетіспеушілігіне алып келген дағдарыстан кейінгі кезеңде басынан өткізуде. Осының салдарынан, көптеген банктер шығынға батты, кейбіреулері жабылды. Сондықтан, банктік қызметті қадағалайтын халықаралық ұйымдардың алдында банктік қызметті бақылауды күшейту және пруденциялдық нормативтерді санау және есептеу бойынша талаптарды қатаңдату міндеті тұрды. Осы мәселені шешу мақсатында Банктік қадағалау бойынша Базель комитеті 2010 жылы Сеулде өткен Үлкен жиырмалықтың (G20) саммитінде бекітілген Базель III қабылдады.
Комитет ақпаратты ашу бойынша талаптарды, тәуекелді басқару бойынша қадағалау мен банктің меншікті капиталының минималды мәніне талаптарды күшейтті, өтімділік тәуекелін бағалау мен есептеу, оны төмендету бойынша шаралар Базель III: өтімдік тәуекелін бағалау стандарттары мен мониторинг бойынша халықаралық стандарттар құжаттарында көрініс тапты.
Қазақстан Республикасының банктік жүйесі де үлкен шығындарға тап болып, қазіргі сәтте қалпына келу кезеңін бастан кешіруде. Осыған орай, 2013 жылдан бастап бірқатар екінші деңгейлі коммерциялық банктерде Базель III халықаралық стандарттарын енгізу жоспарланған болатын. Алайда, жалпы халықаралық ережелер мен стандарттардың соңына дейін даярланбады және қазақстандық банктердің өтімділік көрсеткіштерін ұстану бойынша талаптарды орындауға дайын болмағандықтан Базель III стандартын енгізу бойынша біршама қиындықтар туындады.
Даярланған базельдік қағидалар халықаралық және жалпы сипатқа ие, сондықтан Базель III нормативтерін халықаралық банктік жүйелерінде кезеңді енгізу 2012 жылдан 2019 жылға дейін жоспарланған. Эксперттердің айтуы бойынша, аталмыш стандарттарды енгізу көптеген әлем мемлекеттеріне халықаралық банктік операциялардың толық мүшесі болуға мүмкіндік береді.
Негізі Базель III стандарттарын Қазақстанның банк жүйесіне енгізу 2013 жылдың 1 қаңтарында жоспарланған және стандарттарды енгізуге Қазақстанның даярлануы көптеген еуропа елдерінен алда екені айтылған болатын. Базель III енгізу көптеген коммерциялық банктерге коммерциялық және мүмкін болатын экономикалық өзгерістерге шұғыл жауап беретін артықышылықтарды береді. [6]
1. Жүргізілген талдау бойынша мәміле мақсаттылығы бойынша басқарушылық шешім қабылдау. Шешім әдетте банктерде құрылған несиелік комитеттермен қабылданады.
2. Коммерциялық банктерде несиелік тәуекелді басқару келесілерді кіріктіреді:
oo Барлық банк шеңберінде бақылау, бұл жерде тәуекелді бақылау ағымдық және келесі қаржылық жыл шеңберінде жүргізіледі;
oo Банктің ішкі аудит қызметі шеңберінде жүзеге асырылатын сыртқы бақылау.
Несиелік тәуекелді қадағалау әдістері ұғымы ретінде тәуекелді минимизациялау мен алдын-алу мақсатында қарыз алушы мен қарыз берушінің мүддесін қорғау бойынша экономикалық тәсілдер мен ұйымдастырушылық - құқықтық іс-шаралардың жиынтығын айта аламыз.
Мәмілелік әдісті қолдану - рейтингтік агенттіктер мен несиелік бюродан қарыз алушы туралы ақпаратты алу. Қазақстандағы тәуекелді басқаруды дамытуда ең тиімді әдістердің бірі болып саналады. Себебі, банк саласының басым бөлігі орта және кіші банктер, ал банк қызметкерлері енді ғана тәуекел - менеджментін басқаруды алға қойып келеді. Нақты ақпаратқа ие болу банктер алдында пайда болатын тәуекелді айтарлықтай төмендетуге көп көмегін тигізеді.
Несиелік тәуекелді басқару бойынша қызметтерді шолу келесі жоспар бойынша жүзеге асырылады:
- несиелік қоржынды басқару;
- несиелік қызмет және операциялар;
- несиелік қоржынның сапасы;
- несиелік тәуекелді қысқарту бойынша саясат;
- активтерді санаттандыру;
- несиелік жоғалтуларды шектеу бойынша резерв.
Несиелік тәуекелді басқару жүйесінің негізгі міндеттеріне жататындар:
oo несиелік қызметті ұйымдастыру;
oo лимиттер белгілеу;
oo несиелік ұсынысты бағалау және қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау;
oo несиелік тәуекел деңгейіне байланысты несиелерге рейтинг қою және белгіленген лимиттермен салыстыру;
oo несиелер бойынша мүмкін болар зияндарды есепке ала отырып, сыйақы мөлшерімен анықтау;
oo несиелік шешімдерді қабылдау барысында құзіретті бөлу - несиелерді авторизациялау.
Несиелік тәуекелді басқару төрт негізгі элементті кіріктіреді:
Несиелік тәуекелді басқару элементтері
Тәуекелді бағалау
Тәуекелді есептеу
Тәуекелді бақылау
Сурет 3. Несиелік тәуекелді басқару элементтері.
Алынған көзі. Сыздыкова К.Т Банк жүйесінің тәуекелдерін басқару, 2009ж [29]
Сонымен, несиелік тәуекелді басқару элементтеріне тоқталып кететін болсақ, тәуекелді бағалау математикалық әдіс негізінде пайда болуы мүмкін тәуекелдің шамасын анықтауды білдіреді. Сонымен қатар, тәуекелге бейімділік деңгейін сандық мәнде бағалауға қабілетті пайыздық тәуекелді бағалаудың түрлі әдістерін тиімді пайдалану.
Тәуекелді есептеу - несиелік тәуекелдің мәнін шығару. Яғни, несиелік тәуекел қандай шамаға ие, оның деңгейі банкте бекітілген норма дәрежесінен асуын немесе аспауын анықтау.
Тәуекелді бақылау белгілі бір кезең арасында қайта бақыланып отыруы тиіс. Себебі, несиелік тәуекел қайтып келу сипатына ие. Сондықтан, банк қызметкері тәуекелді төмендету бойынша іс - шаралар жүзеге асырылғаннан кейін несиелік тәуекелдің деңгейіне мониторинг жүргізіп отырады.
ЦентрКредит Банкі АҚ үшін несиелік тәуекелді басқару жалпы несиелеу процесін басқарудың басты бөлігі болып табылады. Несиелік тәуекелді нақты қарыз алушының тәуекеліне және қоржын тәуекеліне бөлу басқару процесінде әрбір тәуекел түрлерінің ерекшеліктерін есепке алуды білдіреді. Осыған байланысты, тәуекелді басқаруда екі тұжырымдама қолданылады:
бірінші тәуекелдерді басқару (нақты қарыз алушы тәуекелі);
несиелік қоржынның тәуекелін басқару.[8]
Несиелік тәуекелдің осы түрлерінің әрқайсысын басқару өзіндік ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі болады:
Нақты қарыз алушының несиелік тәуекелін басқарудың мақсаты болып банк алдындағы қарыз алушының келісім шарт бойынша міндеттерін орындамау ықтималдығын төмендету мен несиенің қайтарылмау жағдайында банк шығындарын минимизациялау табылады. Нақты қарыз алушының тәуекелін басқару несиелеу процесінің шегінде жүзеге асырылады. Несиелеудің әр кезеңінде несиелік тәуекелді басқарудың өзіндік ерекшеліктері бар. Несиелеу процесіне қатысатын және клиенттермен тікелей жұмыс жасайтын банктің әрбір қызметкері несиелеу барысында пайда болуы мүмкін қателіктер мен тәуекелдерді қысқарту мақсатында жасалған банктің несиелік тәуекелдерін басқару саясатының баптарын, ұстануы тиіс.
Банктің жалпы несиелік салымдарының тәуекелін басқару мақсаты болып
банктің несиелік операцияларды тиімді ұйымдастыруың сипаттайтын көрсеткіштерді нақты бір деңгейде ұстап тұру табылады.
Банкте несиелік тәуекелді басқару тәуекелді төмендету бойынша нақты іс - әрекет топтарын білдіреді. Несиелік тәуекелді басқару процесі келесі кезеңдерден тұрады:
тәуекелді анықтау;
тәуекел деңгейін өлшеу және бағалау;
шешім қабылдау;
тәуекелді төмендету бойынша шараларды қолдану;
тәуекел деңгейіне мониторинг жасау және бақылау.
Нақты қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару процесін қарастырайық.
Тәуекелді анықтау кезеңінің мақсаты қарыз алушының келісім шарт бойынша міндеттерін орындамауының әлеуетті себептерін анықтау болып табылады. Ол себептер ішкі - банкте несиені ұйымдастыру процесіне қатысты болатын және сыртқы - қарыз алушымен, оның төлем қабілеттілігі мен келісім шарт бойынша міндеттерін орындай алмай қалауымен байланысты болып бөлінуі мүмкін.
Тәуекел деңгейін өлшеу және бағалау тәуекел стратегиясын таңдау үшін маңызды болып табылады. Несиелік тәуекелді бағалау тәуекелді бағалау бойынша эксперттік қорытындыны жасау барысында жүзеге асырылады. Тәуекелді бағалаудағы маңызды міндет - тәуекел мәнін оның жіберілген мәнімен салыстыру. Несиелік тәуекелді бағалау басты екі тәсілмен жүзеге асырылады: сандық және сапалық. Сапалық бағалау тәуекелді жүзеге асырудың ықтималдығын бағалау. Тәуекелді сандық бағалау қарыз алушының өзі міндеттерін орындамау жағдайында жоғалтулардың (шығындар) көлемін анықтауды білдіреді. Сандық және сапалық бағалаудың нәтижесі бойынша тәуекелдің ұйғарынды мәні анықталады.
Тәуекелдің деңгейіне байланысты, оны келесі аймақтарға бөлуге болады:
тәуекелсіз аймақ - операцияларды жүзеге асыру барысында шығындардың жоқтығымен және есепті табысқа ие болумен сипатталады;
ұйғарынды тәуекел аймағы - есепті табыстың көлемінен аспайтын шығындардың деңгейімен сипатталады;
жіберілмейтін тәуекел аймағы - есепті табыстың көлемінен артық болатын және операция барысында пайдаланылған барлық қаражаттардың орнын толтырмауға алып келуін білдіреді;
критикалық тәуекел аймағы - көлемі Банктің меншікті қаражаттарына
тең жоғалтулардың аумағын білдіреді.
Қарыз алушының несиелік тәуекелін бағалау нәтижелеріне байланысты
мүмкін болатын үш нұсқаның бірі таңдалынып алынады: тәуекелден жалтару - тәуекелмен қатысты іс - әрекеттерден бас тартуды білдіреді; тәуекелді қабылдау - тәуекел деңгейінің мәні ұйғарынды, яғни тәуекелсіз аймақ пен ұйғарынды тәуекел аймағында екенін білдіреді; тәуекелді төмендету бойынша балама іс - әрекеттерді таңдау - тәуекелден құтылу мүмкін болмаған жағдайда оны төмендетуге нақты құралдарды таңдауды білдіреді.
ЦентрКредит Банкі АҚ тәуекелден бас тарту, тәуекелді қабылдау немесе тәуекелді төмендету бойынша балама іс - әрекеттерді таңдау бойынша шешім өкілетті несиелік комитеттермен немесе Директор кеңесінің құзіретімен қабылданады.
Нақты қарыз алушының несиелік тәуекелін төмендетудің басты құралдарына жатады:
несиелік қызметті қадағалау бойынша нұсқаулық және әдістемелік құжаттардың болуы;
несиелік аналитик, несиелік офицердің немесе эксперттік қорытынды беруге құзіретті өзге де тұлғалардың эксперттік қорытындыны ұсынуды білдіретін несиелік өтінімді жан-жақты талдау;
несиелік тәуекелдерді бағалау және Банктің нақты процедураларымен анықталатын әдістемелерімен сәйкес қарыз алушының несиелік рейтингін бекіту;
несиелік шешімдерді алқалы түрде қабылдау;
берілген несиелердің мониторингі.[8]
Несиелік тәуекелдерді минимизациялау мақсатымен банк несиелік қызметті ұйымдастырушылық қамтамасыз етуді, несиелеу лимитін тағайындауды, несиелік ұсынысты бағалауды және қарыз алушының несие қабілеттілігін бағалауды, несиелерді несиелік тәуекел деңгейіне сәйкес саралауды және тағайындалған лимиттермен салыстыруды, несиелік шешім қабылдау кезіндегі: авторизация, несиелер мониторингі, несиелік портфельді басқару және проблемалы несиелерді қалпына келтіру уәкілеттіліктерін бөлуді жүзеге асырады.
Несиелік тәуекелді басқару және оны бағалау екі деңгейден тұрады:
oo жекелеген қарыз тәуекелі;
oo банктің несиелік қоржын тәуекелі.
Жекелеген несиені басқару келесі процедураларды кезектеп орындаудан тұрады:
oo қарыз алушының төлем қабілеттілігін талдау және болжау;
oo несиені талдау және бағалау, мұнда несие сомасы мен оны өтеу мерзімдерінің сәйкестігі анықталады;
oo қарызды құрылымдау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 Екінші деңгейлі банктердің несиелік тәуекелін басқарудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1 Коммерциялық банктердің несиелік тәуекелін басқарудың экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Несиелік тәуекелді басқару жүйесін ұйымдастыру ерекшеліктері ... ... ... ... 14
1.3Несиелік тәуекелді минимизациялау арқылы банктің оңтайлы несиелік портфелін құру және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2 ЦентрКредит Банкі АҚ мәліметтері негізінде несиелік тәуекелді басқаруды талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.1 ЦентрКредит Банкі АҚ несиелік портфелін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 31
2.2La Reviera ЖШС мысалында ЦентрКредит Банкі АҚ заңды тұлғаны несиелеу барысында пайда болатын несиелік тәуекелін бағалау ... ... ... ... ... ... .42
3 Коммерциялық банктердің несиелік тәуекелді басқару мен оны жою жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
3.1 ЦентрКредит Банкі АҚ несиелік тәуекелді басқару жүйесінің құрылымы мен негізгі мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.2 Екінші деңгейлі банктерде несиелік тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Кіріспе
Қазақстандық банктер өз кезегінде өзінің мақсатын орындауға және нақты экономика секторының несиелік ресурстарға деген қажеттілігін қамтамасыз етуге тиіс. Бұл ретте қаржылық жүйеге бақылауды әлсіретуге болмайды, банктерді проблемалық несиелерден тазарту және қорландыру мәселелерімен тығыз айналысу қажет Қазақстан-2050 Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты Қазақстан Республикасының Президенті - елбасы Н. Ә. Назарбаев жолдауынан. [1]
Екінші деңгейлі банктердің коммерциялық қызметі тәуекелмен тығыз байланысты болады. Себебі, табыс табуға бағытталған кез келген әрекет тәуекелмен қатар жүреді. Банктердің тәуекелді басқару саясатын қалыптастыру барысында тәуекелдердің ішінде несиелік тәуекелге аса назар аударылады. Себебі, банктік қызметтің көп фунционалды саласында - несиелеу ең табысты операциялардың бірі. Оларды реттеу болашақта мүмкін болатын жоғалтулардың алдын алып, пайда болған. Алған шығындардың орнын толтыруда және банктің қалыпты әрі табысты қызметін қамтамасыз етуде маңызға ие. Ал коммерциялық банктің несиелік тәуекелін реттеудің негізгі зор және ең маңызды тетігі болып несиелік тәуекелді басқару саналады.
Несиелік тәуекел - бұл банктік қарыз бойынша қарыз алушынының төлемдерді мерзімінен кешіктіру немесе төлемеу (қайтармау) ықтималдығынан туындайтын тәуекел болып табылады. Несиелік тәуекел, яғни несиелік келісімде көрсетілген шарттарға сәйкес пайыздық төлемдерді жүзеге асыра алмауы немесе несиенің негізгі қарыз сомасын төлемеу қаупі банктік қызметтің ажырамас бөлігі болып табылады.
Қаржылық қызмет саласындағы, банк саласында заманауи озық инновацияларға қарамастан, несиелік тәуекел, несиелік тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру әлі күнге дейін банктің негізгі шешетін мәселесі болып табылады. Банктің баланстық есептері мен тәуекелді басқару саясаты мазмұнының 80%-ы тәуекелді басқарудың осы қырына арналған.
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Екінші деңгейлі банктердің жүзеге асыратын операцияларының арасында несие беру басыңқы үлеске ие. Жыл сайын несиелік өнім түрлерінің әртүрлілігінің артуы, бөлшек несиелерге деген сұраныстың көбеюі несиелік тәуекелді басқару жүйесінің банктік саясаттың маңызды бөлігі екенін айқындай түсті. Несиелік қоржынның құрамындағы үмітсіз несиелер үлесінің жоғары болуы, сәйкесінше туындайтын несиелік тәуекел деңгейінің артуымен банктер үшін несиелік тәуекелді тиімді басқарудың үлгісін жетілдіру мақсатын қойды. Отандық екінші деңгейлі банктер үшін құбылмалы экономикада орын алатын өзгерістерге икемді, халықаралық тәжірибені ескеретін, бір - бірімен тығыз жұмыс істейтін элементтерді кіріктіретін несиелік тәуекелді басқару жүйесін ұйымдастыру міндеті тұр. Сондықтан, қазіргі банктік жүйедегі несиелік тәуекелді басқару жүйесін қарастыру, оның кемшіліктерін анықтау мен басқаруды жетілдіру жолдарын қарастыру өзекті болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты - несиелік тәуекелді басқару жүйесі ұғымын қарастыру, ЦентрКредит Банкі АҚ несиелік тәуекелді басқару (credit risk management) моделімен, құрылымы мен ерекшеліктерімен, әдістерімен танысу, несиелік тәуекелді басқару әдістері мен оларға әсер ететін факторларды анықтау, талдау және несиелік тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру жолдарын қарастыру.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылып отыр:
несиелік тәуекел экономикалық терминіне айқындау, несиелік тәуекелдің экономикалық мәні мен мазмұнын анықтау;
несиелік тәуекелді басқару элементтерін, әдістері мен ерекшеліктерін қарастыру;
екінші деңгейлі банктердің несиелік қоржынының сапасын бағалау және талдау;
ЦентрКредит Банкі АҚ-ның несиелік портфеліне талдау жүргізу;
Заңды тұлғаға несие беру үдерісі барысында пайда болатын несиелік тәуекелдерді талдау;
Екінші деңгейлі банктерде несиелік тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру жолдарын анықтау.
Диплом жұмысын жазу барысында несиелеу барысында банкте пайда болатын несиелік тәуекелдер мен оларды басқару, субьектісі ретінде - ЦентрКредит Банкі АҚ алынды.
Әдістемелік негіз ретінде Қазақстан Республикасының Банк және банктік қызмет туралы заңы, отандық және ресейлік авторлардың тәуекел тақырыбында жазылған оқулықтары мен оқу құралдары, ЦентрКредит Банкі АҚ несиелік тәуекелді басқару саясаты мен несиелік басқару аясындағы өзге де құжаттамалары, банктік секторды қадағалау органдарының ресми сайттарында жарияланған ақпараттар алынды.
1 Екінші деңгейлі банктердің несиелік тәуекелін басқарудың теориялық негіздері.
1.1 Коммерциялық банктердің несиелік тәуекелін басқарудың экономикалық мәні.
Банктің заңды және жеке тұлғаларды несиелеу бойынша қызметі несиелік тәуекелмен тығыз байланысты. Несиелік тәуекел банкпен қарыз алушыға несие беру туралы шешім қабылдаған сәттен бастап туындап, борышкердің банк алдындағы қарызын өтеген мерзімге дейін болады. Несиелік тәуекел ұғымын қарастырмас бұрын, жалпы тәуекел ұғымына тоқталып кеткен жөн.
Тәуекел - шаруашылық - өндірістік немесе қаржылық қызмет барысында табысты жоғалтуға алып келетін қолайсыз жағдайдың пайда болу ықтималдығы. Банктік тәуекел деп - кез келген өндірушінің, соның ішінде банктің болжаусыз қолайсыз жағдайлардың салдарынан зиян шегуін сипаттайды.Тәуекел банктің берген несиелері бойынша төлемсіздік туындаған жағдайларда, ресурстық базасы жеткіліксіз болғанда, жалпы міндеттемелері бойынша жауап беру мүмкіндігі азайған жағдайларда пайдасынан айырылып қалу ықтималдығын бейнелейді. Несиелік тәуекел - қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша қарызын немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына байланысты банктің зиян шегуін сипаттайды. [2]
Банктердің тәуекелді басқару саясатын қалыптастыру барысында тәуекелдердің ішінде несиелік тәуекелге аса назар аударылады. Себебі, банктік қызметтің көп фунционалды саласында - несиелеу ең табысты операциялардың бірі. Оларды реттеу болашақта мүмкін болатын жоғалтулардың алдын алып, пайда болған. Алған шығындардың орнын толтыруда және банктің қалыпты әрі табысты қызметін қамтамасыз етуде банк үшін зор маңызға ие. Ал коммерциялық банктің несиелік тәуекелін реттеудің негізгі және ең маңызды тетігі болып несиелік тәуекелді басқару саналады.
Кез-келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген несиелерінің сапасына, яғни оның қайтарымдылық дәрежесіне байланысты. Несиенің уақытылы қайтарылмауы банктің зиян шегуіне алып келеді. Несиелік тәуекелді минимизациялау несиелік мекемелер қызметін басқарудағы басты міндет.
Несиелік тәуекел қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша қарызын немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына байланысты банктің зиян шегуін сипаттайды.
Банктің несиелік тәуекелі - міндеттемелерді өтемеу ықтималдығымен байланысты болатын тәуекел және несиелік келісім - шарттың шарттары бойынша қарыз алушының несиегерге несиені қайтару бойынша өз міндеттемелерін уақытылы және толық көлемде өтемеуімен байланысты болады. Несиелік тәуекелді болдырмау үшін қарыз алушыларға қойылатын талаптар жоғары болуы тиіс, қарыз алушының қаржылық жағдайына, оның несиені қайтару қабілетіне бақылау жасап отыру қажет.Несиелік тәуекел - қарыз алушының банктен алған несиеcі бойынша қарызын немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына байланысты банктің зиян шегуін сипаттайды.
ЦентрКредит Банкі АҚ несиелік тәуекелді басқару саясаты құжатында несиелік тәуекелге мынадай анықтама беріледі: несиелік тәуекел - несиені өтеу мерзімінде қарыз алушының толық немесе ішінара төлем қабілетсіздігі салдарынан несиелік қоржынның құнының төмендеу ықтималдығы нәтижесінде нақты уақыт мерзімі аралығында максималды күтілетін шығын.
Несиелік тәуекел қандай да бір факторлардың әсер ету салдарынан пайда болады. Пайда болу көзіне қарай несиелік тәуекелге әсер ететін факторлар ішкі және сыртқы болып бөлінеді.
Ішкі сипатқа ие факторлар банктің ішкі ортасына байланысты болады. Несиелік тәуекелге әсер ететін ішкі факторларға жатады:
Банк стратегиясы;
Несиелеу үдерісін ұйымдастыру;
Әдістемелер пен процедуралар;
Персонал.
Несиелеу тәуекелдері
Сыртқы(жүйелі)
Ішкі(жүйелі емес)
Мемлекеттік
Саяси
Макроэкономикалық
Инфляциялық
Салалық
Аймақтық
Заңнаманың өзгерісі
Есептік пайыздық (қайта қаржыландыру) ставкасының өзгеруі
Әлеуметтік
Қарыз алушы
Алаяқтық
Ағымдағы қызметінің тиімділігі
Міндеттемелерді орындамау
Қарызды қамтамасыз ету
Қаржылық, оның ішінде өтімділік
Банк-несиеор
Нарықтық стратегия
Несиелік саясат
Баланстық және баланстан тыс операциялар бойынша
Кадрлық
Операциондық
Теріс пайдаланушылық
Құрылымдық
Сурет 1. Несиелік тәуекелдердің жіктелуі
Алынған көзі. Бекбенбетова Б. Банк менеджменті, 2007ж [28]
Коммерциялық банктердің жұмысындағы жетекші қағида үлкен табыс алуға ұмтылыс болып табылады. Бұл орайда, ықтимал пайданың мөлшері тәуекелділікпен тікелей үйлесімді. Банк ісіндегі тәуекелділік - бұл белгілі бір
оқиға орын алған кезде банкті жоғалту мүмкіндігі.
Іс жүзінде барлық банк тәуекелдігін банктің ішкі және сыртқы ортасына қатынасының көрінісі бойынша бөлуге болады. Бұл белгілер банк тәуекелділігінің үлкен тобына тән және бір-бірінен тәуекелділік деңгейіне сыртқы әсердің бар болуына және банк тәуекелділігінің пайда болуының ішкі себебіне байланысты.
Сыртқы тәуекелділікке банктің және оның клиенттерінің қызметі тікелей байланысты емес тәуекелділік жатады. Сыртқы тәуекелділік деңгейіне көптеген факторлар әсер етеді - демографиялық, саяси, географиялық, экономикалық, әлеуметтік және т.б.
Ішкі тәуекелділік - бұл банктің өзінің, оның клиенттерінің немесе оның контрагенттерінің қызметтерімен шарттасылған тәуекелділік.Олардың деңгейіне банк басшылығының іскерлік белсенділігі, дұрыс стратегия мен тактиканы таңдауы және т.б әсер етеді.
Ішкі және сыртқы болып бөлінуіне тәуелсіз банк тәуекелділігінің барлық түрлерін пайда болу уақыты мен тәуекелділік дәрежесі бойынша болуге болады.
Уақыты бойынша тәуекелділік ретроперспиктивалы, ағымдағы және перспективалы болып бөлінеді. Бұлайша бөлу, ретросперспиктивалы тәуекелдікті сараптап, ағымдағы және перспективалы тәуекелділіктің дәл алдын алу үшін қажет.
Банк тәуекелдігінің дәрежесі, (көлемі) бойынша төмен, қалыпты және толық деп айқындауға болады.
Банк тәуекелдігін айқындап және зерттеп, банктер өз қызметінде бір ғана нақтылы тәуекелдікпен емес, пайда болу орнымен, және уақытымен, банк қызметіне өз әсерімен бір-бірінен ерекшеленетін түрлі тәуекелдіктердің барлық жиынтығымен бетпе-бет келетінін есте ұстау және оларды жиынтықтап қарау керек.
Тәуекелдіктің бір ғана түрін өзгерту қалған барлық тәуекелділік түрлерін өзгертуді туындатады. Мұның барлығы, әрине, нақтылы тәуекелділік деңгейін, сараптамалық әдісін таңдауды қиындатады және оны оңтайландыру бойынша шешім қабылдау көптеген басқа тәуекелдік факторларға терең талдау жасауға әкеледі.
Сыртқы тәуекелділік мынадай түрлерге бөлінеді:
Елдің
Валюта
Құқық
Әлеуметтік
Табиғат апатының тәуекелділігі (форс-мажор жағдайы) .
Елдің тәуекелділігі. Шетелдік капиталдың қатысуымен құрылған барлық банктер мен лицензиясы бар банк мекемелері банк тәуекелдігінің осы тұрпатына ұшырайды. Бұл тәуекелдік банктер мен банк мекемелерінің қызметін интернационалдаумен тікелей байланысты,контрагент еліндегі, клиент еліндегі саяси-экономикалық жағдайға тәуелді. Негізінен қаржылық жай күйін және шетелдік контрагенттің тұрақтылығын қате бағалауға жол беріледі.
Бұл тәуекелдікті сараптаған кезде елдің тәуекелдігі - экономикалық және саяси тәуекелдікті қамтитын өте күрделі тәуекелділік сияқты көптеген факторлар назарға алынады.Экономикалық тәуекелдікті бағалау, әдетте, ұлттық статистика деректері негізінде жүргізіледі. Елдің тәуекелдігінің ерекшелік белгісі оны есептеу мен сараптаудағы күрделілігінде болып табылады, өйткені, оны бағалау үшін банкке әсерлілігі жоғары, икемді және шынайы дерек қорын құру қажет.
Валюта тәуекелдігі шетелдік валютаның ұлттық валютаға қатысы бойынша бағамы өзгеруінің, сондай-ақ оларды негізгі валютаға конвертациялау кезінде шет елден алынған табыс құны өзгеруінің қолайсыз салдарын білдіреді. Әсіресе белгілі валютаны түрлі валюта нарығында бағамдарының сәйкессіздігі немесе уақыттың түрлі монеталарындағы валюта бағамының айырмасы есебінен алып-сатарлық табыс алуға әрекет ететін банктердің яғни, арбитраж операциясын жүзеге асыратын банктердің валюта тәуекелдігі жоғары.
Валюта тәукелдігі деңгейін банк мынадай:
Валюта фьючерстерінің көмегімен хеджирлеу;
Несие келісімшартына қорғау туралы енгізу;
Төлем валютасы ретінде ұлттық валютаны таңдау;
Нөлдік баланс тактикасын пайдалану іс-қимылдарымен төмендете алады.
Құқық банк тәукелдігі банк қызметін реттейтін заңнамаларда күтпеген өзгерістер болған жағдайда, сондай-ақ белгілі бір банк операцияларының заңнамалық регламенттелуінің жоқтығы кезінде пайда болады.
Әлеуметтік тәуекелдік халық арасындағы табыстың тең бөлінбеуінен, ықтимал пікір қайшылықтарынан, ұлттық жанжалдан туындайды.
Табиғат апатының тәуекелдігі немесе форс-мажор жағдайы деп аталады. Ол дүлей табиғат құбылысының бар немесе жоқ болуына және оған байланысты салаларға және мемлекет тарапынан түрлі шектеулерге тәуелді.
Сыртқы тәуекелдік елдің сыртқы борышының ІЖӨ-ге, сыртқы борыштың экспортқа қызмет көрсетуі көлеміне, шетелдік резервтердің импортқа, ағымдағы баланс тапшылығының ІЖӨ-ге және т.б қолайсыз ара салмағы кезінде пайда болады.
Ішкі тәуекелдікті олардың банк түрі мен ерекшелігіне, оның қызметінің (оның операцияларының) сипатына және банк әріптестерінің (клиенттері мен контрагенттерінің) қатысы бойынша бөлуге болады. Негізгі ішкі тәуекелдікті және оларды азайту тәсілдерін қарастырамыз.
Сыртқы сипатқа ие факторлар сыртқы ортаға байланысты болады, оларға жатады:
Контаргент тәуекелі - қарыз алушымен өзінің міндеттемелерін орындамау тәуекелі;
Нарықтық тәуекел - нарықтағы жағдайдың қолайсыз өзеруі тәуекелі (нарықта пайда болатын валюталық, пайыздық, бағалық тәуекелдер);
Салалық тәуекел - экономикалық саласының өзгеруі нәтижесінде пайда болатын тәуекел;
Аймақтық тәуекелдер - мемлекеттің жеке экономикалық аймақтары деңгейінде инвестицияларды жүзеге асырумен байланысты тәуекелдер (жеке аймақтың экономикалық, саяси, заңнамалық, экономикалық және т.б. тәуекелдерін кіріктіреді);
Экономикалық тәуекелдер - экономиканың даму деңгейіне, жалпы ішкі өнімнің көлеміне, инфляция деңгейі мен мемлекеттің ішкі және сыртқы қарызына байланысты туындайтын тәуекелдер (бизнесті мемлекеттік қолдаудың әлсіреуі, рынок конъюктурасының өзгеруі, инвестициялық қызметтегі қауіпсіздік деңгейінің төмендеуі, экономиканың өсу қарқының тоқтауы және т.б.);
Саяси тәуекелдер - саяси сипатқа ие, яғни билік және басқару органдарынан, сондай - ақ өзге де мемлекеттік құрылымдардан таралатын форс - можорлық, реттелмейтін күштердің нәтижесінде пайда болатын тәуекелдер (мемлекеттік құрылымның өзгеруі, мемлекет аумағында әскери іс - қимылдар, төтенше жағдай, тауарларды енгізу мен шығаруды шектеу, т.б.).
Табиғи тәуекелдер - экологияның, климаттық жағдайлардың, құртылуы салдарынан туындайтын тәуекелдер.
Банк сыртқы факторларға әсер ете алмайды, тек оларды бағалап, төмендету бойынша іс - шараларды қолдана алады.[2]
Несиелік тәуекелдер тікелей тәуекел (нақты қарыз алушының тәуекелі) және қоржындық тәуекел (несиелік қоржын тәуекелі) болып бөлінеді.
Тікелей несиелік тәуекелдерге қарыз алушымен банк алдындағы міндеттемесін уақытылы өтемеу ықтималдығымен байланысты тәуекелдер: қарыз алушының негізгі қарызы мен сыйақыны төлемеуі, дефолттың қалыптасуы, қарыз алушының несиелік рейтингінің төмендеуімен байланысты жоғалтулар және несиені мезгілінен бұрын қайтарған жағдайда жоғалтылған табыс түріндегі шығындар.
Қоржындық несиелік тәуекелге банктің ссудалық қоржынының құнының төмендеуі және берілген несие бойынша табыстардың есептік деңгейінен төмен болу ықтималдығымен байланысты тәуекелдері жатады.
Несиелік тәуекелді негізгі үш түрге бөлуге болады:
- жеке немесе тұтынушылық тәуекел;
- корпоративті тәуекел немесе компания тәуекелі;
- зайырлы немесе мемлекеттік тәуекел.
Несиелік тәуекелдерді былай топтастырады:
1) Факторлардың әрекет ету саласына қарай:
- Ішкі несиелік тәуекелдер;
- Сыртқы несиелік тәуекелдер;
2) Факторлардың банк қызметі байланысына қарай:
- банк қызметіне байланысты несиелік тәуекелдер - тікелей банк саласына қатысты пайда болуы ықтимал тәуекелдерді айтамыз, мысалы, банк саласындағы заңнаманың өзгеруі;
- банк қызметіне байланыссыз несиелік тәуекелдер - жалпы қаржы нарығына байланысты болатын тәуекел, мысалы, үстіміздегі жылы болып өткен девальвация тек банк саласына ғана емес, барлық қаржы нарығына әсерін тигізді;
3) Банк қызметіне әкелетін зияндылық дәрежесіне қарай:
-тікелей несиелік тәуекел;
- жанама несиелік тәуекел;
4) Несиелік операциялардың есеп алыну сипатына қарай:
- баланстық несиелік тәуекелдер;
- баланстан тыс несиелік тәуекелдер;
5) Пайда болу ауқымына қарай:
- іргетастық несиелік тәуекелдер, яғни активті және пассивті басқарумен айналысатын менеджерлердің қабылдайтын шешімдеріне байланысты;
- коммерциялық несиелік тәуекелдер, яғни банк клиенттерін несиелеу саясатына байланысты;
- жекеше несиелік тәуекелдер, яғни несиелік өнім, қызмет, операцияларға, қарыз алушыларға немесе өзге де контрагенттерге байланысты.
6) Басқару сипатына қарай:
- тікелей несиелік тәуекел, яғни қарыз алушыға қатысты несиелік тәуекел;
- қоржындық несиелік тәуекел, яғни несиелік қоржынның сапасына байланысты. Несиелік тәуекелдің мүмкін болатын қауіпті салдарынан несиені және өзге де несиелік құралдардың қайтарылу, жүзеге асырылу, қадағалау мен әкімшіліктендіру бойынша мүмкіншіліктерді талдау маңызды болып табылады. Несиелік тәуекелді басқаруды жалпы шолу банк тәжірибесі мен саясатын кіріктіреді. Берілген талдау банктің несие беруге шешім қабылдау барысында қарыз алушының берген қаржылық ақпаратының нақтылығын анықтауы керек. [4, 233 - 235 б.]
Сыртқы, яғни жүйелік несиелік тәуекелдерге жоғарыда аталып өткен, яғни жалпы экономикалық жүйеге әсерін тигізетін тәуекелдер жатады. Ол тәуекелдерді болдырмауға банк әсер ете алмайды, тек жүйелі тәуекелдердің пайда болу ықтималдығын анықтай отырып, болашақта сыртқы тәуекелдердің деңгейін азайту бойынша шаралар қолдана алады.
Ішкі (жүйелі емес) тәуекелдерге банк, яғни несие беруші тарапынан және қарыз алушы тарапынан пайда болатын тәуекелдерді айтамыз. Қарыз алушы тарапынан ағымдағы қызметінің табыстылығының төмендеуі, табыс көзінен айырылу, қарызды қамтамасыз ете алмау тәуекелдері болса, банк тарапынан несиелік саясатының тиімсіздігі, операциялық және құрылымдық, т.б. тәуекелдер болуы мүмкін.
Сонымен қатар, несиелік тәуекелдерді олардың пайда болу саласы мен қолдану аясына қарай топтастыруға болады: сыртқы және ішкі несиелік тәуекелдер.Тәуекелдің бұл түрлерін жанама әдістерге - мәмілелік және сақтандырушылық - назар аудара отырып, Қазақстанның банк жүйесінің жұмыс істеу ерекшелігін ескере отырып сипаттауға болады.
Несиелік тәуекелдің ықтималды салдарының қауіптілігінен несиелерді, аванстарды, кепілдіктерді және басқа да несиелік құралдарды бағалау, әкімшіліктендіру, қарау, бақылау, жүзеге асыру және қайтару бойынша банктік мүмкіндіктердің жан-жақты талдауын жүргізу маңызды. Несиелік тәуекелдерді басқарудың жалпы шолуы өзіне банк саясаты мен практикасын талдауды біріктіреді. Берілген талдау несиені беру жөнінде шешім қабылдағанда банкпен қолданылған, қарыз алушыдан алынған қаржылық ақпараттың айқындылығын да анықтауы тиіс. Әр несие бойынша тәуекелдер оларға өзгеру тән болғандықтан мерзімді түрде қайта бағаланудан өтуі тиіс. Несиелік тәуекелді дұрыс бағалауда басты рөлді несиелік тәуекелді басқару жүйесі атқарады. Несиелік тәуекелді басқару жүйесі тәуекелді дұрыс басқару мен бағалаудың басты тетігі болып табылады.
Екінші деңгейлі банктерде несиелік тәуекелді басқару банктің қызметі барысында пайда болатын тәуекелдерді анықтау, талдау, бақылау және азайту бойынша жұмыстарды ұйымдастыру мен жүзеге асырумен айналысатын және банктің ішкі бақылау бөлімінің ұсыныстарын есепке ала отырып, тәуекелдің жеке түрлерін минимизациялау бойынша қосымша даярлайтын арнайы құрылымдық бөлімшенің (тәуекелді басқару бөлімі) қызметі шеңберінде жүзеге асырылады.
Банктерде несиелік тәуекелді басқарудың негізгі қағидалары ретінде келесілер қолданылуы керек:
мүмкін болатын шығындар мен шығын алып келетін жағдайларды болжамдау және оларды сандық өлшеу;
тәуекелді қаржыландыру және олардың азаюын ынталандыру;
банктің барлық бөлімшелері бойынша тәуекелді бақылап отыру, тәуекелді басқару бойынша іс-шаралардың тиімділігін бақылау.
Несиелік ұйымдарда несиелік тәуекелді басқару құралдарының екі түрі қолданылуы мүмкін: жеке несие шеңберіндегі несиелік тәуекелді басқару және несиелік қоржын шеңберінде несиелік тәуекелді басқару (несиелер жиынтығы). Осы екі топтың әрқайсысы бойынша несиелік тәуекелдің пайда болуының алдын алатын құралдар мен пайда болған несиелік тәуекелді басқару құралдарын ажыратады. Соңғысы активті (жоғалтуларды шектеу үшін қолданылады) және пассивті (шығындарды сақтандырумен байланысты) болуы мүмкін.
Активті құралдар ретінде қолданылады:
Жеке несие шеңберінде несиелік тәуекелді басқаруда: тәуекелді шектеу (несиелік келісім-шартты бұзу барысында қамтамасыз етуді сату), тәуекелді бөлу (сақтандыру жағдайы орын алған жағдайда тәуекелді бөлу келісім-шартта көрсетілсе және тәуекел мен қамтамасыз етілу сақтандырылса);
Несиелік қоржынның несиелік тәуекелдерін басқаруда: (қызметтің нақты түрлері бойынша несиелеу шектері), несиелік қоржынды диверсификациялау (салалық белгілері бойынша), үмітсіз несиелерді басқарудың арнайы жүйесі.
Пассивті құралдар ретінде қолданылады:
Жеке несиелер бойынша несиелік тәуекелді басқаруда тәуекелді несие бойынша мөлшерлемеге қосады;
Несиелік қоржынның несиелік тәуекелін басқаруда: неғұрлым тәуекелді несиелер бойынша резервтер құру, меншікті капитал резверін құру және несиелік қоржынның сапасына мониторинг.
Несиелік тәуекел банктердің банкроттығының басты себептерінің бірі болғандықтан, қадағалау органдары несиелік тәуекелді басқару бойынша стандарттарды бекітеді. Халықаралық қаржылық нарықтарды қорғау мақсатында негізгі стандарттар несиелік тәуекелді басқаруға ұлттық тұжырымдамаларды унификациялауға бағытталған халықаралық келісімдерде де көрініс тапқан. Несиелік тәуекелді тиімді басқарудың негізінде несиелік ұйымда пайда болған және әлеуетті тәуекелдерді анықтау жатыр. Берілген тәуекелдерге қарсы келу шараларының бірі - ұйымның несиелік тәуекел бойынша нақты саясаты мен несиелік тәуекелдерді бақылауға мүмкіндік беретін параметрлерді қолдану. Осы несиелік бақылау несиелік қоржынды жеткілікті диверсификациялауын қамтамасыз ететін саясат арқылы несиелік тәуекелді шектеуді білдіреді.
Бөлімді қорытындылай келсек, несиелік тәуекел - бұл несие алу бойынша келісім шарт талаптарына сәйкес банктік қарыз бойынша төлемдерді өтеу мерзімін кешіктіру немесе төлемеу (қайтармау) тәуекелі деп түсінеміз. Несиелік тәуекел, яғни несиелік келісімде көрсетілген шарттарға сәйкес пайыздық төлемдерді жүзеге асыра алмауы немесе несиенің негізгі қарыз сомасын төлемеу қаупі банктік қызметтің ажырамас бөлігі болып табылады, сондықтан да кез келген коммерциялық банк алдында тәуекелдің осы түрін болдырмас мақсатында несиелік тәуекелді басқарудың тиімді жүйесін құру міндеті тұрады.
1.2 Несиелік тәуекелді басқару жүйесін ұйымдастыру ерекшеліктері
Несиелік тәуекелді басқарудың тиімді үлгісін құра отырып, банк несиелеу барысында пайда болуы ықтимал тәуекелдердің деңгейін төмендету мүмкіндігіне ие болады. Себебі, несиелік тәуекел мәнінің өзі кез келген несиелік операцияларда несиелік тәуекел сипатының болуында.
Несиелік тәуекелді басқару жүйесін құруда әрбір банк өзінің жеке тәжірибесі мен қызмет ету ерекшеліктеріне сүйенеді. Алайда, осы бағыттағы халықаралық тәжірибені де есепке алған жөн. Еуропа елдері мен АҚШ-да несиелік тәуекелді бағалау тұжырымдамалары қарқынды дамуда және несиелік тәуекелді басқару моделін жетілдіру бағытында қомақты қаржы жұмсалуда.
Несиелік тәуекелді басқару - несиелік тәуекелдің пайда болу ықтималдығын төмендетуге бағытталған кешенді іс-шаралар жиынтығы.
Несиелік тәуекелді басқарудың негізгі міндеттері:
oo тәуекелдің пайда болу ықтималдығын болжамдау;
oo мүмкін болатын жоғалтулар көлемін бағалау;
oo тәуекелді төмендету әдістерін және шығындардың орнын толтыру жолдарын анықтау.
Несиелік тәуекелді басқару шартты түрде келесі кезеңдерді біріктіреді:
oo тәуекелді тану (ағымдағы тәуекелді анықтау);
oo тәуекелді сандық бағалау;
oo тәуекелді төмендету бойынша шараларды жүзеге асыру (тәуекелді реттеу);
oo тәуекел мониторингі.
Несиелік тәуекелді басқару бойынша жүргізілетін шаралардың нәтижесі әрдайым бақылануы тиіс. Бақылау болжамдалған көрсеткіштерден тәуекелдің ауытқу себебін табуға және талдауға көмектеседі. Тәуекел мөлшері және көлемі уақыт сайын өзгеріп отыратындықтан бақылау несиелік қатынас кезеңіндегі клиенттің несиелік қабілетінің нашарлауын және бағасын, кепілін анықтауға көмектеседі.
Несиелік тәуекелді басқару -- оны минимизациялау процесі болғандықтан негізгі 3 кезеңнен тұрады, олар өзара байланысты және банк үшін бірінші кезекте тұрады: талдау, болжау, сақтандыру. Несиелік тәуекелді кезең бойынша басқару мына жүйемен жүреді:
1. тәуекел мазмұнын және оның пайда болуын анықтау;
2. тәуекел деңгейін бағалауға қажетті ақпараттар көлемін және көзін анықтау;
3. тәуекелді өткізу ықтималдығын бағалау әдісін таңдау;
4. тәуекелді сақтандыру әдісін дайындау және таңдау;
5. тәуекелді басқару нәтижесін талдау.
Несиелік тәуекелді басқару процесінің міндеттері:
Несиелік тәуекелді бағалау және талдау. Тәуекелді талдау ақпаратының алғышартының бірі сәйкестендіру. Банк әртүрлі ақпараттар алуға қажетті шығындарға да көңіл бөле отырып, өзінің барып отырған тәуекелін анықтауы тиіс.
Тәуекел мөлшерін анықтау. Тәуекелді сәйкестендіру мен тәуекел көлемін өлшеу әдісі тығыз байланысты. Тәуекел көлемін сандық сипатта анықтау нақты тәуекел мөлшерін қалыптастыруға және потенциалды шығындар көлемін бағалауға көмектеседі.
Несиелік тәуекелді басқару. Тәуекел мөлшерін және түрін анықтағаннан кейін оны басқару стратегиясы мен әдістемесін дайындау керек. Бұл процесс несиелік тәуекелдің пайда болуын ескертуге және банктің өтімділігі мен табыстылығына әсер ететін несиелік тәуекел салдарының алдын алуға бағытталуы тиіс.
Несиелік тәуекелді басқарудың тиімділігін басқару. Несиелік тәуекелді басқару бойынша жүргізілетін шаралардың нәтижесі әрдайым бақылануы тиіс. Бақылау болжамдалған көрсеткіштерден тәуекелдің ауытқу себебін табуға және талдауға көмектеседі. Тәуекел мөлшері және көлемі уақыт сайын өзгеріп отыратындықтан бақылау несиелік қатынас кезеңіндегі клиенттің несиелік қабілетінің нашарлауын және бағасын, кепілін анықтауға көмектеседі. [3]
Екінші деңгейлі коммерциялық банкте несиелік тәуекелдің басқару үдерісін кезеңдер бойынша жеке-жеке қарастырайық:
1. Ақпараттық кезең. Ақпарат көздері ретінде бухгалтерлік есептілік, құрылтайшылық құжаттар, ақпараттық агенттіктердің мәліметтері, статистикалық және салалық жинақтар, интернет, бизнес - жоспарлар мен бюджеттер пайдаланылады.
2. Несиелік тәуекел факторларын анықтау.
Несиелік тәуекелді бағалау. Қазақстандық несиелік ұйымдардың тәжірибеде қолданатын несиелік тәуекелді басқаруды бағалаудың негізгі әдістері төмендегідей:
Орталық банк әдісі. Орталық банк несиені сапасы бойынша бес категорияның біріне қатыстыру критерийлерін, сондай - ақ сәйкес резервті құру үшін негізгі критерийлерді орнатады. Алайда, Орталық банктің нормативтік актілері несиеге қызмет ету мен қаржылық жағдайын бағалау үдерісін толықтай сипаттамайды.
Ішкі скорингтік (рейтингтік) бағалау. Бұл бағалау моделі интегралды мән арқылы контрагенттердің сенімділігі анықталатын сыныптар мен санаттарды анықтайтын көрсеткіштер жүйесін білдіреді. Несиелік рейтингтер банк тәжірибесінде кең таралған және жиі қолданылатын болып табылады.
Базель комитетінің әдістемесі. Салмақталған тәуекелді бағаларға негізделеді. Рейтингтік бағалаудың стандартталған алгоритмін білдіреді. Қазақстандық банктерде осы алгоритм бойынша шығындардың көп болуы салдарынан тәжірибеде қолданылмайды. Алайда, рейтингтік агенттіктер жүйесінің дамуымен Базель тұжырымдамасы сұранысқа ие болуда.
2004 жылдың маусым айында Базель комитеті Revised Framework on International Convergence of Capital Measurement and Capital Standards - Капиталды есептеу стандарттары мен тұжырымдамаларын халықаралық біріктірудің қайта қарастырылған сызбасын (Базель II) құжатын шығарды. Берілген сызбада Еуропа елдері үшін ұлттық қадағалау үдерістері үшін негізгі элемент болып табылады. Құжат IRB - Internal Rating Based Approach, яғни ішкі рейтингтер жүйесін құру бағытындағы банктер үшін несиелік тәуекелді басқару саласындағы жаңа жетістіктерді кіріктіреді. Базель II - несиелік тәуекелді басқарудың тиімді жүйесін құруға көмектесетін әдістеме болып табылады.[4]
Базель комитеті әрқайсысы кездейсоқ шама болып табылатын келесідей тәуекел параметрлерін бөліп көрсетеді:
oo Дефолттың орташа жылдық ықтималдығы (PD - Probably of default) және қарыз алушының рейтингі. PD несиенің төленбеу, яғни дефолтқа ұшырауының ықтималдығын білдіреді. Дефолт ықтималдығы әрбір қарыз алушы (корпоративті клиенттер) үшін бөлек және бірыңғай ссудалар қоржыны бойынша есептелінеді. Бар ақпарат бойынша дефолттың орташа жылдық ықтималдығын есептеуің үш моделін бөліп қарастыруға болады: құрылымдық моделдер, қысқартылған форма моделдері және несие - скорингтік моделдер. Алғашқы екі модел нарықтық көрсеткіштерге (акция құны, облигациялар табыстылығы) сүйенеді және қазақстандық банктердің стандартты қарыз алушыларының көп бөлігіне қолдануға келмейді. Осылайша, тәуекелдің осы параметрін анықтауда қолдануға болатын модель - несие - скоринг моделі. Модельді қолдану нәтижесінде әрбір қарыз алушыға банк алдында қарызын өтеу қабілеті мен қаржылық жағдайын сипаттайтын рейтинг беріледі. Рейтингтік ұпай мүмкін болатын мәндер диапазоны рейтингтік топ деп аталатын интервалдарға бөлінеді. Сонымен қатар, арнайы калибровка нәтижесінде рейтингтік ұпайға сәйкес дефолт ықтималдығы қойылады.
oo Тәуекел экспозициясы (EAD - Exposure at Defolt) тәуекелге ұшырайтын бағалау сомасын, яғни дефолт жағдайында жоғалтылатын несие бөлігін білдіреді. Есептеуде келесі факторларды есепке алу қажет: ссуда бойынша қарыз уақыт аралығында ауытқып отыруы мүмкін, сондықтан, оның мәнін дефолттың пайда болу уақытында бағалау тиіс. Екіншіден, жоғары өтімді қамтамасыз етудің болуы тәуекел экспозициясын төмендетуді қамтамасыз ете алады, себебі оны жүзеге асыру жоғалтылған несиенің бөлігін қайтаруға мүмкіндік береді. Алайда, несиенің қалған бөлігін толықтай қайтарып алу мүмкін болмайды.
oo Дефолт жағдайында қаражаттарды жоғалтудың орташа күтілетін үлесі (LGD - Loss Given Dfault) әдетте тәуекел экспозициясынан (EAD) пайыз бойынша есептелінеді. LGD дефолт жағдайында қайтарымсыз жоғалуға ұшырайтын несие бөлігінің бағалауын білдіреді. Ссуда бойынша қосымша қамтамасыз етуді, клиент үшін кепілзаттың мәні мен қарыз алушының ағымдық қаржы жағдайын, яғни рейтингін ескеру қажет. Тәуекел экспозициясы мен дефолт жағдайында қаражаттарды жоғалтудың орташа күтілетін үлесін есептеуде қамтамасыз етілудің құны, өтімділігі мен қайтарылу мүмкіндігі толықтай қарастырылуы керек.
Тәуекел параметрлерінің тобына қосымша мынадай маңызды факторларды қосса болады:
oo Тәуекел шегі (M Maturity). Несие уақытын ұзарту жағдайында тәуекелдер көбейе түседі. Тәуекел шегі жалпы жағдайда несиелік келісім - шарттың мерзімімен сәйкес келмейді. Шек мерзімінен жоғары немесе төмен болуы мүмкін.
oo GRP (Group) - қарыз алушы кәсіпорынның топтық қатыстылығы. Талдау барысында үлестік қатысу немесе басшылық құрамы сияқты біржақты критерийлерді ғана емес, экономикалық және аймақтық байланысты факторларды қарастыру қажет. Аталған факторларды қарастыру қарыз алушылардың нақты топтық құрылымын анықтауға мүмкіндік береді. Қоржынның төмен диверсификациясы және ірі байланысты топтардың болуы стрессті жоғалтулардың артуына алып келуі мүмкін.[6]
Қазіргі таңда әлемнің барлық мемлекеттерінің банктері коммерциялық банкердің меншікті капиталына әсер еткен және жоғары өтімді активтердің жетіспеушілігіне алып келген дағдарыстан кейінгі кезеңде басынан өткізуде. Осының салдарынан, көптеген банктер шығынға батты, кейбіреулері жабылды. Сондықтан, банктік қызметті қадағалайтын халықаралық ұйымдардың алдында банктік қызметті бақылауды күшейту және пруденциялдық нормативтерді санау және есептеу бойынша талаптарды қатаңдату міндеті тұрды. Осы мәселені шешу мақсатында Банктік қадағалау бойынша Базель комитеті 2010 жылы Сеулде өткен Үлкен жиырмалықтың (G20) саммитінде бекітілген Базель III қабылдады.
Комитет ақпаратты ашу бойынша талаптарды, тәуекелді басқару бойынша қадағалау мен банктің меншікті капиталының минималды мәніне талаптарды күшейтті, өтімділік тәуекелін бағалау мен есептеу, оны төмендету бойынша шаралар Базель III: өтімдік тәуекелін бағалау стандарттары мен мониторинг бойынша халықаралық стандарттар құжаттарында көрініс тапты.
Қазақстан Республикасының банктік жүйесі де үлкен шығындарға тап болып, қазіргі сәтте қалпына келу кезеңін бастан кешіруде. Осыған орай, 2013 жылдан бастап бірқатар екінші деңгейлі коммерциялық банктерде Базель III халықаралық стандарттарын енгізу жоспарланған болатын. Алайда, жалпы халықаралық ережелер мен стандарттардың соңына дейін даярланбады және қазақстандық банктердің өтімділік көрсеткіштерін ұстану бойынша талаптарды орындауға дайын болмағандықтан Базель III стандартын енгізу бойынша біршама қиындықтар туындады.
Даярланған базельдік қағидалар халықаралық және жалпы сипатқа ие, сондықтан Базель III нормативтерін халықаралық банктік жүйелерінде кезеңді енгізу 2012 жылдан 2019 жылға дейін жоспарланған. Эксперттердің айтуы бойынша, аталмыш стандарттарды енгізу көптеген әлем мемлекеттеріне халықаралық банктік операциялардың толық мүшесі болуға мүмкіндік береді.
Негізі Базель III стандарттарын Қазақстанның банк жүйесіне енгізу 2013 жылдың 1 қаңтарында жоспарланған және стандарттарды енгізуге Қазақстанның даярлануы көптеген еуропа елдерінен алда екені айтылған болатын. Базель III енгізу көптеген коммерциялық банктерге коммерциялық және мүмкін болатын экономикалық өзгерістерге шұғыл жауап беретін артықышылықтарды береді. [6]
1. Жүргізілген талдау бойынша мәміле мақсаттылығы бойынша басқарушылық шешім қабылдау. Шешім әдетте банктерде құрылған несиелік комитеттермен қабылданады.
2. Коммерциялық банктерде несиелік тәуекелді басқару келесілерді кіріктіреді:
oo Барлық банк шеңберінде бақылау, бұл жерде тәуекелді бақылау ағымдық және келесі қаржылық жыл шеңберінде жүргізіледі;
oo Банктің ішкі аудит қызметі шеңберінде жүзеге асырылатын сыртқы бақылау.
Несиелік тәуекелді қадағалау әдістері ұғымы ретінде тәуекелді минимизациялау мен алдын-алу мақсатында қарыз алушы мен қарыз берушінің мүддесін қорғау бойынша экономикалық тәсілдер мен ұйымдастырушылық - құқықтық іс-шаралардың жиынтығын айта аламыз.
Мәмілелік әдісті қолдану - рейтингтік агенттіктер мен несиелік бюродан қарыз алушы туралы ақпаратты алу. Қазақстандағы тәуекелді басқаруды дамытуда ең тиімді әдістердің бірі болып саналады. Себебі, банк саласының басым бөлігі орта және кіші банктер, ал банк қызметкерлері енді ғана тәуекел - менеджментін басқаруды алға қойып келеді. Нақты ақпаратқа ие болу банктер алдында пайда болатын тәуекелді айтарлықтай төмендетуге көп көмегін тигізеді.
Несиелік тәуекелді басқару бойынша қызметтерді шолу келесі жоспар бойынша жүзеге асырылады:
- несиелік қоржынды басқару;
- несиелік қызмет және операциялар;
- несиелік қоржынның сапасы;
- несиелік тәуекелді қысқарту бойынша саясат;
- активтерді санаттандыру;
- несиелік жоғалтуларды шектеу бойынша резерв.
Несиелік тәуекелді басқару жүйесінің негізгі міндеттеріне жататындар:
oo несиелік қызметті ұйымдастыру;
oo лимиттер белгілеу;
oo несиелік ұсынысты бағалау және қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау;
oo несиелік тәуекел деңгейіне байланысты несиелерге рейтинг қою және белгіленген лимиттермен салыстыру;
oo несиелер бойынша мүмкін болар зияндарды есепке ала отырып, сыйақы мөлшерімен анықтау;
oo несиелік шешімдерді қабылдау барысында құзіретті бөлу - несиелерді авторизациялау.
Несиелік тәуекелді басқару төрт негізгі элементті кіріктіреді:
Несиелік тәуекелді басқару элементтері
Тәуекелді бағалау
Тәуекелді есептеу
Тәуекелді бақылау
Сурет 3. Несиелік тәуекелді басқару элементтері.
Алынған көзі. Сыздыкова К.Т Банк жүйесінің тәуекелдерін басқару, 2009ж [29]
Сонымен, несиелік тәуекелді басқару элементтеріне тоқталып кететін болсақ, тәуекелді бағалау математикалық әдіс негізінде пайда болуы мүмкін тәуекелдің шамасын анықтауды білдіреді. Сонымен қатар, тәуекелге бейімділік деңгейін сандық мәнде бағалауға қабілетті пайыздық тәуекелді бағалаудың түрлі әдістерін тиімді пайдалану.
Тәуекелді есептеу - несиелік тәуекелдің мәнін шығару. Яғни, несиелік тәуекел қандай шамаға ие, оның деңгейі банкте бекітілген норма дәрежесінен асуын немесе аспауын анықтау.
Тәуекелді бақылау белгілі бір кезең арасында қайта бақыланып отыруы тиіс. Себебі, несиелік тәуекел қайтып келу сипатына ие. Сондықтан, банк қызметкері тәуекелді төмендету бойынша іс - шаралар жүзеге асырылғаннан кейін несиелік тәуекелдің деңгейіне мониторинг жүргізіп отырады.
ЦентрКредит Банкі АҚ үшін несиелік тәуекелді басқару жалпы несиелеу процесін басқарудың басты бөлігі болып табылады. Несиелік тәуекелді нақты қарыз алушының тәуекеліне және қоржын тәуекеліне бөлу басқару процесінде әрбір тәуекел түрлерінің ерекшеліктерін есепке алуды білдіреді. Осыған байланысты, тәуекелді басқаруда екі тұжырымдама қолданылады:
бірінші тәуекелдерді басқару (нақты қарыз алушы тәуекелі);
несиелік қоржынның тәуекелін басқару.[8]
Несиелік тәуекелдің осы түрлерінің әрқайсысын басқару өзіндік ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі болады:
Нақты қарыз алушының несиелік тәуекелін басқарудың мақсаты болып банк алдындағы қарыз алушының келісім шарт бойынша міндеттерін орындамау ықтималдығын төмендету мен несиенің қайтарылмау жағдайында банк шығындарын минимизациялау табылады. Нақты қарыз алушының тәуекелін басқару несиелеу процесінің шегінде жүзеге асырылады. Несиелеудің әр кезеңінде несиелік тәуекелді басқарудың өзіндік ерекшеліктері бар. Несиелеу процесіне қатысатын және клиенттермен тікелей жұмыс жасайтын банктің әрбір қызметкері несиелеу барысында пайда болуы мүмкін қателіктер мен тәуекелдерді қысқарту мақсатында жасалған банктің несиелік тәуекелдерін басқару саясатының баптарын, ұстануы тиіс.
Банктің жалпы несиелік салымдарының тәуекелін басқару мақсаты болып
банктің несиелік операцияларды тиімді ұйымдастыруың сипаттайтын көрсеткіштерді нақты бір деңгейде ұстап тұру табылады.
Банкте несиелік тәуекелді басқару тәуекелді төмендету бойынша нақты іс - әрекет топтарын білдіреді. Несиелік тәуекелді басқару процесі келесі кезеңдерден тұрады:
тәуекелді анықтау;
тәуекел деңгейін өлшеу және бағалау;
шешім қабылдау;
тәуекелді төмендету бойынша шараларды қолдану;
тәуекел деңгейіне мониторинг жасау және бақылау.
Нақты қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару процесін қарастырайық.
Тәуекелді анықтау кезеңінің мақсаты қарыз алушының келісім шарт бойынша міндеттерін орындамауының әлеуетті себептерін анықтау болып табылады. Ол себептер ішкі - банкте несиені ұйымдастыру процесіне қатысты болатын және сыртқы - қарыз алушымен, оның төлем қабілеттілігі мен келісім шарт бойынша міндеттерін орындай алмай қалауымен байланысты болып бөлінуі мүмкін.
Тәуекел деңгейін өлшеу және бағалау тәуекел стратегиясын таңдау үшін маңызды болып табылады. Несиелік тәуекелді бағалау тәуекелді бағалау бойынша эксперттік қорытындыны жасау барысында жүзеге асырылады. Тәуекелді бағалаудағы маңызды міндет - тәуекел мәнін оның жіберілген мәнімен салыстыру. Несиелік тәуекелді бағалау басты екі тәсілмен жүзеге асырылады: сандық және сапалық. Сапалық бағалау тәуекелді жүзеге асырудың ықтималдығын бағалау. Тәуекелді сандық бағалау қарыз алушының өзі міндеттерін орындамау жағдайында жоғалтулардың (шығындар) көлемін анықтауды білдіреді. Сандық және сапалық бағалаудың нәтижесі бойынша тәуекелдің ұйғарынды мәні анықталады.
Тәуекелдің деңгейіне байланысты, оны келесі аймақтарға бөлуге болады:
тәуекелсіз аймақ - операцияларды жүзеге асыру барысында шығындардың жоқтығымен және есепті табысқа ие болумен сипатталады;
ұйғарынды тәуекел аймағы - есепті табыстың көлемінен аспайтын шығындардың деңгейімен сипатталады;
жіберілмейтін тәуекел аймағы - есепті табыстың көлемінен артық болатын және операция барысында пайдаланылған барлық қаражаттардың орнын толтырмауға алып келуін білдіреді;
критикалық тәуекел аймағы - көлемі Банктің меншікті қаражаттарына
тең жоғалтулардың аумағын білдіреді.
Қарыз алушының несиелік тәуекелін бағалау нәтижелеріне байланысты
мүмкін болатын үш нұсқаның бірі таңдалынып алынады: тәуекелден жалтару - тәуекелмен қатысты іс - әрекеттерден бас тартуды білдіреді; тәуекелді қабылдау - тәуекел деңгейінің мәні ұйғарынды, яғни тәуекелсіз аймақ пен ұйғарынды тәуекел аймағында екенін білдіреді; тәуекелді төмендету бойынша балама іс - әрекеттерді таңдау - тәуекелден құтылу мүмкін болмаған жағдайда оны төмендетуге нақты құралдарды таңдауды білдіреді.
ЦентрКредит Банкі АҚ тәуекелден бас тарту, тәуекелді қабылдау немесе тәуекелді төмендету бойынша балама іс - әрекеттерді таңдау бойынша шешім өкілетті несиелік комитеттермен немесе Директор кеңесінің құзіретімен қабылданады.
Нақты қарыз алушының несиелік тәуекелін төмендетудің басты құралдарына жатады:
несиелік қызметті қадағалау бойынша нұсқаулық және әдістемелік құжаттардың болуы;
несиелік аналитик, несиелік офицердің немесе эксперттік қорытынды беруге құзіретті өзге де тұлғалардың эксперттік қорытындыны ұсынуды білдіретін несиелік өтінімді жан-жақты талдау;
несиелік тәуекелдерді бағалау және Банктің нақты процедураларымен анықталатын әдістемелерімен сәйкес қарыз алушының несиелік рейтингін бекіту;
несиелік шешімдерді алқалы түрде қабылдау;
берілген несиелердің мониторингі.[8]
Несиелік тәуекелдерді минимизациялау мақсатымен банк несиелік қызметті ұйымдастырушылық қамтамасыз етуді, несиелеу лимитін тағайындауды, несиелік ұсынысты бағалауды және қарыз алушының несие қабілеттілігін бағалауды, несиелерді несиелік тәуекел деңгейіне сәйкес саралауды және тағайындалған лимиттермен салыстыруды, несиелік шешім қабылдау кезіндегі: авторизация, несиелер мониторингі, несиелік портфельді басқару және проблемалы несиелерді қалпына келтіру уәкілеттіліктерін бөлуді жүзеге асырады.
Несиелік тәуекелді басқару және оны бағалау екі деңгейден тұрады:
oo жекелеген қарыз тәуекелі;
oo банктің несиелік қоржын тәуекелі.
Жекелеген несиені басқару келесі процедураларды кезектеп орындаудан тұрады:
oo қарыз алушының төлем қабілеттілігін талдау және болжау;
oo несиені талдау және бағалау, мұнда несие сомасы мен оны өтеу мерзімдерінің сәйкестігі анықталады;
oo қарызды құрылымдау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz