Психология. Жануарлардың интеллект мәселесі
1) Кіріспе
2) Ғалымдардың жануарларға жүргізген эксперименттері.
3) Жануарлардың интеллект мәселесі.
4) Жануарлар психологиясына еңбек сіңірген ғалымдар.
5) Психологияга анықтама және адам психологиясының ерекшеліктері жайлы ғалымдардың пікірлері.
6) Адамзат қоғамында және жануарлар дүниесінде
психиканың дамуы.
7) Психологияның пәні және оның міндеттері
8) Қорытынды
9) Ұсынылған әдебиеттер тізімі
2) Ғалымдардың жануарларға жүргізген эксперименттері.
3) Жануарлардың интеллект мәселесі.
4) Жануарлар психологиясына еңбек сіңірген ғалымдар.
5) Психологияга анықтама және адам психологиясының ерекшеліктері жайлы ғалымдардың пікірлері.
6) Адамзат қоғамында және жануарлар дүниесінде
психиканың дамуы.
7) Психологияның пәні және оның міндеттері
8) Қорытынды
9) Ұсынылған әдебиеттер тізімі
Табиғаттың ұлы жұмбақтарының ішіндегі алғашқы орынды жануарлар психологиясы алады. Адамдар ежелден осы құпияны ашуға ұмтылғанын ерте кезден келе жатқан фольклор, религиозды мифтардан көруге болады. Антикалық ойшылдар өздерінің философиялық концепцияларын құруда адамның психикасына жануарлардың психикасының қатынасына көп назар аударған.
Біздің заманымызда жануарлардың психикасын зерттеумен арнайы жануарлар психологиясы пәні айналысады. Бірақ жануарлар психологиясының пәні мен міндеттерін қарастырмас бұрын біз жануарлардың психикасы, мінез-құлқы, психикалық әрекетін нақтылап алуымыз қажет.
Лениндік теорияға сәйкес, психика өзінің құрылымына қарай объективті шындықтың жоғарғы формасының көрінісі. Психика органикалық әлемнің белгілі бір даму кезеңінде пайда болғанмен тек жоғары ұйымдасқан жануарларға ғана тән.
Психика – ортаның құрамдас бөліктеріне қатысты өзінің белсенділігін тірі ағзаға адекватты бағдарлауға мүмкіндік беретін көрініс беру формасы болып табылады. Сонымен қатар объективті реалдылықтың, материяның белсенді көрінуіне қызмет ете отырып, психиканың өзі органикалық материяныңжоғары дамыған қасиеті. Бұл материя болып жануарлардың жүйке ұлпасы (немесе оның аналогтары) табылады. Жануарлардың көп бөлігінде бас миы - жүйке-психикалық әрекетінің орталық ағзасы бар.
Жануарлардың психикасы олардың іс-әрекетінен бөлініп қаралмайды. Іс-әрекетті жануарлардың ағасының ортамен қажетті байланыстарын орнатуға бағытталған қозғалыс белсенділігі, яғни сыртқы көріністердің бірлігі деп түсіндіреді. Психикалық көрініс беру осы белсенділіктің негізінде жүзеге асады. Осындай жолмен, психиканы тірі ағзаның функциясы ретінде, қарастыру әділ болады, іс-әрекет пен психика бөлінбейтін органикалық бірлік ретінде қарастырылады және ғылыми анализ үшін шартты бөлінуі мүмкін. Бұл мәселені И.М. Сеченов «психика қозғалыспен, іс-әрекетпен туады және өледі» деп көрсеткін.
Сонымен, психикалық көрініс берудің алғышарты – іс-әрекет. Оның көмегімен қоршаған ортамен өзараәрекет жүзеге асады. Іс әрекетсіз психика болмайды. Бірақ кері байланыс әділ болады: психика ағзаның сыртқы белсенділігін коррекциялап, бағыттайды.
Іс-әрекетпен психиканың диалектикалық бірліктің мәнін «психикалық іс-әрекет» ұғымы ашады. Жануарлардың психикалық іс-әрекет ұғымы іс-әрекет пен психиканың көрінуінің барлық кешенімен түсіндіріледі.
Зоопсихологияның обьектісі – жануарлардың психикалық іс-әрекеті.
Зоопсихологияның пәні – жануарлар денгейіндегі психикалық көріністің заңдылықтары мен эволюцияның көрінуі, жануарлардың психикалық процестерінің онто және филогенездегі пайда болуы мен дамуы және адамдардың санасының тарихы туралы ғылым. Зоопсихолог психиканың эволюциясын оның ұрықтану формаларынан жоғары көрінуіне дейін зерттейді. Мұның өзі адам психикасының пайда болуының негізгі құрамы болып табылады.
Осындай жолмен, зоопсихологтың компетенциясында психиканың эволлюциясының басты мәселелерін бірдей қарастырады. Төменгісі психикалық көрініс берудің бастапқы дамуы, жоғарғысы – жануарлар психикасының адамның психикасына айналуы. Төменгі шебі өсімдіктер мен жануарлардың арасындағы сапалы көріністі береді, ал жоғарға шебі – жануарлар мен адамдар аралығындағы айырмашылықты зерттейді. Бірінші жағдайда психиканың элементарлы формаларының сұрағын шешу, ал екіншісінде – адам психикасының элементарлыдан жануарлар психикасынан тууы тек сандық қиындауға теңдестірілмейді, эволюция барысында ағзалардың ортамен өзара әрекетінің жалпы түрі де өзгереді. Тітіркенудің саналы жаңа формасы – сезімталдық пайда болады. Ал сезімталдылықтың өзі – сезіну қабілеттілігі, яғни қарапайым психикалық құбылыс. Басқа сөзбен айтқанда, психика тітіркенудің өзіндік саналы жоғары формасы сезімтадық пайда болған кезде басталады.
Зоопсихологтың іс-әрекет аумағы психикалыққа дейінгі және психикалық көрініс беруден басталады. Осы жерден психиканың эволюциясының басы басталады. Жануарлардың психикасының сапалы эволюциясы адам санасына дейін көтеріледі.
Адам психикасы жануарлар психикасымен салыстырғанда сапалы категориялы, бірақ олар генетикалық жануарлар психикасымен байланысты. Адам іс-әрекетінде белгілі бір рөльді биологиялық, жануарлармен ортақ факторлар ойнайды, бірақ адамдардың іс-әрекетінің мәні адам мен жануар арасындағы терең сапалы айырмашылықтармен анықталады. Бұл айырмашылықтары жануарларда мүлдем кездеспейтін қоғамдық еңбекті іс-әрекетпен сөйлеуде.
Ресейлік зоопсихологияның негізін салушы белгілі ғалым Вагнер адам өміріндегі биологиялық және әлеуметтік факторлардың өзара қарым-қатынасын жарты ғасыр бұрын жан-жақты анализін берген
Біздің заманымызда жануарлардың психикасын зерттеумен арнайы жануарлар психологиясы пәні айналысады. Бірақ жануарлар психологиясының пәні мен міндеттерін қарастырмас бұрын біз жануарлардың психикасы, мінез-құлқы, психикалық әрекетін нақтылап алуымыз қажет.
Лениндік теорияға сәйкес, психика өзінің құрылымына қарай объективті шындықтың жоғарғы формасының көрінісі. Психика органикалық әлемнің белгілі бір даму кезеңінде пайда болғанмен тек жоғары ұйымдасқан жануарларға ғана тән.
Психика – ортаның құрамдас бөліктеріне қатысты өзінің белсенділігін тірі ағзаға адекватты бағдарлауға мүмкіндік беретін көрініс беру формасы болып табылады. Сонымен қатар объективті реалдылықтың, материяның белсенді көрінуіне қызмет ете отырып, психиканың өзі органикалық материяныңжоғары дамыған қасиеті. Бұл материя болып жануарлардың жүйке ұлпасы (немесе оның аналогтары) табылады. Жануарлардың көп бөлігінде бас миы - жүйке-психикалық әрекетінің орталық ағзасы бар.
Жануарлардың психикасы олардың іс-әрекетінен бөлініп қаралмайды. Іс-әрекетті жануарлардың ағасының ортамен қажетті байланыстарын орнатуға бағытталған қозғалыс белсенділігі, яғни сыртқы көріністердің бірлігі деп түсіндіреді. Психикалық көрініс беру осы белсенділіктің негізінде жүзеге асады. Осындай жолмен, психиканы тірі ағзаның функциясы ретінде, қарастыру әділ болады, іс-әрекет пен психика бөлінбейтін органикалық бірлік ретінде қарастырылады және ғылыми анализ үшін шартты бөлінуі мүмкін. Бұл мәселені И.М. Сеченов «психика қозғалыспен, іс-әрекетпен туады және өледі» деп көрсеткін.
Сонымен, психикалық көрініс берудің алғышарты – іс-әрекет. Оның көмегімен қоршаған ортамен өзараәрекет жүзеге асады. Іс әрекетсіз психика болмайды. Бірақ кері байланыс әділ болады: психика ағзаның сыртқы белсенділігін коррекциялап, бағыттайды.
Іс-әрекетпен психиканың диалектикалық бірліктің мәнін «психикалық іс-әрекет» ұғымы ашады. Жануарлардың психикалық іс-әрекет ұғымы іс-әрекет пен психиканың көрінуінің барлық кешенімен түсіндіріледі.
Зоопсихологияның обьектісі – жануарлардың психикалық іс-әрекеті.
Зоопсихологияның пәні – жануарлар денгейіндегі психикалық көріністің заңдылықтары мен эволюцияның көрінуі, жануарлардың психикалық процестерінің онто және филогенездегі пайда болуы мен дамуы және адамдардың санасының тарихы туралы ғылым. Зоопсихолог психиканың эволюциясын оның ұрықтану формаларынан жоғары көрінуіне дейін зерттейді. Мұның өзі адам психикасының пайда болуының негізгі құрамы болып табылады.
Осындай жолмен, зоопсихологтың компетенциясында психиканың эволлюциясының басты мәселелерін бірдей қарастырады. Төменгісі психикалық көрініс берудің бастапқы дамуы, жоғарғысы – жануарлар психикасының адамның психикасына айналуы. Төменгі шебі өсімдіктер мен жануарлардың арасындағы сапалы көріністі береді, ал жоғарға шебі – жануарлар мен адамдар аралығындағы айырмашылықты зерттейді. Бірінші жағдайда психиканың элементарлы формаларының сұрағын шешу, ал екіншісінде – адам психикасының элементарлыдан жануарлар психикасынан тууы тек сандық қиындауға теңдестірілмейді, эволюция барысында ағзалардың ортамен өзара әрекетінің жалпы түрі де өзгереді. Тітіркенудің саналы жаңа формасы – сезімталдық пайда болады. Ал сезімталдылықтың өзі – сезіну қабілеттілігі, яғни қарапайым психикалық құбылыс. Басқа сөзбен айтқанда, психика тітіркенудің өзіндік саналы жоғары формасы сезімтадық пайда болған кезде басталады.
Зоопсихологтың іс-әрекет аумағы психикалыққа дейінгі және психикалық көрініс беруден басталады. Осы жерден психиканың эволюциясының басы басталады. Жануарлардың психикасының сапалы эволюциясы адам санасына дейін көтеріледі.
Адам психикасы жануарлар психикасымен салыстырғанда сапалы категориялы, бірақ олар генетикалық жануарлар психикасымен байланысты. Адам іс-әрекетінде белгілі бір рөльді биологиялық, жануарлармен ортақ факторлар ойнайды, бірақ адамдардың іс-әрекетінің мәні адам мен жануар арасындағы терең сапалы айырмашылықтармен анықталады. Бұл айырмашылықтары жануарларда мүлдем кездеспейтін қоғамдық еңбекті іс-әрекетпен сөйлеуде.
Ресейлік зоопсихологияның негізін салушы белгілі ғалым Вагнер адам өміріндегі биологиялық және әлеуметтік факторлардың өзара қарым-қатынасын жарты ғасыр бұрын жан-жақты анализін берген
1. Фабри К.Э. Основы зоопсихологии. М., 1976
2. Фабри К.Э. Вопросы зоопсихологии, этологии и сравнительной психологии. М., 1988.
3. Фабри К.Э. Зоопсихология // Тенденция развития психологической науки. М., 1989.
4. Фабри К.Э. Игра животных. М., 1985
5. Фабри К.Э. Введение в общую и прикладную ихтиопсихологию. М., 1988.
6. Д.Мак-Фарленд. Поведение животных. Психобиология, этология и эволюция. М., 1988.
7. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. М., 1972.
8. Дембовский Я. Психология обезьян. М., 1972.
9. Ладыгина-Котс Н.Н. Предпосылки человеческого мышления. М., 1965.
10. Тих Н.А. Ранний онтогенез поведения приматов. Сравнительно-психологическое исследование. Л. 1966.
11. Тих Н.А. Предыстория общества. Л. 1970.
12. Рахимбеков К. Рахимбекова Г.К. зоопсихология и сравнительная психология. Алматы, 2000.
13. Зорина З.А., Полетаева И.И. Зоопсихология элементарное мышление животных: Учебное пособие / Зорина З.А., Полетаева И.И. – м.: Аспект Пресс, 2002
14. Проваторов Г.В. Зоопсихология для гуманитариев: учебное пособие. – Новосибирск: ООО «И-во ЮКЭА», 2002,392с.
15. Жумагалиева Б.К. «Лекции по зоопсихологии» учебное пособие ВКГУ. – У-Ка: 2003.
16. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері. Алматы -2002.-250 бет
17. Зимняя И.А. Педагогикалық психология. Оқулық.Алматы-2005.- 359 бет
18. Намазбаева Ж.И. Психология, оқулық Алматы-2005.- 430 бет
19. Алдамұратов А. Жалпы психология,Алматы,1996. – 300 бет
20. Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы 1993. – 300 бет
21. Илина Т. А. Педагогика:- Алматы, 1977.- 488 бет.
22. Ж..Б. Қоянбаев, Р. М. Қоянбаев. Педагогика. – Алматы, 2002. - 369 бет.
23. Педагогикалық психология. -Алматы, 1995. -350 бет.
24. Ж.Әбиев, С. Бабаев, А.Құдиярова. Педагоика. -Алматы. 2004. - 460 бет.
25. Педагогика және психология сөздігі. - Алматы, 2002.-254 бет.
26. Детская практическая психология. / Под редакцией проф. Т.Д. Марцинковской. М.: Гардарики, 2003. – 350 бе
2. Фабри К.Э. Вопросы зоопсихологии, этологии и сравнительной психологии. М., 1988.
3. Фабри К.Э. Зоопсихология // Тенденция развития психологической науки. М., 1989.
4. Фабри К.Э. Игра животных. М., 1985
5. Фабри К.Э. Введение в общую и прикладную ихтиопсихологию. М., 1988.
6. Д.Мак-Фарленд. Поведение животных. Психобиология, этология и эволюция. М., 1988.
7. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. М., 1972.
8. Дембовский Я. Психология обезьян. М., 1972.
9. Ладыгина-Котс Н.Н. Предпосылки человеческого мышления. М., 1965.
10. Тих Н.А. Ранний онтогенез поведения приматов. Сравнительно-психологическое исследование. Л. 1966.
11. Тих Н.А. Предыстория общества. Л. 1970.
12. Рахимбеков К. Рахимбекова Г.К. зоопсихология и сравнительная психология. Алматы, 2000.
13. Зорина З.А., Полетаева И.И. Зоопсихология элементарное мышление животных: Учебное пособие / Зорина З.А., Полетаева И.И. – м.: Аспект Пресс, 2002
14. Проваторов Г.В. Зоопсихология для гуманитариев: учебное пособие. – Новосибирск: ООО «И-во ЮКЭА», 2002,392с.
15. Жумагалиева Б.К. «Лекции по зоопсихологии» учебное пособие ВКГУ. – У-Ка: 2003.
16. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері. Алматы -2002.-250 бет
17. Зимняя И.А. Педагогикалық психология. Оқулық.Алматы-2005.- 359 бет
18. Намазбаева Ж.И. Психология, оқулық Алматы-2005.- 430 бет
19. Алдамұратов А. Жалпы психология,Алматы,1996. – 300 бет
20. Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы 1993. – 300 бет
21. Илина Т. А. Педагогика:- Алматы, 1977.- 488 бет.
22. Ж..Б. Қоянбаев, Р. М. Қоянбаев. Педагогика. – Алматы, 2002. - 369 бет.
23. Педагогикалық психология. -Алматы, 1995. -350 бет.
24. Ж.Әбиев, С. Бабаев, А.Құдиярова. Педагоика. -Алматы. 2004. - 460 бет.
25. Педагогика және психология сөздігі. - Алматы, 2002.-254 бет.
26. Детская практическая психология. / Под редакцией проф. Т.Д. Марцинковской. М.: Гардарики, 2003. – 350 бе
Жоспары
1) Кіріспе
2) Ғалымдардың жануарларға жүргізген эксперименттері.
3) Жануарлардың интеллект мәселесі.
4) Жануарлар психологиясына еңбек сіңірген ғалымдар.
5) Психологияга анықтама және адам психологиясының ерекшеліктері жайлы ғалымдардың пікірлері.
6) Адамзат қоғамында және жануарлар дүниесінде
психиканың дамуы.
7) Психологияның пәні және оның міндеттері
8) Қорытынды
9) Ұсынылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Табиғаттың ұлы жұмбақтарының ішіндегі алғашқы орынды жануарлар психологиясы алады. Адамдар ежелден осы құпияны ашуға ұмтылғанын ерте кезден келе жатқан фольклор, религиозды мифтардан көруге болады. Антикалық ойшылдар өздерінің философиялық концепцияларын құруда адамның психикасына жануарлардың психикасының қатынасына көп назар аударған.
Біздің заманымызда жануарлардың психикасын зерттеумен арнайы жануарлар психологиясы пәні айналысады. Бірақ жануарлар психологиясының пәні мен міндеттерін қарастырмас бұрын біз жануарлардың психикасы, мінез-құлқы, психикалық әрекетін нақтылап алуымыз қажет.
Лениндік теорияға сәйкес, психика өзінің құрылымына қарай объективті шындықтың жоғарғы формасының көрінісі. Психика органикалық әлемнің белгілі бір даму кезеңінде пайда болғанмен тек жоғары ұйымдасқан жануарларға ғана тән.
Психика – ортаның құрамдас бөліктеріне қатысты өзінің белсенділігін тірі ағзаға адекватты бағдарлауға мүмкіндік беретін көрініс беру формасы болып табылады. Сонымен қатар объективті реалдылықтың, материяның белсенді көрінуіне қызмет ете отырып, психиканың өзі органикалық материяныңжоғары дамыған қасиеті. Бұл материя болып жануарлардың жүйке ұлпасы (немесе оның аналогтары) табылады. Жануарлардың көп бөлігінде бас миы - жүйке-психикалық әрекетінің орталық ағзасы бар.
Жануарлардың психикасы олардың іс-әрекетінен бөлініп қаралмайды. Іс-әрекетті жануарлардың ағасының ортамен қажетті байланыстарын орнатуға бағытталған қозғалыс белсенділігі, яғни сыртқы көріністердің бірлігі деп түсіндіреді. Психикалық көрініс беру осы белсенділіктің негізінде жүзеге асады. Осындай жолмен, психиканы тірі ағзаның функциясы ретінде, қарастыру әділ болады, іс-әрекет пен психика бөлінбейтін органикалық бірлік ретінде қарастырылады және ғылыми анализ үшін шартты бөлінуі мүмкін. Бұл мәселені И.М. Сеченов психика қозғалыспен, іс-әрекетпен туады және өледі деп көрсеткін.
Сонымен, психикалық көрініс берудің алғышарты – іс-әрекет. Оның көмегімен қоршаған ортамен өзараәрекет жүзеге асады. Іс әрекетсіз психика болмайды. Бірақ кері байланыс әділ болады: психика ағзаның сыртқы белсенділігін коррекциялап, бағыттайды.
Іс-әрекетпен психиканың диалектикалық бірліктің мәнін психикалық іс-әрекет ұғымы ашады. Жануарлардың психикалық іс-әрекет ұғымы іс-әрекет пен психиканың көрінуінің барлық кешенімен түсіндіріледі.
Зоопсихологияның обьектісі – жануарлардың психикалық іс-әрекеті.
Зоопсихологияның пәні – жануарлар денгейіндегі психикалық көріністің заңдылықтары мен эволюцияның көрінуі, жануарлардың психикалық процестерінің онто және филогенездегі пайда болуы мен дамуы және адамдардың санасының тарихы туралы ғылым. Зоопсихолог психиканың эволюциясын оның ұрықтану формаларынан жоғары көрінуіне дейін зерттейді. Мұның өзі адам психикасының пайда болуының негізгі құрамы болып табылады.
Осындай жолмен, зоопсихологтың компетенциясында психиканың эволлюциясының басты мәселелерін бірдей қарастырады. Төменгісі психикалық көрініс берудің бастапқы дамуы, жоғарғысы – жануарлар психикасының адамның психикасына айналуы. Төменгі шебі өсімдіктер мен жануарлардың арасындағы сапалы көріністі береді, ал жоғарға шебі – жануарлар мен адамдар аралығындағы айырмашылықты зерттейді. Бірінші жағдайда психиканың элементарлы формаларының сұрағын шешу, ал екіншісінде – адам психикасының элементарлыдан жануарлар психикасынан тууы тек сандық қиындауға теңдестірілмейді, эволюция барысында ағзалардың ортамен өзара әрекетінің жалпы түрі де өзгереді. Тітіркенудің саналы жаңа формасы – сезімталдық пайда болады. Ал сезімталдылықтың өзі – сезіну қабілеттілігі, яғни қарапайым психикалық құбылыс. Басқа сөзбен айтқанда, психика тітіркенудің өзіндік саналы жоғары формасы сезімтадық пайда болған кезде басталады.
Зоопсихологтың іс-әрекет аумағы психикалыққа дейінгі және психикалық көрініс беруден басталады. Осы жерден психиканың эволюциясының басы басталады. Жануарлардың психикасының сапалы эволюциясы адам санасына дейін көтеріледі.
Адам психикасы жануарлар психикасымен салыстырғанда сапалы категориялы, бірақ олар генетикалық жануарлар психикасымен байланысты. Адам іс-әрекетінде белгілі бір рөльді биологиялық, жануарлармен ортақ факторлар ойнайды, бірақ адамдардың іс-әрекетінің мәні адам мен жануар арасындағы терең сапалы айырмашылықтармен анықталады. Бұл айырмашылықтары жануарларда мүлдем кездеспейтін қоғамдық еңбекті іс-әрекетпен сөйлеуде.
Ресейлік зоопсихологияның негізін салушы белгілі ғалым Вагнер адам өміріндегі биологиялық және әлеуметтік факторлардың өзара қарым-қатынасын жарты ғасыр бұрын жан-жақты анализін берген
ҒАЛЫМДАРДЫҢ ЖАНУАРЛАРҒА ЖҮРГІЗГЕН ЭКСПЕРИМЕНТТЕРІ
В.Келлер өзінің маймылдарына бірнеше тапсырмаларды ұсынды. Олардың шешімі тек құралдарды, яғни жат нәрселерді қолдануда болды.
Еліктіргішті жіппен тарту.
Бірінші нұсқада тордың сыртындағы еліктіргішті оған байланысты жіпті тарту арқылы алуға болады. Нәтижесінде бұл тапсырманы тек шимпонзе ғана емес, сонымен қатар төменгі деңгейдегі маймылдар мен кейбір құстар да орындай алған. 1948 жылы Г.З. Рогинскийдің тәжірбиелерінде шимпонзеге бұл тапсырманың күрделірек түрі ұсынылған. Бұл тәжірбиеде еліктіргішті өзіне тартып алу үшін жіптің екі жағын бірдей тарту керек. Г.З.Рогинскийдің тәжірбиесінде маймыл бұл тапсырманы орындай алмады.
Таяқшаларды қолдану.
Тапсырманың өте көп таралған басқа нұсқасы тордың сыртында қол жетпейтін жердегі бананды тек таяқша көмегімен алу, шимпонзелер бұл тапсырманы да сәтті шешті. Егер таяқша жақында орналасса, олар бірден қолдарына алған, егер алысырақ болса, шешімге келу үшін ойлануға бірталай уақыт керек болған. Шимпанзелер таяқшалармен қатар өз мақсаттарына жету үшін басқа нәрселерді де қолданған.
В. Келер маймылдардың эксперимент және күнделікті өмір жағдайында да заттармен түрлі қатынас тәсілдерін байқаған. Мысалы маймылдар таяқты бананға секірген кезде шест ретінде қолдана білген.
Еліктіргішті құбырдан алу.
Еліктіргішті құбырдан алу (Р. Йеркс тәжірбиесі). Бұл әдістеменің түрлі нұсқалары бар. Ең қарапайым жағдайда Р.Йеркстің тәжірбиесіндегідей еліктіргішті үлкен темір құбырда, ал құрал-сайман ретінде жануарға шесттер ұсынылған. Бұл тапсырманы тек шимпанзелер ғана емес, сонымен қатар горрила мен орангутандар да сәтті орындайтындары анықталған.
Шимпанзенің қолындағы таяқ тамақ табу үшін емес, сонымен-ақ тағы басқа мақсаттарды жүзеге асыруда қолданылады.
Таяқшаларды құрал ретінде қолдану – кездейсоқ манипуляцияның нәтижесі емес, ол саналы және мақсатбағдарлы акт. Маймылдардың конструктивті мінез-құлқы маймылдардың конструктивті іс-әрекеті.
Пирамидаларды тұрғызу арқылы еліктіргішке қол жеткізу.
В.Келердің тәжірибелер тобы біршама атаққа ие болды. Төбеге бананды іліп, вольерге бір немесе одан көп жәшіктерді қойған. Еліктіргішті алу үшін маймыл астына жәшікті қойып, оған шығу керек.
Шимпонзелердің мұндай тапсырмаларды шешуге қабілеттілігі анықталды. В. Келердің көптеген тәжірибелерінде олар еліктіргішті алу үшін қажетті әрекеттерді жүзеге асырған: жәшіктерді қойып немесе олардан пирамида жасай білген. Маймылдың шешім қабылдау алдында ереже ретінде жеміске қарап және жәшікті жылжыта бастайтыны ғажап емес. Маймыл бірден жеміс пен жәшік арасындағы байланыстың барлығын байқайтынын көруге болады, бірақ оны бірден жүзеге асыра алмайды.
Маймылдардың әрекеті әрқашан біртекті адекватты болған емес. Мысалға Сұлтан (маймыл) құрал ретінде адамдар мен маймылдарды олардың иықтарына шығу арқылы немесе оларды өздері көтеру арқылы қолдануға талпыныс білдірген. Оның артынан басқа шимпонзелер де Сұлтанның ісін қайталаған, сондықтан колония кей-кездерде тірі пирамиданы құраған.
Шимпонзелердің мінез-құлқының анализі осы және өзге жағдайларда тапсырманың кеңістіктік компоненттерінің бағасын өндіретінін анық көрсетеді. Сәтсіздіктер анализінің негізгі параметрі бананға дейінгі қашықтық болып табылады.
Өзге жануарларды жест тіліне үйрету.
Шимпонземен қатар жест тіліне горилла және орангутанды сәтті үйреткен.
Дельфиндерді үйрету. Теңіз сүтқоректілерінің тасымалдаушы-тілді меңгеру қабілетін бірнеше жылдар бойы американдық ғалым Л.Херман зерттеді. Оның еңбектерінде дельфин-афалиндер ең бірінші бассейндегі түрлі заттардың аталуын және олардың атқаратын әрекеттерін меңгеру керек болған.
Біртіндеп дельфиндер 2-3 белгіден тұратын тізбекке бағына отырып, жаттықтырушының нұсқаулары бойынша толық жүріп және заттар мен кейбір әрекеттер комбинацияларын орындауды үйренген. Мысалы: иллюминаторға құйрығыңды тигіз, су алып N-ді суар, сол жақтағы таяқшаға шеңберді кигіз, таяқшаны шеңберге кіргіз және тағы басқа сұрақтарға жауап бере алған. Ары қарай жаңа сөйлемдердің қолданылуымен тесттер өткізілді. Бұл тапсырмаларда да қандай-да бір затты алып келуге орнын ауыстыруға немесе бір затты басқаның ішіне, үстіне, астына қою керектігі ұсынылған. Дельфиндер заттардың кеңістіктік ара-қатынасын бейнелейтін сигналдарды дәл қабылдай алу бейімділігін көрсеткен.
Тотықұсты үйрету.
Тотықұсқа өткізілетін зерттеулер біршама қызығушылықты туғызады. Тотықұстардың түрлерінің өкілдері жүздеген сөздерді жаттап, адекватты фразаларды құра алатындығы белгілі. Сөйлеуші құстардың мінез-құлықтарының толық сипаты В.Д. Ильичев пен О.Л.Силаеваның еңбектерінде келтірілген.
Американдық зерттеуші Ирэн Пепперберг көп жыл тотықұстарға зерттеу жүргізді. Ол тотықұс Алекспен (африкандық сұр жако, Psittacus erithasus) қарым-қатынастың ерекше әдісін өңдеді. Және тасымалдаушы-тіл ретінде адамның сөйлеуі қолданылды.
Алекс Аризоналық университеттің зертханасына 11 жасында түсті. Яғни ересек кезінде және де ол бірден үйренуге зор бейімділігін көрсеткен. Ол отырған жерде адамдар өзара сөйлессе, ал тотықұс қызғанышпен оларды бақылап араласуға тырысқан. Пепперберг өңдеген әдістің ерекшелігі оқыту процесінде бір уақытта екі оқытушы адамның болуында. Бір жаттықтырушы (негізгі) адамға (екінші жаттықтырушыға) және тотықұсқа бір уақытта сұрақ қояды. Екінші жаттықтырушы тотықұс бір жағынан еліктеу объектісі, екінші жағынан – оның қарсыласы болып табылады. Сабақтар мынандай түрде жүзеге асады. Бір экспериментатор екіншісіне алманы немесе қарындашты көрсетіп Мынау не? деген сұрақ қояды. Егер жауап дұрыс болса, оқытушыны мақтап, оған аталған затты береді.
Алекс 15 жылда 100-ге жуық заттардың атын меңгерген. Ол заттың түрпішінін, бұрыштар санын анықтауға, алтыға дейін санауға, түрпішінін, материал, түс категориясын және жеті түсті атауға бейімділігін көрсеткен. Ол керек сөзін белсенді түрде қолданады, ал егер оған керек затты бермегенде жоқ деп оны лақтырып тастайды.
Адам тәріздес маймылдарды амсленге үйрету.
Алғашқы эксперименттің авторлары – ерлі-зайыптылар Аллен мен Беатрис Гарднерлер (Gardner, Gardner 1969;1985; 2.9.2) американдық саңыраулардың жесттік тілі – амсленді таңдап алып, шимпонзенің ағылшын грамматикасы ережесімен құрылған тілдің элементтерін зерттеуге мүмкіндік алды.
Өздерінің тәрбиеленушісі Уошодан ерекше нәтижені күтпеген олар тек төмендегіні анықтауды мақсат етті:
Уошо жесттерді есте сақтап, оларды адекватты қолдана ала ма?
Оның сөздік қорына қанша жесттер кіреді?
Маймыл сұраулы және теріс сөйлемдерді түсіне ала ма (бұл қасиеттері күмәнға алынды)?
Ол сөйлемдегі сөз тәртібін түсіне ала ма?
Уошо үш жылда саусақтардың белгілі бір түрде қосылуы арқылы ұсынылатын 130 белгіні меңгерген. Басқа шимпонзелер де сол сияқты жағдайлардың кең диапазонында адекватты қолданысын тапқан.
Антропойдтардың сөз қорының көлемі. Түрлі маймылдарға өткізілген эксперименттер олардың 400 жестті білуі мүмкіндіктердің тамамдалмайтынын білдірді. Йеркешті жануарға үйрету кезінде олар жүздеген белгілерді меңгеріп 2000-нан астам сөздерді ауызша түсінген. Тәжірибелердің көпшілігінде эксперимент жас маймылдарға жүргізілген. Жесттерді жаттау факті өз бетінше ешқандай жаңалық енгізбейді. Бұл үшін қарапайым шартты рефлекторлы үйрету жеткілікті. Сонымен қатар шимпонзенің сөздік қорын қолдану ерекшелігінен мынандай қорытынды шығаруға болады: белгілерді қолдану оларда когнетивті процестердің жоғарырақ тәртібіне жалпылау абстрактілеуде негізделген. Мысалы: бэби белгісін барлық маймылдар кез-келген баланы, күшіктерді және қуыршақтарды, ал ит белгісімен – кез-келген иттердің өкілін, сонымен қатар суреттегі иттің бейнесін де, қасында жоқ үрген иттің дауысын да белгілеген. Шимпонзелер үйретушілері қасында болғанда да, осындай белгілер фотосуретте көрсетілгенде де жестті жақсы түсінеді.
Адам тектес маймылдарды өз-өзін тануға үйрету.
Адам санасындағы мінездеменің бірі – бұл оған қатысты объектіден субъектіні айыру. Органикалық өмір тарихында адам қазіргіге дейін алғашқы және жалғыз қоршаған ортадан өзін көрсете алатын жан болып саналып келеді. Тек адам ғана өзін-өзі тануға қабілетті. Бала мен және мен емес арасындағы айырмашылыққа ақырында жетеді, және бұған ең алғашқы қадам болып өзін суреттен немесе айнадан тану қабілетінің көрінісін атауға болады. Бұндай қабілет 4 жаста қалыптасады. Жануарларда өзінің менін ұғатыны бар ма?
Бұл объективті эксперименталды әдістер көмегімен анықтауға тырысатын ең қиын сұрақтардың бірі. Бұндай ұғымды қалыптастыру үшін субъкт өзіне сырт көзбен қарай алатын, басқалардың орнына өзін қоятын, сыртқы өмірде өзін объект ретінде көре алатын бейнелік елестету кешенін керек етеді.
Адам айнадан көптеген түрді көріп ол өзі екенін түсінеді. Айнада оның қасында басқа адам көрінеді – бұл оның серігі. Авторлар бөлігі жануарлар өзін айнадан ұқсастық бейнесінен тани алатындығын анықтауға тапсырма қойды. Алғашқы мәлімет Н.Н. Ладыгина-Котстың зерттеуіндегі шимпонзе айнадан өзінің бейнесіне қарауы еді. Алғашқы рет өзінің бейнесін көріп, оның тәрбиеленушісі Иони аузын ашып қарап тұрып сұрады: қайдағы бейне? маймылдың әрекеті айнаға қарап тұрған баланың әрекетінен айырмашылығы жоқ. Біраздан кейін Иони өзінің бейнесіне үйреніп, аузын жапты да өзіне қарай бастады. Осыған байланысты басқа да жас маймылдар өзінің бейнесіне жауап қайтарған. Мысалы, Келлогтар жанұясы Гуа есімді шимпонзені өздерінің ұлдары Дональдпен бірге бір жылдай тәрбиелеген. Гуа мен Дональдтың жас шамасы бірдей болған. Екі бір жасқа таяған балалар алдында тұрған адамның өздері екенін мүлдем түсінбеген. Бұл таң қалатын жайт емес. Себебі одан кейінірек жүргізілген тәжірибелердің мәліметтері бойынша баланың айнаға бейнесін тану қабілеттілігі бірнеше деңгейлерден өту арқылы қалыптасады. Адам тәріздес маймылдарда бұл қабілет 2-2,5 жаста пайда болып, 4,5-5 жаста толық көрініс береді.
1898 жылы Э.Торндайк шартты рефлекстерді қалыптастырудың моделін өңдеді. Торндайктың моделі жануарлардың белсенді мінез-құлқына негізделген (жасанды жағдайда). Торндайк алғашқы жануарды үйрету процесін сандық бағалаудың берік және тура әдістемесі – мәселелі жәшікті ойлап тапты. Қарны аш мысық мәселелі жәшікке салынып, оның сыртына тамақ қойылады. Мысық тамаққа жету үшін есікті жауып тұрған тіреуішті тарту керек болған. Торндайк тіреуішті ашқанға дейін бірталай қозғалыстар жасайтынын байқаған. Торндайк бірнеше сеанстардан кейін мысық қажетсіз қозғалыстар санын азайтқанын көрді. Үйретудің өлшемі ретінде қабылданады.
Висконс университетінің зертханасында Гарри Харлов 60 жылдарда приматтарға эксперимент жүргізген. Нәтижесінде ана мен бала арасындағы өзара қатынас макака-резустардың тағдырына үлкен әсері тиетіні анықталған. Г.Харлоу эксперименттерінде маймылдың жаңа туған баласы екі жасанды ананы таңдап алуға мүмкіндігі болды:
а) ағаштан жасалған басы және омырау деңгейінде орнатылған емізу үшін ыдысы бар жалаң сымнан жасалған үлгі және
ә) барқытпен қапталған дәл осындай сымнан жасалған үлгі.
Балалар екі ананы да емген, бірақ уақыт өте олар мамық анамен уақытты көп өткізген. Таныс емес объектті көрген кезде немесе қауіп төнгенде олар мамық анаға жүгірген, ең маңыздысы – маймылдардың баласы шынайы анасы немесе мамық анасынсыз өсірілсе, топтағы қарапайым өзара қатынасқа қабілетсіз болып келген. Олар жануарлармен, тіпті өздерінің балаларымен дұрыс өзара әрекет жасай алмаған.
Отты сөндіру тәжірибесінде және өзге жағдайларда құралдарды қолдану.
И.П.Павловтың инициативасы бойынша оның Колтуштағы әріптестері В.Келлердің Розе мен Рафаэльге (шимпонзелер) өткізілген тәжірибелерді қайталады. Алынған нәтижелер негізінде И.П.Павлов көп жағдайда маймылдардың психикасы мен мінез-құлқына деген өзінің көзқарасын қайта қарады. П.К.Денисов , М.П.Штерн (1947) және Э.Г.Вацуро өздерінің ұстаздарына қарағанда В.Келлердің антропойдтардағы ойлаудың элементтерінің барлығы туралы ұғымын теріске шығару мүмкін деп есептейді.
Роза мен Рафаэльге авторлар ұсынған тапсырмалар В.Келлердің тәжірибесіндегі Сұлтан шешкен мәселелерден өзінің күрделілігіне байланысты әлдеқайда қиын болған. Бананды алу үшін оларға алты түрлі колиберлік жәшіктерден тұратын пирамиданы тұрғызу керек болған. Мүндай жағдайда жануарға тек аяқ-астынан шешімге келу ғана емес, құрылысты тұрақты ету үшін керек бірқатар дағдыларды меңгеру – квалификациясын қажет етеді.
Өзінің құрылымы бойынша Рафаэльге ұсынылған отты сөндіру тапсырмасы әлдеқайда қиынырақ. Бұл тәжірибенің құрылымы төмендегідей: апельсині бар жәшіктің ашық жағының алдында жанып тұрған спиртовка қойылған. Көптеген және әртүрлі мүмкіндіктерден кейін ол бұл тапсырманы түрлі тәсілдермен шешуді үйренді:
Суы бар бакты жәшікке жақындатып отты өшірді;
ұртына суды толтырып алып, отқа қайтып келіп, оған құйды;
бактағы күрежкені толтырып отты өшірген;
бактағы су біткен кезде Рафаэль суға толы бөтелкені суға төкті.
И.П.Павлов бұл тәжірибенің нәтижесін адам тәріздес маймылдарда қарапайым шартты рефлекстерден қарағанда күрделірек когнетивті функциялардың болуына сенімді кепіл бола алады деп есептеді.
Соңында тәжірибені көлге ауыстырды. Еліктіргіші бар жәшікті салға, ал суы бар бакты басқа салға орналастырылды. Екі салды қосып тұрған ұзын және әлсіз көпіршемен байланыстырылған. Рафаэль дәл салдың өзінен суды алудың орнына, бактан суды алу үшін өте көп күш жұмсады. Бұл зерттеушілерді берілген мәселелі жағдайдың элементтерінің арасындағы айқын байланыстарды түсінуге қабілетсіз деген ойға әкелді.
Келлердің тәжірибесінде себеттегі банан еденнен оны алу мүмкін еместей биіктікте орналастырылған. Содан кейін себет шеңберлі қозғалысқа келтірілген. Сұлтан шимплнзе оны аңдып отырады. Себет шатырды ұстап тұрған балкаға жақын жеден өтетінін көрген соң, ол балкаға шығып себеттің жақындағанын тосады. Сонымен қатар әр тәжірибедегі себет жақын болатын балкаға шығып отырған.
ЖАНУАРЛАРДЫҢ ИНТЕЛЛЕКТ МӘСЕЛЕСІ
Интелектуалды мінез-құлық жануарлардың психикалық дамуының шыңы болып табылады. Бірақ жануарлардың ақылы туралы айта отырып, олардың ойлауы қай жануарларда интеллектуалды мінез-құлық бар қайсысында жоқ екенін анықтау қиын мәселе. Жоғары омыртқалылар туралы болуы мүмкін. Бірақ приматтар ғана емес, осы күнге дейін приматтарда ғана интеллектуалды мінез-құлық бар деп есептелінген. Интеллектуалды мінез-құлық инстинктивті мінез-құлық пен үйретумен тығыз байланысты және өзі мінез-құлықтың индивидуалды өзгеретін компоненттері ретінде туа қалыптасады. ол тәжірибенің индивидуалды жиналуының жоғарғы қорытындысы. Сондықтан интеллектуалды мінез-құлық бейімделгіш эффект береді. А.Н.Северцев осыған назар аудара отырып, психиканың жоғарғы қабілеттерін дарақтың өмір сүруі үшін және қоршаған ортадағы өзгерістерге бейімделу үшін қажет деп есептейді. Жануарлар интеллектісінің дамуының алғышартарты манипуляция болып табылады. Маймылдарға қатысты манипуляция қоршаған ортаның қасиеттері мен құрылымы жайлы негізгі қайнар көзі болып табылады. Адам тәріздес маймылдардың манипуляциясы туралы Павлов: Бұл қарапайым қызығушылық жоқ деген тұжырым дұрыс емес.. Павлов мысал ретінде шимпонзелердің қорапты манипуляциялауын, бақылауын көрсетеді. Апельсин, алма да болмаған қорапты ашу үшін маймыл бірнеше механикалық тапсырмаларды шешуге ұмтылған. Қорапты ашқан күнде де ешқандай материалды қанағат жоқ. Павлов бойынша: таза қызығушылық маймылдарды объектті зерттеуге итермелейді. Сонымен қатар бір уақытта және өзара байланысты сенсорлы және эффекторлы жүйе жүзеге асады. Жануарлардың интеллектісінің ерекшелігі олардың қатынастары мен байланыстарының көрінуінен дамиды. Бұл көрініс іс-әрекет процесінде жүзеге асады. Жануарлардың күрделі дағдылары көп фазалық болып табылады. Бірақ бұл фазалар тек қана қандай-да бір тапсырманы шешудегі мәнді кезең ретінде қолданылады. Нақты эксперименталды зерттеулерде интеллектуалды әрекеттің екі фазалығы көрінеді. Өзге экспериментерде маймыл еліктіргішті өзінен итеру керек, содан кейін айналмалы жол арқылы қолымен ала салуға мүмкіндік туады.
Кеңестік зоопсихолог Н.С.Новоселова өзінің зертеулерімен шимпонзелермен күрделі тапсырмаларды шешудегі таяқшаны қолдану генезисін анықтаған. Ол таяқшаны қолдану индивидуалды бейімделгіш әрекет ретінде қолданылатынын көрсеткен және ол туа біткен мінез-құлық емес деп көрсеткен. Ладыгина-Котс – шимпонзелердегі құралуы дайындау процесін зерттеген, бұл процес техникалық күрделі емес тапсырма. Жіңішке құбырдан еліктіргішті шығару үшін жасалған. Шимпонзенің көзінше құбырға еліктіргіш саусақ жетпейтіндей етіп орналастырылған. Сонымен қатар жануарға түрлі заттар ұсынылған, бірақ бұл заттарды біріктіріп, құрал құрастыру керек, тәжірибеден өткен маймыл бұл тапсырманы шешкен. Бұл тәжірибеден интеллектуалды әрекеттің екі фазасы көрінеді, құралды дайындау, құрал арқылы еліктіргішті алу. Бірінші фаза биологиялық мәнсіз. Екінші фаза іс-әрекетті жүзеге асыру (биологиялық қажеттілік). Леонтьев бойынша бірінші дайындық кезеңі затпен еліктірмейді, ол еліктіргішке деген таяқшаның қатынасы. Бұл қатынасқа деген реакция екінші фазаға дайындық.
ЖАНУАРЛАР ПСИХОЛОГИЯСЫНА ЕҢБЕК СІҢІРГЕН ҒАЛЫМДАР
Француз натуралисті Ж. Бюффон (1707-1788) еңбектерінде жануарлардың мінез-құлқы тұрғысы туралы жазылған. Жалпы және жекелеген табиғи тарих (1810) кітабында ол жануарлардың түрлерінің ерекшеліктерін ғана емес, олардың өмір сүру образы, дағдылары туралы мәліметті жүйелеуге тырысты. Ғалым антропоморфологиялық тұрғыны сынға алды. Қоғамдық жәндіктердің ритуалды әрекеттерінің қиындығын ескере отырып, Бюффон олардың механикалық болып келетінін көрсетті. Бюффон еңбектерінде саналыларға қатысты мінез-құлықтың формаларының сипаты жоқ. Түрлердің табиғи тарихын суреттеуде, бір жануарлар екіншілерінен ақылдырақ екенін көрсетті, яғни олардың ақыл-ой қабілеттерінде айырмашылықтар болатынын жоққа шығарған жоқ. Неміс ғалымы Г. Реймарус (1694-1768) инстинкттің алғашқы ғылыми анықтамасын берді. Ол жануарлардағы әрекеттердің адамның саналы мінез-құлқымен сәйкестігінің болуын теріске шығарған жоқ. Реймарус бұл категорияға еліктеу мен үйрену қабілетін енгізді
Париж жануарлар паркінің директоры Фридрих Кювье (1773-7837) алғашқылардың бірі болып жануарлар мінез-құлқын жүйелі зерттеудің көріністерінің экперименталды түрде айқындап, салыстырмалы бағасын берді. Кювье өзінің еңбегінде жануарлардың өздеріне үйреншікті ортасында жүрген кездерін бақылауға тырысты. Кювье тіпті олармен эксперимент те жүргізді. Кювье ақыл мен инстинкт арасындағы шекараны анықтауға талпыныс жасады.
Ч. Дарвин (1809-1882) еңбегі жануарлардың мінез-құлқы мен психикасының салыстырмалы және эксперименталды зерттеуінің пайда болуы мен дамуына маңызды үлесін қосты. Жануарлар мен адамдардың сезінуінің көрініс беруі туралы Инстинкт және Бір баланың биографиялық очеркі еңбектерінде Дарвин алғаш психиканы зерттеудің объективті әдісін қолданды.
Дарвин әсіресе приматтардың қозғалыстарын анализдеді. Ол еңбегінің нәтижесінде адамдар мен жануарлар арасындағы ұқсастықтарды байқады.
Ч.Дарвиннің жануардың ойлау мәселесіне енгізген үлесі төмендегідей:
- алғаш рет жануарлардың мінез-құлықымен психикасын құрайтын (инстинкт, үйрету, саналы іс-әрекет) үш ұғымды енгізді.
- Дарвиннің ілімі психологиядағы салыстырмалы және эволюция тұрғысының қолданылуына әсерін тигізді.
Жануарлар мен адамдардың психикасының ұқсастықтарының мәселесіне алғашқылардың бірі болып Дарвиннің досы Джон Роменс (1848-1894) өз үлесін қосты. Оның Жануарлардың ақылы атты кітабының атағы шықты. Онда Роменс эволюциялық процестің барлық деңгейіндегі психиканың дамуының бірлігі мен үзіліссіздігін дәлелдеуге тырысқан натуралист. Оған мәлімет ретінде түрлі филогенетикалық деңгейдегі жануарлардың мінез-құлқының күрделі көріністерін көп реттік байқау болды.
Мінез-құлықтың түрлі формаларын бөлуге қажетті критерийлерді өңдеуге ағылшын психологы Конвей Ллойд Морганның (1852-1936) еңбегі сіңді. Ол алғашқылардың бірі болып жануарлардың мінез-құлқындағы инстинкттер мен үйретудің сәйкестігінің мәселесін зерттеді.
Ғалым тек инстинкттер ғана емес, сонымен қатар индивидуалды тәжірибенің белгілі түрлерін меңгеру қабілеттілігі де ұрпақтан-ұрпаққа берілетініне көңіл аударды.
Ресейдегі Иван Петрович Павлов (1849-1936) физиологиядағы жаңа бағыттың негізін салды. Ол бағыт жануарлар мен адамның психикасын объективті зерттеу мақсаты болып келетін жоғары жүйке іс-әрекетінің ілімі.
И.П.Павловтың ілімінің негізінде рефлекторлы принцип жатыр. Ал жоғары жүйке іс-әрекетінің барлық көріністерінің қарапайым бірлігі болып шартты рефлекс болып табылады.
Бастапқыда Павлов шартты рефлекс психологиялық термин ассоцияның аналогы ретінде қабылдап, оны универсалды бейімделгіш механизм ретінде қарастырды.
Американдық ғалым Эдвард Торндайк (1874-1949) И.П.Павловпен қатар бақыланатын зертханалық жағдайдағы жануарларды үйрету процесін зерттеудің ғылыми әдісінің негізін салушы болып есептеледі. Ол психологтардың ішінен алғашқыларының бірі болып жануарлардың психикасын эксперименталды тұрғыдан зерттеді. Мұндай тұрғыны Торндайктан бұрын неміс психологы Вильгельм Вундт (1832-1920) ұсынған.
Бихевиоризмнің негізін қалаушы (ағылшын сөзінен behavior) американдық ғалым Джон Уотсон (1878-1958). Ол жануарлар мен адамның психологиясының пәні сандық түрде тіркеліп және бағаланатын мінез-құлық бола алатын ойды ұсынды. Бұл тұрғы Торндайктың тұрғысынан қарағанда шешімдірек психиканы зерттеуде интроспекцияны қолдануды жоққа шығарды. Сонымен қатар ерік, тілек, сана тағы басқа ұғымдарға қатысты жануарлардың мінез-құлқының антропоморфологиялық трактовкасын терістеді.
Дж. Уотсон 1913 жылғы жарық көрген Психология бихевиористтер көзімен атты бағдарламалық мақаласында бихевиоризмнің негізгі бөлімдерін анық көрсетті.
Олар:
жануарға сыртқы стимулдардың әсерінен детерминацияланатын ағзаның секреторлы және бұлшықеттік реакцисынан мінез-құлық құрылады;
мінез-құлықтың анализін қатаң объективті өткізу керек;
эксперименталды психологияның негізгі мазмұны қатаң дозалы және бақыланатын тітіркенуге қайтарылатын реакцияны тіркеу болып табылады.
Стимул-реакция (S-R) формуласы ұзақ он жылдықтар бойы мінез-құлықтың интерпретациясы үшін универсалды негіз ретінде қарастырылды.
Бихевиоризмнің дамуына американдық зерттеуші Берхаус Ф. Скиннер (1904-1990) зор үлесін қосты. Ол қазіргі кездегі атақты зерттеу әдісі инструменталды, немесе оперантты, шартты рефлекстер әдісін құрастырды.
Американдық зерттеуші Эдвард Толменнің (1886-1959) психологиялық концепциясы необихевиоризм деп аталды. Ол жануардың мінез-құлықындағы бағыттылықты мойындауға негізделеді.
Дж. Уотсонның стимул-реакция сұлбасының жануарлардың мінез-құлқын сипаттау үшін жеткіліксіз деген қорытындыға келді.
Толменнің жануарлардағы елестету процесінің болуы туралы көзқарасы американдық психолог У. Хантердің алған мәліметтерімен сәйкес келді. Мұндай қабілетті зерттеу үшін ол кейін қалдыру реакция әдісін ұсынды. Бұл әдіс реалды стимулдың жоқ болған кезінде жүзеге асады.
Э. Толменнің түсінігінде жануарлардың когнетивті процестерін зерттейтін қазіргі кездегі зерттеулердің негізінде жатыр. Оның еңбектерінің негізгі нәтижелері Жануарлар мен адамның мақсатбағдарлы мінез-құлқы монографиясында жазылды. Д. Мак-Фарленд (1988) Толменді қазіргі кездегі жануарлардың мінез-құлқын зерттеудегі когнетивті тұрғының әкесі деп санауға болады деп есептейді.
Ресейлік физиологияда Толменнің көзқарасына сәйкес ойды Иван Соломонович Бериташвили (немесе Беритов, 1884-4974) дамытты. И.С. Бериташвили (1974) Толмен сияқты уақытты озды. Оның экперименттері бақылауға ұқсас болғандықтан нәтижелері әрқашан сандық әдістермен өңдеуге келмейтін. И.С. Бериташвили мектебінің еңбектері Э.Толменнің жұмыстарымен қатар, жануарлардың когнетивті процестердің қазіргі кездегі зерттеулердің қайнар көзі болып есептеледі.
Владимир Александрович Вагнер (1849-1934) инстинкттердің табиғаты мен биопсихологиялық методологияның өңдеуін салыстырмалы зерттеуге зор үлесін қосты. Мәселен, өрмекшілердің он шақты түрлерінің, қалалық қарлығаш және өзге де жануарлардың құрылысшы мінез-құлқы туралы еңбектері бар. Ол сонымен қатар лектор және педагог болды.
В.А.Вагнер орыс ғалымдарының ішінде алғашқылардың бірі болып индивидуалды - жүре қалыптасқан мінез-құлықтың мәселесін анализдеуге және жануарлардың өмірлік әрекетіндегі ролін анықтауға тырысты.
Жануарлардың мінез-құлқы мен психикасын зерттеуде ерекше үлесін қосқан Надежда Николаевна Ладыгина-Котс. Н.Н. Ладыгина-Котс өзінің басты ұстазы Ч. Дарвин деп есептейді. Өзінің психиканың эволюциясының зерттеулерінде Ладыгина-Котс салыстырмалы-психологиялық әдісті қолданды. Түрлі филогенетикалық деңгейіндегі жануарлардың жоғарғы және төменгі деңгейдегі маймылдар, құстар мен сүтқоректілердің түрлерін, антропоидтардың, сонымен қатар балалардың мінез-құлқының ерекшеліктерін салыстырды. Оның инициатl
ЮВИНИЛЬДІ (ОЙЫН) КЕЗЕҢДЕ ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫ
Жануардағы ойынның сипаттамасы
Ювинильді (ойын) кезеңдегі мінез-құлық туралы жоғары деңгейдегі жануарлардың балаларына ғана қатысты.
Жануардың ойын әрекеті ғалымдарды қызықтырғанмен, нашар зерттелген. Осы уақытқа дейін бұл туралы екі концепцияны атап айтуға болады. Бірінші Г.Спенсер, ал екіншісі – К.Гроос. Бірінші жағдайда Спенсер концепциясы бойынша жануардың ойын белсенділігі энегияның көптігінен шығаруды қарастырады. Екінші жағдайда таза функционалды деп қарастырды, яғни Гроос жануардың өміріне қажетті, маңызды әрекетке жаттығу ретінде деп есептейді. Жануарлардағы ойынды энергияның көптігі ретінде қарастыратын ерекшеліктің негізгі кемшілігі С.Л.Рубинштейн атап көрсеткендей, ойынның жануарлар өміріндегі нақты функцияларын түсіндіре алмауында.
Екінші жағдайда ойын әрекеті өмірдің маңызды жағдайларындағы жаттығуы ретінде түсіндіріледі. Гроостан кейін К.Ллойд-Морган ойынды ересек мінез-құлық үшін тәжірибедеп түсінді. Оның ойынша ойын жас жануарға өмірдегі маңызды әрекеттерге дайындалуға көмектеседі.
Атақты голландиялық зоопсихолог Ф.Бойтендайк Гроостың концепциясына қарсы келе отырып, ойын ойнаушыға оны эмоционалды жағымды жағдайға әкелу үшін ғана маңызды деп есептейді. Бойтендайк бойынша мінез-құлықтың инстинктивті формалары жаттығуға байланыссыз жетіледі. Бойтендайктың концепциясын Д.Б.Эльконин сынай отырып, оның ойынның бағдарланған зерттеушілік ерекшелігін толық бағаламаған деген ой айтты.
Жануарлардың ересек мінез-құлқын қалыптастыру үшін ойынның мәнсіздігін өзге зоопсихологтар да жоққа шығарады. Ғалымдардың бірқатары (П.Марлер және В.Гамильтон)ойынның жаттығушы қызметі туралы сұрақты ашық қалдырады, өзгелер (А.Броунли) ойынның жұп-белсенділігін байқайды.
Толыққанды теория болу үшін екі концепцияның жағымды жақтарын біріктіру қажет. Белсенділік сыртқы ортаға байланысты емес, бірақ ол шартты рефлекстермен сыртқы әсерден күшеюі мүмкін. (мысалы, температура). Қазіргі кезде зерттеушілердің көпшілігі ойын ересектік өмірге дайындық ретінде қызмет атқарады деп есептеді.
20 жылдарда жас шимпанзелер сексуалды ойындары көбею қабілетінің қажетті көрінісі болып табылатыны анықталған.(Г.Бингхэм зерттеулері). Бұл мәлімет көп рет дәлелденді. Ф.А.Бич және Г.В.Ниссен маймылдардағы жыныстық мінез-құлық көп молшерде үйретуге байланысты деген тұжырымды айтқан. Аналогиялық жолмен біріккен ойындар жас маймылдарды болашақ стадиялық өмірге дайындайды (Г.Харлоу,С.Дж.Суоми және т.б.).
Этимологиялық деңгейде психология рух пен руханиятты (көне грекше: ψυχή — рух) зерттеу (көне грекше: -λογία — сөз, ғылым, тану) деп танылады. Өзінің грекше мағынасында бұл зерттеу вегетативттік (жан дүниесі мен рухани болмысы), сезімдік (ниет-пиғыл, байым, әрекет), интеллективттік (ақыл-ой) функцияларымен шектеледі. Алайда психология — ақыл-ой қызметтерін зерттеумен бірге, рухани себеп-салдар әдістемесі, рухани жекешілдігінің, тұлға ішіндегі ақиқатты зерттеу. Ақыл-ой — тек комбинация мен арақатынас мекені емес, ол абстракция мен материалдық қатынас арқылы адам затын ойлау әрекетіне икемді нәрсе ретінде анықтайды. Осы тұста адам мен жануар арасындағы айырмашылық көрінеді.
Психологияның зерттеу объекті — осы күннің өткен ғасырлардан бері келе жатқан дау мен талқылаудың тақырыбы. Бұл күрделі дауға шешім табатындай пікірлер қалыптасқан әдет-ғұрып бойынша бірнешеу, атап айтсақ, психологияның зерттеу объекті — мінез-құлық пен оның қалыптасуы; ойлау үдірістері; эмоциялар мен пейіл; тұлға; адамдар арасындағы қарым-қатынастар, т.б.
Психологияның әртүрлі тараулары қолданған әдіс (клинакалық немесе тәжірибелік), немесе адамның әрекеті (жұмыс, еске салу, есте сақтау, еске түсіру, сезу, тәлім тану, т.б), немесе зерттеу бағыты (бала дамуы мен руханияты, Келбет руханияты, жануар жан дүниесі) арқылы ажыратылады.
Психологияның кей тараулары басқа ғылымдармен бірге немесе өзара көрші зерттеу өрістері ретінде немесе бір зерттеу өрісінің салалары ретінде үйлеседі. Бұл тараулар, мысалы психологияның бір тарауы — рухани бұзылыстарды зерттеу үшін патологияны белгілеу өте күрделі, тұлға патологиясын ақыл−ой паталогиясынан ажырату — одан әрі күрделі.
Ақыр соңында психология мен пәлсапа арасында көп уақыт бойы қарым—қатынас өте жақын болды, ажыратылмас десе де болар, себебі бұрын психология пәлсапаның бір бөлімі болған, ал пәлсапафизиканың ескі мағынасында (ағлақ, сана, іс әрекет, т.б. қалыптасқан пәлсапа тақырыптары психологияда кездеседі) бір бөлімі екендігін де ұмытпау қажет. Осылай психологияның кей салалары пәлсапалық тақырыптарды зерттеуге бағытталған (персонализм, гуманизм, биологизм, т.б.).
"Психология" терминінің бірінші қолдануы 1590 жылы Неміс схоластик пәлсапасышы Рудольф Гөкельге беріледі. Алайда одан алты ғасыр бұрын Хорват гуманисті - Марко Маурулиц бұл терминді өзінің кейіннен жоғалған еңбегінің есімі ретінде қолданған. Бұл әрине терминнің ең бірінші қолданылуы болмауы мүмкін, бірақ бұл бүгінгі күндегі терминнің ең алғашқы құжатталған қолданылуы болып есептеледі.
Бұл термин қауымның кең қолданулуына Неміс идеалист пәлсапасышысы Кристиан Вольфтің (1732-1734) Psychologia empirica және
Psychologia rationalis (1732-1734) атты еңбегі жарық көргеннен бұрын енбеген. Эмпирикалық және рационалды психологиялардың арасындағы бұл ажыратылуы Дидьероның Энциклопедиясынан алынып, Францияда Мэң дө Биғаңның көмегімен кең тараған.
Өзінің "жан" мен "тану" деп көне грек тілінен аударылған түбірлеріне қарамастан, психология ғылымы өзінің діни мәнінде адам жанының зерттеуі болып тек одан көп уақыт өткеннен кейін, христиандық заманда танылды. Психология медицинаның тарауы ретінде танылуы Томас Уиллистің ми функцияларының мәніндегі "Жан Доктринасы" мен анатомиялық трактаты "Хайуан Жандар Жайлы Екі Пікірлесу" ("De Anima Brutorum") атты еңбектерінде көрінеді.
1879 жылы "психологияның атасы" болып танылған Вильхельм Вундт (1832-1920) Германияның Лейпциг Университетінде психологиялық зерттеу зертханасын ашты.
Вильям Джеймс, америка пәлсапасышысы өзінің "Психология Принциптері" (1890) атты жемісті кітабын жариялап, келесі жылдарда психологтардың назарын жинақтаған көптеген мәселелерінің іргетасын қалады.
Бұл өріске өздерінің үлестерін қосқан, тәжірибелік түрде еске салу, есте сақтау, еске түсіру функцияларын Берлин Университетінде зерттеген Херманн Эбингауспен бірге қазір классикалық шарттастық болып танылған тәлім тану процесін зерттеген орыс физиологы Иван Павловты атап айту керек.
Осы тұста, 1890 жылдары Аустрия дәрігері, невролог, тәжірибелік психологияда бейресми білімі бар Зигмунд Фрейд психотерапияның жаңа әдісі — психоанализді дамытты. Фрейдтың ақыл-ой жөніндегі түсініктері интрепретативттік және интроспективттік әдістемелерге кең шамада негізделген, ақыл-ой дерттілігін шешу мен психопатология үстінде жинақталған. Фрейдтың теориялары кең тараған, оның себебтерінің үлкен бірі — теориялардың сексуалдылық және жаншу психологиялық дамудың негізгі аспектілері ретінде қарастыру сияқты мәселесін қозғау. Бұл сол кездің аттеріс мәселері болып саналған, ал Фрейд болса олардың оқымысты қоғам ішінде кеңінен қарастырылуына жол ашқан. Фрейд теориялары жалпы психология теорияларына ықпалы зор.
Әйткенмен бихейворизм айтарлықтай жаңалықтарды ашса да, адам іс-әрекетін зерттеуіндегі жолбасшысы болуы үшін жеткіліксіздігі анық көрінді. Ноам Хомскийдің Скиннердің "Ауызша Іс Әрекет" (сөйлеуді бихейвористтік теория моделіндегі мүліктену жайлы) атты кітабі жайлы шолуы бихейворизм патшалығының біту себебінің ең басты факторларының бірі болып танылады.
Өзінің Туғызушы Грамматика теориясында Хомский тіл үйрену тек шарттастық арқылы орын алынбайтығын дәлелдеді. Адам мағынасы мен құрастырылуы жағынан бірегей сөйлемдерді тек табиғи тіл тәжірибесі арқылы өндіруі мүмкін емес. Бұл бихейворизм алдамшы деп мойындамаған ақыл-ойдың ішкі ахуалының бар болуын білдіреді. Альберт Бандура балалар тек қоғамдық бақылау арқылы, яғни көрінген мінез-құлықтың өзгеруінсіз үйренуінің мүмкін еместігін көрсетті.
Гуманисттік психология өзінің қайратты дамуын 1950 жылдары көріп, ақыл-ой зерттеуінің позитивисттік және ғылыми әдістемелеріне кертартпа ретінде жалғасты. Ол адам тәжірибесіне қараған феноменологиялық көзқарасты айырықшалап, адам мен оның іс-әрекетін сапалы зерттеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1) Кіріспе
2) Ғалымдардың жануарларға жүргізген эксперименттері.
3) Жануарлардың интеллект мәселесі.
4) Жануарлар психологиясына еңбек сіңірген ғалымдар.
5) Психологияга анықтама және адам психологиясының ерекшеліктері жайлы ғалымдардың пікірлері.
6) Адамзат қоғамында және жануарлар дүниесінде
психиканың дамуы.
7) Психологияның пәні және оның міндеттері
8) Қорытынды
9) Ұсынылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Табиғаттың ұлы жұмбақтарының ішіндегі алғашқы орынды жануарлар психологиясы алады. Адамдар ежелден осы құпияны ашуға ұмтылғанын ерте кезден келе жатқан фольклор, религиозды мифтардан көруге болады. Антикалық ойшылдар өздерінің философиялық концепцияларын құруда адамның психикасына жануарлардың психикасының қатынасына көп назар аударған.
Біздің заманымызда жануарлардың психикасын зерттеумен арнайы жануарлар психологиясы пәні айналысады. Бірақ жануарлар психологиясының пәні мен міндеттерін қарастырмас бұрын біз жануарлардың психикасы, мінез-құлқы, психикалық әрекетін нақтылап алуымыз қажет.
Лениндік теорияға сәйкес, психика өзінің құрылымына қарай объективті шындықтың жоғарғы формасының көрінісі. Психика органикалық әлемнің белгілі бір даму кезеңінде пайда болғанмен тек жоғары ұйымдасқан жануарларға ғана тән.
Психика – ортаның құрамдас бөліктеріне қатысты өзінің белсенділігін тірі ағзаға адекватты бағдарлауға мүмкіндік беретін көрініс беру формасы болып табылады. Сонымен қатар объективті реалдылықтың, материяның белсенді көрінуіне қызмет ете отырып, психиканың өзі органикалық материяныңжоғары дамыған қасиеті. Бұл материя болып жануарлардың жүйке ұлпасы (немесе оның аналогтары) табылады. Жануарлардың көп бөлігінде бас миы - жүйке-психикалық әрекетінің орталық ағзасы бар.
Жануарлардың психикасы олардың іс-әрекетінен бөлініп қаралмайды. Іс-әрекетті жануарлардың ағасының ортамен қажетті байланыстарын орнатуға бағытталған қозғалыс белсенділігі, яғни сыртқы көріністердің бірлігі деп түсіндіреді. Психикалық көрініс беру осы белсенділіктің негізінде жүзеге асады. Осындай жолмен, психиканы тірі ағзаның функциясы ретінде, қарастыру әділ болады, іс-әрекет пен психика бөлінбейтін органикалық бірлік ретінде қарастырылады және ғылыми анализ үшін шартты бөлінуі мүмкін. Бұл мәселені И.М. Сеченов психика қозғалыспен, іс-әрекетпен туады және өледі деп көрсеткін.
Сонымен, психикалық көрініс берудің алғышарты – іс-әрекет. Оның көмегімен қоршаған ортамен өзараәрекет жүзеге асады. Іс әрекетсіз психика болмайды. Бірақ кері байланыс әділ болады: психика ағзаның сыртқы белсенділігін коррекциялап, бағыттайды.
Іс-әрекетпен психиканың диалектикалық бірліктің мәнін психикалық іс-әрекет ұғымы ашады. Жануарлардың психикалық іс-әрекет ұғымы іс-әрекет пен психиканың көрінуінің барлық кешенімен түсіндіріледі.
Зоопсихологияның обьектісі – жануарлардың психикалық іс-әрекеті.
Зоопсихологияның пәні – жануарлар денгейіндегі психикалық көріністің заңдылықтары мен эволюцияның көрінуі, жануарлардың психикалық процестерінің онто және филогенездегі пайда болуы мен дамуы және адамдардың санасының тарихы туралы ғылым. Зоопсихолог психиканың эволюциясын оның ұрықтану формаларынан жоғары көрінуіне дейін зерттейді. Мұның өзі адам психикасының пайда болуының негізгі құрамы болып табылады.
Осындай жолмен, зоопсихологтың компетенциясында психиканың эволлюциясының басты мәселелерін бірдей қарастырады. Төменгісі психикалық көрініс берудің бастапқы дамуы, жоғарғысы – жануарлар психикасының адамның психикасына айналуы. Төменгі шебі өсімдіктер мен жануарлардың арасындағы сапалы көріністі береді, ал жоғарға шебі – жануарлар мен адамдар аралығындағы айырмашылықты зерттейді. Бірінші жағдайда психиканың элементарлы формаларының сұрағын шешу, ал екіншісінде – адам психикасының элементарлыдан жануарлар психикасынан тууы тек сандық қиындауға теңдестірілмейді, эволюция барысында ағзалардың ортамен өзара әрекетінің жалпы түрі де өзгереді. Тітіркенудің саналы жаңа формасы – сезімталдық пайда болады. Ал сезімталдылықтың өзі – сезіну қабілеттілігі, яғни қарапайым психикалық құбылыс. Басқа сөзбен айтқанда, психика тітіркенудің өзіндік саналы жоғары формасы сезімтадық пайда болған кезде басталады.
Зоопсихологтың іс-әрекет аумағы психикалыққа дейінгі және психикалық көрініс беруден басталады. Осы жерден психиканың эволюциясының басы басталады. Жануарлардың психикасының сапалы эволюциясы адам санасына дейін көтеріледі.
Адам психикасы жануарлар психикасымен салыстырғанда сапалы категориялы, бірақ олар генетикалық жануарлар психикасымен байланысты. Адам іс-әрекетінде белгілі бір рөльді биологиялық, жануарлармен ортақ факторлар ойнайды, бірақ адамдардың іс-әрекетінің мәні адам мен жануар арасындағы терең сапалы айырмашылықтармен анықталады. Бұл айырмашылықтары жануарларда мүлдем кездеспейтін қоғамдық еңбекті іс-әрекетпен сөйлеуде.
Ресейлік зоопсихологияның негізін салушы белгілі ғалым Вагнер адам өміріндегі биологиялық және әлеуметтік факторлардың өзара қарым-қатынасын жарты ғасыр бұрын жан-жақты анализін берген
ҒАЛЫМДАРДЫҢ ЖАНУАРЛАРҒА ЖҮРГІЗГЕН ЭКСПЕРИМЕНТТЕРІ
В.Келлер өзінің маймылдарына бірнеше тапсырмаларды ұсынды. Олардың шешімі тек құралдарды, яғни жат нәрселерді қолдануда болды.
Еліктіргішті жіппен тарту.
Бірінші нұсқада тордың сыртындағы еліктіргішті оған байланысты жіпті тарту арқылы алуға болады. Нәтижесінде бұл тапсырманы тек шимпонзе ғана емес, сонымен қатар төменгі деңгейдегі маймылдар мен кейбір құстар да орындай алған. 1948 жылы Г.З. Рогинскийдің тәжірбиелерінде шимпонзеге бұл тапсырманың күрделірек түрі ұсынылған. Бұл тәжірбиеде еліктіргішті өзіне тартып алу үшін жіптің екі жағын бірдей тарту керек. Г.З.Рогинскийдің тәжірбиесінде маймыл бұл тапсырманы орындай алмады.
Таяқшаларды қолдану.
Тапсырманың өте көп таралған басқа нұсқасы тордың сыртында қол жетпейтін жердегі бананды тек таяқша көмегімен алу, шимпонзелер бұл тапсырманы да сәтті шешті. Егер таяқша жақында орналасса, олар бірден қолдарына алған, егер алысырақ болса, шешімге келу үшін ойлануға бірталай уақыт керек болған. Шимпанзелер таяқшалармен қатар өз мақсаттарына жету үшін басқа нәрселерді де қолданған.
В. Келер маймылдардың эксперимент және күнделікті өмір жағдайында да заттармен түрлі қатынас тәсілдерін байқаған. Мысалы маймылдар таяқты бананға секірген кезде шест ретінде қолдана білген.
Еліктіргішті құбырдан алу.
Еліктіргішті құбырдан алу (Р. Йеркс тәжірбиесі). Бұл әдістеменің түрлі нұсқалары бар. Ең қарапайым жағдайда Р.Йеркстің тәжірбиесіндегідей еліктіргішті үлкен темір құбырда, ал құрал-сайман ретінде жануарға шесттер ұсынылған. Бұл тапсырманы тек шимпанзелер ғана емес, сонымен қатар горрила мен орангутандар да сәтті орындайтындары анықталған.
Шимпанзенің қолындағы таяқ тамақ табу үшін емес, сонымен-ақ тағы басқа мақсаттарды жүзеге асыруда қолданылады.
Таяқшаларды құрал ретінде қолдану – кездейсоқ манипуляцияның нәтижесі емес, ол саналы және мақсатбағдарлы акт. Маймылдардың конструктивті мінез-құлқы маймылдардың конструктивті іс-әрекеті.
Пирамидаларды тұрғызу арқылы еліктіргішке қол жеткізу.
В.Келердің тәжірибелер тобы біршама атаққа ие болды. Төбеге бананды іліп, вольерге бір немесе одан көп жәшіктерді қойған. Еліктіргішті алу үшін маймыл астына жәшікті қойып, оған шығу керек.
Шимпонзелердің мұндай тапсырмаларды шешуге қабілеттілігі анықталды. В. Келердің көптеген тәжірибелерінде олар еліктіргішті алу үшін қажетті әрекеттерді жүзеге асырған: жәшіктерді қойып немесе олардан пирамида жасай білген. Маймылдың шешім қабылдау алдында ереже ретінде жеміске қарап және жәшікті жылжыта бастайтыны ғажап емес. Маймыл бірден жеміс пен жәшік арасындағы байланыстың барлығын байқайтынын көруге болады, бірақ оны бірден жүзеге асыра алмайды.
Маймылдардың әрекеті әрқашан біртекті адекватты болған емес. Мысалға Сұлтан (маймыл) құрал ретінде адамдар мен маймылдарды олардың иықтарына шығу арқылы немесе оларды өздері көтеру арқылы қолдануға талпыныс білдірген. Оның артынан басқа шимпонзелер де Сұлтанның ісін қайталаған, сондықтан колония кей-кездерде тірі пирамиданы құраған.
Шимпонзелердің мінез-құлқының анализі осы және өзге жағдайларда тапсырманың кеңістіктік компоненттерінің бағасын өндіретінін анық көрсетеді. Сәтсіздіктер анализінің негізгі параметрі бананға дейінгі қашықтық болып табылады.
Өзге жануарларды жест тіліне үйрету.
Шимпонземен қатар жест тіліне горилла және орангутанды сәтті үйреткен.
Дельфиндерді үйрету. Теңіз сүтқоректілерінің тасымалдаушы-тілді меңгеру қабілетін бірнеше жылдар бойы американдық ғалым Л.Херман зерттеді. Оның еңбектерінде дельфин-афалиндер ең бірінші бассейндегі түрлі заттардың аталуын және олардың атқаратын әрекеттерін меңгеру керек болған.
Біртіндеп дельфиндер 2-3 белгіден тұратын тізбекке бағына отырып, жаттықтырушының нұсқаулары бойынша толық жүріп және заттар мен кейбір әрекеттер комбинацияларын орындауды үйренген. Мысалы: иллюминаторға құйрығыңды тигіз, су алып N-ді суар, сол жақтағы таяқшаға шеңберді кигіз, таяқшаны шеңберге кіргіз және тағы басқа сұрақтарға жауап бере алған. Ары қарай жаңа сөйлемдердің қолданылуымен тесттер өткізілді. Бұл тапсырмаларда да қандай-да бір затты алып келуге орнын ауыстыруға немесе бір затты басқаның ішіне, үстіне, астына қою керектігі ұсынылған. Дельфиндер заттардың кеңістіктік ара-қатынасын бейнелейтін сигналдарды дәл қабылдай алу бейімділігін көрсеткен.
Тотықұсты үйрету.
Тотықұсқа өткізілетін зерттеулер біршама қызығушылықты туғызады. Тотықұстардың түрлерінің өкілдері жүздеген сөздерді жаттап, адекватты фразаларды құра алатындығы белгілі. Сөйлеуші құстардың мінез-құлықтарының толық сипаты В.Д. Ильичев пен О.Л.Силаеваның еңбектерінде келтірілген.
Американдық зерттеуші Ирэн Пепперберг көп жыл тотықұстарға зерттеу жүргізді. Ол тотықұс Алекспен (африкандық сұр жако, Psittacus erithasus) қарым-қатынастың ерекше әдісін өңдеді. Және тасымалдаушы-тіл ретінде адамның сөйлеуі қолданылды.
Алекс Аризоналық университеттің зертханасына 11 жасында түсті. Яғни ересек кезінде және де ол бірден үйренуге зор бейімділігін көрсеткен. Ол отырған жерде адамдар өзара сөйлессе, ал тотықұс қызғанышпен оларды бақылап араласуға тырысқан. Пепперберг өңдеген әдістің ерекшелігі оқыту процесінде бір уақытта екі оқытушы адамның болуында. Бір жаттықтырушы (негізгі) адамға (екінші жаттықтырушыға) және тотықұсқа бір уақытта сұрақ қояды. Екінші жаттықтырушы тотықұс бір жағынан еліктеу объектісі, екінші жағынан – оның қарсыласы болып табылады. Сабақтар мынандай түрде жүзеге асады. Бір экспериментатор екіншісіне алманы немесе қарындашты көрсетіп Мынау не? деген сұрақ қояды. Егер жауап дұрыс болса, оқытушыны мақтап, оған аталған затты береді.
Алекс 15 жылда 100-ге жуық заттардың атын меңгерген. Ол заттың түрпішінін, бұрыштар санын анықтауға, алтыға дейін санауға, түрпішінін, материал, түс категориясын және жеті түсті атауға бейімділігін көрсеткен. Ол керек сөзін белсенді түрде қолданады, ал егер оған керек затты бермегенде жоқ деп оны лақтырып тастайды.
Адам тәріздес маймылдарды амсленге үйрету.
Алғашқы эксперименттің авторлары – ерлі-зайыптылар Аллен мен Беатрис Гарднерлер (Gardner, Gardner 1969;1985; 2.9.2) американдық саңыраулардың жесттік тілі – амсленді таңдап алып, шимпонзенің ағылшын грамматикасы ережесімен құрылған тілдің элементтерін зерттеуге мүмкіндік алды.
Өздерінің тәрбиеленушісі Уошодан ерекше нәтижені күтпеген олар тек төмендегіні анықтауды мақсат етті:
Уошо жесттерді есте сақтап, оларды адекватты қолдана ала ма?
Оның сөздік қорына қанша жесттер кіреді?
Маймыл сұраулы және теріс сөйлемдерді түсіне ала ма (бұл қасиеттері күмәнға алынды)?
Ол сөйлемдегі сөз тәртібін түсіне ала ма?
Уошо үш жылда саусақтардың белгілі бір түрде қосылуы арқылы ұсынылатын 130 белгіні меңгерген. Басқа шимпонзелер де сол сияқты жағдайлардың кең диапазонында адекватты қолданысын тапқан.
Антропойдтардың сөз қорының көлемі. Түрлі маймылдарға өткізілген эксперименттер олардың 400 жестті білуі мүмкіндіктердің тамамдалмайтынын білдірді. Йеркешті жануарға үйрету кезінде олар жүздеген белгілерді меңгеріп 2000-нан астам сөздерді ауызша түсінген. Тәжірибелердің көпшілігінде эксперимент жас маймылдарға жүргізілген. Жесттерді жаттау факті өз бетінше ешқандай жаңалық енгізбейді. Бұл үшін қарапайым шартты рефлекторлы үйрету жеткілікті. Сонымен қатар шимпонзенің сөздік қорын қолдану ерекшелігінен мынандай қорытынды шығаруға болады: белгілерді қолдану оларда когнетивті процестердің жоғарырақ тәртібіне жалпылау абстрактілеуде негізделген. Мысалы: бэби белгісін барлық маймылдар кез-келген баланы, күшіктерді және қуыршақтарды, ал ит белгісімен – кез-келген иттердің өкілін, сонымен қатар суреттегі иттің бейнесін де, қасында жоқ үрген иттің дауысын да белгілеген. Шимпонзелер үйретушілері қасында болғанда да, осындай белгілер фотосуретте көрсетілгенде де жестті жақсы түсінеді.
Адам тектес маймылдарды өз-өзін тануға үйрету.
Адам санасындағы мінездеменің бірі – бұл оған қатысты объектіден субъектіні айыру. Органикалық өмір тарихында адам қазіргіге дейін алғашқы және жалғыз қоршаған ортадан өзін көрсете алатын жан болып саналып келеді. Тек адам ғана өзін-өзі тануға қабілетті. Бала мен және мен емес арасындағы айырмашылыққа ақырында жетеді, және бұған ең алғашқы қадам болып өзін суреттен немесе айнадан тану қабілетінің көрінісін атауға болады. Бұндай қабілет 4 жаста қалыптасады. Жануарларда өзінің менін ұғатыны бар ма?
Бұл объективті эксперименталды әдістер көмегімен анықтауға тырысатын ең қиын сұрақтардың бірі. Бұндай ұғымды қалыптастыру үшін субъкт өзіне сырт көзбен қарай алатын, басқалардың орнына өзін қоятын, сыртқы өмірде өзін объект ретінде көре алатын бейнелік елестету кешенін керек етеді.
Адам айнадан көптеген түрді көріп ол өзі екенін түсінеді. Айнада оның қасында басқа адам көрінеді – бұл оның серігі. Авторлар бөлігі жануарлар өзін айнадан ұқсастық бейнесінен тани алатындығын анықтауға тапсырма қойды. Алғашқы мәлімет Н.Н. Ладыгина-Котстың зерттеуіндегі шимпонзе айнадан өзінің бейнесіне қарауы еді. Алғашқы рет өзінің бейнесін көріп, оның тәрбиеленушісі Иони аузын ашып қарап тұрып сұрады: қайдағы бейне? маймылдың әрекеті айнаға қарап тұрған баланың әрекетінен айырмашылығы жоқ. Біраздан кейін Иони өзінің бейнесіне үйреніп, аузын жапты да өзіне қарай бастады. Осыған байланысты басқа да жас маймылдар өзінің бейнесіне жауап қайтарған. Мысалы, Келлогтар жанұясы Гуа есімді шимпонзені өздерінің ұлдары Дональдпен бірге бір жылдай тәрбиелеген. Гуа мен Дональдтың жас шамасы бірдей болған. Екі бір жасқа таяған балалар алдында тұрған адамның өздері екенін мүлдем түсінбеген. Бұл таң қалатын жайт емес. Себебі одан кейінірек жүргізілген тәжірибелердің мәліметтері бойынша баланың айнаға бейнесін тану қабілеттілігі бірнеше деңгейлерден өту арқылы қалыптасады. Адам тәріздес маймылдарда бұл қабілет 2-2,5 жаста пайда болып, 4,5-5 жаста толық көрініс береді.
1898 жылы Э.Торндайк шартты рефлекстерді қалыптастырудың моделін өңдеді. Торндайктың моделі жануарлардың белсенді мінез-құлқына негізделген (жасанды жағдайда). Торндайк алғашқы жануарды үйрету процесін сандық бағалаудың берік және тура әдістемесі – мәселелі жәшікті ойлап тапты. Қарны аш мысық мәселелі жәшікке салынып, оның сыртына тамақ қойылады. Мысық тамаққа жету үшін есікті жауып тұрған тіреуішті тарту керек болған. Торндайк тіреуішті ашқанға дейін бірталай қозғалыстар жасайтынын байқаған. Торндайк бірнеше сеанстардан кейін мысық қажетсіз қозғалыстар санын азайтқанын көрді. Үйретудің өлшемі ретінде қабылданады.
Висконс университетінің зертханасында Гарри Харлов 60 жылдарда приматтарға эксперимент жүргізген. Нәтижесінде ана мен бала арасындағы өзара қатынас макака-резустардың тағдырына үлкен әсері тиетіні анықталған. Г.Харлоу эксперименттерінде маймылдың жаңа туған баласы екі жасанды ананы таңдап алуға мүмкіндігі болды:
а) ағаштан жасалған басы және омырау деңгейінде орнатылған емізу үшін ыдысы бар жалаң сымнан жасалған үлгі және
ә) барқытпен қапталған дәл осындай сымнан жасалған үлгі.
Балалар екі ананы да емген, бірақ уақыт өте олар мамық анамен уақытты көп өткізген. Таныс емес объектті көрген кезде немесе қауіп төнгенде олар мамық анаға жүгірген, ең маңыздысы – маймылдардың баласы шынайы анасы немесе мамық анасынсыз өсірілсе, топтағы қарапайым өзара қатынасқа қабілетсіз болып келген. Олар жануарлармен, тіпті өздерінің балаларымен дұрыс өзара әрекет жасай алмаған.
Отты сөндіру тәжірибесінде және өзге жағдайларда құралдарды қолдану.
И.П.Павловтың инициативасы бойынша оның Колтуштағы әріптестері В.Келлердің Розе мен Рафаэльге (шимпонзелер) өткізілген тәжірибелерді қайталады. Алынған нәтижелер негізінде И.П.Павлов көп жағдайда маймылдардың психикасы мен мінез-құлқына деген өзінің көзқарасын қайта қарады. П.К.Денисов , М.П.Штерн (1947) және Э.Г.Вацуро өздерінің ұстаздарына қарағанда В.Келлердің антропойдтардағы ойлаудың элементтерінің барлығы туралы ұғымын теріске шығару мүмкін деп есептейді.
Роза мен Рафаэльге авторлар ұсынған тапсырмалар В.Келлердің тәжірибесіндегі Сұлтан шешкен мәселелерден өзінің күрделілігіне байланысты әлдеқайда қиын болған. Бананды алу үшін оларға алты түрлі колиберлік жәшіктерден тұратын пирамиданы тұрғызу керек болған. Мүндай жағдайда жануарға тек аяқ-астынан шешімге келу ғана емес, құрылысты тұрақты ету үшін керек бірқатар дағдыларды меңгеру – квалификациясын қажет етеді.
Өзінің құрылымы бойынша Рафаэльге ұсынылған отты сөндіру тапсырмасы әлдеқайда қиынырақ. Бұл тәжірибенің құрылымы төмендегідей: апельсині бар жәшіктің ашық жағының алдында жанып тұрған спиртовка қойылған. Көптеген және әртүрлі мүмкіндіктерден кейін ол бұл тапсырманы түрлі тәсілдермен шешуді үйренді:
Суы бар бакты жәшікке жақындатып отты өшірді;
ұртына суды толтырып алып, отқа қайтып келіп, оған құйды;
бактағы күрежкені толтырып отты өшірген;
бактағы су біткен кезде Рафаэль суға толы бөтелкені суға төкті.
И.П.Павлов бұл тәжірибенің нәтижесін адам тәріздес маймылдарда қарапайым шартты рефлекстерден қарағанда күрделірек когнетивті функциялардың болуына сенімді кепіл бола алады деп есептеді.
Соңында тәжірибені көлге ауыстырды. Еліктіргіші бар жәшікті салға, ал суы бар бакты басқа салға орналастырылды. Екі салды қосып тұрған ұзын және әлсіз көпіршемен байланыстырылған. Рафаэль дәл салдың өзінен суды алудың орнына, бактан суды алу үшін өте көп күш жұмсады. Бұл зерттеушілерді берілген мәселелі жағдайдың элементтерінің арасындағы айқын байланыстарды түсінуге қабілетсіз деген ойға әкелді.
Келлердің тәжірибесінде себеттегі банан еденнен оны алу мүмкін еместей биіктікте орналастырылған. Содан кейін себет шеңберлі қозғалысқа келтірілген. Сұлтан шимплнзе оны аңдып отырады. Себет шатырды ұстап тұрған балкаға жақын жеден өтетінін көрген соң, ол балкаға шығып себеттің жақындағанын тосады. Сонымен қатар әр тәжірибедегі себет жақын болатын балкаға шығып отырған.
ЖАНУАРЛАРДЫҢ ИНТЕЛЛЕКТ МӘСЕЛЕСІ
Интелектуалды мінез-құлық жануарлардың психикалық дамуының шыңы болып табылады. Бірақ жануарлардың ақылы туралы айта отырып, олардың ойлауы қай жануарларда интеллектуалды мінез-құлық бар қайсысында жоқ екенін анықтау қиын мәселе. Жоғары омыртқалылар туралы болуы мүмкін. Бірақ приматтар ғана емес, осы күнге дейін приматтарда ғана интеллектуалды мінез-құлық бар деп есептелінген. Интеллектуалды мінез-құлық инстинктивті мінез-құлық пен үйретумен тығыз байланысты және өзі мінез-құлықтың индивидуалды өзгеретін компоненттері ретінде туа қалыптасады. ол тәжірибенің индивидуалды жиналуының жоғарғы қорытындысы. Сондықтан интеллектуалды мінез-құлық бейімделгіш эффект береді. А.Н.Северцев осыған назар аудара отырып, психиканың жоғарғы қабілеттерін дарақтың өмір сүруі үшін және қоршаған ортадағы өзгерістерге бейімделу үшін қажет деп есептейді. Жануарлар интеллектісінің дамуының алғышартарты манипуляция болып табылады. Маймылдарға қатысты манипуляция қоршаған ортаның қасиеттері мен құрылымы жайлы негізгі қайнар көзі болып табылады. Адам тәріздес маймылдардың манипуляциясы туралы Павлов: Бұл қарапайым қызығушылық жоқ деген тұжырым дұрыс емес.. Павлов мысал ретінде шимпонзелердің қорапты манипуляциялауын, бақылауын көрсетеді. Апельсин, алма да болмаған қорапты ашу үшін маймыл бірнеше механикалық тапсырмаларды шешуге ұмтылған. Қорапты ашқан күнде де ешқандай материалды қанағат жоқ. Павлов бойынша: таза қызығушылық маймылдарды объектті зерттеуге итермелейді. Сонымен қатар бір уақытта және өзара байланысты сенсорлы және эффекторлы жүйе жүзеге асады. Жануарлардың интеллектісінің ерекшелігі олардың қатынастары мен байланыстарының көрінуінен дамиды. Бұл көрініс іс-әрекет процесінде жүзеге асады. Жануарлардың күрделі дағдылары көп фазалық болып табылады. Бірақ бұл фазалар тек қана қандай-да бір тапсырманы шешудегі мәнді кезең ретінде қолданылады. Нақты эксперименталды зерттеулерде интеллектуалды әрекеттің екі фазалығы көрінеді. Өзге экспериментерде маймыл еліктіргішті өзінен итеру керек, содан кейін айналмалы жол арқылы қолымен ала салуға мүмкіндік туады.
Кеңестік зоопсихолог Н.С.Новоселова өзінің зертеулерімен шимпонзелермен күрделі тапсырмаларды шешудегі таяқшаны қолдану генезисін анықтаған. Ол таяқшаны қолдану индивидуалды бейімделгіш әрекет ретінде қолданылатынын көрсеткен және ол туа біткен мінез-құлық емес деп көрсеткен. Ладыгина-Котс – шимпонзелердегі құралуы дайындау процесін зерттеген, бұл процес техникалық күрделі емес тапсырма. Жіңішке құбырдан еліктіргішті шығару үшін жасалған. Шимпонзенің көзінше құбырға еліктіргіш саусақ жетпейтіндей етіп орналастырылған. Сонымен қатар жануарға түрлі заттар ұсынылған, бірақ бұл заттарды біріктіріп, құрал құрастыру керек, тәжірибеден өткен маймыл бұл тапсырманы шешкен. Бұл тәжірибеден интеллектуалды әрекеттің екі фазасы көрінеді, құралды дайындау, құрал арқылы еліктіргішті алу. Бірінші фаза биологиялық мәнсіз. Екінші фаза іс-әрекетті жүзеге асыру (биологиялық қажеттілік). Леонтьев бойынша бірінші дайындық кезеңі затпен еліктірмейді, ол еліктіргішке деген таяқшаның қатынасы. Бұл қатынасқа деген реакция екінші фазаға дайындық.
ЖАНУАРЛАР ПСИХОЛОГИЯСЫНА ЕҢБЕК СІҢІРГЕН ҒАЛЫМДАР
Француз натуралисті Ж. Бюффон (1707-1788) еңбектерінде жануарлардың мінез-құлқы тұрғысы туралы жазылған. Жалпы және жекелеген табиғи тарих (1810) кітабында ол жануарлардың түрлерінің ерекшеліктерін ғана емес, олардың өмір сүру образы, дағдылары туралы мәліметті жүйелеуге тырысты. Ғалым антропоморфологиялық тұрғыны сынға алды. Қоғамдық жәндіктердің ритуалды әрекеттерінің қиындығын ескере отырып, Бюффон олардың механикалық болып келетінін көрсетті. Бюффон еңбектерінде саналыларға қатысты мінез-құлықтың формаларының сипаты жоқ. Түрлердің табиғи тарихын суреттеуде, бір жануарлар екіншілерінен ақылдырақ екенін көрсетті, яғни олардың ақыл-ой қабілеттерінде айырмашылықтар болатынын жоққа шығарған жоқ. Неміс ғалымы Г. Реймарус (1694-1768) инстинкттің алғашқы ғылыми анықтамасын берді. Ол жануарлардағы әрекеттердің адамның саналы мінез-құлқымен сәйкестігінің болуын теріске шығарған жоқ. Реймарус бұл категорияға еліктеу мен үйрену қабілетін енгізді
Париж жануарлар паркінің директоры Фридрих Кювье (1773-7837) алғашқылардың бірі болып жануарлар мінез-құлқын жүйелі зерттеудің көріністерінің экперименталды түрде айқындап, салыстырмалы бағасын берді. Кювье өзінің еңбегінде жануарлардың өздеріне үйреншікті ортасында жүрген кездерін бақылауға тырысты. Кювье тіпті олармен эксперимент те жүргізді. Кювье ақыл мен инстинкт арасындағы шекараны анықтауға талпыныс жасады.
Ч. Дарвин (1809-1882) еңбегі жануарлардың мінез-құлқы мен психикасының салыстырмалы және эксперименталды зерттеуінің пайда болуы мен дамуына маңызды үлесін қосты. Жануарлар мен адамдардың сезінуінің көрініс беруі туралы Инстинкт және Бір баланың биографиялық очеркі еңбектерінде Дарвин алғаш психиканы зерттеудің объективті әдісін қолданды.
Дарвин әсіресе приматтардың қозғалыстарын анализдеді. Ол еңбегінің нәтижесінде адамдар мен жануарлар арасындағы ұқсастықтарды байқады.
Ч.Дарвиннің жануардың ойлау мәселесіне енгізген үлесі төмендегідей:
- алғаш рет жануарлардың мінез-құлықымен психикасын құрайтын (инстинкт, үйрету, саналы іс-әрекет) үш ұғымды енгізді.
- Дарвиннің ілімі психологиядағы салыстырмалы және эволюция тұрғысының қолданылуына әсерін тигізді.
Жануарлар мен адамдардың психикасының ұқсастықтарының мәселесіне алғашқылардың бірі болып Дарвиннің досы Джон Роменс (1848-1894) өз үлесін қосты. Оның Жануарлардың ақылы атты кітабының атағы шықты. Онда Роменс эволюциялық процестің барлық деңгейіндегі психиканың дамуының бірлігі мен үзіліссіздігін дәлелдеуге тырысқан натуралист. Оған мәлімет ретінде түрлі филогенетикалық деңгейдегі жануарлардың мінез-құлқының күрделі көріністерін көп реттік байқау болды.
Мінез-құлықтың түрлі формаларын бөлуге қажетті критерийлерді өңдеуге ағылшын психологы Конвей Ллойд Морганның (1852-1936) еңбегі сіңді. Ол алғашқылардың бірі болып жануарлардың мінез-құлқындағы инстинкттер мен үйретудің сәйкестігінің мәселесін зерттеді.
Ғалым тек инстинкттер ғана емес, сонымен қатар индивидуалды тәжірибенің белгілі түрлерін меңгеру қабілеттілігі де ұрпақтан-ұрпаққа берілетініне көңіл аударды.
Ресейдегі Иван Петрович Павлов (1849-1936) физиологиядағы жаңа бағыттың негізін салды. Ол бағыт жануарлар мен адамның психикасын объективті зерттеу мақсаты болып келетін жоғары жүйке іс-әрекетінің ілімі.
И.П.Павловтың ілімінің негізінде рефлекторлы принцип жатыр. Ал жоғары жүйке іс-әрекетінің барлық көріністерінің қарапайым бірлігі болып шартты рефлекс болып табылады.
Бастапқыда Павлов шартты рефлекс психологиялық термин ассоцияның аналогы ретінде қабылдап, оны универсалды бейімделгіш механизм ретінде қарастырды.
Американдық ғалым Эдвард Торндайк (1874-1949) И.П.Павловпен қатар бақыланатын зертханалық жағдайдағы жануарларды үйрету процесін зерттеудің ғылыми әдісінің негізін салушы болып есептеледі. Ол психологтардың ішінен алғашқыларының бірі болып жануарлардың психикасын эксперименталды тұрғыдан зерттеді. Мұндай тұрғыны Торндайктан бұрын неміс психологы Вильгельм Вундт (1832-1920) ұсынған.
Бихевиоризмнің негізін қалаушы (ағылшын сөзінен behavior) американдық ғалым Джон Уотсон (1878-1958). Ол жануарлар мен адамның психологиясының пәні сандық түрде тіркеліп және бағаланатын мінез-құлық бола алатын ойды ұсынды. Бұл тұрғы Торндайктың тұрғысынан қарағанда шешімдірек психиканы зерттеуде интроспекцияны қолдануды жоққа шығарды. Сонымен қатар ерік, тілек, сана тағы басқа ұғымдарға қатысты жануарлардың мінез-құлқының антропоморфологиялық трактовкасын терістеді.
Дж. Уотсон 1913 жылғы жарық көрген Психология бихевиористтер көзімен атты бағдарламалық мақаласында бихевиоризмнің негізгі бөлімдерін анық көрсетті.
Олар:
жануарға сыртқы стимулдардың әсерінен детерминацияланатын ағзаның секреторлы және бұлшықеттік реакцисынан мінез-құлық құрылады;
мінез-құлықтың анализін қатаң объективті өткізу керек;
эксперименталды психологияның негізгі мазмұны қатаң дозалы және бақыланатын тітіркенуге қайтарылатын реакцияны тіркеу болып табылады.
Стимул-реакция (S-R) формуласы ұзақ он жылдықтар бойы мінез-құлықтың интерпретациясы үшін универсалды негіз ретінде қарастырылды.
Бихевиоризмнің дамуына американдық зерттеуші Берхаус Ф. Скиннер (1904-1990) зор үлесін қосты. Ол қазіргі кездегі атақты зерттеу әдісі инструменталды, немесе оперантты, шартты рефлекстер әдісін құрастырды.
Американдық зерттеуші Эдвард Толменнің (1886-1959) психологиялық концепциясы необихевиоризм деп аталды. Ол жануардың мінез-құлықындағы бағыттылықты мойындауға негізделеді.
Дж. Уотсонның стимул-реакция сұлбасының жануарлардың мінез-құлқын сипаттау үшін жеткіліксіз деген қорытындыға келді.
Толменнің жануарлардағы елестету процесінің болуы туралы көзқарасы американдық психолог У. Хантердің алған мәліметтерімен сәйкес келді. Мұндай қабілетті зерттеу үшін ол кейін қалдыру реакция әдісін ұсынды. Бұл әдіс реалды стимулдың жоқ болған кезінде жүзеге асады.
Э. Толменнің түсінігінде жануарлардың когнетивті процестерін зерттейтін қазіргі кездегі зерттеулердің негізінде жатыр. Оның еңбектерінің негізгі нәтижелері Жануарлар мен адамның мақсатбағдарлы мінез-құлқы монографиясында жазылды. Д. Мак-Фарленд (1988) Толменді қазіргі кездегі жануарлардың мінез-құлқын зерттеудегі когнетивті тұрғының әкесі деп санауға болады деп есептейді.
Ресейлік физиологияда Толменнің көзқарасына сәйкес ойды Иван Соломонович Бериташвили (немесе Беритов, 1884-4974) дамытты. И.С. Бериташвили (1974) Толмен сияқты уақытты озды. Оның экперименттері бақылауға ұқсас болғандықтан нәтижелері әрқашан сандық әдістермен өңдеуге келмейтін. И.С. Бериташвили мектебінің еңбектері Э.Толменнің жұмыстарымен қатар, жануарлардың когнетивті процестердің қазіргі кездегі зерттеулердің қайнар көзі болып есептеледі.
Владимир Александрович Вагнер (1849-1934) инстинкттердің табиғаты мен биопсихологиялық методологияның өңдеуін салыстырмалы зерттеуге зор үлесін қосты. Мәселен, өрмекшілердің он шақты түрлерінің, қалалық қарлығаш және өзге де жануарлардың құрылысшы мінез-құлқы туралы еңбектері бар. Ол сонымен қатар лектор және педагог болды.
В.А.Вагнер орыс ғалымдарының ішінде алғашқылардың бірі болып индивидуалды - жүре қалыптасқан мінез-құлықтың мәселесін анализдеуге және жануарлардың өмірлік әрекетіндегі ролін анықтауға тырысты.
Жануарлардың мінез-құлқы мен психикасын зерттеуде ерекше үлесін қосқан Надежда Николаевна Ладыгина-Котс. Н.Н. Ладыгина-Котс өзінің басты ұстазы Ч. Дарвин деп есептейді. Өзінің психиканың эволюциясының зерттеулерінде Ладыгина-Котс салыстырмалы-психологиялық әдісті қолданды. Түрлі филогенетикалық деңгейіндегі жануарлардың жоғарғы және төменгі деңгейдегі маймылдар, құстар мен сүтқоректілердің түрлерін, антропоидтардың, сонымен қатар балалардың мінез-құлқының ерекшеліктерін салыстырды. Оның инициатl
ЮВИНИЛЬДІ (ОЙЫН) КЕЗЕҢДЕ ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫ
Жануардағы ойынның сипаттамасы
Ювинильді (ойын) кезеңдегі мінез-құлық туралы жоғары деңгейдегі жануарлардың балаларына ғана қатысты.
Жануардың ойын әрекеті ғалымдарды қызықтырғанмен, нашар зерттелген. Осы уақытқа дейін бұл туралы екі концепцияны атап айтуға болады. Бірінші Г.Спенсер, ал екіншісі – К.Гроос. Бірінші жағдайда Спенсер концепциясы бойынша жануардың ойын белсенділігі энегияның көптігінен шығаруды қарастырады. Екінші жағдайда таза функционалды деп қарастырды, яғни Гроос жануардың өміріне қажетті, маңызды әрекетке жаттығу ретінде деп есептейді. Жануарлардағы ойынды энергияның көптігі ретінде қарастыратын ерекшеліктің негізгі кемшілігі С.Л.Рубинштейн атап көрсеткендей, ойынның жануарлар өміріндегі нақты функцияларын түсіндіре алмауында.
Екінші жағдайда ойын әрекеті өмірдің маңызды жағдайларындағы жаттығуы ретінде түсіндіріледі. Гроостан кейін К.Ллойд-Морган ойынды ересек мінез-құлық үшін тәжірибедеп түсінді. Оның ойынша ойын жас жануарға өмірдегі маңызды әрекеттерге дайындалуға көмектеседі.
Атақты голландиялық зоопсихолог Ф.Бойтендайк Гроостың концепциясына қарсы келе отырып, ойын ойнаушыға оны эмоционалды жағымды жағдайға әкелу үшін ғана маңызды деп есептейді. Бойтендайк бойынша мінез-құлықтың инстинктивті формалары жаттығуға байланыссыз жетіледі. Бойтендайктың концепциясын Д.Б.Эльконин сынай отырып, оның ойынның бағдарланған зерттеушілік ерекшелігін толық бағаламаған деген ой айтты.
Жануарлардың ересек мінез-құлқын қалыптастыру үшін ойынның мәнсіздігін өзге зоопсихологтар да жоққа шығарады. Ғалымдардың бірқатары (П.Марлер және В.Гамильтон)ойынның жаттығушы қызметі туралы сұрақты ашық қалдырады, өзгелер (А.Броунли) ойынның жұп-белсенділігін байқайды.
Толыққанды теория болу үшін екі концепцияның жағымды жақтарын біріктіру қажет. Белсенділік сыртқы ортаға байланысты емес, бірақ ол шартты рефлекстермен сыртқы әсерден күшеюі мүмкін. (мысалы, температура). Қазіргі кезде зерттеушілердің көпшілігі ойын ересектік өмірге дайындық ретінде қызмет атқарады деп есептеді.
20 жылдарда жас шимпанзелер сексуалды ойындары көбею қабілетінің қажетті көрінісі болып табылатыны анықталған.(Г.Бингхэм зерттеулері). Бұл мәлімет көп рет дәлелденді. Ф.А.Бич және Г.В.Ниссен маймылдардағы жыныстық мінез-құлық көп молшерде үйретуге байланысты деген тұжырымды айтқан. Аналогиялық жолмен біріккен ойындар жас маймылдарды болашақ стадиялық өмірге дайындайды (Г.Харлоу,С.Дж.Суоми және т.б.).
Этимологиялық деңгейде психология рух пен руханиятты (көне грекше: ψυχή — рух) зерттеу (көне грекше: -λογία — сөз, ғылым, тану) деп танылады. Өзінің грекше мағынасында бұл зерттеу вегетативттік (жан дүниесі мен рухани болмысы), сезімдік (ниет-пиғыл, байым, әрекет), интеллективттік (ақыл-ой) функцияларымен шектеледі. Алайда психология — ақыл-ой қызметтерін зерттеумен бірге, рухани себеп-салдар әдістемесі, рухани жекешілдігінің, тұлға ішіндегі ақиқатты зерттеу. Ақыл-ой — тек комбинация мен арақатынас мекені емес, ол абстракция мен материалдық қатынас арқылы адам затын ойлау әрекетіне икемді нәрсе ретінде анықтайды. Осы тұста адам мен жануар арасындағы айырмашылық көрінеді.
Психологияның зерттеу объекті — осы күннің өткен ғасырлардан бері келе жатқан дау мен талқылаудың тақырыбы. Бұл күрделі дауға шешім табатындай пікірлер қалыптасқан әдет-ғұрып бойынша бірнешеу, атап айтсақ, психологияның зерттеу объекті — мінез-құлық пен оның қалыптасуы; ойлау үдірістері; эмоциялар мен пейіл; тұлға; адамдар арасындағы қарым-қатынастар, т.б.
Психологияның әртүрлі тараулары қолданған әдіс (клинакалық немесе тәжірибелік), немесе адамның әрекеті (жұмыс, еске салу, есте сақтау, еске түсіру, сезу, тәлім тану, т.б), немесе зерттеу бағыты (бала дамуы мен руханияты, Келбет руханияты, жануар жан дүниесі) арқылы ажыратылады.
Психологияның кей тараулары басқа ғылымдармен бірге немесе өзара көрші зерттеу өрістері ретінде немесе бір зерттеу өрісінің салалары ретінде үйлеседі. Бұл тараулар, мысалы психологияның бір тарауы — рухани бұзылыстарды зерттеу үшін патологияны белгілеу өте күрделі, тұлға патологиясын ақыл−ой паталогиясынан ажырату — одан әрі күрделі.
Ақыр соңында психология мен пәлсапа арасында көп уақыт бойы қарым—қатынас өте жақын болды, ажыратылмас десе де болар, себебі бұрын психология пәлсапаның бір бөлімі болған, ал пәлсапафизиканың ескі мағынасында (ағлақ, сана, іс әрекет, т.б. қалыптасқан пәлсапа тақырыптары психологияда кездеседі) бір бөлімі екендігін де ұмытпау қажет. Осылай психологияның кей салалары пәлсапалық тақырыптарды зерттеуге бағытталған (персонализм, гуманизм, биологизм, т.б.).
"Психология" терминінің бірінші қолдануы 1590 жылы Неміс схоластик пәлсапасышы Рудольф Гөкельге беріледі. Алайда одан алты ғасыр бұрын Хорват гуманисті - Марко Маурулиц бұл терминді өзінің кейіннен жоғалған еңбегінің есімі ретінде қолданған. Бұл әрине терминнің ең бірінші қолданылуы болмауы мүмкін, бірақ бұл бүгінгі күндегі терминнің ең алғашқы құжатталған қолданылуы болып есептеледі.
Бұл термин қауымның кең қолданулуына Неміс идеалист пәлсапасышысы Кристиан Вольфтің (1732-1734) Psychologia empirica және
Psychologia rationalis (1732-1734) атты еңбегі жарық көргеннен бұрын енбеген. Эмпирикалық және рационалды психологиялардың арасындағы бұл ажыратылуы Дидьероның Энциклопедиясынан алынып, Францияда Мэң дө Биғаңның көмегімен кең тараған.
Өзінің "жан" мен "тану" деп көне грек тілінен аударылған түбірлеріне қарамастан, психология ғылымы өзінің діни мәнінде адам жанының зерттеуі болып тек одан көп уақыт өткеннен кейін, христиандық заманда танылды. Психология медицинаның тарауы ретінде танылуы Томас Уиллистің ми функцияларының мәніндегі "Жан Доктринасы" мен анатомиялық трактаты "Хайуан Жандар Жайлы Екі Пікірлесу" ("De Anima Brutorum") атты еңбектерінде көрінеді.
1879 жылы "психологияның атасы" болып танылған Вильхельм Вундт (1832-1920) Германияның Лейпциг Университетінде психологиялық зерттеу зертханасын ашты.
Вильям Джеймс, америка пәлсапасышысы өзінің "Психология Принциптері" (1890) атты жемісті кітабын жариялап, келесі жылдарда психологтардың назарын жинақтаған көптеген мәселелерінің іргетасын қалады.
Бұл өріске өздерінің үлестерін қосқан, тәжірибелік түрде еске салу, есте сақтау, еске түсіру функцияларын Берлин Университетінде зерттеген Херманн Эбингауспен бірге қазір классикалық шарттастық болып танылған тәлім тану процесін зерттеген орыс физиологы Иван Павловты атап айту керек.
Осы тұста, 1890 жылдары Аустрия дәрігері, невролог, тәжірибелік психологияда бейресми білімі бар Зигмунд Фрейд психотерапияның жаңа әдісі — психоанализді дамытты. Фрейдтың ақыл-ой жөніндегі түсініктері интрепретативттік және интроспективттік әдістемелерге кең шамада негізделген, ақыл-ой дерттілігін шешу мен психопатология үстінде жинақталған. Фрейдтың теориялары кең тараған, оның себебтерінің үлкен бірі — теориялардың сексуалдылық және жаншу психологиялық дамудың негізгі аспектілері ретінде қарастыру сияқты мәселесін қозғау. Бұл сол кездің аттеріс мәселері болып саналған, ал Фрейд болса олардың оқымысты қоғам ішінде кеңінен қарастырылуына жол ашқан. Фрейд теориялары жалпы психология теорияларына ықпалы зор.
Әйткенмен бихейворизм айтарлықтай жаңалықтарды ашса да, адам іс-әрекетін зерттеуіндегі жолбасшысы болуы үшін жеткіліксіздігі анық көрінді. Ноам Хомскийдің Скиннердің "Ауызша Іс Әрекет" (сөйлеуді бихейвористтік теория моделіндегі мүліктену жайлы) атты кітабі жайлы шолуы бихейворизм патшалығының біту себебінің ең басты факторларының бірі болып танылады.
Өзінің Туғызушы Грамматика теориясында Хомский тіл үйрену тек шарттастық арқылы орын алынбайтығын дәлелдеді. Адам мағынасы мен құрастырылуы жағынан бірегей сөйлемдерді тек табиғи тіл тәжірибесі арқылы өндіруі мүмкін емес. Бұл бихейворизм алдамшы деп мойындамаған ақыл-ойдың ішкі ахуалының бар болуын білдіреді. Альберт Бандура балалар тек қоғамдық бақылау арқылы, яғни көрінген мінез-құлықтың өзгеруінсіз үйренуінің мүмкін еместігін көрсетті.
Гуманисттік психология өзінің қайратты дамуын 1950 жылдары көріп, ақыл-ой зерттеуінің позитивисттік және ғылыми әдістемелеріне кертартпа ретінде жалғасты. Ол адам тәжірибесіне қараған феноменологиялық көзқарасты айырықшалап, адам мен оның іс-әрекетін сапалы зерттеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz