Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың аудиті

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны:

Кіріспе . . .

I бөлім. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың есебі.

§1. 1. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың есебі . . .

§1. 2. Өзара есеп айырысулардың есебі . . .

II бөлім. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың аудиті.

§2. 1. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу аудитінің ақпараттық базасы және аудиторлық тексеруді жоспарлау . . .

§2. 2. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу жағдайының аудиті . . .

§2. 3. Компьютерді қолданумен есеп айырысудың аудитін кемелдендіру . . .

III бөлім. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуды талдау.

§3. 1. Кредиторлық қарыздардың құрылымын және динамикасын талдау . . .

§3. 2. Кредиторлық қарыздардың айналымдылығын талдау . . . 66

§3. 3. Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың қатынасын талдау . . .

§3. 4. Есеп айырысулардың жағдайын жақсарту жолдары . . .

Қорытынды . . .

Қолданған әдебиеттер тізімі . . .

Қосымшалар.

Кіріспе.

Нарықтық қатынастар жағдайында, жоғары бәсекелестік шарттарында әр кәсіпорын тұрақты және сенімді түрде табысты қызмет атқаруы үшін әртүрлі кәсіпорындармен нарықтық қатынастарға түседі. Кәсіпорындар әр уақытта жабдықтаушылармен олардан сатып алынған шикізаттар, негізгі құралдар, материалдар және басқа да тауарлы-материалдық құндылықтар мен көрсетілген қызметтер үшін; ал сатып алушылармен оларға сатылған тауарлар бойынша; тапсырыс берушілермен - орындалған жұмыстар және көрсетілген қызметтер бойынша есеп айырысуларды жүзеге асырады.

Соған байланысты осы тақырып қазіргі күнде заман талабына сай және байсалды деп есептейміз. Қазақстан Республикасының Президенті өз халқына «Қазақстан 2030» жолдауында келесіні бөліп айтты: біздің еліміздің дамуының түпкі мақсаты эконмикалық өсу, экономикалық өсудің приоритеті «бүгін, ертең, және де кейінгі отыз жылдың ішінде ең маңызды болып табылады». Осыған қол жеткізуде маңызды орынға ақпарат ие, оның дамуы «экономикалық өсуге ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік салаға, және Қазақстанның халықаралық қоғамдастыққа интеграциясына әсер етеді». [1]

Дипломдық жұмыстың мақсаты болып жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың есебінің, аудитінің және талдауының негіздерін анықтау болып табылады.

Алға қойылған мақсатқа сай келесі мәселелерді шешу қажет:

жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысулардың есебін, аудитін зерттеу;
өзара талаптарға негізделген есеп айырысулардың есебін сипаттау;
кредиторлық қарыздың динамикасын, құрылымын, сапасын талдау;
кредиторлық қарыздардың қатынасын талдау;
есеп айырысулардың жағдайын жақсарту жолдарын анықтау.

Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі Қарасу елді мекенінде орналасқан «Ельнур» Жауапкершілігі шектелген серіктестік болып табылады. Ол 2001 жылы сәуір айында құрылды, еліміздің құрылыс компанияларының бірі болып табылады.

Кәсіпорынның қызметін реттейтін негізгі құжаттар болып Кәсіпорынның жарғысы, есеп саясаты және ҚР-ның нормативті заңды құжаттары болып табылады.

Бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық есеп беруді жасау тәртібі Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы әрекетті заңдылығымен және бухгалтерлік есептің стандарттарымен сай орнатылады. Қоғамның қаржылық есеп беруіне келесілер кіреді: қоғамның бухгалтерлік есебі, табыс және шығыстар туралы есеп беру, ақша-қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру, және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңына сай басқа да есеп берулері.

Қоғам жылдық қаржылық есеп берудің аудитін жыл сайын жүзеге асырады.

Кәсіпорында бухгалтерлік есеп мәліметтері компьютерлік өңдеумен жүзеге асырылады. Ол үшін кәсіпорында «1С:Бухгалтерия 7. 7» компьютерлік бағдарламасы қолданылады.

Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытындыдан, қолданған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.

I бөлім. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың есебі.

§ 1. 1. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың есебі.

Кәсіпорын өз өндірісінің тиімді және ырғақты жұмысын қамтамасыз ету үшін өзінің материалдық-техникалық базасын жасайды, яғни өндіріске қажет қорларын құрайды. Кәсіпорынды жабдықтау экономикалық және әлеуметтік даму жоспарларына сай жүргізіледі. Кәсіпорын өзінің ұдайы өндірісін қамтамасыз ету үшін өнім шығарушы кәсіпорындармен немесе делдалдық ұйымдармен келісім-шартқа отырады.

Демек, кәсіпорын жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу үшін 671 «Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу» шотын пайдаланады, онда есеп айырысулар соммасының деңгейіне және нысандарына (алдын-ала төлемақы, инкасса, аккредитивтер, чектер) қарамастан, жабдықтаушылардан алынған материалдық, босалқы қорлар, атқарылған жұмыстар мен қызметтер үшін есеп айырысу жүргізіледі. 671 «Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу» шоттың кредиті бойынша жабдықтаушылардың акцептелген шот-фактурасы және дебеті бойынша - есеп айырысу, валюталық және басқа шоттардың кредитінен олардың төлемақысы жазылады.

Өнім жеткізушілермен есеп айырысулар есебі арнайы нысандағы журналда, машинограммада немесе тізімдемеде әрбір шот-фактурасы немесе төлем-талап тапсырмалары бойынша жүргізіледі, ал бұл өз кезегінде әрбір құжат бойынша есеп айырысуларды бақылап отыруға мүмкіндік береді.

Келіп түскен шот-фактураларды алдымен «Келіп түскен жүктер есебі журналына» тіркейді. Қоймаларға құндылықтардың түсуіне қарай журналда кіріс құжаттары бойынша есепке алынады да, қоймаларға босалқы қорлардың немесе түспеген жүктерді іздестірумен байланысты сұрау салудың нәтижесінде алынған деректер негізінде келіп түскен күнін жазып қояды. Журналдың деректерін 671 «Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу» шотының деректерімен мезгіл-мезгіл тексеріп отырады. Журнал бойынша сондай-ақ жол үстіндегі материалдық құндылықтардың соммасы бақыланады. Журналға жабдықтау бөлімінің тауарлы-көліктік ілеспесі (наклоднойы), кіріс ордердері, материалдарды қабылдау туралы актілері негізінде кәсіпорын қоймасына материалдық құндылықтардың түсуіне қарай жазып отырады. «Ескерту» бағасына шоттың төленуі, акцептен бас тартуы немесе ішінара акцептелген соммасы және басқалары жөніндегі мағлұматтар жазылады. Журналға тек қана акцептелген шот-фактурасы ғана жазылады.

Есеп журналы бойынша тіркеу нөмірін көрсете отырып, түскен жүктердің акцептелген шоттары бухгалтерияға беріледі. Осында олардың деректерін жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысу жөніндегі есебі журналға жазылады, ал ол үш кезең бойынша жүреді.

Бірінші кезеңде, журналға акцептелген шот-фактура және басқа да есеп айырысу құжаттары келіп түскен кездегі жазулар жазылады. Бұл ретте тіркеу нөмірі мен төлем-тапсырмаларының (шот-фактура) нөмірі, жабдықтаушының атауы, шот-фактурадағы акцепттің соммасы жазылады. Содан соң жабдықтаушының шот-фактурасын жергілікті жабдықтаушыдан немесе станциядан (айлақтан) өзге қалалардан түскен құндылықтарды алу үшін экспедиторға шот-фактураны береді.

Екінші кезеңде, журналға қоймадан бухгалтерияға келіп түскен кіріс құжаттары (кіріс ордерлері, тауарлы-көліктік құжаттары (наклоднойлары), материалдарды қабылдау туралы актілері) негізінде жазылады. Журналда осы құжаттардың нөмірлері мен келіп түскен құндылықтардың есептік немесе келісім-шартта көрсетілген бағасы бойынша алынған құны және тауарлы-материалдық құндылықтар немесе өндіріс шығындары есебі бойынша жекелеген шоттар шегінде төлем талап тапсырмаларына (шот-фактураға) сәйкес алынған нақты құны бойынша көрсетіледі.

Кіріс құжаттары мұқият тексерілуі және төлем-тапсырмаларындағы (шот-фактурадағы) материалдық құндылықтар санына сәйкес келуі тиісті. Егер жүктерді қабылдау кезінде жабдықтаушының немесе көлік ұйымының кінәсінен құндылықтарды жетіспейтіні немесе бұзылуы анықталса, актінің негізінде талап соммасын 671 «Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу» шотының кредитінен 334 «Басқа да дебиторлық қарыздар» шоттың дебетіне есептен шығарылады. Егер материалды құндылықтардың жетіспеуін есеп айырысуға дейін, яғни төлем құжаттарын акцептеуге дейін анықтайтын болса, онда оның соммасына тиісті есеп-айырысу төлем құжаттарында акцепті азайтады.

Сондай-ақ журналда жұмыстар мен қызметтер (негізгі құрал-жабдықтарды жөндеу, жүктерді тасымалдау, су, электр энергиясы) берушілермен есеп айырысулар есебі бойынша операциялар да көрсетіледі. Жұмысты орындағаны немесе қызметті көрсеткені үшін берілген шот-фактура мәліметтері журналға жазылған кезде, оның не үшін берілгені көрсетіледі.

Үшінші кезеңде журналда шот-фактурасының төленгені көрсетіледі. Төлем туралы белгілер банктегі есеп айырысу және басқа да шоттар бойынша үзінділері (көшірмелері) бойынша расталады. Бұл орайда, шоттың қай күні төленгені және төлемнің қай шоттан жасалғаны (431, 451, 441, 421) көрсетіледі.

Айдың аяғында журналдың жиынтығы есептелінеді және төленбеген шоттар бойынша қалдықтары шығарылады.

Журналдың қорытындысы төрт қатар бойынша шығарылады; ай ішіндегі жиынтығы, айдың басындағы, жол үстіндегі материалдар шегеріліп тасталынады; айдың аяғындағы жол үстіндегі материалдар және журнал бойынша барлығы рет-ретімен көрініс табады.

«Ельнур» ЖШС-да жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуларды есепке алу үшін 671 «Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу» шоты қолданылады.

Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысулар есебі бойынша шоттардың келесідей коррсепонденциясы орын алады:

Тауарлы - материалдық құндылықтары алғаны үшін (ҚҚС есебінсіз) акцептелген шот-фактураларына: 201-208, 222-223 шоттары дебеттеледі, сондай-ақ осымен бірге шот-фактурасына енгізілген ҚҚС соммасына 331 «Өтелуге тиісті ҚҚС» шоты да дебеттеліп, 671 «Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу» шоты кредиттеледі.
Жабдықтаушылардың төленген шот-фактурасына: 671 «Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу» шоты дебеттеліп, 441 «Есеп айырысу шотындағы нақты ақшалар», 431 «Ел ішіндегі валюталық шотындағы ақшалар», 432 «Шетелдегі валюталық шотындағы ақшалар» шоттары кредиттеледі.
Төленген шот-фактурасы бойынша қосылған құнға салынған салықтың соммасы есепке алынады, ол кезде: 633 «Қосылған құн салығы» шоты дебеттеліп, 331 «Өтелуге тиісті ҚҚС» шоты кредиттеледі.
Жабдықтаушылардың орындалған жұмыстар мен қызметтері үшін акцептелген шот-фактурасына сондай-ақ 671 «Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу» шоттың кредиті бойынша жүргізілген басқа да жазулар мына төмендегі шоттардың дебеті бойынша көрініс табады:

126 «Аяқталмаған құрылыс» шоты өздерінің күрделі құрылыстары үшін жабдықтаушылар мен мердігерлер орындаған жұмыстардың және қызметтердің құнына;

301 «Алынуы тиісті қарыздар» шоты сатып алушы тікелей (транзитпен) жеткізген тауарлар құнына; баспа-бас (бартерлік) операциялар тәртібінде есепке алынған қарыздар құнына;

334 «Басқа да дебиторлық қарыздар» шоты жабдықтаушыларға және мердігерлерге қойылған талаптардың соммасына;

351 «Тауарлы-материалдық құндылықтармен жабдықтау үшін берілген аванстар» шоты, 352 «Орындалатын жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін берілген аванстар» шоты - бұрын төленген аванстардың есепке қосылған соммасына;

811 «Тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сату бойынша шығындары»; 821 «Жалпы және әкімшілік шығындары», 901, 921, 931, 934, 936, 944, 945, 948, 951 «Материалдар» және басқа да шоттары бойынша кәсіпорынның қабылдаған жұмыстары мен қызметтердің соммасына.

Мына төмендегі шоттардың кредитінен 671 «Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу» шотының дебетіне жазылған жазулар 301 «Алынуы тиісті қарыздар», 351 «Тауарлы-материалдық құндылықтармен жабдықтау үшін берілген аванстар», 421 «Аккредетивтегі ақша қаражаттары», 422 «Чек кітапшаларындағы ақша қаражаттары», 423 «Банктердегі арнайы шоттарындағы ақша қаражаттары», 441 «Есеп айырысу шотындағы нақты ақшалар», 431 «Ел ішіндегі валюталық шотындағы ақшалар», 432 «Шетелдегі валюталық шотындағы ақшалар», 451 «Кассадағы ұлттық валюта түріндегі нақты ақша» шоттары бойынша жабдықтаушы мен мердігерлердің шоттарының тиісті шоттардан төленгенін көрсетеді.

Жабдықтаушылармен есеп айырысулар есебі бойынша журналда ай аяғында 671-шоты бойынша талданған қалдықтар көрсетіледі. Талдама есептің құрылымы негізінен жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу жөніндегі қалдықтар туралы мағлұмат алуды қамтамасыз ету үшін және есеп айырысуын жедел бақылау үшін мына төмендегі топтардан қалыптасады, атап айтсақ: төлеу мерзімі келмеген есеп айырысулар жөніндегі жабдықтаушылардың құжаттарынан; фактураланбаған қалған жабдықтардан; мерзімінде төленбеген есеп айырысу құжаттары бойынша жабдықтаушылардан.

Талдамалық деректер вексельдер бойынша берешектерді анықтама түрінде көрсетеді: төлем мерзімі келмеген, төлеу мерзімі өткен вексельдер бойынша, жолдағы материалдар (соның ішінде жүк айналымының нормативтен тыс мерзімі) .

§ 1. 2. Өзара есеп айырысулардың есебі.

Нарықтық қатынастардың дамуы шаруашылық субъектілердің арасында есеп айырысулардың алуан түрлі формаларының және типтерінің туындауына алып келді. Өзара есеп айырысулар кең таралды, бұл төлемдер және есеп айырысулар жүйесінде күйзеліс жағдайын сипаттайды. Кәсіпорындармен дебиторлық және кредиторлық қарыздарды есептен шығару әр түрлі себептер және негіздер бойынша жүзеге асырылады. Жиі кездесетін жағдайлардың негізінде кәсіпорындардың арасындағы өзара есепке алу, бартерлік операциялар, үшінші тұлғаларға міндеттемелерді орындауды аудару, қарыздарды аудару түріндегі есеп айырысулардың алуан формаларын жалпылауға болады. 1999 ж. 1 шілде № 409-1 ҚР Азаматтық кодексінің ерекше бөлімін әрекетке енгізуге байланысты өзара есеп айырысулардың кейбір формалары заңды негізге ие болды, олар келісім-шарттар субъектілерінің арасындағы құқықтық қарым-қатынастарды орнатады. Көрсетілген есептік операциялардың ерекшелігі, бұл кезде дебиторлық және кредиторлық қарыздардың өзара өтелуі жүзеге асады, бухгалтерлік есептің, салық салудың көз қарастарынан, және де азаматтық кодексте көрсетілген келісім-шарттардың сипатының есебімен қарастырылады.

Өзара есеп айырысулардың ең кең қолданатын формасы - қарама-қарсы біркелкі талаптарды есепке алу.

Есеп айырысулардың бұл түрі ҚР АК-нің 21 «Міндеттемелерді тоқтату» бөлімімен реттеледі, мұнда 370 «Есепке алу арқылы міндеттемелерді тоқтату» бабымен біркелкі талаптарды есепке алу арқылы немесе өзара есепке алу тәртібінде міндеттемелерді толық немесе ішінара тоқтату қарастырылады.

Заңдылыққа сай қарама-қарсы біркелкі талапты есепке алу үшін бір тараптың өтініші (арызы) қажет. Өзара есепке алуды хаттамамен немесе өзара есепке алуды жүзеге асыру туралы келісім-шартты рәсімдеу мақсаттылы болып табылады. Құжаттық рәсімдеуге дейін өзара есеп айырысулардың салыстырылуы жүзеге асырылуы тиісті. Жалпы, өзара талаптарды (міндеттемелерді) есепке алуды нақты ақшасыз есеп айырысу ретінде сипаттауға болады, бұл кезде қарызданушылардың және кредиторлардың бір-біріне қатысты талаптар және міндеттемелер толық соммада немесе оның бөлігінде өтеледі.

Мысалы, «Ельнур» ЖШС «Альфа» ЖШС-не 120 мың тенге (соның ішінде, ҚҚС - 18 мың теңге) соммасында дайын өнімді босатты, ал «Альфа» кәсіпорыны «Ельнур» ЖШС үшін 180 мың теңге көлемінде (соның ішінде, ҚҚС - 27 мың теңге) қызмет көрсетті. Есеп айырысуларды салыстыру арқылы өзара талаптар орнатылды, соның нәтижесінде бір кәсіпорын екіншісіне 120 мың теңге соммасына қарыздарды салыстыру актісінің және есепке алу операцияларды жүзеге асыру бойынша екі жақты келісімнің негізінде өзара талаптарды есепке алуды жүзеге асыру туралы ұсыныспен шағымданды. (1 сурет) .

Міндеттемелердің орын алуы

Міндеттеме 120, 0 мың теңге

120 мың теңге жөнелту

с. і. ҚҚС 18 мың теңге

180 мың теңге қызметтер

с. і. ҚҚС 27 мың теңге

Міндеттеме 180, 0 мың теңге

1-сурет.

«Ельнур» ЖШС - да осы операцияларға байланысты келесі шоттардың корреспонденциясы көрініс табады:

1. Тауар өткізілді:

а) жөнелтілген өнім құнына (102 мың теңге) : ДТ - 301 «Алынуға тиісті қарзыдар», КТ - 701 «Дайын өнімді (жұмыстарды, қызметтерді) сатудан алынатын табыс»;

ә) ҚҚС соммасына (18 мың теңге) : ДТ - 301 «Алынуға тиісті қарыздар», КТ - 633 «ҚҚС»;

2. Сатылған дайын өнімнің нақты өзіндік құн соммасына: ДТ - 801 «Сатылған дайын өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құны», КТ - 221 «Дайын өнім»;

3. Көрсетілген қызметтердің құны акцептелді:

а) мердігердің шоты акцептелді (153 мың теңге) : ДТ - 821 «Жалпы және әкімшілік шығындары», 934 «Негізгі құралдарды жөндеу», КТ - 671 «Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу»;

ә) ҚҚС соммасына (27 мың теңге) : ДТ - 331 «Өтелуге тиісті ҚҚС», КТ - 633 «ҚҚС»;

4. Өзара талаптарды есепке алу (120 мың теңге) : ДТ - 671 «Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу», КТ - 301 «Алынуға тиісті қарзыдар».

Осының нәтижесінде, 331 және 633 шоттардың қалдығы тең болады, ал «Альфа» ЖШС-нің алдында кредиторлық қарыздар 60 мың теңгеге тең болады. Қарастырылып жатқан жағдайда кәсіпорындар толық есеп айырысуды жасамаған.

120 мың теңге соммасына ішінара өзара есепке алу

120 мың теңге есепке жатқызылды

ҚҚС

ҚҚС 60 мың теңге 27 мың

18 мың міндеттеме теңге

теңге

180 мың теңге есепке алынды

2-сурет.

Ал енді, кәсіпорындар тепе-тең болмаса да, соңғы есеп айырысуды жүзеге асырды. Онда «Ельнур» ЖШС қарыздың төленбеген 60 мың теңге көлеміндегі сомманы бухгалтерлік есепте табысқа енгізеді: ДТ - 671, КТ - 727, ал салықтық есепте - жиынтық жылдық табысқа.

Тепе-тең емес немесе эквивалентті емес есепке алуды жүзеге асырған кезде «Альфа» ЖШС үшін төмендегі орын алған шығындарды төлеу бойынша жұмыстарды орындау болып табылады. Бұндай жағдайда эквивалентті емес айырбас «Альфа» ЖШС үшін есепке тек қана 18 мың теңгені жатқызу мүмкіндігін береді, салықтық есепте шегерімдерге жатқызылмайтын бухгалтерлік зиян 60 мың теңгені құрайды.

«Альфа» ЖШС бухгалтерлік есебінде эквивалентті емес есепке жатқызу келесідей көрініс алады:

1. Жұмыстар орындалды:

а) көрсетілген қызметтер соммасына (153 мың теңге) : ДТ - 301, КТ - 701;

ә) ҚҚС соммасына: ДТ - 301, КТ - 633;

2. Тауарлар алынды:

а) тауарлар түріндегі төлем құнына (102 мың теңге) : ДТ - 222 «Сатып алынған тауарлар»; КТ - 671;

ә) ҚҚС соммасына (18 мың теңге) : ДТ - 331, КТ - 671;

3. Өзара талаптарды есепке алу (120 мың теңге) : ДТ - 671; КТ - 301;

4. Өзара талаптардың айырмашылық соммасына: ДТ - 821, КТ - 301.

180 мың теңге соммасына эквивалентті емес соңғы есепке жатқызу

180 мың теңге есепке жатқызылды

ҚҚС ҚҚС

27 мың 27 мың

теңге теңге

180 мың теңге есепке жатқызылды

3-сурет.

Жоғарыда қарастырылған жағдайлар қарама-қарсы біркелкі талаптарды есепке жатқызу ретінде қарастырылды. Міндеттемелерді үшінші жақпен орындау мәні ҚР-ның АК-нің 17 тарауында ашылады. Міндеттеме түсінігі ҚР АК-нің 268 бабында анықталады, оған сай «міндеттеменің күшінде бір тұлға (қарызданушы) басқа бір тұлғаның (кредитордың) пайдасына келесідей іс-әрекет жасауы міндетті: мүлікті беру, жұмысты орындау, ақшаны төлеу және т. б. » Міндеттеменің қатысушылары болып тараптар (қарызданушы, кредитор) және міндеттеменің бір тарабымен құқықтық қарым-қатынастармен немесе басқа да себептермен байланысты үшінші тұлғалар табылады. Соның ішінде үшінші тұлғалармен қарызданушының міндетін орындау ол (үшінші тұлға) үшін ешқандай құқықтық салдарды туғызбайды.

Міндеттемені орындаушы үшінші тұлға кредиторға хабарламаны жіберу керек, онда төлем немесе тауарларды қандай қарызданушы үшін жасалғандағы туралы ақпарат болуы тиісті. Хабарламаның формасы төлем тапсырмасында төлем жасалып отырған кәсіпорынның атауын; ілеспе құжаттарындағы белгілер немесе хабарламаны басқа да орындау түрінде көрсетілуі мүмкін.

Мысалы, «Ельнур» ЖШС «Омега» ЖШС-не 120 мың теңге соммасына өнім жабдықтады. «Омега» ЖШС өз кезегінде өзінің дебиторын - «Дельта» ЖШС осы қарызды жабуға өтініш жасайды. «Омега» ЖШС «Ельнур» ЖШС алдын-ала осы туралы хабарлама жібереді.

«Ельнур» ЖШС есепте келесі жазбаларды жасайды: 1. Өнім өткізілді: а) өнім құнына: ДТ: 301; КТ-701; ә) ҚҚС соммасына: ДТ-301; КТ-633; 2. Жөнелтілген өнімнің нақты өзіндік құн соммасына: ДТ -821, КТ - 221;

«Омега» ЖШС есепте келесі жазбаларды көрсетеді: 1. Жабдықтаушылардан тауарлар сатып алынды: а) өнім құнына: ДТ - 221; КТ-671; ә) ҚҚС соммасына: ДТ-331; КТ-671;

«Дельта» ЖШС есепте келесі жазбаларды көрсетеді: 1. Жабдықтаушылардың алдындағы қарыз өтелді: а) тауар соммасына: ДТ - 671; КТ - 222; ә) ҚҚС соммасына: ДТ - 671; КТ - 333.

«Ельнур» ЖШС-ның және «Омега» ЖШС-нің арасындағы өзара есепке алу актінің негізінде ҚҚС соммасын бөліп көрсетілмей, 120 мың теңге соммасына келесідей бухгалтерлік проводка жүзеге асырылады: ДТ - 222, КТ - 301 (бұнда, «Дельта» ЖШС-нен тауарлар ақысыз алғандығы есепке алынады) .

«Омега» ЖШС және «Дельта» ЖШС бір-біріне қатысты кредитор және дебитор, соған сай міндеттемені өтеуді де екі жақтың келісімі бойынша жасалады.

Аталған операцияны «Дельта» ЖШС ақша құралдарымен де жүзеге асыра алады, онда ДТ - 671, КТ - 441.

Кәсіпорындардың әр қайсысы «Ельнур» ЖШС, «Омега» ЖШС, «Дельта» ЖШС келесі кәсіпорынға тауарды жабдықтайды, соған сай әрекеттегі есептеу әдісіне сай табысты есептеу керек. Бірақ бұндай жағдайда, табыс тек қана «Ельнур» ЖШС және «Омега» ЖШС есептеледі, ал «Дельта» ЖШС тауарды жөнелтіп, табысты есептемейді, себебі, «Омега» ЖШС алдындағы қарызын өтеп жатыр. Осылай, тауар қозғалысы және табыс арасындағы өзара байланыс бұзылып жатыр, себебі «Дельта» ЖШС кәсіпорыны тауарды қозғалту бойынша делдалдық функцияны орындай отырып, «Алфарма» кәсіпорнына табыс алып келеді. (4 сурет)

Табыс 102 мың теңге, Тауар 102 мың теңге,

ҚҚС 18 мың теңге ҚҚС 18 мың теңге есепке

есептелді жатқызылды

102 мың теңгеге тауар

ҚҚС 18 мың мың теңге

Есепке жатқызылды: 120 мың теңге

120 мың теңге 120 мың тг.

Есепке жатқызылды:

120 мың тг.

Тауар: 102 мың теңге,

ҚҚС 18 мың теңге есепке жатқызылды

... жалғасы