Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың аудиті
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
I бөлім. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың есебі.
§1.1. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың есебі ... ..
§1.2. Өзара есеп айырысулардың есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
II бөлім. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың аудиті.
§2.1. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу аудитінің ақпараттық базасы және аудиторлық тексеруді жоспарлау ... ... ... .
§2.2. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу жағдайының аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
§2.3. Компьютерді қолданумен есеп айырысудың аудитін кемелдендіру ... ...
III бөлім. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуды талдау.
§3.1. Кредиторлық қарыздардың құрылымын және динамикасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
§3.2. Кредиторлық қарыздардың айналымдылығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
§3.3. Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың қатынасын талдау ... ... ..
§3.4. Есеп айырысулардың жағдайын жақсарту жолдары ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
I бөлім. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың есебі.
§1.1. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың есебі ... ..
§1.2. Өзара есеп айырысулардың есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
II бөлім. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың аудиті.
§2.1. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу аудитінің ақпараттық базасы және аудиторлық тексеруді жоспарлау ... ... ... .
§2.2. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу жағдайының аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
§2.3. Компьютерді қолданумен есеп айырысудың аудитін кемелдендіру ... ...
III бөлім. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуды талдау.
§3.1. Кредиторлық қарыздардың құрылымын және динамикасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
§3.2. Кредиторлық қарыздардың айналымдылығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
§3.3. Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың қатынасын талдау ... ... ..
§3.4. Есеп айырысулардың жағдайын жақсарту жолдары ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар.
Кіріспе.
Нарықтық қатынастар жағдайында, жоғары бәсекелестік шарттарында әр кәсіпорын тұрақты және сенімді түрде табысты қызмет атқаруы үшін әртүрлі кәсіпорындармен нарықтық қатынастарға түседі. Кәсіпорындар әр уақытта жабдықтаушылармен олардан сатып алынған шикізаттар, негізгі құралдар, материалдар және басқа да тауарлы-материалдық құндылықтар мен көрсетілген қызметтер үшін; ал сатып алушылармен оларға сатылған тауарлар бойынша; тапсырыс берушілермен – орындалған жұмыстар және көрсетілген қызметтер бойынша есеп айырысуларды жүзеге асырады.
Соған байланысты осы тақырып қазіргі күнде заман талабына сай және байсалды деп есептейміз. Қазақстан Республикасының Президенті өз халқына «Қазақстан 2030» жолдауында келесіні бөліп айтты: біздің еліміздің дамуының түпкі мақсаты эконмикалық өсу, экономикалық өсудің приоритеті «бүгін, ертең, және де кейінгі отыз жылдың ішінде ең маңызды болып табылады». Осыған қол жеткізуде маңызды орынға ақпарат ие, оның дамуы «экономикалық өсуге ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік салаға, және Қазақстанның халықаралық қоғамдастыққа интеграциясына әсер етеді». [1]
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың есебінің, аудитінің және талдауының негіздерін анықтау болып табылады.
Алға қойылған мақсатқа сай келесі мәселелерді шешу қажет:
1. жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысулардың есебін, аудитін зерттеу;
2. өзара талаптарға негізделген есеп айырысулардың есебін сипаттау;
3. кредиторлық қарыздың динамикасын, құрылымын, сапасын талдау;
4. кредиторлық қарыздардың қатынасын талдау;
5. есеп айырысулардың жағдайын жақсарту жолдарын анықтау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі Қарасу елді мекенінде орналасқан «Ельнур» Жауапкершілігі шектелген серіктестік болып табылады. Ол 2001 жылы сәуір айында құрылды, еліміздің құрылыс компанияларының бірі болып табылады.
Кәсіпорынның қызметін реттейтін негізгі құжаттар болып Кәсіпорынның жарғысы, есеп саясаты және ҚР-ның нормативті заңды құжаттары болып табылады.
Бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық есеп беруді жасау тәртібі Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы әрекетті заңдылығымен және бухгалтерлік есептің стандарттарымен сай орнатылады. Қоғамның қаржылық есеп беруіне келесілер кіреді: қоғамның бухгалтерлік есебі, табыс және шығыстар туралы есеп беру, ақша-қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру, және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңына сай басқа да есеп берулері.
Қоғам жылдық қаржылық есеп берудің аудитін жыл сайын жүзеге асырады.
Кәсіпорында бухгалтерлік есеп мәліметтері компьютерлік өңдеумен жүзеге асырылады. Ол үшін кәсіпорында «1С:Бухгалтерия 7.7» компьютерлік бағдарламасы қолданылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытындыдан, қолданған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Нарықтық қатынастар жағдайында, жоғары бәсекелестік шарттарында әр кәсіпорын тұрақты және сенімді түрде табысты қызмет атқаруы үшін әртүрлі кәсіпорындармен нарықтық қатынастарға түседі. Кәсіпорындар әр уақытта жабдықтаушылармен олардан сатып алынған шикізаттар, негізгі құралдар, материалдар және басқа да тауарлы-материалдық құндылықтар мен көрсетілген қызметтер үшін; ал сатып алушылармен оларға сатылған тауарлар бойынша; тапсырыс берушілермен – орындалған жұмыстар және көрсетілген қызметтер бойынша есеп айырысуларды жүзеге асырады.
Соған байланысты осы тақырып қазіргі күнде заман талабына сай және байсалды деп есептейміз. Қазақстан Республикасының Президенті өз халқына «Қазақстан 2030» жолдауында келесіні бөліп айтты: біздің еліміздің дамуының түпкі мақсаты эконмикалық өсу, экономикалық өсудің приоритеті «бүгін, ертең, және де кейінгі отыз жылдың ішінде ең маңызды болып табылады». Осыған қол жеткізуде маңызды орынға ақпарат ие, оның дамуы «экономикалық өсуге ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік салаға, және Қазақстанның халықаралық қоғамдастыққа интеграциясына әсер етеді». [1]
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың есебінің, аудитінің және талдауының негіздерін анықтау болып табылады.
Алға қойылған мақсатқа сай келесі мәселелерді шешу қажет:
1. жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысулардың есебін, аудитін зерттеу;
2. өзара талаптарға негізделген есеп айырысулардың есебін сипаттау;
3. кредиторлық қарыздың динамикасын, құрылымын, сапасын талдау;
4. кредиторлық қарыздардың қатынасын талдау;
5. есеп айырысулардың жағдайын жақсарту жолдарын анықтау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі Қарасу елді мекенінде орналасқан «Ельнур» Жауапкершілігі шектелген серіктестік болып табылады. Ол 2001 жылы сәуір айында құрылды, еліміздің құрылыс компанияларының бірі болып табылады.
Кәсіпорынның қызметін реттейтін негізгі құжаттар болып Кәсіпорынның жарғысы, есеп саясаты және ҚР-ның нормативті заңды құжаттары болып табылады.
Бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық есеп беруді жасау тәртібі Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы әрекетті заңдылығымен және бухгалтерлік есептің стандарттарымен сай орнатылады. Қоғамның қаржылық есеп беруіне келесілер кіреді: қоғамның бухгалтерлік есебі, табыс және шығыстар туралы есеп беру, ақша-қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру, және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңына сай басқа да есеп берулері.
Қоғам жылдық қаржылық есеп берудің аудитін жыл сайын жүзеге асырады.
Кәсіпорында бухгалтерлік есеп мәліметтері компьютерлік өңдеумен жүзеге асырылады. Ол үшін кәсіпорында «1С:Бухгалтерия 7.7» компьютерлік бағдарламасы қолданылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытындыдан, қолданған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Қолданған әдебиеттер тізімі:
1. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев.
2. Закон Республики Казахстан «О бухгалтерском учете» от 26 декабря 1995 года № 2732.
3. Закон Республики Казахстан от 20.11.98 г. № 304-1 «Об аудиторской деятельности » с изменениями и дополнениями от 15.01.2001 г. № 139-11.
4. Положения (стандарт) аудита 1 «Цель и общие принципы аудита финансовой отчетности» утверждено приказом Департамента методологии бухгалтерского учета и аудита (ДМБУА) МФ РК от 07.04.98 г. № 56.
5. Положеие (стандарт) аудита 2 «Условия проведенного аудита» утвержденого приказом ДМБУА МФ РК от 04.06.98 г.
6. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп: Өңделіп және толықтырылды 3-ші басылуы. – Алматы: Қазақстан – аудит орталығы, 2002, 656 б.
7. Нидлз Б., Андерсон Х., Колдуэлл Д. Принципы бухгалтерского учета. пер. с англ. под ред. Я.В.Соколова. – М.:Финансы и статистика., 1993. – 496 с.
8. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. /Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001, 330 б.
9. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами. Алматы: Экономика, 2000.
10. Богомолов А.М., Голощанов Н.А. Внутренний аудит. Организация и методика проведения: Метод. Пособие. – М: Экзалин 1999 г.
11. Ержанов М.С. Теория и практика аудита. Алматы: Ғылым, 1994.
12. Шеремет А.Д., Суйц В.П. Аудит. Учебное пособие . – М.: Инфра-М, 1995.
13. Шеремет А.Д., Сайфуллин Р.С. Финансовый анализ. – М.: Аудит и финансовый анализ, IV квартал. 1995 г. – 5-88.
14. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятий.: 4-е изд., перераб. и доп. – Минск: ООО «Новое знание», 2000. – 688 с.
15. Данилевский Ю.А. Аудит промышленных акционерных обществ. – М.: АО «Финстатинформ», 1995 г. – 78 с.
16. Камышанов П.И., Камышанов А.П., Камышанов Л.И. Бухгалтерский учет и аудит. М.: «Приор», 1997 г.
1. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев.
2. Закон Республики Казахстан «О бухгалтерском учете» от 26 декабря 1995 года № 2732.
3. Закон Республики Казахстан от 20.11.98 г. № 304-1 «Об аудиторской деятельности » с изменениями и дополнениями от 15.01.2001 г. № 139-11.
4. Положения (стандарт) аудита 1 «Цель и общие принципы аудита финансовой отчетности» утверждено приказом Департамента методологии бухгалтерского учета и аудита (ДМБУА) МФ РК от 07.04.98 г. № 56.
5. Положеие (стандарт) аудита 2 «Условия проведенного аудита» утвержденого приказом ДМБУА МФ РК от 04.06.98 г.
6. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп: Өңделіп және толықтырылды 3-ші басылуы. – Алматы: Қазақстан – аудит орталығы, 2002, 656 б.
7. Нидлз Б., Андерсон Х., Колдуэлл Д. Принципы бухгалтерского учета. пер. с англ. под ред. Я.В.Соколова. – М.:Финансы и статистика., 1993. – 496 с.
8. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. /Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001, 330 б.
9. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами. Алматы: Экономика, 2000.
10. Богомолов А.М., Голощанов Н.А. Внутренний аудит. Организация и методика проведения: Метод. Пособие. – М: Экзалин 1999 г.
11. Ержанов М.С. Теория и практика аудита. Алматы: Ғылым, 1994.
12. Шеремет А.Д., Суйц В.П. Аудит. Учебное пособие . – М.: Инфра-М, 1995.
13. Шеремет А.Д., Сайфуллин Р.С. Финансовый анализ. – М.: Аудит и финансовый анализ, IV квартал. 1995 г. – 5-88.
14. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятий.: 4-е изд., перераб. и доп. – Минск: ООО «Новое знание», 2000. – 688 с.
15. Данилевский Ю.А. Аудит промышленных акционерных обществ. – М.: АО «Финстатинформ», 1995 г. – 78 с.
16. Камышанов П.И., Камышанов А.П., Камышанов Л.И. Бухгалтерский учет и аудит. М.: «Приор», 1997 г.
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
I бөлім. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың есебі.
§1.1. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың есебі ... ..
§1.2. Өзара есеп айырысулардың
есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II бөлім. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың аудиті.
§2.1. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу аудитінің
ақпараттық базасы және аудиторлық тексеруді жоспарлау ... ... ... .
§2.2. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу жағдайының
аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
§2.3. Компьютерді қолданумен есеп айырысудың аудитін кемелдендіру ... ...
III бөлім. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуды талдау.
§3.1. Кредиторлық қарыздардың құрылымын және динамикасын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
§3.2. Кредиторлық қарыздардың айналымдылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
§3.3. Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың қатынасын талдау ... ... ..
§3.4. Есеп айырысулардың жағдайын жақсарту жолдары ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
Қолданған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар.
Кіріспе.
Нарықтық қатынастар жағдайында, жоғары бәсекелестік шарттарында әр
кәсіпорын тұрақты және сенімді түрде табысты қызмет атқаруы үшін әртүрлі
кәсіпорындармен нарықтық қатынастарға түседі. Кәсіпорындар әр уақытта
жабдықтаушылармен олардан сатып алынған шикізаттар, негізгі құралдар,
материалдар және басқа да тауарлы-материалдық құндылықтар мен көрсетілген
қызметтер үшін; ал сатып алушылармен оларға сатылған тауарлар бойынша;
тапсырыс берушілермен – орындалған жұмыстар және көрсетілген қызметтер
бойынша есеп айырысуларды жүзеге асырады.
Соған байланысты осы тақырып қазіргі күнде заман талабына сай және
байсалды деп есептейміз. Қазақстан Республикасының Президенті өз халқына
Қазақстан 2030 жолдауында келесіні бөліп айтты: біздің еліміздің дамуының
түпкі мақсаты эконмикалық өсу, экономикалық өсудің приоритеті бүгін,
ертең, және де кейінгі отыз жылдың ішінде ең маңызды болып табылады.
Осыған қол жеткізуде маңызды орынға ақпарат ие, оның дамуы экономикалық
өсуге ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік салаға, және Қазақстанның
халықаралық қоғамдастыққа интеграциясына әсер етеді. [1]
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып жабдықтаушылармен және
мердігерлермен есеп айырысудың есебінің, аудитінің және талдауының
негіздерін анықтау болып табылады.
Алға қойылған мақсатқа сай келесі мәселелерді шешу қажет:
1. жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысулардың есебін,
аудитін зерттеу;
2. өзара талаптарға негізделген есеп айырысулардың есебін сипаттау;
3. кредиторлық қарыздың динамикасын, құрылымын, сапасын талдау;
4. кредиторлық қарыздардың қатынасын талдау;
5. есеп айырысулардың жағдайын жақсарту жолдарын анықтау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі Қарасу елді мекенінде
орналасқан Ельнур Жауапкершілігі шектелген серіктестік болып табылады. Ол
2001 жылы сәуір айында құрылды, еліміздің құрылыс компанияларының бірі
болып табылады.
Кәсіпорынның қызметін реттейтін негізгі құжаттар болып Кәсіпорынның
жарғысы, есеп саясаты және ҚР-ның нормативті заңды құжаттары болып
табылады.
Бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық есеп беруді жасау тәртібі
Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы
әрекетті заңдылығымен және бухгалтерлік есептің стандарттарымен сай
орнатылады. Қоғамның қаржылық есеп беруіне келесілер кіреді: қоғамның
бухгалтерлік есебі, табыс және шығыстар туралы есеп беру, ақша-
қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру, және Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңына сай басқа да есеп
берулері.
Қоғам жылдық қаржылық есеп берудің аудитін жыл сайын жүзеге
асырады.
Кәсіпорында бухгалтерлік есеп мәліметтері компьютерлік өңдеумен
жүзеге асырылады. Ол үшін кәсіпорында 1С:Бухгалтерия 7.7 компьютерлік
бағдарламасы қолданылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытындыдан,
қолданған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
I бөлім. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың есебі.
§ 1.1. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың есебі.
Кәсіпорын өз өндірісінің тиімді және ырғақты жұмысын қамтамасыз ету
үшін өзінің материалдық-техникалық базасын жасайды, яғни өндіріске қажет
қорларын құрайды. Кәсіпорынды жабдықтау экономикалық және әлеуметтік даму
жоспарларына сай жүргізіледі. Кәсіпорын өзінің ұдайы өндірісін қамтамасыз
ету үшін өнім шығарушы кәсіпорындармен немесе делдалдық ұйымдармен келісім-
шартқа отырады.
Демек, кәсіпорын жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу
үшін 671 Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу шотын
пайдаланады, онда есеп айырысулар соммасының деңгейіне және нысандарына
(алдын-ала төлемақы, инкасса, аккредитивтер, чектер) қарамастан,
жабдықтаушылардан алынған материалдық, босалқы қорлар, атқарылған жұмыстар
мен қызметтер үшін есеп айырысу жүргізіледі. 671 Жабдықтаушылар және
мердігерлермен есеп айырысу шоттың кредиті бойынша жабдықтаушылардың
акцептелген шот-фактурасы және дебеті бойынша – есеп айырысу, валюталық
және басқа шоттардың кредитінен олардың төлемақысы жазылады.
Өнім жеткізушілермен есеп айырысулар есебі арнайы нысандағы
журналда, машинограммада немесе тізімдемеде әрбір шот-фактурасы немесе
төлем-талап тапсырмалары бойынша жүргізіледі, ал бұл өз кезегінде әрбір
құжат бойынша есеп айырысуларды бақылап отыруға мүмкіндік береді.
Келіп түскен шот-фактураларды алдымен Келіп түскен жүктер есебі
журналына тіркейді. Қоймаларға құндылықтардың түсуіне қарай журналда кіріс
құжаттары бойынша есепке алынады да, қоймаларға босалқы қорлардың немесе
түспеген жүктерді іздестірумен байланысты сұрау салудың нәтижесінде алынған
деректер негізінде келіп түскен күнін жазып қояды. Журналдың деректерін 671
Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу шотының деректерімен
мезгіл-мезгіл тексеріп отырады. Журнал бойынша сондай-ақ жол үстіндегі
материалдық құндылықтардың соммасы бақыланады. Журналға жабдықтау бөлімінің
тауарлы-көліктік ілеспесі (наклоднойы), кіріс ордердері, материалдарды
қабылдау туралы актілері негізінде кәсіпорын қоймасына материалдық
құндылықтардың түсуіне қарай жазып отырады. Ескерту бағасына шоттың
төленуі, акцептен бас тартуы немесе ішінара акцептелген соммасы және
басқалары жөніндегі мағлұматтар жазылады. Журналға тек қана акцептелген шот-
фактурасы ғана жазылады.
Есеп журналы бойынша тіркеу нөмірін көрсете отырып, түскен жүктердің
акцептелген шоттары бухгалтерияға беріледі. Осында олардың деректерін
жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысу жөніндегі есебі журналға
жазылады, ал ол үш кезең бойынша жүреді.
Бірінші кезеңде, журналға акцептелген шот-фактура және басқа да есеп
айырысу құжаттары келіп түскен кездегі жазулар жазылады. Бұл ретте тіркеу
нөмірі мен төлем-тапсырмаларының (шот-фактура) нөмірі, жабдықтаушының
атауы, шот-фактурадағы акцепттің соммасы жазылады. Содан соң жабдықтаушының
шот-фактурасын жергілікті жабдықтаушыдан немесе станциядан (айлақтан) өзге
қалалардан түскен құндылықтарды алу үшін экспедиторға шот-фактураны береді.
Екінші кезеңде, журналға қоймадан бухгалтерияға келіп түскен кіріс
құжаттары (кіріс ордерлері, тауарлы-көліктік құжаттары (наклоднойлары),
материалдарды қабылдау туралы актілері) негізінде жазылады. Журналда осы
құжаттардың нөмірлері мен келіп түскен құндылықтардың есептік немесе
келісім-шартта көрсетілген бағасы бойынша алынған құны және тауарлы-
материалдық құндылықтар немесе өндіріс шығындары есебі бойынша жекелеген
шоттар шегінде төлем талап тапсырмаларына (шот-фактураға) сәйкес алынған
нақты құны бойынша көрсетіледі.
Кіріс құжаттары мұқият тексерілуі және төлем-тапсырмаларындағы (шот-
фактурадағы) материалдық құндылықтар санына сәйкес келуі тиісті. Егер
жүктерді қабылдау кезінде жабдықтаушының немесе көлік ұйымының кінәсінен
құндылықтарды жетіспейтіні немесе бұзылуы анықталса, актінің негізінде
талап соммасын 671 Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу
шотының кредитінен 334 Басқа да дебиторлық қарыздар шоттың дебетіне
есептен шығарылады. Егер материалды құндылықтардың жетіспеуін есеп
айырысуға дейін, яғни төлем құжаттарын акцептеуге дейін анықтайтын болса,
онда оның соммасына тиісті есеп-айырысу төлем құжаттарында акцепті
азайтады.
Сондай-ақ журналда жұмыстар мен қызметтер (негізгі құрал-жабдықтарды
жөндеу, жүктерді тасымалдау, су, электр энергиясы) берушілермен есеп
айырысулар есебі бойынша операциялар да көрсетіледі. Жұмысты орындағаны
немесе қызметті көрсеткені үшін берілген шот-фактура мәліметтері журналға
жазылған кезде, оның не үшін берілгені көрсетіледі.
Үшінші кезеңде журналда шот-фактурасының төленгені көрсетіледі.
Төлем туралы белгілер банктегі есеп айырысу және басқа да шоттар бойынша
үзінділері (көшірмелері) бойынша расталады. Бұл орайда, шоттың қай күні
төленгені және төлемнің қай шоттан жасалғаны (431, 451, 441, 421)
көрсетіледі.
Айдың аяғында журналдың жиынтығы есептелінеді және төленбеген шоттар
бойынша қалдықтары шығарылады.
Журналдың қорытындысы төрт қатар бойынша шығарылады; ай ішіндегі
жиынтығы, айдың басындағы, жол үстіндегі материалдар шегеріліп тасталынады;
айдың аяғындағы жол үстіндегі материалдар және журнал бойынша барлығы рет-
ретімен көрініс табады.
Ельнур ЖШС-да жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп
айырысуларды есепке алу үшін 671 Жабдықтаушылармен және мердігерлермен
есеп айырысу шоты қолданылады.
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысулар есебі бойынша
шоттардың келесідей коррсепонденциясы орын алады:
- Тауарлы – материалдық құндылықтары алғаны үшін (ҚҚС
есебінсіз) акцептелген шот-фактураларына: 201-208, 222-223
шоттары дебеттеледі, сондай-ақ осымен бірге шот-фактурасына
енгізілген ҚҚС соммасына 331 Өтелуге тиісті ҚҚС шоты да
дебеттеліп, 671 Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп
айырысу шоты кредиттеледі.
- Жабдықтаушылардың төленген шот-фактурасына: 671
Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу шоты
дебеттеліп, 441 Есеп айырысу шотындағы нақты ақшалар, 431
Ел ішіндегі валюталық шотындағы ақшалар, 432 Шетелдегі
валюталық шотындағы ақшалар шоттары кредиттеледі.
- Төленген шот-фактурасы бойынша қосылған құнға салынған
салықтың соммасы есепке алынады, ол кезде: 633 Қосылған
құн салығы шоты дебеттеліп, 331 Өтелуге тиісті ҚҚС шоты
кредиттеледі.
- Жабдықтаушылардың орындалған жұмыстар мен қызметтері үшін
акцептелген шот-фактурасына сондай-ақ 671 Жабдықтаушылар
және мердігерлермен есеп айырысу шоттың кредиті бойынша
жүргізілген басқа да жазулар мына төмендегі шоттардың
дебеті бойынша көрініс табады:
126 Аяқталмаған құрылыс шоты өздерінің күрделі құрылыстары үшін
жабдықтаушылар мен мердігерлер орындаған жұмыстардың және қызметтердің
құнына;
301 Алынуы тиісті қарыздар шоты сатып алушы тікелей (транзитпен)
жеткізген тауарлар құнына; баспа-бас (бартерлік) операциялар тәртібінде
есепке алынған қарыздар құнына;
334 Басқа да дебиторлық қарыздар шоты жабдықтаушыларға және
мердігерлерге қойылған талаптардың соммасына;
351 Тауарлы-материалдық құндылықтармен жабдықтау үшін берілген
аванстар шоты, 352 Орындалатын жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін
берілген аванстар шоты – бұрын төленген аванстардың есепке қосылған
соммасына;
811 Тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сату бойынша шығындары;
821 Жалпы және әкімшілік шығындары, 901, 921, 931, 934, 936, 944, 945,
948, 951 Материалдар және басқа да шоттары бойынша кәсіпорынның
қабылдаған жұмыстары мен қызметтердің соммасына.
Мына төмендегі шоттардың кредитінен 671 Жабдықтаушылар және
мердігерлермен есеп айырысу шотының дебетіне жазылған жазулар 301 Алынуы
тиісті қарыздар, 351 Тауарлы-материалдық құндылықтармен жабдықтау үшін
берілген аванстар, 421 Аккредетивтегі ақша қаражаттары, 422 Чек
кітапшаларындағы ақша қаражаттары, 423 Банктердегі арнайы шоттарындағы
ақша қаражаттары, 441 Есеп айырысу шотындағы нақты ақшалар, 431 Ел
ішіндегі валюталық шотындағы ақшалар, 432 Шетелдегі валюталық шотындағы
ақшалар, 451 Кассадағы ұлттық валюта түріндегі нақты ақша шоттары
бойынша жабдықтаушы мен мердігерлердің шоттарының тиісті шоттардан
төленгенін көрсетеді.
Жабдықтаушылармен есеп айырысулар есебі бойынша журналда ай аяғында
671-шоты бойынша талданған қалдықтар көрсетіледі. Талдама есептің құрылымы
негізінен жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу жөніндегі
қалдықтар туралы мағлұмат алуды қамтамасыз ету үшін және есеп айырысуын
жедел бақылау үшін мына төмендегі топтардан қалыптасады, атап айтсақ: төлеу
мерзімі келмеген есеп айырысулар жөніндегі жабдықтаушылардың құжаттарынан;
фактураланбаған қалған жабдықтардан; мерзімінде төленбеген есеп айырысу
құжаттары бойынша жабдықтаушылардан.
Талдамалық деректер вексельдер бойынша берешектерді анықтама түрінде
көрсетеді: төлем мерзімі келмеген, төлеу мерзімі өткен вексельдер бойынша,
жолдағы материалдар (соның ішінде жүк айналымының нормативтен тыс мерзімі).
§ 1.2. Өзара есеп айырысулардың есебі.
Нарықтық қатынастардың дамуы шаруашылық субъектілердің арасында есеп
айырысулардың алуан түрлі формаларының және типтерінің туындауына алып
келді. Өзара есеп айырысулар кең таралды, бұл төлемдер және есеп айырысулар
жүйесінде күйзеліс жағдайын сипаттайды. Кәсіпорындармен дебиторлық және
кредиторлық қарыздарды есептен шығару әр түрлі себептер және негіздер
бойынша жүзеге асырылады. Жиі кездесетін жағдайлардың негізінде
кәсіпорындардың арасындағы өзара есепке алу, бартерлік операциялар, үшінші
тұлғаларға міндеттемелерді орындауды аудару, қарыздарды аудару түріндегі
есеп айырысулардың алуан формаларын жалпылауға болады. 1999 ж. 1 шілде №
409-1 ҚР Азаматтық кодексінің ерекше бөлімін әрекетке енгізуге байланысты
өзара есеп айырысулардың кейбір формалары заңды негізге ие болды, олар
келісім-шарттар субъектілерінің арасындағы құқықтық қарым-қатынастарды
орнатады. Көрсетілген есептік операциялардың ерекшелігі, бұл кезде
дебиторлық және кредиторлық қарыздардың өзара өтелуі жүзеге асады,
бухгалтерлік есептің, салық салудың көз қарастарынан, және де азаматтық
кодексте көрсетілген келісім-шарттардың сипатының есебімен қарастырылады.
Өзара есеп айырысулардың ең кең қолданатын формасы – қарама-қарсы
біркелкі талаптарды есепке алу.
Есеп айырысулардың бұл түрі ҚР АК-нің 21 Міндеттемелерді тоқтату
бөлімімен реттеледі, мұнда 370 Есепке алу арқылы міндеттемелерді тоқтату
бабымен біркелкі талаптарды есепке алу арқылы немесе өзара есепке алу
тәртібінде міндеттемелерді толық немесе ішінара тоқтату қарастырылады.
Заңдылыққа сай қарама-қарсы біркелкі талапты есепке алу үшін бір
тараптың өтініші (арызы) қажет. Өзара есепке алуды хаттамамен немесе өзара
есепке алуды жүзеге асыру туралы келісім-шартты рәсімдеу мақсаттылы болып
табылады. Құжаттық рәсімдеуге дейін өзара есеп айырысулардың салыстырылуы
жүзеге асырылуы тиісті. Жалпы, өзара талаптарды (міндеттемелерді) есепке
алуды нақты ақшасыз есеп айырысу ретінде сипаттауға болады, бұл кезде
қарызданушылардың және кредиторлардың бір-біріне қатысты талаптар және
міндеттемелер толық соммада немесе оның бөлігінде өтеледі.
Мысалы, Ельнур ЖШС Альфа ЖШС-не 120 мың тенге (соның ішінде, ҚҚС
– 18 мың теңге) соммасында дайын өнімді босатты, ал Альфа кәсіпорыны
Ельнур ЖШС үшін 180 мың теңге көлемінде (соның ішінде, ҚҚС – 27 мың
теңге) қызмет көрсетті. Есеп айырысуларды салыстыру арқылы өзара талаптар
орнатылды, соның нәтижесінде бір кәсіпорын екіншісіне 120 мың теңге
соммасына қарыздарды салыстыру актісінің және есепке алу операцияларды
жүзеге асыру бойынша екі жақты келісімнің негізінде өзара талаптарды есепке
алуды жүзеге асыру туралы ұсыныспен шағымданды. (1 сурет).
Міндеттемелердің орын алуы
Міндеттеме 120,0 мың теңге
120 мың теңге жөнелту
с.і. ҚҚС 18 мың теңге
180 мың теңге қызметтер
с.і. ҚҚС 27 мың теңге
Міндеттеме 180, 0 мың теңге
1-сурет.
Ельнур ЖШС – да осы операцияларға байланысты келесі шоттардың
корреспонденциясы көрініс табады:
1. Тауар өткізілді:
а) жөнелтілген өнім құнына (102 мың теңге): ДТ – 301 Алынуға тиісті
қарзыдар, КТ – 701 Дайын өнімді (жұмыстарды, қызметтерді) сатудан
алынатын табыс;
ә) ҚҚС соммасына (18 мың теңге): ДТ – 301 Алынуға тиісті қарыздар,
КТ – 633 ҚҚС;
2. Сатылған дайын өнімнің нақты өзіндік құн соммасына: ДТ – 801
Сатылған дайын өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құны, КТ – 221
Дайын өнім;
3. Көрсетілген қызметтердің құны акцептелді:
а) мердігердің шоты акцептелді (153 мың теңге): ДТ – 821 Жалпы және
әкімшілік шығындары, 934 Негізгі құралдарды жөндеу, КТ - 671
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу;
ә) ҚҚС соммасына (27 мың теңге): ДТ – 331 Өтелуге тиісті ҚҚС, КТ –
633 ҚҚС;
4. Өзара талаптарды есепке алу (120 мың теңге): ДТ – 671
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу, КТ – 301 Алынуға
тиісті қарзыдар.
Осының нәтижесінде, 331 және 633 шоттардың қалдығы тең болады, ал
Альфа ЖШС-нің алдында кредиторлық қарыздар 60 мың теңгеге тең болады.
Қарастырылып жатқан жағдайда кәсіпорындар толық есеп айырысуды жасамаған.
120 мың теңге соммасына ішінара өзара есепке алу
120 мың теңге есепке жатқызылды
ҚҚС
ҚҚС 60 мың теңге 27 мың
18 мың міндеттеме теңге
теңге
180 мың теңге есепке алынды
2-сурет.
Ал енді, кәсіпорындар тепе-тең болмаса да, соңғы есеп айырысуды
жүзеге асырды. Онда Ельнур ЖШС қарыздың төленбеген 60 мың теңге
көлеміндегі сомманы бухгалтерлік есепте табысқа енгізеді: ДТ – 671, КТ –
727, ал салықтық есепте – жиынтық жылдық табысқа.
Тепе-тең емес немесе эквивалентті емес есепке алуды жүзеге асырған
кезде Альфа ЖШС үшін төмендегі орын алған шығындарды төлеу бойынша
жұмыстарды орындау болып табылады. Бұндай жағдайда эквивалентті емес
айырбас Альфа ЖШС үшін есепке тек қана 18 мың теңгені жатқызу мүмкіндігін
береді, салықтық есепте шегерімдерге жатқызылмайтын бухгалтерлік зиян 60
мың теңгені құрайды.
Альфа ЖШС бухгалтерлік есебінде эквивалентті емес есепке жатқызу
келесідей көрініс алады:
1. Жұмыстар орындалды:
а) көрсетілген қызметтер соммасына (153 мың теңге): ДТ – 301, КТ –
701;
ә) ҚҚС соммасына: ДТ – 301, КТ – 633;
2. Тауарлар алынды:
а) тауарлар түріндегі төлем құнына (102 мың теңге): ДТ – 222 Сатып
алынған тауарлар; КТ – 671;
ә) ҚҚС соммасына (18 мың теңге): ДТ – 331, КТ – 671;
3. Өзара талаптарды есепке алу (120 мың теңге): ДТ – 671; КТ – 301;
4. Өзара талаптардың айырмашылық соммасына: ДТ – 821, КТ – 301.
180 мың теңге соммасына эквивалентті емес соңғы есепке жатқызу
180 мың теңге есепке жатқызылды
ҚҚС ҚҚС
27 мың 27 мың
теңге теңге
180 мың теңге есепке жатқызылды
3-сурет.
Жоғарыда қарастырылған жағдайлар қарама-қарсы біркелкі талаптарды
есепке жатқызу ретінде қарастырылды. Міндеттемелерді үшінші жақпен орындау
мәні ҚР-ның АК-нің 17 тарауында ашылады. Міндеттеме түсінігі ҚР АК-нің 268
бабында анықталады, оған сай міндеттеменің күшінде бір тұлға (қарызданушы)
басқа бір тұлғаның (кредитордың) пайдасына келесідей іс-әрекет жасауы
міндетті: мүлікті беру, жұмысты орындау, ақшаны төлеу және т.б.
Міндеттеменің қатысушылары болып тараптар (қарызданушы, кредитор) және
міндеттеменің бір тарабымен құқықтық қарым-қатынастармен немесе басқа да
себептермен байланысты үшінші тұлғалар табылады. Соның ішінде үшінші
тұлғалармен қарызданушының міндетін орындау ол (үшінші тұлға) үшін ешқандай
құқықтық салдарды туғызбайды.
Міндеттемені орындаушы үшінші тұлға кредиторға хабарламаны жіберу
керек, онда төлем немесе тауарларды қандай қарызданушы үшін жасалғандағы
туралы ақпарат болуы тиісті. Хабарламаның формасы төлем тапсырмасында төлем
жасалып отырған кәсіпорынның атауын; ілеспе құжаттарындағы белгілер немесе
хабарламаны басқа да орындау түрінде көрсетілуі мүмкін.
Мысалы, Ельнур ЖШС Омега ЖШС-не 120 мың теңге соммасына өнім
жабдықтады. Омега ЖШС өз кезегінде өзінің дебиторын – Дельта ЖШС осы
қарызды жабуға өтініш жасайды. Омега ЖШС Ельнур ЖШС алдын-ала осы
туралы хабарлама жібереді.
Ельнур ЖШС есепте келесі жазбаларды жасайды: 1. Өнім өткізілді:
а) өнім құнына: ДТ: 301; КТ-701; ә) ҚҚС соммасына: ДТ-301; КТ-633; 2.
Жөнелтілген өнімнің нақты өзіндік құн соммасына: ДТ -821, КТ – 221;
Омега ЖШС есепте келесі жазбаларды көрсетеді: 1.
Жабдықтаушылардан тауарлар сатып алынды: а) өнім құнына: ДТ - 221; КТ-671;
ә) ҚҚС соммасына: ДТ-331; КТ-671;
Дельта ЖШС есепте келесі жазбаларды көрсетеді: 1.
Жабдықтаушылардың алдындағы қарыз өтелді: а) тауар соммасына: ДТ – 671; КТ
– 222; ә) ҚҚС соммасына: ДТ – 671; КТ – 333.
Ельнур ЖШС-ның және Омега ЖШС-нің арасындағы өзара есепке алу
актінің негізінде ҚҚС соммасын бөліп көрсетілмей, 120 мың теңге соммасына
келесідей бухгалтерлік проводка жүзеге асырылады: ДТ – 222, КТ – 301
(бұнда, Дельта ЖШС-нен тауарлар ақысыз алғандығы есепке алынады).
Омега ЖШС және Дельта ЖШС бір-біріне қатысты кредитор және
дебитор, соған сай міндеттемені өтеуді де екі жақтың келісімі бойынша
жасалады.
Аталған операцияны Дельта ЖШС ақша құралдарымен де жүзеге асыра
алады, онда ДТ – 671, КТ – 441.
Кәсіпорындардың әр қайсысы Ельнур ЖШС, Омега ЖШС, Дельта ЖШС
келесі кәсіпорынға тауарды жабдықтайды, соған сай әрекеттегі есептеу
әдісіне сай табысты есептеу керек. Бірақ бұндай жағдайда, табыс тек қана
Ельнур ЖШС және Омега ЖШС есептеледі, ал Дельта ЖШС тауарды жөнелтіп,
табысты есептемейді, себебі, Омега ЖШС алдындағы қарызын өтеп жатыр.
Осылай, тауар қозғалысы және табыс арасындағы өзара байланыс бұзылып жатыр,
себебі Дельта ЖШС кәсіпорыны тауарды қозғалту бойынша делдалдық функцияны
орындай отырып, Алфарма кәсіпорнына табыс алып келеді. (4 сурет)
Табыс 102 мың теңге,
Тауар 102 мың теңге,
ҚҚС 18 мың теңге ҚҚС 18 мың теңге есепке
есептелді
жатқызылды
102 мың теңгеге тауар
ҚҚС 18 мың мың теңге
Есепке жатқызылды: 120 мың теңге
120 мың теңге 120 мың тг.
Есепке жатқызылды:
120 мың тг.
Тауар: 102 мың теңге,
ҚҚС 18 мың теңге есепке жатқызылды
4 - сурет.
Өзара есепке жатқызу операцияларды қарастыруды аяқтай отырып,
бухгалтерияның бақылау функциясының бұзылуы нәтижесінде кредиторлық және
дебиторлық қарыздарды есептен шығару бойынша туындайтын мәселелерге көңіл
бөлу керек. Кәсіпорын-дебитор үшінші тұлғаға дебиторлық қарызға мүліктік
құқықтарды тапсыру келісім-шартын орындау кезінде кәсіпорынға тиісті қарыз
соммасын оның әріптесіне (партнер) есептейді. Бұл кезде бақылаудан өтелген
қарыздардың соммасы, үшінші тұлғамен қарыздарды өтеу бойынша
міндеттемелерді орындау мерзімі түсіп қалады, сол уақытта кәсіпорын-
дебиторға тиісті дебиторлық қарыз соммасы өзгерілмей қалады. Кейбір
жағдайларда, кәсіпорын-кредитордың есебінде үшінші тұлғалардан түсіп жатқан
дебиторлық қарыздардың елеулі соммалары қарызданушының-адресат бөлімінде
өзгерістер есепке алынбайды. [20].
II бөлім. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың аудиті.
§ 2.1. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу аудитінің
ақпараттық базасы және аудиторлық тексеруді жоспарлау.
Аудиторлық қызмет деп келісім-шарт және ақылы төлем негізінде жеке
кәсіпкерлердің және ұйымдардың қаржылық есеп беруін және бухгалтерлік
есебін тәуелсіз тексеру бойынша жүргізетін аудиторлардың (аудиторлық
фирмалардың) кәсіпкерлік қызметін айтамыз.
Аудиторлық тексерудің мақсаты және негізгі принциптері №1 Қаржылық
есеп берудің аудитінің мақсаты және жалпы принциптері деген қазақстандық
аудит стандарттарына сай анықталады. Аудиторлық қызметтің басты мақсаты
бухгалтерлік есепті жүргізу тәртібінің Қазақстан Республикасының
заңдылығына сәйкестігі және тексеріліп жатқан тұлғалардың бухгалтерлік есеп
беруінің нақтылығы туралы өз ойын білдіру болып табылады. Осыдан, аудиттің
міндеті болып қаржылық есеп беруді келесі мақсаттар үшін тексеру болып
табылады:
• есеп берудің нақтылығын дәлелдеу және ол нақты болмаса кеңес
(консультация) беру;
• аудиторлық тексеру кезеңде кәсіпорын қызметтерінің қаржылық
нәтижелерін, шығын және табыс көрсеткіштерін есеп беруде және
есепте нақты, толық және дәлелді көрсетілуін тексеру;
• жарғылық капиталды, міндеттемелерді және активтерді
әдістемелік бағалаудың, есеп беруді жасаудың және есепті
жүргізу ережелерін реттейтін заңдылық және нормативті
құжаттардың орындалуын бақылау;
• меншікті негізгі және айналмалы құралдарды, қаржылық қорларды
және жалға алынған көздерді тиімді қолдану үшін резертерді
анықтау.
Аудитордың келесі міндеттері бар:
• бухгалтерлік есеп берудің, есептік кадрлардың маманданудың,
ақпаратты өңдеу сапасының деңгейін, бухгалтерлік жазулардың
заңдылығын және дұрыстылығын бағалау;
• кемшіліктерді жою: оның ішінде, әсіресе, есеп берудің
көрсеткіштердің ақиқаттылығына әсер еткен қаржылық
нәтижелеріне тікелей қатысты бұзушылықтарды жою бойынша
ұсыныстарды беру жолымен кәсіпорындарға көмек көрсету;
• өткен фактілерді және қазіргі уақыттағы жағдайларды ғана
емес, сонымен қатар шаруашылық қызметке және соңғы нәтижеге
әсер ете алатын болашақтағы оқиғаларды бағалау қажеттілігі.
Соңғы кезде аудиторлардың қызметінде тағы бір маңызды функция пайда
болды – ол кәсіпорынның мүддесін салық органдарында және арбитражды сотта
қорғау және көмек көрсету.
Кәсіпорынның қаржы жағдайын сипаттайтын маңызды көрсеткіштерінің бірі
болып дебиторлармен және кредиторлармен есеп айрысудың жағдайы табылады.
Бухгалтерлік есеп беруде есеп айырысу операцияларын тексеру маңызды және
еңбек сыйымдылығы жоғары аудиторлық тексерудің сатысы болып табылады.
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есептесудің аудиті кәсіпорынның
қаржылық-шаруашылық қызметінің тексерудің тек бір бөлігі болып табылады.
Оның мақсаты – кәсіпорынның қолданып жүрген есеп әдістерінің Қазақстан
Республикасының территориясында әрекетті нормативтік актілеріне сәйкестігін
анықтау болып табылады. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу
әр кәсіпорында орын алады. Оларға келесі шығындарды жатқызуға болады:
• ары қарай сату немесе тұтыну мақсатымен тауарлы-материалдық
құндылықтарды сатып алу;
• басқа кәсіпорындарымен көрсетілген қызметтерді төлеу;
• сырттан тыс кәсіпорындарға қызмет көрсету;
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу аудитінің келесі
негізгі мақсаттары бар:
1. кредиторлық және дебиторлық қарыздардың нақтылығын анықтау;
2. мерзімі өтіп кеткен кредиторлық және дебиторлық қарыздардың бар
болуын анықтау;
3. талап ету уақыты өтіп кеткен кредиторлық және дебиторлық
қарыздарды анықтау;
4. талап ету уақыты өтіп кеткен кредиторлық және дебиторлық
қарыздарды есептен шығаруын тексеру;
5. өткізу түріне және өткізуді анықтаудың қабылданған әдісіне тәуелді
кредиторлық және дебиторлық қарыздарды есептеу дұрыстығын тексеру;
6. қарыздарды есептен шығарудың негізділігін және дұрыстылығын
тексеру.
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу аудитінің ақпарат
көздері болып келесілер табылады:
• Синтетикалық есептің және есеп берудің регистірлері;
• Есеп айырысудың синтетикалық және аналитикалық есебінің
регистрлері;
• Есеп айырысулардың есебі бойынша бастапқы құжаттар
(наклоднойлар, шот-фактуралар, келісімдер).
Осы мәселелерді аудитор зерттеп, оларға баға беріп, аудиторлық
қорытындыда өз ойын білдіреді және есептің бекітілген ережелерден
ауытқулары және айқындалған бұзушылықтары туралы ұсыныстарды беру қажет.
Аудитті жүргізудің алдында аудитор субъекттің экономикалық жағдайымен
қызметімен танысу қажет. Сондықтан жоспарлауды аудиторлық тексерудің
маңызды және жауапты сатысы ретінде қарастыруға болады, себебі оның
сапасына байланысты аудитордың кейінгі жұмысының тиімділігі анықталады.
Аудиторлық тексеруді жоспарлау № 7 Аудиторлық жоспарлау стандартына сай
жүзеге асады. Аудитті жоспарлаудың тиімді сызбасы келесі сатылардан тұруы
қажет:
• Алдын-ала жоспарлау;
• Бухгалтерлік есеп жүйесін зерттеу;
• Ішкі бақылау жүйесін бағалау;
• Елеулік деңгейін бекіту;
• Аудиторлық таңдамаларды құру;
• Аудиттің бағдарламасын және жалпы жоспарын дайындау.
Аудиттің алға қойылған мақсаттарына сай жоспарлаудың әр сатысын жүзеге
асырудың өз ерекшеліктері бар. Жоспарлаудың әр сатысының орындалуын
қарастырайық, бұл кезде негізгі көңілді аудиторлық дәлелдемелерді алуға
және аудитордың жұмыс құжаттарын жүргізуіне бөлеміз.
Алдын-ала жоспарлауды басшылықтың өкілдерімен, құрылымдық
бөлімшелердің қызметкерлерімен, бас бухгалтермен, ішкі бақылау қызметінің
басшысымен (егер кәсіпорында бұндай қызмет түрі бар болса) әңгімені
жүргізуден бастауы қажет. Әңгіме барысында аудитор клиенттің тапсырысының
мақсатын, жұмыстың сипатын, көлемі және мерзімін нақты анықтап алуы қажет.
Тексерілетін экономикалық субъектінің басшылығымен ұсынылатын
түсіндірмелерді басшылыққа ала отырып аудитор қызметтің үздіксіздігін
дәлелдеу үшін, бухгалтерлік есептің және ішкі бақылау жүйесінің
сенімділігін бастапқы бағалау үшін ақпаратты алу қажет. Сонымен қатар,
келісім-шарттарды түзу процессін және өнімді өткізу процессін ұйымдастыру
туралы ақпаратты қажет етеді. Басшылықтың мүддесін көңілге ала отырып және
аудиторлық қорытындының мазмұнына және аудиторлық тексерулерді жүргізуге
заңдылықпен қойылатын талаптарды есепке ала отырып, тексеру барысында
жоғарғы көңілді талап ететін мәселелердің тобын анықтап және оның жүзеге
асу қорытындысы бойынша қол жеткізілуі тиіс мақсаттарды нақты қалыптастыру
қажет.
Бұл сатыда ақпараттың негізгі көзі болып – экономикалық және
ұйымдастырушылық факторларын есепке ала отырып қалыптасқан жазбаша түрде
бекітілген кәсіпорынның есеп саясаты табылады. Аудитор клиенттің есеп
саясатын бөлшекті түрде талдауы қажет, соның ішінде оның қағидаларында
бухгалтерлік есепті жүргізудің негізгі принциптерінің жұмыс істеу деңгейін
анықтау қажет. Есеп саясатының маңызды қағидаларын аудитор өзінің жұмыс
дәптерінде тіркеуі қажет, себебі кейінгі барлық сатыларда кәсіпорынның
қызметінің талдауы қабылданған есеп саясатына сәйкес келу қағидасымен
жүргізіледі.
Алдын-ала жоспарлау сатысын ішкі бақылау қызметінің есеп берулерін,
салық және басқа да бақылаушы құрылымдардың тексеру материалдарын
зерттеуімен аяқтау қажет.
Кәсіпорында бухгалтерлік есеп жүйесін зерттеу есеп саясатының
қағидаларында бекітілген құжат айналымның және зерттелетін операциялардың
бухгалтерлік есебін ұйымдастырудың негізгі принциптерін, есеп жүйесінде
есептеуіш техникалық құралдарының орнын, бухгалтерлік есепті жүргізуге
жауапты құрылымдық бөлімшелердің ұйымдастырылуын зерттеуді және бағалауды
білдіреді.
Ішкі бақылау жүйесін бағалау сатысында аудитор осы жүйенің тиімділігі
туралы ойды білдіру үшін қажетті көлемде аудиторлық дәлелдемелерді жинау
қажет және өзінің жұмысы барысында оның қызметіне қаншалықты сенім
арттыратындығын анықтап алу қажет. Осылай, ішкі бақылау жүйесін бағалаудың
негізгі мақсаты - аудиторлық процедуралардың көлемі, түрі және уақытын
анықтау үшін негізді жасау болып табылады. Егер ішкі бақылау жүйесі
сенімсіз ақпаратты туындауын уақытылы ескертсе және оны алдын-ала анықтаса,
онда бұндай қызмет тиімді болып саналады. Сонымен қатар ішкі бақылау
жүйесін бағалау барысында аудитормен көзделетін тағы бір мақсат – оны
кемелдендіру бойынша құрылымдық (конструктивтік) ұсыныстарды жасап шығару.
Елеулік деңгейін бекіту жоспарлау сатысында жүзеге асырылады. Бұл –
мәліметтердің қателікке ие болуын мүмкін көлемі, себебі аудитор тексерудің
соңында нәтижелерді бағалауда елеулікке қатысты шешімге әсер ететін барлық
факторларды есепке ала алмайды. Осылай, жоспарлаудағы елеуліктің көлемі
тексерудің нәтижелерін бағалауда елеуліктің көлемінен айтарлықтай
ерекшеленуі мүмкін. Аудитормен елеулікті бағалау ақпаратты
пайдаланушылардың мүддесін есепке ала отыру қажет, және ереженің
(стандарттың) талаптарына сай болуы қажет.
Елеуліктің мүмкін болатын деңгейін бекіткеннен кейін, аудитор
аудиторлық таңдамаларды құруға көшеді. Аудиторлық таңдамалар аудиттің
мақсатына және аудитормен бекітілген тәуекелділіктерге (таңдау
тәуекелділігі, мүмкін болатын және күтілетін қателіктер және генералды
жиынтықтың көлеміне) тәуелді түзетілуі мүмкін.
Жоспарлаудың соңғы сатысы болып аудиттің бағдарламасын және жалпы
жоспарын дайындау табылады. Жалпы жоспарда тексерудің негізгі мақсаты және
бағыты, аудитті жүзеге асыру әдісі, бекітілген елеуліктің деңгейі,
аудиторлық тәуекелділіктің өлшемдері, аудиторлардың жұмыс тобының саны және
квалификациясы, олардың міндеттері, жауапкершілігі және бағыныштылығы;
тексеруді жүргізу мерзімі, сонымен қатар аудиторлық қорытындыны және
бөлшектенген (детальданған) есеп беруді ұсынудың мерзімі бейнеленуі қажет.
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуларды тексерудің
бағдарламасын жасай отырып, аудитор бухгалтериямен бақылауға бұрын жатпаған
немесе аз бақыланатын аудандарды тексеруге өз күшін бағыттайды.
Бағдарламаны жасай отырып, аудитор тексерудің қандай әдістерін
қолданатындығын анықтайды. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп
айырысуды тексере отырып қайта есептеуді, сәйкестендіруді, сканерлеуді,
құжаттық тексеруді, дәлелдеуді қолданыла алады (қосымша 1).
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың, өнімді сатып
алу және өткізу оперциялары бойынша аудиттің бағдарламасы аудиторлық
таңдамаларды жинауға арналған аудиторлық процедуралардың тізімін білдіреді.
Тексеру барысында келесілерді анықтау қажет:
• өнімді жабдықтау келісім-шарттары түзілгендігін;
• жабдықтаушылардың және мердігерлердың қарыздарының
ақиқаттылығын, ол есеп айырысуды түгендеу (салыстыру)
актісімен дәлелденуі қажет;
• 671 шот және 30 бөлімшенің шоттары бойынша бухгалтерлік
жазбаларды жүргізудің дұрыстығын;
• 671 шот және 30 бөлімшенің шоттары бойынша талдамалық есеп
жазбаларының, журнал-ордерлердің, бас кітаптың және баланстың
жазбаларына сәйкестілігін.
Анықталған сәйкессіздіктер бойынша ауытқулардың мүмкін себептерін,
сипатын және елеулігін анықтайды.
Тексеру мақсаты үшін ішкі бақылау құрылымы бақылау саласына,
бухгалтерлік есеп жүйесіне және бақылау процедураларына жіктелуі мүмкін.
Ішкі бақылау құралдарын кешенді бағалауын жүргізу нәтижесінде аудиторлық
дәлелдемелерді алады.
Бақылау саласына менеджменттің философиясы және жұмыс үлгісі, ұйымның
ұйымдастырушылық құрылымы, жоғарғы басшылықтың қызметі, ішкі аудит,
жауапкершілікті және міндеттерді бөлу, операцияларды орындалуын бақылаудың
басқару әдістері, кадрлық саясатын, практикалық қызметке әсер ететін
әртүрлі факторлар (мысалы, сыртқы бақылаушы құрылымдардың тексерулері)
жатады.
Бақылау саласының маңызды сипаттамасы болып жауапкершілікті және
міндеттерді дұрыс бөлу болып табылады, бұндай кезде қызметкерге қателікті
жабуға немесе ақпаратқа кедергі келтіру мүмкіндігін беретін функцияларды
біріктіру мүмкін емес болады. Жабдықтаулар бойынша келісімдік
міндеттемелері және өнімдерді өткізу бойынша операциялардың аудитіне
қатысты келесілер нақты шектелуі қажет:
• сатып алушымен жұмыс, келісім-шарттарды түзу, болашақтағы
қызмет ету перспективаларын зерттеу;
• тауарларды жөнелту және келісімдік міндеттемелерді орындау;
• өткізу бойынша операцияларды есепте бейнелеу;
• қарыздардың жағдайы бойынша бақылау.
Бухгалтерлік есеп жүйесіне жасалған операцияларды есепте және есеп
беруде бейнелеу, идентификациялау, жинау, талдау, жіктеу үшін бекітілген
бухгалтерлік есептің және есептік регистрлерді жүргізудің принциптері және
ережелері жатады.
Бақылау процедуралары – бухгалтерлік есеп жүйесінде ақпараттың бұзылуы
және қателерді анықтауға және жөндеуге, жоюға бағытталған персоналмен
жүзеге асырылатын арнайы тексерулер. Олар жөнелтулер және төлемдер және
жүргізілетін тәуелсіз тексерулерге нақты бақылау, құжаттау,
санкционалдаудың тиімді процедураларының болуын қарастырады.
Ішкі бақылау жүйесін бағалау екі сатыны қарастырады:
- ішкі бақылау жүйесімен жалпы танысу;
- ішкі бақылау жүйесінің сенімділігін бағалау.
Бірінші сатыда аудитор жабдықтаушылармен және мердігерлермен есептік
операциялардың ішкі бақылауын ұйымдастыруына басшылықтың көз қарасы,
сонымен қатар ішкі бақылаудың ұйымдастырушылық құрылымына, орындаушылар
деңгейнде басшылықтың шешімін орындау механизмі және ішкі байланыстардың
бар болуы және сипаты, құжаттарға қол жеткізерлік, ішкі бақылаудың
әдістері, ішкі аудиторлардың функциялары туралы жалпы бейнені алу қажет.
Ішкі бақылау жүйесі туралы алынған ақпаратты міндеттерді бөлу,
операцияларды санкционалдау, есеп және бақылау процедуралары туралы
ақпаратқа ие блок-схема түрінде құжаттау мақсатты болып табылады.
Аудитор ішкі бақылау жүйесіне сенім арту ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
I бөлім. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың есебі.
§1.1. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың есебі ... ..
§1.2. Өзара есеп айырысулардың
есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II бөлім. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың аудиті.
§2.1. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу аудитінің
ақпараттық базасы және аудиторлық тексеруді жоспарлау ... ... ... .
§2.2. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу жағдайының
аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
§2.3. Компьютерді қолданумен есеп айырысудың аудитін кемелдендіру ... ...
III бөлім. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуды талдау.
§3.1. Кредиторлық қарыздардың құрылымын және динамикасын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
§3.2. Кредиторлық қарыздардың айналымдылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
§3.3. Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың қатынасын талдау ... ... ..
§3.4. Есеп айырысулардың жағдайын жақсарту жолдары ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
Қолданған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар.
Кіріспе.
Нарықтық қатынастар жағдайында, жоғары бәсекелестік шарттарында әр
кәсіпорын тұрақты және сенімді түрде табысты қызмет атқаруы үшін әртүрлі
кәсіпорындармен нарықтық қатынастарға түседі. Кәсіпорындар әр уақытта
жабдықтаушылармен олардан сатып алынған шикізаттар, негізгі құралдар,
материалдар және басқа да тауарлы-материалдық құндылықтар мен көрсетілген
қызметтер үшін; ал сатып алушылармен оларға сатылған тауарлар бойынша;
тапсырыс берушілермен – орындалған жұмыстар және көрсетілген қызметтер
бойынша есеп айырысуларды жүзеге асырады.
Соған байланысты осы тақырып қазіргі күнде заман талабына сай және
байсалды деп есептейміз. Қазақстан Республикасының Президенті өз халқына
Қазақстан 2030 жолдауында келесіні бөліп айтты: біздің еліміздің дамуының
түпкі мақсаты эконмикалық өсу, экономикалық өсудің приоритеті бүгін,
ертең, және де кейінгі отыз жылдың ішінде ең маңызды болып табылады.
Осыған қол жеткізуде маңызды орынға ақпарат ие, оның дамуы экономикалық
өсуге ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік салаға, және Қазақстанның
халықаралық қоғамдастыққа интеграциясына әсер етеді. [1]
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып жабдықтаушылармен және
мердігерлермен есеп айырысудың есебінің, аудитінің және талдауының
негіздерін анықтау болып табылады.
Алға қойылған мақсатқа сай келесі мәселелерді шешу қажет:
1. жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысулардың есебін,
аудитін зерттеу;
2. өзара талаптарға негізделген есеп айырысулардың есебін сипаттау;
3. кредиторлық қарыздың динамикасын, құрылымын, сапасын талдау;
4. кредиторлық қарыздардың қатынасын талдау;
5. есеп айырысулардың жағдайын жақсарту жолдарын анықтау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі Қарасу елді мекенінде
орналасқан Ельнур Жауапкершілігі шектелген серіктестік болып табылады. Ол
2001 жылы сәуір айында құрылды, еліміздің құрылыс компанияларының бірі
болып табылады.
Кәсіпорынның қызметін реттейтін негізгі құжаттар болып Кәсіпорынның
жарғысы, есеп саясаты және ҚР-ның нормативті заңды құжаттары болып
табылады.
Бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық есеп беруді жасау тәртібі
Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы
әрекетті заңдылығымен және бухгалтерлік есептің стандарттарымен сай
орнатылады. Қоғамның қаржылық есеп беруіне келесілер кіреді: қоғамның
бухгалтерлік есебі, табыс және шығыстар туралы есеп беру, ақша-
қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру, және Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңына сай басқа да есеп
берулері.
Қоғам жылдық қаржылық есеп берудің аудитін жыл сайын жүзеге
асырады.
Кәсіпорында бухгалтерлік есеп мәліметтері компьютерлік өңдеумен
жүзеге асырылады. Ол үшін кәсіпорында 1С:Бухгалтерия 7.7 компьютерлік
бағдарламасы қолданылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытындыдан,
қолданған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
I бөлім. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың есебі.
§ 1.1. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың есебі.
Кәсіпорын өз өндірісінің тиімді және ырғақты жұмысын қамтамасыз ету
үшін өзінің материалдық-техникалық базасын жасайды, яғни өндіріске қажет
қорларын құрайды. Кәсіпорынды жабдықтау экономикалық және әлеуметтік даму
жоспарларына сай жүргізіледі. Кәсіпорын өзінің ұдайы өндірісін қамтамасыз
ету үшін өнім шығарушы кәсіпорындармен немесе делдалдық ұйымдармен келісім-
шартқа отырады.
Демек, кәсіпорын жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу
үшін 671 Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу шотын
пайдаланады, онда есеп айырысулар соммасының деңгейіне және нысандарына
(алдын-ала төлемақы, инкасса, аккредитивтер, чектер) қарамастан,
жабдықтаушылардан алынған материалдық, босалқы қорлар, атқарылған жұмыстар
мен қызметтер үшін есеп айырысу жүргізіледі. 671 Жабдықтаушылар және
мердігерлермен есеп айырысу шоттың кредиті бойынша жабдықтаушылардың
акцептелген шот-фактурасы және дебеті бойынша – есеп айырысу, валюталық
және басқа шоттардың кредитінен олардың төлемақысы жазылады.
Өнім жеткізушілермен есеп айырысулар есебі арнайы нысандағы
журналда, машинограммада немесе тізімдемеде әрбір шот-фактурасы немесе
төлем-талап тапсырмалары бойынша жүргізіледі, ал бұл өз кезегінде әрбір
құжат бойынша есеп айырысуларды бақылап отыруға мүмкіндік береді.
Келіп түскен шот-фактураларды алдымен Келіп түскен жүктер есебі
журналына тіркейді. Қоймаларға құндылықтардың түсуіне қарай журналда кіріс
құжаттары бойынша есепке алынады да, қоймаларға босалқы қорлардың немесе
түспеген жүктерді іздестірумен байланысты сұрау салудың нәтижесінде алынған
деректер негізінде келіп түскен күнін жазып қояды. Журналдың деректерін 671
Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу шотының деректерімен
мезгіл-мезгіл тексеріп отырады. Журнал бойынша сондай-ақ жол үстіндегі
материалдық құндылықтардың соммасы бақыланады. Журналға жабдықтау бөлімінің
тауарлы-көліктік ілеспесі (наклоднойы), кіріс ордердері, материалдарды
қабылдау туралы актілері негізінде кәсіпорын қоймасына материалдық
құндылықтардың түсуіне қарай жазып отырады. Ескерту бағасына шоттың
төленуі, акцептен бас тартуы немесе ішінара акцептелген соммасы және
басқалары жөніндегі мағлұматтар жазылады. Журналға тек қана акцептелген шот-
фактурасы ғана жазылады.
Есеп журналы бойынша тіркеу нөмірін көрсете отырып, түскен жүктердің
акцептелген шоттары бухгалтерияға беріледі. Осында олардың деректерін
жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысу жөніндегі есебі журналға
жазылады, ал ол үш кезең бойынша жүреді.
Бірінші кезеңде, журналға акцептелген шот-фактура және басқа да есеп
айырысу құжаттары келіп түскен кездегі жазулар жазылады. Бұл ретте тіркеу
нөмірі мен төлем-тапсырмаларының (шот-фактура) нөмірі, жабдықтаушының
атауы, шот-фактурадағы акцепттің соммасы жазылады. Содан соң жабдықтаушының
шот-фактурасын жергілікті жабдықтаушыдан немесе станциядан (айлақтан) өзге
қалалардан түскен құндылықтарды алу үшін экспедиторға шот-фактураны береді.
Екінші кезеңде, журналға қоймадан бухгалтерияға келіп түскен кіріс
құжаттары (кіріс ордерлері, тауарлы-көліктік құжаттары (наклоднойлары),
материалдарды қабылдау туралы актілері) негізінде жазылады. Журналда осы
құжаттардың нөмірлері мен келіп түскен құндылықтардың есептік немесе
келісім-шартта көрсетілген бағасы бойынша алынған құны және тауарлы-
материалдық құндылықтар немесе өндіріс шығындары есебі бойынша жекелеген
шоттар шегінде төлем талап тапсырмаларына (шот-фактураға) сәйкес алынған
нақты құны бойынша көрсетіледі.
Кіріс құжаттары мұқият тексерілуі және төлем-тапсырмаларындағы (шот-
фактурадағы) материалдық құндылықтар санына сәйкес келуі тиісті. Егер
жүктерді қабылдау кезінде жабдықтаушының немесе көлік ұйымының кінәсінен
құндылықтарды жетіспейтіні немесе бұзылуы анықталса, актінің негізінде
талап соммасын 671 Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу
шотының кредитінен 334 Басқа да дебиторлық қарыздар шоттың дебетіне
есептен шығарылады. Егер материалды құндылықтардың жетіспеуін есеп
айырысуға дейін, яғни төлем құжаттарын акцептеуге дейін анықтайтын болса,
онда оның соммасына тиісті есеп-айырысу төлем құжаттарында акцепті
азайтады.
Сондай-ақ журналда жұмыстар мен қызметтер (негізгі құрал-жабдықтарды
жөндеу, жүктерді тасымалдау, су, электр энергиясы) берушілермен есеп
айырысулар есебі бойынша операциялар да көрсетіледі. Жұмысты орындағаны
немесе қызметті көрсеткені үшін берілген шот-фактура мәліметтері журналға
жазылған кезде, оның не үшін берілгені көрсетіледі.
Үшінші кезеңде журналда шот-фактурасының төленгені көрсетіледі.
Төлем туралы белгілер банктегі есеп айырысу және басқа да шоттар бойынша
үзінділері (көшірмелері) бойынша расталады. Бұл орайда, шоттың қай күні
төленгені және төлемнің қай шоттан жасалғаны (431, 451, 441, 421)
көрсетіледі.
Айдың аяғында журналдың жиынтығы есептелінеді және төленбеген шоттар
бойынша қалдықтары шығарылады.
Журналдың қорытындысы төрт қатар бойынша шығарылады; ай ішіндегі
жиынтығы, айдың басындағы, жол үстіндегі материалдар шегеріліп тасталынады;
айдың аяғындағы жол үстіндегі материалдар және журнал бойынша барлығы рет-
ретімен көрініс табады.
Ельнур ЖШС-да жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп
айырысуларды есепке алу үшін 671 Жабдықтаушылармен және мердігерлермен
есеп айырысу шоты қолданылады.
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысулар есебі бойынша
шоттардың келесідей коррсепонденциясы орын алады:
- Тауарлы – материалдық құндылықтары алғаны үшін (ҚҚС
есебінсіз) акцептелген шот-фактураларына: 201-208, 222-223
шоттары дебеттеледі, сондай-ақ осымен бірге шот-фактурасына
енгізілген ҚҚС соммасына 331 Өтелуге тиісті ҚҚС шоты да
дебеттеліп, 671 Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп
айырысу шоты кредиттеледі.
- Жабдықтаушылардың төленген шот-фактурасына: 671
Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу шоты
дебеттеліп, 441 Есеп айырысу шотындағы нақты ақшалар, 431
Ел ішіндегі валюталық шотындағы ақшалар, 432 Шетелдегі
валюталық шотындағы ақшалар шоттары кредиттеледі.
- Төленген шот-фактурасы бойынша қосылған құнға салынған
салықтың соммасы есепке алынады, ол кезде: 633 Қосылған
құн салығы шоты дебеттеліп, 331 Өтелуге тиісті ҚҚС шоты
кредиттеледі.
- Жабдықтаушылардың орындалған жұмыстар мен қызметтері үшін
акцептелген шот-фактурасына сондай-ақ 671 Жабдықтаушылар
және мердігерлермен есеп айырысу шоттың кредиті бойынша
жүргізілген басқа да жазулар мына төмендегі шоттардың
дебеті бойынша көрініс табады:
126 Аяқталмаған құрылыс шоты өздерінің күрделі құрылыстары үшін
жабдықтаушылар мен мердігерлер орындаған жұмыстардың және қызметтердің
құнына;
301 Алынуы тиісті қарыздар шоты сатып алушы тікелей (транзитпен)
жеткізген тауарлар құнына; баспа-бас (бартерлік) операциялар тәртібінде
есепке алынған қарыздар құнына;
334 Басқа да дебиторлық қарыздар шоты жабдықтаушыларға және
мердігерлерге қойылған талаптардың соммасына;
351 Тауарлы-материалдық құндылықтармен жабдықтау үшін берілген
аванстар шоты, 352 Орындалатын жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін
берілген аванстар шоты – бұрын төленген аванстардың есепке қосылған
соммасына;
811 Тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сату бойынша шығындары;
821 Жалпы және әкімшілік шығындары, 901, 921, 931, 934, 936, 944, 945,
948, 951 Материалдар және басқа да шоттары бойынша кәсіпорынның
қабылдаған жұмыстары мен қызметтердің соммасына.
Мына төмендегі шоттардың кредитінен 671 Жабдықтаушылар және
мердігерлермен есеп айырысу шотының дебетіне жазылған жазулар 301 Алынуы
тиісті қарыздар, 351 Тауарлы-материалдық құндылықтармен жабдықтау үшін
берілген аванстар, 421 Аккредетивтегі ақша қаражаттары, 422 Чек
кітапшаларындағы ақша қаражаттары, 423 Банктердегі арнайы шоттарындағы
ақша қаражаттары, 441 Есеп айырысу шотындағы нақты ақшалар, 431 Ел
ішіндегі валюталық шотындағы ақшалар, 432 Шетелдегі валюталық шотындағы
ақшалар, 451 Кассадағы ұлттық валюта түріндегі нақты ақша шоттары
бойынша жабдықтаушы мен мердігерлердің шоттарының тиісті шоттардан
төленгенін көрсетеді.
Жабдықтаушылармен есеп айырысулар есебі бойынша журналда ай аяғында
671-шоты бойынша талданған қалдықтар көрсетіледі. Талдама есептің құрылымы
негізінен жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу жөніндегі
қалдықтар туралы мағлұмат алуды қамтамасыз ету үшін және есеп айырысуын
жедел бақылау үшін мына төмендегі топтардан қалыптасады, атап айтсақ: төлеу
мерзімі келмеген есеп айырысулар жөніндегі жабдықтаушылардың құжаттарынан;
фактураланбаған қалған жабдықтардан; мерзімінде төленбеген есеп айырысу
құжаттары бойынша жабдықтаушылардан.
Талдамалық деректер вексельдер бойынша берешектерді анықтама түрінде
көрсетеді: төлем мерзімі келмеген, төлеу мерзімі өткен вексельдер бойынша,
жолдағы материалдар (соның ішінде жүк айналымының нормативтен тыс мерзімі).
§ 1.2. Өзара есеп айырысулардың есебі.
Нарықтық қатынастардың дамуы шаруашылық субъектілердің арасында есеп
айырысулардың алуан түрлі формаларының және типтерінің туындауына алып
келді. Өзара есеп айырысулар кең таралды, бұл төлемдер және есеп айырысулар
жүйесінде күйзеліс жағдайын сипаттайды. Кәсіпорындармен дебиторлық және
кредиторлық қарыздарды есептен шығару әр түрлі себептер және негіздер
бойынша жүзеге асырылады. Жиі кездесетін жағдайлардың негізінде
кәсіпорындардың арасындағы өзара есепке алу, бартерлік операциялар, үшінші
тұлғаларға міндеттемелерді орындауды аудару, қарыздарды аудару түріндегі
есеп айырысулардың алуан формаларын жалпылауға болады. 1999 ж. 1 шілде №
409-1 ҚР Азаматтық кодексінің ерекше бөлімін әрекетке енгізуге байланысты
өзара есеп айырысулардың кейбір формалары заңды негізге ие болды, олар
келісім-шарттар субъектілерінің арасындағы құқықтық қарым-қатынастарды
орнатады. Көрсетілген есептік операциялардың ерекшелігі, бұл кезде
дебиторлық және кредиторлық қарыздардың өзара өтелуі жүзеге асады,
бухгалтерлік есептің, салық салудың көз қарастарынан, және де азаматтық
кодексте көрсетілген келісім-шарттардың сипатының есебімен қарастырылады.
Өзара есеп айырысулардың ең кең қолданатын формасы – қарама-қарсы
біркелкі талаптарды есепке алу.
Есеп айырысулардың бұл түрі ҚР АК-нің 21 Міндеттемелерді тоқтату
бөлімімен реттеледі, мұнда 370 Есепке алу арқылы міндеттемелерді тоқтату
бабымен біркелкі талаптарды есепке алу арқылы немесе өзара есепке алу
тәртібінде міндеттемелерді толық немесе ішінара тоқтату қарастырылады.
Заңдылыққа сай қарама-қарсы біркелкі талапты есепке алу үшін бір
тараптың өтініші (арызы) қажет. Өзара есепке алуды хаттамамен немесе өзара
есепке алуды жүзеге асыру туралы келісім-шартты рәсімдеу мақсаттылы болып
табылады. Құжаттық рәсімдеуге дейін өзара есеп айырысулардың салыстырылуы
жүзеге асырылуы тиісті. Жалпы, өзара талаптарды (міндеттемелерді) есепке
алуды нақты ақшасыз есеп айырысу ретінде сипаттауға болады, бұл кезде
қарызданушылардың және кредиторлардың бір-біріне қатысты талаптар және
міндеттемелер толық соммада немесе оның бөлігінде өтеледі.
Мысалы, Ельнур ЖШС Альфа ЖШС-не 120 мың тенге (соның ішінде, ҚҚС
– 18 мың теңге) соммасында дайын өнімді босатты, ал Альфа кәсіпорыны
Ельнур ЖШС үшін 180 мың теңге көлемінде (соның ішінде, ҚҚС – 27 мың
теңге) қызмет көрсетті. Есеп айырысуларды салыстыру арқылы өзара талаптар
орнатылды, соның нәтижесінде бір кәсіпорын екіншісіне 120 мың теңге
соммасына қарыздарды салыстыру актісінің және есепке алу операцияларды
жүзеге асыру бойынша екі жақты келісімнің негізінде өзара талаптарды есепке
алуды жүзеге асыру туралы ұсыныспен шағымданды. (1 сурет).
Міндеттемелердің орын алуы
Міндеттеме 120,0 мың теңге
120 мың теңге жөнелту
с.і. ҚҚС 18 мың теңге
180 мың теңге қызметтер
с.і. ҚҚС 27 мың теңге
Міндеттеме 180, 0 мың теңге
1-сурет.
Ельнур ЖШС – да осы операцияларға байланысты келесі шоттардың
корреспонденциясы көрініс табады:
1. Тауар өткізілді:
а) жөнелтілген өнім құнына (102 мың теңге): ДТ – 301 Алынуға тиісті
қарзыдар, КТ – 701 Дайын өнімді (жұмыстарды, қызметтерді) сатудан
алынатын табыс;
ә) ҚҚС соммасына (18 мың теңге): ДТ – 301 Алынуға тиісті қарыздар,
КТ – 633 ҚҚС;
2. Сатылған дайын өнімнің нақты өзіндік құн соммасына: ДТ – 801
Сатылған дайын өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құны, КТ – 221
Дайын өнім;
3. Көрсетілген қызметтердің құны акцептелді:
а) мердігердің шоты акцептелді (153 мың теңге): ДТ – 821 Жалпы және
әкімшілік шығындары, 934 Негізгі құралдарды жөндеу, КТ - 671
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу;
ә) ҚҚС соммасына (27 мың теңге): ДТ – 331 Өтелуге тиісті ҚҚС, КТ –
633 ҚҚС;
4. Өзара талаптарды есепке алу (120 мың теңге): ДТ – 671
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу, КТ – 301 Алынуға
тиісті қарзыдар.
Осының нәтижесінде, 331 және 633 шоттардың қалдығы тең болады, ал
Альфа ЖШС-нің алдында кредиторлық қарыздар 60 мың теңгеге тең болады.
Қарастырылып жатқан жағдайда кәсіпорындар толық есеп айырысуды жасамаған.
120 мың теңге соммасына ішінара өзара есепке алу
120 мың теңге есепке жатқызылды
ҚҚС
ҚҚС 60 мың теңге 27 мың
18 мың міндеттеме теңге
теңге
180 мың теңге есепке алынды
2-сурет.
Ал енді, кәсіпорындар тепе-тең болмаса да, соңғы есеп айырысуды
жүзеге асырды. Онда Ельнур ЖШС қарыздың төленбеген 60 мың теңге
көлеміндегі сомманы бухгалтерлік есепте табысқа енгізеді: ДТ – 671, КТ –
727, ал салықтық есепте – жиынтық жылдық табысқа.
Тепе-тең емес немесе эквивалентті емес есепке алуды жүзеге асырған
кезде Альфа ЖШС үшін төмендегі орын алған шығындарды төлеу бойынша
жұмыстарды орындау болып табылады. Бұндай жағдайда эквивалентті емес
айырбас Альфа ЖШС үшін есепке тек қана 18 мың теңгені жатқызу мүмкіндігін
береді, салықтық есепте шегерімдерге жатқызылмайтын бухгалтерлік зиян 60
мың теңгені құрайды.
Альфа ЖШС бухгалтерлік есебінде эквивалентті емес есепке жатқызу
келесідей көрініс алады:
1. Жұмыстар орындалды:
а) көрсетілген қызметтер соммасына (153 мың теңге): ДТ – 301, КТ –
701;
ә) ҚҚС соммасына: ДТ – 301, КТ – 633;
2. Тауарлар алынды:
а) тауарлар түріндегі төлем құнына (102 мың теңге): ДТ – 222 Сатып
алынған тауарлар; КТ – 671;
ә) ҚҚС соммасына (18 мың теңге): ДТ – 331, КТ – 671;
3. Өзара талаптарды есепке алу (120 мың теңге): ДТ – 671; КТ – 301;
4. Өзара талаптардың айырмашылық соммасына: ДТ – 821, КТ – 301.
180 мың теңге соммасына эквивалентті емес соңғы есепке жатқызу
180 мың теңге есепке жатқызылды
ҚҚС ҚҚС
27 мың 27 мың
теңге теңге
180 мың теңге есепке жатқызылды
3-сурет.
Жоғарыда қарастырылған жағдайлар қарама-қарсы біркелкі талаптарды
есепке жатқызу ретінде қарастырылды. Міндеттемелерді үшінші жақпен орындау
мәні ҚР-ның АК-нің 17 тарауында ашылады. Міндеттеме түсінігі ҚР АК-нің 268
бабында анықталады, оған сай міндеттеменің күшінде бір тұлға (қарызданушы)
басқа бір тұлғаның (кредитордың) пайдасына келесідей іс-әрекет жасауы
міндетті: мүлікті беру, жұмысты орындау, ақшаны төлеу және т.б.
Міндеттеменің қатысушылары болып тараптар (қарызданушы, кредитор) және
міндеттеменің бір тарабымен құқықтық қарым-қатынастармен немесе басқа да
себептермен байланысты үшінші тұлғалар табылады. Соның ішінде үшінші
тұлғалармен қарызданушының міндетін орындау ол (үшінші тұлға) үшін ешқандай
құқықтық салдарды туғызбайды.
Міндеттемені орындаушы үшінші тұлға кредиторға хабарламаны жіберу
керек, онда төлем немесе тауарларды қандай қарызданушы үшін жасалғандағы
туралы ақпарат болуы тиісті. Хабарламаның формасы төлем тапсырмасында төлем
жасалып отырған кәсіпорынның атауын; ілеспе құжаттарындағы белгілер немесе
хабарламаны басқа да орындау түрінде көрсетілуі мүмкін.
Мысалы, Ельнур ЖШС Омега ЖШС-не 120 мың теңге соммасына өнім
жабдықтады. Омега ЖШС өз кезегінде өзінің дебиторын – Дельта ЖШС осы
қарызды жабуға өтініш жасайды. Омега ЖШС Ельнур ЖШС алдын-ала осы
туралы хабарлама жібереді.
Ельнур ЖШС есепте келесі жазбаларды жасайды: 1. Өнім өткізілді:
а) өнім құнына: ДТ: 301; КТ-701; ә) ҚҚС соммасына: ДТ-301; КТ-633; 2.
Жөнелтілген өнімнің нақты өзіндік құн соммасына: ДТ -821, КТ – 221;
Омега ЖШС есепте келесі жазбаларды көрсетеді: 1.
Жабдықтаушылардан тауарлар сатып алынды: а) өнім құнына: ДТ - 221; КТ-671;
ә) ҚҚС соммасына: ДТ-331; КТ-671;
Дельта ЖШС есепте келесі жазбаларды көрсетеді: 1.
Жабдықтаушылардың алдындағы қарыз өтелді: а) тауар соммасына: ДТ – 671; КТ
– 222; ә) ҚҚС соммасына: ДТ – 671; КТ – 333.
Ельнур ЖШС-ның және Омега ЖШС-нің арасындағы өзара есепке алу
актінің негізінде ҚҚС соммасын бөліп көрсетілмей, 120 мың теңге соммасына
келесідей бухгалтерлік проводка жүзеге асырылады: ДТ – 222, КТ – 301
(бұнда, Дельта ЖШС-нен тауарлар ақысыз алғандығы есепке алынады).
Омега ЖШС және Дельта ЖШС бір-біріне қатысты кредитор және
дебитор, соған сай міндеттемені өтеуді де екі жақтың келісімі бойынша
жасалады.
Аталған операцияны Дельта ЖШС ақша құралдарымен де жүзеге асыра
алады, онда ДТ – 671, КТ – 441.
Кәсіпорындардың әр қайсысы Ельнур ЖШС, Омега ЖШС, Дельта ЖШС
келесі кәсіпорынға тауарды жабдықтайды, соған сай әрекеттегі есептеу
әдісіне сай табысты есептеу керек. Бірақ бұндай жағдайда, табыс тек қана
Ельнур ЖШС және Омега ЖШС есептеледі, ал Дельта ЖШС тауарды жөнелтіп,
табысты есептемейді, себебі, Омега ЖШС алдындағы қарызын өтеп жатыр.
Осылай, тауар қозғалысы және табыс арасындағы өзара байланыс бұзылып жатыр,
себебі Дельта ЖШС кәсіпорыны тауарды қозғалту бойынша делдалдық функцияны
орындай отырып, Алфарма кәсіпорнына табыс алып келеді. (4 сурет)
Табыс 102 мың теңге,
Тауар 102 мың теңге,
ҚҚС 18 мың теңге ҚҚС 18 мың теңге есепке
есептелді
жатқызылды
102 мың теңгеге тауар
ҚҚС 18 мың мың теңге
Есепке жатқызылды: 120 мың теңге
120 мың теңге 120 мың тг.
Есепке жатқызылды:
120 мың тг.
Тауар: 102 мың теңге,
ҚҚС 18 мың теңге есепке жатқызылды
4 - сурет.
Өзара есепке жатқызу операцияларды қарастыруды аяқтай отырып,
бухгалтерияның бақылау функциясының бұзылуы нәтижесінде кредиторлық және
дебиторлық қарыздарды есептен шығару бойынша туындайтын мәселелерге көңіл
бөлу керек. Кәсіпорын-дебитор үшінші тұлғаға дебиторлық қарызға мүліктік
құқықтарды тапсыру келісім-шартын орындау кезінде кәсіпорынға тиісті қарыз
соммасын оның әріптесіне (партнер) есептейді. Бұл кезде бақылаудан өтелген
қарыздардың соммасы, үшінші тұлғамен қарыздарды өтеу бойынша
міндеттемелерді орындау мерзімі түсіп қалады, сол уақытта кәсіпорын-
дебиторға тиісті дебиторлық қарыз соммасы өзгерілмей қалады. Кейбір
жағдайларда, кәсіпорын-кредитордың есебінде үшінші тұлғалардан түсіп жатқан
дебиторлық қарыздардың елеулі соммалары қарызданушының-адресат бөлімінде
өзгерістер есепке алынбайды. [20].
II бөлім. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың аудиті.
§ 2.1. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу аудитінің
ақпараттық базасы және аудиторлық тексеруді жоспарлау.
Аудиторлық қызмет деп келісім-шарт және ақылы төлем негізінде жеке
кәсіпкерлердің және ұйымдардың қаржылық есеп беруін және бухгалтерлік
есебін тәуелсіз тексеру бойынша жүргізетін аудиторлардың (аудиторлық
фирмалардың) кәсіпкерлік қызметін айтамыз.
Аудиторлық тексерудің мақсаты және негізгі принциптері №1 Қаржылық
есеп берудің аудитінің мақсаты және жалпы принциптері деген қазақстандық
аудит стандарттарына сай анықталады. Аудиторлық қызметтің басты мақсаты
бухгалтерлік есепті жүргізу тәртібінің Қазақстан Республикасының
заңдылығына сәйкестігі және тексеріліп жатқан тұлғалардың бухгалтерлік есеп
беруінің нақтылығы туралы өз ойын білдіру болып табылады. Осыдан, аудиттің
міндеті болып қаржылық есеп беруді келесі мақсаттар үшін тексеру болып
табылады:
• есеп берудің нақтылығын дәлелдеу және ол нақты болмаса кеңес
(консультация) беру;
• аудиторлық тексеру кезеңде кәсіпорын қызметтерінің қаржылық
нәтижелерін, шығын және табыс көрсеткіштерін есеп беруде және
есепте нақты, толық және дәлелді көрсетілуін тексеру;
• жарғылық капиталды, міндеттемелерді және активтерді
әдістемелік бағалаудың, есеп беруді жасаудың және есепті
жүргізу ережелерін реттейтін заңдылық және нормативті
құжаттардың орындалуын бақылау;
• меншікті негізгі және айналмалы құралдарды, қаржылық қорларды
және жалға алынған көздерді тиімді қолдану үшін резертерді
анықтау.
Аудитордың келесі міндеттері бар:
• бухгалтерлік есеп берудің, есептік кадрлардың маманданудың,
ақпаратты өңдеу сапасының деңгейін, бухгалтерлік жазулардың
заңдылығын және дұрыстылығын бағалау;
• кемшіліктерді жою: оның ішінде, әсіресе, есеп берудің
көрсеткіштердің ақиқаттылығына әсер еткен қаржылық
нәтижелеріне тікелей қатысты бұзушылықтарды жою бойынша
ұсыныстарды беру жолымен кәсіпорындарға көмек көрсету;
• өткен фактілерді және қазіргі уақыттағы жағдайларды ғана
емес, сонымен қатар шаруашылық қызметке және соңғы нәтижеге
әсер ете алатын болашақтағы оқиғаларды бағалау қажеттілігі.
Соңғы кезде аудиторлардың қызметінде тағы бір маңызды функция пайда
болды – ол кәсіпорынның мүддесін салық органдарында және арбитражды сотта
қорғау және көмек көрсету.
Кәсіпорынның қаржы жағдайын сипаттайтын маңызды көрсеткіштерінің бірі
болып дебиторлармен және кредиторлармен есеп айрысудың жағдайы табылады.
Бухгалтерлік есеп беруде есеп айырысу операцияларын тексеру маңызды және
еңбек сыйымдылығы жоғары аудиторлық тексерудің сатысы болып табылады.
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есептесудің аудиті кәсіпорынның
қаржылық-шаруашылық қызметінің тексерудің тек бір бөлігі болып табылады.
Оның мақсаты – кәсіпорынның қолданып жүрген есеп әдістерінің Қазақстан
Республикасының территориясында әрекетті нормативтік актілеріне сәйкестігін
анықтау болып табылады. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу
әр кәсіпорында орын алады. Оларға келесі шығындарды жатқызуға болады:
• ары қарай сату немесе тұтыну мақсатымен тауарлы-материалдық
құндылықтарды сатып алу;
• басқа кәсіпорындарымен көрсетілген қызметтерді төлеу;
• сырттан тыс кәсіпорындарға қызмет көрсету;
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу аудитінің келесі
негізгі мақсаттары бар:
1. кредиторлық және дебиторлық қарыздардың нақтылығын анықтау;
2. мерзімі өтіп кеткен кредиторлық және дебиторлық қарыздардың бар
болуын анықтау;
3. талап ету уақыты өтіп кеткен кредиторлық және дебиторлық
қарыздарды анықтау;
4. талап ету уақыты өтіп кеткен кредиторлық және дебиторлық
қарыздарды есептен шығаруын тексеру;
5. өткізу түріне және өткізуді анықтаудың қабылданған әдісіне тәуелді
кредиторлық және дебиторлық қарыздарды есептеу дұрыстығын тексеру;
6. қарыздарды есептен шығарудың негізділігін және дұрыстылығын
тексеру.
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу аудитінің ақпарат
көздері болып келесілер табылады:
• Синтетикалық есептің және есеп берудің регистірлері;
• Есеп айырысудың синтетикалық және аналитикалық есебінің
регистрлері;
• Есеп айырысулардың есебі бойынша бастапқы құжаттар
(наклоднойлар, шот-фактуралар, келісімдер).
Осы мәселелерді аудитор зерттеп, оларға баға беріп, аудиторлық
қорытындыда өз ойын білдіреді және есептің бекітілген ережелерден
ауытқулары және айқындалған бұзушылықтары туралы ұсыныстарды беру қажет.
Аудитті жүргізудің алдында аудитор субъекттің экономикалық жағдайымен
қызметімен танысу қажет. Сондықтан жоспарлауды аудиторлық тексерудің
маңызды және жауапты сатысы ретінде қарастыруға болады, себебі оның
сапасына байланысты аудитордың кейінгі жұмысының тиімділігі анықталады.
Аудиторлық тексеруді жоспарлау № 7 Аудиторлық жоспарлау стандартына сай
жүзеге асады. Аудитті жоспарлаудың тиімді сызбасы келесі сатылардан тұруы
қажет:
• Алдын-ала жоспарлау;
• Бухгалтерлік есеп жүйесін зерттеу;
• Ішкі бақылау жүйесін бағалау;
• Елеулік деңгейін бекіту;
• Аудиторлық таңдамаларды құру;
• Аудиттің бағдарламасын және жалпы жоспарын дайындау.
Аудиттің алға қойылған мақсаттарына сай жоспарлаудың әр сатысын жүзеге
асырудың өз ерекшеліктері бар. Жоспарлаудың әр сатысының орындалуын
қарастырайық, бұл кезде негізгі көңілді аудиторлық дәлелдемелерді алуға
және аудитордың жұмыс құжаттарын жүргізуіне бөлеміз.
Алдын-ала жоспарлауды басшылықтың өкілдерімен, құрылымдық
бөлімшелердің қызметкерлерімен, бас бухгалтермен, ішкі бақылау қызметінің
басшысымен (егер кәсіпорында бұндай қызмет түрі бар болса) әңгімені
жүргізуден бастауы қажет. Әңгіме барысында аудитор клиенттің тапсырысының
мақсатын, жұмыстың сипатын, көлемі және мерзімін нақты анықтап алуы қажет.
Тексерілетін экономикалық субъектінің басшылығымен ұсынылатын
түсіндірмелерді басшылыққа ала отырып аудитор қызметтің үздіксіздігін
дәлелдеу үшін, бухгалтерлік есептің және ішкі бақылау жүйесінің
сенімділігін бастапқы бағалау үшін ақпаратты алу қажет. Сонымен қатар,
келісім-шарттарды түзу процессін және өнімді өткізу процессін ұйымдастыру
туралы ақпаратты қажет етеді. Басшылықтың мүддесін көңілге ала отырып және
аудиторлық қорытындының мазмұнына және аудиторлық тексерулерді жүргізуге
заңдылықпен қойылатын талаптарды есепке ала отырып, тексеру барысында
жоғарғы көңілді талап ететін мәселелердің тобын анықтап және оның жүзеге
асу қорытындысы бойынша қол жеткізілуі тиіс мақсаттарды нақты қалыптастыру
қажет.
Бұл сатыда ақпараттың негізгі көзі болып – экономикалық және
ұйымдастырушылық факторларын есепке ала отырып қалыптасқан жазбаша түрде
бекітілген кәсіпорынның есеп саясаты табылады. Аудитор клиенттің есеп
саясатын бөлшекті түрде талдауы қажет, соның ішінде оның қағидаларында
бухгалтерлік есепті жүргізудің негізгі принциптерінің жұмыс істеу деңгейін
анықтау қажет. Есеп саясатының маңызды қағидаларын аудитор өзінің жұмыс
дәптерінде тіркеуі қажет, себебі кейінгі барлық сатыларда кәсіпорынның
қызметінің талдауы қабылданған есеп саясатына сәйкес келу қағидасымен
жүргізіледі.
Алдын-ала жоспарлау сатысын ішкі бақылау қызметінің есеп берулерін,
салық және басқа да бақылаушы құрылымдардың тексеру материалдарын
зерттеуімен аяқтау қажет.
Кәсіпорында бухгалтерлік есеп жүйесін зерттеу есеп саясатының
қағидаларында бекітілген құжат айналымның және зерттелетін операциялардың
бухгалтерлік есебін ұйымдастырудың негізгі принциптерін, есеп жүйесінде
есептеуіш техникалық құралдарының орнын, бухгалтерлік есепті жүргізуге
жауапты құрылымдық бөлімшелердің ұйымдастырылуын зерттеуді және бағалауды
білдіреді.
Ішкі бақылау жүйесін бағалау сатысында аудитор осы жүйенің тиімділігі
туралы ойды білдіру үшін қажетті көлемде аудиторлық дәлелдемелерді жинау
қажет және өзінің жұмысы барысында оның қызметіне қаншалықты сенім
арттыратындығын анықтап алу қажет. Осылай, ішкі бақылау жүйесін бағалаудың
негізгі мақсаты - аудиторлық процедуралардың көлемі, түрі және уақытын
анықтау үшін негізді жасау болып табылады. Егер ішкі бақылау жүйесі
сенімсіз ақпаратты туындауын уақытылы ескертсе және оны алдын-ала анықтаса,
онда бұндай қызмет тиімді болып саналады. Сонымен қатар ішкі бақылау
жүйесін бағалау барысында аудитормен көзделетін тағы бір мақсат – оны
кемелдендіру бойынша құрылымдық (конструктивтік) ұсыныстарды жасап шығару.
Елеулік деңгейін бекіту жоспарлау сатысында жүзеге асырылады. Бұл –
мәліметтердің қателікке ие болуын мүмкін көлемі, себебі аудитор тексерудің
соңында нәтижелерді бағалауда елеулікке қатысты шешімге әсер ететін барлық
факторларды есепке ала алмайды. Осылай, жоспарлаудағы елеуліктің көлемі
тексерудің нәтижелерін бағалауда елеуліктің көлемінен айтарлықтай
ерекшеленуі мүмкін. Аудитормен елеулікті бағалау ақпаратты
пайдаланушылардың мүддесін есепке ала отыру қажет, және ереженің
(стандарттың) талаптарына сай болуы қажет.
Елеуліктің мүмкін болатын деңгейін бекіткеннен кейін, аудитор
аудиторлық таңдамаларды құруға көшеді. Аудиторлық таңдамалар аудиттің
мақсатына және аудитормен бекітілген тәуекелділіктерге (таңдау
тәуекелділігі, мүмкін болатын және күтілетін қателіктер және генералды
жиынтықтың көлеміне) тәуелді түзетілуі мүмкін.
Жоспарлаудың соңғы сатысы болып аудиттің бағдарламасын және жалпы
жоспарын дайындау табылады. Жалпы жоспарда тексерудің негізгі мақсаты және
бағыты, аудитті жүзеге асыру әдісі, бекітілген елеуліктің деңгейі,
аудиторлық тәуекелділіктің өлшемдері, аудиторлардың жұмыс тобының саны және
квалификациясы, олардың міндеттері, жауапкершілігі және бағыныштылығы;
тексеруді жүргізу мерзімі, сонымен қатар аудиторлық қорытындыны және
бөлшектенген (детальданған) есеп беруді ұсынудың мерзімі бейнеленуі қажет.
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуларды тексерудің
бағдарламасын жасай отырып, аудитор бухгалтериямен бақылауға бұрын жатпаған
немесе аз бақыланатын аудандарды тексеруге өз күшін бағыттайды.
Бағдарламаны жасай отырып, аудитор тексерудің қандай әдістерін
қолданатындығын анықтайды. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп
айырысуды тексере отырып қайта есептеуді, сәйкестендіруді, сканерлеуді,
құжаттық тексеруді, дәлелдеуді қолданыла алады (қосымша 1).
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың, өнімді сатып
алу және өткізу оперциялары бойынша аудиттің бағдарламасы аудиторлық
таңдамаларды жинауға арналған аудиторлық процедуралардың тізімін білдіреді.
Тексеру барысында келесілерді анықтау қажет:
• өнімді жабдықтау келісім-шарттары түзілгендігін;
• жабдықтаушылардың және мердігерлердың қарыздарының
ақиқаттылығын, ол есеп айырысуды түгендеу (салыстыру)
актісімен дәлелденуі қажет;
• 671 шот және 30 бөлімшенің шоттары бойынша бухгалтерлік
жазбаларды жүргізудің дұрыстығын;
• 671 шот және 30 бөлімшенің шоттары бойынша талдамалық есеп
жазбаларының, журнал-ордерлердің, бас кітаптың және баланстың
жазбаларына сәйкестілігін.
Анықталған сәйкессіздіктер бойынша ауытқулардың мүмкін себептерін,
сипатын және елеулігін анықтайды.
Тексеру мақсаты үшін ішкі бақылау құрылымы бақылау саласына,
бухгалтерлік есеп жүйесіне және бақылау процедураларына жіктелуі мүмкін.
Ішкі бақылау құралдарын кешенді бағалауын жүргізу нәтижесінде аудиторлық
дәлелдемелерді алады.
Бақылау саласына менеджменттің философиясы және жұмыс үлгісі, ұйымның
ұйымдастырушылық құрылымы, жоғарғы басшылықтың қызметі, ішкі аудит,
жауапкершілікті және міндеттерді бөлу, операцияларды орындалуын бақылаудың
басқару әдістері, кадрлық саясатын, практикалық қызметке әсер ететін
әртүрлі факторлар (мысалы, сыртқы бақылаушы құрылымдардың тексерулері)
жатады.
Бақылау саласының маңызды сипаттамасы болып жауапкершілікті және
міндеттерді дұрыс бөлу болып табылады, бұндай кезде қызметкерге қателікті
жабуға немесе ақпаратқа кедергі келтіру мүмкіндігін беретін функцияларды
біріктіру мүмкін емес болады. Жабдықтаулар бойынша келісімдік
міндеттемелері және өнімдерді өткізу бойынша операциялардың аудитіне
қатысты келесілер нақты шектелуі қажет:
• сатып алушымен жұмыс, келісім-шарттарды түзу, болашақтағы
қызмет ету перспективаларын зерттеу;
• тауарларды жөнелту және келісімдік міндеттемелерді орындау;
• өткізу бойынша операцияларды есепте бейнелеу;
• қарыздардың жағдайы бойынша бақылау.
Бухгалтерлік есеп жүйесіне жасалған операцияларды есепте және есеп
беруде бейнелеу, идентификациялау, жинау, талдау, жіктеу үшін бекітілген
бухгалтерлік есептің және есептік регистрлерді жүргізудің принциптері және
ережелері жатады.
Бақылау процедуралары – бухгалтерлік есеп жүйесінде ақпараттың бұзылуы
және қателерді анықтауға және жөндеуге, жоюға бағытталған персоналмен
жүзеге асырылатын арнайы тексерулер. Олар жөнелтулер және төлемдер және
жүргізілетін тәуелсіз тексерулерге нақты бақылау, құжаттау,
санкционалдаудың тиімді процедураларының болуын қарастырады.
Ішкі бақылау жүйесін бағалау екі сатыны қарастырады:
- ішкі бақылау жүйесімен жалпы танысу;
- ішкі бақылау жүйесінің сенімділігін бағалау.
Бірінші сатыда аудитор жабдықтаушылармен және мердігерлермен есептік
операциялардың ішкі бақылауын ұйымдастыруына басшылықтың көз қарасы,
сонымен қатар ішкі бақылаудың ұйымдастырушылық құрылымына, орындаушылар
деңгейнде басшылықтың шешімін орындау механизмі және ішкі байланыстардың
бар болуы және сипаты, құжаттарға қол жеткізерлік, ішкі бақылаудың
әдістері, ішкі аудиторлардың функциялары туралы жалпы бейнені алу қажет.
Ішкі бақылау жүйесі туралы алынған ақпаратты міндеттерді бөлу,
операцияларды санкционалдау, есеп және бақылау процедуралары туралы
ақпаратқа ие блок-схема түрінде құжаттау мақсатты болып табылады.
Аудитор ішкі бақылау жүйесіне сенім арту ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz