Дислалия және оны түзету жолдары
Жоспар:
1. Кіріспе
• Дислалия туралы түсінік
• Дислалияның түрлері
2. Негізгі бөлім
• Дислалияны түзетудің жолдары
• С,з,ц дыбыстарды айтудағы кемшіліктер және түзету жолдары
• Ш, ж, щ, ч дыбыстарының айтылу кемшіліктері және түзету жолдары
• Р және р’ дыбыстарының айтылу кемшіліктері және түзету жолдары
• Л және л’ дыбыстарын айтудың кемшіліктері және түзету жолдары
• Үнді дауыссыздардың айтылу кемшіліктері және түзету жолдары
• К,к',г, .г',х,х'/й/.дыбыстарын айтудағы кемшіліктер және түзету жолдары
• Ы дыбысын айтудың кемшіліктері және түзету жолдары
• Қазақ тіліне тән дыбыстардың айтылу кемшіліктері және оларды түзетудің кейбір жолдары
3. Қорытынды
1. Кіріспе
• Дислалия туралы түсінік
• Дислалияның түрлері
2. Негізгі бөлім
• Дислалияны түзетудің жолдары
• С,з,ц дыбыстарды айтудағы кемшіліктер және түзету жолдары
• Ш, ж, щ, ч дыбыстарының айтылу кемшіліктері және түзету жолдары
• Р және р’ дыбыстарының айтылу кемшіліктері және түзету жолдары
• Л және л’ дыбыстарын айтудың кемшіліктері және түзету жолдары
• Үнді дауыссыздардың айтылу кемшіліктері және түзету жолдары
• К,к',г, .г',х,х'/й/.дыбыстарын айтудағы кемшіліктер және түзету жолдары
• Ы дыбысын айтудың кемшіліктері және түзету жолдары
• Қазақ тіліне тән дыбыстардың айтылу кемшіліктері және оларды түзетудің кейбір жолдары
3. Қорытынды
Дислалия гректің dis – бұзылу; logos- сөйлеу деген сөздерінен құралған.
Қазіргі уақытта дислалия дегеніміз есту қабілеті дұрыс және сөйлеу тілі аппаратының иннервациясы сақталған қалпында сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуының бұзылуы.
Этиологиялық себептері бойынша дислалия механикалық (органикалық) және функционалдық болып екі түрге бөлінеді.
Механикалық дислалия, оның себептері
Механикалық (органикалық) дислалия дегеніміз сөйлеу тілі аппаратының сыртқы органикалық, оның сүйегі мен бұлшық еттері құрылысы ақаулықтарының салдарынан сөйлеу тіліндегі дыбыстардың дұрыс айтылмауы.
Тіл астындағы сіңірдің қысқалығы механикалық дислалияның біршама жиі кездесетін себептеріне жатады. Бұл ақаулықта тілдің қалыпты деңгейден нашар қимылдауы себебінен өте қысқа тіл асты желбезегі оның жоғары көтерілуіне мүмкіндік бермейді. Одан басқа тілдің ауызға зорға сиып тұратын өте үлкендігінен, жөнді бұрыла алмауынан да дыбыс шығарудағы сөйлеу тілі мүшелерінің әрекеті бұзылады.
Жақ сүйектері құрылысының ақаулықтары үстіңгі және астыңғы тістердің ауытқуына себеп болады. Үстіңгі тістер астыңғы тістермен қабысқанда дәлме- дәл қиюласып түйіскенде тістену дұрыс болып шығады. Тістенудің ауытқуларының бірнеше түрлері болады.
Кемиек (прогнатия)- үстіңгі жақ сүйегі алға қатты шығып тұрады. Осының салдарынан үстіңгі тістер астыңғы тістермен тістенбейді.
Опырауыз (прогения)- астыңғы жақ сүйегі сойдиып алға шығып кетеді де, қабысқанда үстіңгі тістер астыңғы тістердің жағына түсіп тұрады.
Тістенудің қабыспауы- үстіңгі және астыңғы жақ сүйектеріндегі тістер қабысқанда тәстенбей, аралары ашық қалады. Кейбір жағдайларда тістенбей қалу тек тістердің арасында болады.
Азу тістердің қабыспауы- сол жақтың, оң жақтың және екі жақтың болуы мүмкін.
Тістердің орналасу құрылысы дұрыс болмай, қатарларының бұзылуынан сақаулануы мүмкін. Мысалы, тістердің арасының алшақтығынан және ретсіздігінен сөйлегенде тілдің ұшы сыртқа шығып кетіп, сөздің анықтығы бұзылады.
Стоматолог- дәрігерлер арнайы шина қою арқылы тістерді және жақ сүйектерін реттейді. Сүйегі әлі қатаймаған 5-6 жастағы кезінде қойылған шинаның әсері өте күшті болады.
Сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуына дұрыс қалыптаспаған таңдай құрылысы да зиян тигізеді. Тар, өте жоғары немесе керісінше аласа, тегіс таңдай сөйлеу тіліндегі дыбыстардың көпшілігінің дұрыс айтылуына кедергі келтіреді.
Еріннің қалыңдығы, астыңғы еріннің салпиып тұруы, немесе қысқа әрі қимылдайтын үстіңгі ерін, ерін және ерінтісті дыбыстарының анық айтылуына кедергі келтіреді.
Қазіргі уақытта дислалия дегеніміз есту қабілеті дұрыс және сөйлеу тілі аппаратының иннервациясы сақталған қалпында сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуының бұзылуы.
Этиологиялық себептері бойынша дислалия механикалық (органикалық) және функционалдық болып екі түрге бөлінеді.
Механикалық дислалия, оның себептері
Механикалық (органикалық) дислалия дегеніміз сөйлеу тілі аппаратының сыртқы органикалық, оның сүйегі мен бұлшық еттері құрылысы ақаулықтарының салдарынан сөйлеу тіліндегі дыбыстардың дұрыс айтылмауы.
Тіл астындағы сіңірдің қысқалығы механикалық дислалияның біршама жиі кездесетін себептеріне жатады. Бұл ақаулықта тілдің қалыпты деңгейден нашар қимылдауы себебінен өте қысқа тіл асты желбезегі оның жоғары көтерілуіне мүмкіндік бермейді. Одан басқа тілдің ауызға зорға сиып тұратын өте үлкендігінен, жөнді бұрыла алмауынан да дыбыс шығарудағы сөйлеу тілі мүшелерінің әрекеті бұзылады.
Жақ сүйектері құрылысының ақаулықтары үстіңгі және астыңғы тістердің ауытқуына себеп болады. Үстіңгі тістер астыңғы тістермен қабысқанда дәлме- дәл қиюласып түйіскенде тістену дұрыс болып шығады. Тістенудің ауытқуларының бірнеше түрлері болады.
Кемиек (прогнатия)- үстіңгі жақ сүйегі алға қатты шығып тұрады. Осының салдарынан үстіңгі тістер астыңғы тістермен тістенбейді.
Опырауыз (прогения)- астыңғы жақ сүйегі сойдиып алға шығып кетеді де, қабысқанда үстіңгі тістер астыңғы тістердің жағына түсіп тұрады.
Тістенудің қабыспауы- үстіңгі және астыңғы жақ сүйектеріндегі тістер қабысқанда тәстенбей, аралары ашық қалады. Кейбір жағдайларда тістенбей қалу тек тістердің арасында болады.
Азу тістердің қабыспауы- сол жақтың, оң жақтың және екі жақтың болуы мүмкін.
Тістердің орналасу құрылысы дұрыс болмай, қатарларының бұзылуынан сақаулануы мүмкін. Мысалы, тістердің арасының алшақтығынан және ретсіздігінен сөйлегенде тілдің ұшы сыртқа шығып кетіп, сөздің анықтығы бұзылады.
Стоматолог- дәрігерлер арнайы шина қою арқылы тістерді және жақ сүйектерін реттейді. Сүйегі әлі қатаймаған 5-6 жастағы кезінде қойылған шинаның әсері өте күшті болады.
Сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуына дұрыс қалыптаспаған таңдай құрылысы да зиян тигізеді. Тар, өте жоғары немесе керісінше аласа, тегіс таңдай сөйлеу тіліндегі дыбыстардың көпшілігінің дұрыс айтылуына кедергі келтіреді.
Еріннің қалыңдығы, астыңғы еріннің салпиып тұруы, немесе қысқа әрі қимылдайтын үстіңгі ерін, ерін және ерінтісті дыбыстарының анық айтылуына кедергі келтіреді.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары , Алматы, 1994, -285 б.
2. Аймауытов Ж. Психология. Алматы. Рауан.-1992.
3. Айтмамбетова Б., Бозжанова К., Қазақ педагогикалық энциклопедиялық сөздігі. т.б. Алматы,1995.
4. Актуальные вопросы формирование интереса в обучении / Под. ред.Г.И.Щукиной. М.: Просвещение, 1984 -184с.
5. АсеевВ.Г. Мотивация поведения и формирования личности. М.:Мысль,1976.-277с
6. Ахметов С.Бастауыш сынптарда білім берудің тиімділігін арттыру жолдары. А.Рауан.»1994 Бабанский Ю.К. Выбор методов обучения в средней школе.- М: Педагогика, 1982.- 32 с.
7. Әбілқасымова А.Е. Студенттердің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру.Алматы .: -1994,192 б.
8. Богданова Т.Г. , Корнилова Т.В. Диагностика познавательной сферы ребенка.-М.:Роспедагенство, 1994. -72с.
9. Боглович Л.И. Личность и ее формированиев детском возрасте, М.: Просвещение, 1968 -300
10. Выготский Л.С. Педагогическая психология. М . : Просвещение, 1996 -623 с.
11. Большой справочник. Начальная школа.- М.:«Олимп», 2000.-368 с.
12. Бастауыш білім берудің құрылымы мен мазмұныны жаңартудың кейбір мәселелері. А.РБК,»1993
13. Бастауыш кластарда ғылым негіздерін оқытудың кейбір ерекшеліктері. А.РБК.1992
14. Выготский Л.С.Вопросы детской психологий. Санкт Петербург.Союз1997 Гоноболин Ф.Н. Психология. М.1976
15. Давыдов В.В.Проблемы развивающего обучения.М.Педагогика.1986.
16. Дәулетбекова Ж.Т. Оқушылардың оқу мотивтері сапалы білім негізі. Алматы:2001, 170 б.
17. Дьяченко В.К. «Сотрудничество в обучении», М.: Просвещение, 1991 .
18. Дьюй Д. Школа и общество М. Госиздат.1921,-164 с.
19. Жұмабаев М.. Педагогика,3–ші басылым, А.Ана тілі. 1992
20. Зак А.З. Развитие умственных способностей младших школьников. М.Просвещение.1994
21. Занков Л.В. Избранные педагогические труды. М.:Педагогика , 1990. -418 с.
22. Каменский Я.А.Ұлы дидактика.А.1993
23. Көшекбаев Н.Оқыту теориясы. А.Мектеп.1976
24. Қоянбаев Ж.Б.Қоянбаев Р.М. Педагогика.Астана.1998
25. Карпушкина Н.Н. Учитывать индивидуальные особенности детей // Начальная школа.- 2000.- № 2 .- 33-37 с.
26. Кузнецов А.А. Требования к знаниям, умениям школьников.-М: Просвещение, 1985.
27. Қазақстан Республикасы бастауыш білімнің мемлекеттік стандарты. – Алматы: РБК, 1998. – 245 б.
28. Қоянбаев Ж.Б. Педагогика.- Алматы: Рауан, 1992.- 240 б.
29. Қазақстан республикасының білім туралы Заңы,Астана, Дастан.2000
30. ҚР.Бастауыш білімнің мемлекеттік стандарты.А.РБК.1998
31. Люблинская А.А.Бастауыш мектеп оқушысының психологиясы жөнінде.А.Мектеп.1981. Истомина Н.Б. Методика обучения математике в начальных классах: Учеб. пособие для студентов сред. и высших пед. учеб. заведений. – М.: Издательский центр «Академия», 2000. – 288 с.
32. Мектепке дейінгі педагогика,А.Мектеп.1982
1. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары , Алматы, 1994, -285 б.
2. Аймауытов Ж. Психология. Алматы. Рауан.-1992.
3. Айтмамбетова Б., Бозжанова К., Қазақ педагогикалық энциклопедиялық сөздігі. т.б. Алматы,1995.
4. Актуальные вопросы формирование интереса в обучении / Под. ред.Г.И.Щукиной. М.: Просвещение, 1984 -184с.
5. АсеевВ.Г. Мотивация поведения и формирования личности. М.:Мысль,1976.-277с
6. Ахметов С.Бастауыш сынптарда білім берудің тиімділігін арттыру жолдары. А.Рауан.»1994 Бабанский Ю.К. Выбор методов обучения в средней школе.- М: Педагогика, 1982.- 32 с.
7. Әбілқасымова А.Е. Студенттердің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру.Алматы .: -1994,192 б.
8. Богданова Т.Г. , Корнилова Т.В. Диагностика познавательной сферы ребенка.-М.:Роспедагенство, 1994. -72с.
9. Боглович Л.И. Личность и ее формированиев детском возрасте, М.: Просвещение, 1968 -300
10. Выготский Л.С. Педагогическая психология. М . : Просвещение, 1996 -623 с.
11. Большой справочник. Начальная школа.- М.:«Олимп», 2000.-368 с.
12. Бастауыш білім берудің құрылымы мен мазмұныны жаңартудың кейбір мәселелері. А.РБК,»1993
13. Бастауыш кластарда ғылым негіздерін оқытудың кейбір ерекшеліктері. А.РБК.1992
14. Выготский Л.С.Вопросы детской психологий. Санкт Петербург.Союз1997 Гоноболин Ф.Н. Психология. М.1976
15. Давыдов В.В.Проблемы развивающего обучения.М.Педагогика.1986.
16. Дәулетбекова Ж.Т. Оқушылардың оқу мотивтері сапалы білім негізі. Алматы:2001, 170 б.
17. Дьяченко В.К. «Сотрудничество в обучении», М.: Просвещение, 1991 .
18. Дьюй Д. Школа и общество М. Госиздат.1921,-164 с.
19. Жұмабаев М.. Педагогика,3–ші басылым, А.Ана тілі. 1992
20. Зак А.З. Развитие умственных способностей младших школьников. М.Просвещение.1994
21. Занков Л.В. Избранные педагогические труды. М.:Педагогика , 1990. -418 с.
22. Каменский Я.А.Ұлы дидактика.А.1993
23. Көшекбаев Н.Оқыту теориясы. А.Мектеп.1976
24. Қоянбаев Ж.Б.Қоянбаев Р.М. Педагогика.Астана.1998
25. Карпушкина Н.Н. Учитывать индивидуальные особенности детей // Начальная школа.- 2000.- № 2 .- 33-37 с.
26. Кузнецов А.А. Требования к знаниям, умениям школьников.-М: Просвещение, 1985.
27. Қазақстан Республикасы бастауыш білімнің мемлекеттік стандарты. – Алматы: РБК, 1998. – 245 б.
28. Қоянбаев Ж.Б. Педагогика.- Алматы: Рауан, 1992.- 240 б.
29. Қазақстан республикасының білім туралы Заңы,Астана, Дастан.2000
30. ҚР.Бастауыш білімнің мемлекеттік стандарты.А.РБК.1998
31. Люблинская А.А.Бастауыш мектеп оқушысының психологиясы жөнінде.А.Мектеп.1981. Истомина Н.Б. Методика обучения математике в начальных классах: Учеб. пособие для студентов сред. и высших пед. учеб. заведений. – М.: Издательский центр «Академия», 2000. – 288 с.
32. Мектепке дейінгі педагогика,А.Мектеп.1982
Жоспар:
1. Кіріспе
• Дислалия туралы түсінік
• Дислалияның түрлері
2. Негізгі бөлім
• Дислалияны түзетудің жолдары
• С,з,ц дыбыстарды айтудағы кемшіліктер және түзету жолдары
• Ш, ж, щ, ч дыбыстарының айтылу кемшіліктері және түзету жолдары
• Р және р’ дыбыстарының айтылу кемшіліктері және түзету жолдары
• Л және л’ дыбыстарын айтудың кемшіліктері және түзету жолдары
• Үнді дауыссыздардың айтылу кемшіліктері және түзету жолдары
• К,к',г, .г',х,х'й-дыбыстарын айтудағы кемшіліктер және түзету
жолдары
• Ы дыбысын айтудың кемшіліктері және түзету жолдары
• Қазақ тіліне тән дыбыстардың айтылу кемшіліктері және оларды
түзетудің кейбір жолдары
3. Қорытынды
Дислалия гректің dis – бұзылу; logos- сөйлеу деген сөздерінен құралған.
Қазіргі уақытта дислалия дегеніміз есту қабілеті дұрыс және сөйлеу тілі
аппаратының иннервациясы сақталған қалпында сөйлеу тіліндегі дыбыстардың
айтылуының бұзылуы.
Этиологиялық себептері бойынша дислалия механикалық (органикалық) және
функционалдық болып екі түрге бөлінеді.
Механикалық дислалия, оның себептері
Механикалық (органикалық) дислалия дегеніміз сөйлеу тілі аппаратының
сыртқы органикалық, оның сүйегі мен бұлшық еттері құрылысы ақаулықтарының
салдарынан сөйлеу тіліндегі дыбыстардың дұрыс айтылмауы.
Тіл астындағы сіңірдің қысқалығы механикалық дислалияның біршама жиі
кездесетін себептеріне жатады. Бұл ақаулықта тілдің қалыпты деңгейден нашар
қимылдауы себебінен өте қысқа тіл асты желбезегі оның жоғары көтерілуіне
мүмкіндік бермейді. Одан басқа тілдің ауызға зорға сиып тұратын өте
үлкендігінен, жөнді бұрыла алмауынан да дыбыс шығарудағы сөйлеу тілі
мүшелерінің әрекеті бұзылады.
Жақ сүйектері құрылысының ақаулықтары үстіңгі және астыңғы тістердің
ауытқуына себеп болады. Үстіңгі тістер астыңғы тістермен қабысқанда дәлме-
дәл қиюласып түйіскенде тістену дұрыс болып шығады. Тістенудің
ауытқуларының бірнеше түрлері болады.
Кемиек (прогнатия)- үстіңгі жақ сүйегі алға қатты шығып тұрады. Осының
салдарынан үстіңгі тістер астыңғы тістермен тістенбейді.
Опырауыз (прогения)- астыңғы жақ сүйегі сойдиып алға шығып кетеді де,
қабысқанда үстіңгі тістер астыңғы тістердің жағына түсіп тұрады.
Тістенудің қабыспауы- үстіңгі және астыңғы жақ сүйектеріндегі тістер
қабысқанда тәстенбей, аралары ашық қалады. Кейбір жағдайларда тістенбей
қалу тек тістердің арасында болады.
Азу тістердің қабыспауы- сол жақтың, оң жақтың және екі жақтың болуы
мүмкін.
Тістердің орналасу құрылысы дұрыс болмай, қатарларының бұзылуынан
сақаулануы мүмкін. Мысалы, тістердің арасының алшақтығынан және
ретсіздігінен сөйлегенде тілдің ұшы сыртқа шығып кетіп, сөздің анықтығы
бұзылады.
Стоматолог- дәрігерлер арнайы шина қою арқылы тістерді және жақ
сүйектерін реттейді. Сүйегі әлі қатаймаған 5-6 жастағы кезінде қойылған
шинаның әсері өте күшті болады.
Сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуына дұрыс қалыптаспаған таңдай
құрылысы да зиян тигізеді. Тар, өте жоғары немесе керісінше аласа, тегіс
таңдай сөйлеу тіліндегі дыбыстардың көпшілігінің дұрыс айтылуына кедергі
келтіреді.
Еріннің қалыңдығы, астыңғы еріннің салпиып тұруы, немесе қысқа әрі
қимылдайтын үстіңгі ерін, ерін және ерінтісті дыбыстарының анық айтылуына
кедергі келтіреді.
Функционалды дислалия, оның себептері
Функционалды дислалия дегеніміз дыбыс шығару аппаратында ешқандай
кемістік болмаса да, сөйлеу тілі дыбыстарының дұрыс айтылмауы. Басқа сөзбен
айтқанда- ешқандай органикалық негіз жоқ.
Функционалдық дислалияның көп тарауының бір себебі баланың сөйлеу тілін
үйде дұрыс тәрбиелемеуден. Кейде ересектер баланың былдырлаған сөзін қызық
көріп, ұзақ уақытқа дейін оған өзі де бейімделіп шолжыңдасып сөйлесетін
болады. Қорытындысында көп уақытқа дейін баланың сөйлеу тіліндегі
дыбыстардың дұрыс айтылуының дамуы кешеуілдеп қалады.
Баланың сақаулығы еліктеуден де болуы мүмкін. Қағида бойынша балаға
сөйлеу тіліндегі дыбыстарды әлі дұрыс қалыптаспаған жас баламен әрдайым
қатысып, сөйлесіп жүрудің де зияны тиеді. Бала үйдегі ересек адамдардың
сөйлеу тіліндегі дыбыстардың бұрмалануына жиі еліктейді, балаға әсіресе
сөзі түсініксіз, тілі мүкіс немесе өте жылдам сөйлейтін быдық, кейде тіпті
жергілікті тілдің ерекшеліктерімен сөйлейтін адамдардың арасында көп болып,
сөздерін тыңдаудың да ерекше зияны тиеді.
Балаға үйдегі адамдардың екі тілде сөйлеуі де кедергі болады. Бала әр
тілде сөйлеу кезінде бір тілдің айтылу ерекшелігінен екінші тілдің айтылу
ерекшелігіне жиі ауысып отырады.
Балалардың дыбыс айту кемшіліктері өнегесіз тәрбиенің себебінен де жиі
пайда болады, баланың сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуына жанында
жүретін ересек адамдар мүлде көңіл аудармайды. Сөздегі дыбыстардың
қателігін түзетпейді, өз сөзімен түсінікті етіп анық айтудың үлгісін
көрсетпейді. Басқаша айтқанда баланың сөйлеуге дағдылануының дұрыс
жетілуіне ересектердің жүйелі ықпал жасауы тиіс.
Баланың сөйлеу тіліндегі ақаулық есту қабілетінің жетілмеуінен де болуы
мүмкін. Айтылуы бір- біріне ұқсас дыбыстарды ажыратуда баланың
қиналатындығы байқалады. Мысалы, ұяң және қатаң дауыссыздарды, жіңішке және
жуан, ысқырық және ызың дыбыстарды айтқанда. Қорытындысында, дыбыстардың
дұрыс айтылуының дамуындағы бұндай қиыншылықтар ұзақ уақытқа кешігеді.
Сонымен бірге дыбыстардың сөйлеу тіліндегі кемшіліктері, әсіресе сөздердегі
алмастырулары мен шатастырулары уағында фонематикалық есту қабілетінің
қалыптасуына зиянын тигізуі мүмкін, ал егер олай болса, қалған жағдайда,
оның салдары жалпы сөйлеу тілінің толық дамымауына және жазуы мен оқуының
бұзылуына себебін тигізетіні сөзсіз.
Сақаулық сонымен қатар дыбыс шығарудағы сөйлеу мүшелері: тілдің,
еріннің, төменгі жақ сүйектерінің нашар қимылдауларынан да болуы мүмкін.
Соның салдарынан бала тілін қалыптағы жағдайда дұрыс ұстап тұра алмайды
немесе қажетті қимылдарды тез арада орын алмастыра алмайды.
Дислалия сонымен бірге есту қабілетінің нашарлығынан да болуы мүмкін.
Керең балалардың 10%- не дейінгілерінің сөйлеу тіліндегі дыбыстардың
айтылуы бұзылған. Бұндай жағдай ызың мен ысқырық, ұяң және қатаң дауыссыз
дыбыстарды бөлшектеп мүшелегенде байқалады.
Дислалияның ауыр және ұзаққа созылуына баланың ақыл- ойының жеткіліксіз
дамуы да себеп болуы мүмкін. Іштен туа біткен ақыл- ойы кеміс балалардың
55%- тен көпшілігі сөйлеу тіліндегі дыбыстарды дұрыс айта алмайтындығы
белгілі.
Дислалияның
түрлері
Сөйлеу тілі мүшелерінің күрделі қимылдарын және тілдің қатысуын онша көп
керек етпейтін м, н, т, п дыбыстары сирек бұзылатыны, ал басқа дауыссыз
дыбыстардың кез келгені жиі бұзылып айтылатындығы байқалады.
Әсіресе сөйлеу тілі мүшелерінің қиын айтылатын р, л тіл дыбыстары,
ысқырық с, з, ц және ызың ш, ж, ч, щ дыбыстары жиі бұзылады.
Әдетте қатаң және ұяң дауыссыздар сыңарларымен қоса бірдей бұзылады.
Мысалы, бала с, з дыбыстарын дұрыс айтпаса, онда олардың жіңішке сыңарлары
көбінесе дұрыс айтылады, өйткені бұл дыбыстардың жіңішке сыңарлары сөйлеу
тілі мүшелерінің ыңғайына қарай келіп тұрады.
Баланың сөйлеу тіліндегі дыбыстардың бұзылуы түрліше болады, мысалы, кез
келген бір дыбыс сөз ішінде айтылмай түсіп қалса, ал қайсы бірі оларды
бұрмалап немесе басқа дыбыспен алмастырып айтуы мүмкін.
Бұзылудың осы түрлерін жеке- жеке қарастырып көрейік. Сөйлеу тіліндегі
дыбыстардың түсіп қалуы сөздің басында, ортасында және аяғында кездесуі
мүмкін. Мчсалы, ракета- акета, тарақ- таақ, батыр- баты.
Сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуын бұрмалаған кезде тіл дыбыстарының
жүйесінде болмаған түсініксіз дыбыстарды шығарады. Мысалы, Р дыбысын
айтқанда жұмсақ таңдайдың артқы жағының шеті дірілдеп, қырылдаған дыбысын
немесе кішкентай тіл тербеліп, көмейден ырылдаған тұрпайы р дыбысы, тілін
шайнап с дыбысын, тілін бұрап бір езуін ш дыбысын, еріндерін үрлеп л
дыбысын шығарады.
Тіл дыбыстарының жүйесіндегі бір дыбыс екінші дыбыспен алмастырылып
айтылады. Алмастырулардың мынадай түрлері болуы мүмкін:
1. жасалу жолдары жағынан ұқсас, сөйлеу тілі мүшелеріндегі айтылуында
айырмашылығы бар дыбыстар алмастырылады, мысалы, тіл арты қ түзелмелі
шұғыл дыбыстарын тіл алды т, д шұғыл дыбыстарына алмастырады.
Кәмила- Тәмила, гүл- дүл.
2. сөйлеу мүшелеріндегі айтылуы ұқсас, жасалу жолдарының айырмашылығы бар
дыбыстар алмастырылады, мысалы, тіл алды с дыбысы тіл алды т дыбысына
алмастырылады. сабын- табын.
3. жасалу жолдары ұқсас, ал сөйлеу тілі мүшелерінің әрекеті бойынша
айырмашылығы бар с дыбысына алмастырылады. Мысалы, Самат- Фамат.
4. сөйлеу тілі мүшелеріндегі айтылуы мен жасалу жолдары ұқсас дыбыстар
дауыстың қатысуымен шығатын дыбыстармен, мысалы, ұяң дыбыстар қатаң
дыбыстармен алмастырылады. болат- полат, қозы- қосы.
5. жасалу жолдары ұқсас дыбыстар мен сөйлеу мүшелерінің белсенді
әрекеттері бойынша шығатын дыбыстар жуан және жіңішке белгілерімен
айқындалатын дыбыстармен, мысалы: жіңішке дыбыс жуан дыбыспен, жуан
дыбыс жіңішке дыбыспен алмастырылады. пяз- паз, өрік- өрық.
Сөйлеу тілінде айтылуы бұзылған дыбыстардың мөлшері бойынша дислалия
қарапайым және күрделі болып бөлінеді. Егер сөйлеу тілінің айтылуында
бұзылған дыбыстардың саны төртке дейін болса, оны қарапайым, ал одан көп
болса күрделі дислалия дейді.
Егер сөйлеу тілінің айтылуында бұзылған дыбыстардың ақаулықтары дыбыс
шығарудағы сөйлеу тілі мүшелерінің әрекетіндегі бір топтағы мысалы,
ысқырықтар дыбыситарда болса, оларды мономорфиялық дислалия дейді. Егер
бұндай ақаулықтар дыбыс шығарудағы сөйлеу тілі мүшелерінің әрекетіндегі
бірнеше топтардағы мысалы, ротацизм, сигматизм және ламбдацизм
дыбыстарда болса, оларды полиморфиялық дислалия дейді.
Белгілі бір топтағы дыбыстардың айтылуындағы ерекшеліктеріне қарай
дислалия мынадай түрлерге бөлінеді:
1. Сигматизм – гректің сигма деген әрпінің дыбысталуымен ысқырық с,с',з,
з' ц және ызың ш, щ, ч, ж дыбыстардың айтылу мүкістіктерін
білдіреді. Мүкістіктер- сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуындағы ең
көп тараған түрлері.
2. Ротацизм- гректің ро деген әрпі р дыбысын білдіреді, р,р'
дыбыстарының сөйлеу тілінің айтылуында болатын мүкістік.
3. Ламбдацизм- гректің ламбда деген әрпі л дыбысын білдіреді, л ,л'
дыбыстарының сөйлеу тілінің айтылуында болатын мүкістік.
4. сөйлеу тіліндегі айтылуында болатын таңдай дыбыстарының ақаулықтары:
• каппацизм- к, к’ дыбыстары
• гаммацизм- г,г’ дыбыстары
• хитизм- х,х' дыбыстары
• йотацизм- й дыбысы.
гректің капп, гамма, хи, йота деген әріптері қ, г, х, й дыбыстарын
білдіреді
5. ұяң дауыссыз дыбыстарының ақаулығы- сөйлеу тіліндегі ұяң дауыссыз
дыбыстарының айтылуындағы ақаулықтар. Бұндай ақаулықта ұяң дауыссыздар
сыңарларымен орын алмастырады: в- п, д- т, в- ф, з- с, ж- ш, г- ғ, к-
қ.
Бұндай ақаулықтар құлағы нашар еститін керең балаларда жиі кездеседі.
6. жіңішке дауыссыз дыбыстардың ақаулықтары. Сөйлеу тіліндегі жіңішке
дауыссыздардың өздерінің қатаң дауыссыз сыңарларымен орын алмастыру
ақаулықтары.: д’-д, п’-п, к’-к, р’-р.
Өздерінің жіңішке сыңарлары жоқ ш, ж, ц дыбыстары мен қатаң сыңарлары жоқ
ч, щ, й дыбыстарында бұндай ақаулықтар кездеспейді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың тіл мүкістіктерін түзетудің қажеттілігі
Сөйлеу тілі толық жетілмеген баланың мектептегі оқу үлгерімі нашар
болатыны сөзсіз. Сондықтан баланың сөйлеу тіліндегі мүкістіктердің
қандайын болмасын орнығып, қиындап кетпей тұрғанда мектеп жасына дейін
жою керек. Сонымен бірге, баланың мектеп жасына дейінгі кезеңіндегі
сөйлеу тілі күшті қарқынмен күн санап дамитынын және тілі кез келген
дыбысқа еліктегіш, қабылдағыш, бұрмалауға көнгіш, өте жұмсақ иілгіш
келетінін ұмытпау керек. Сондықтан дислалияның барлық түрлері жеңіл, әрі
тез жойылады.
Сондай-ақ сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуындағы күрделі
мүкістіктер толып жатқан қатты асқынуларға әкеліп соғуы мүмкін және
баланың ауызекі сөйлеу тілі мен жазу тілі де басқа кемістіктерді
шығаратынын ескеру қажет.
Бұл қалай болады?
Сөйлеу барысында, демек дыбыстардың айтылуы кезінде сөйлеу мүшелерінің
қимылынан сезім түйсігі пайда болатыны мәлім. Осы сезім тітіркенуінің
күші бас миының қыртысына барады. И.П:Павлов екінші сигналды жүйенің
қалыптасуына байланысты сезім тітіркендіргішіне үлкен маңыз берген және
оларды базальді бөлігі деп атады. Атап айтқанда, сезім тітіркендіргіші
фонематикалық түйсіктің қалыптасуына шешуші қызмет атқарады. Дыбыстардың
айтылуындағы ақаулықтарының базальді бөлігі толығымен қатыспайды,
ендеше фонематикалық түйсіктің толық дамымайтындығы өзінен- өзі
түсінікті.
Фонематикалық түйсіктің бұзылуы баланың сөйлеу тіліндегі үндестік
жағынан немесе сөйлеу тілі мүшелерінің әрекетінде бір біріне ұқсас
дыбыстарды дауысынан ажырата алмауына душар етеді. Оның сөздік қорына
құрамында ажыратылуы қиын, ұқсас дыбыстары бар сөздер кірмейді. Соның
салдарынан бала өзінің жас мөлшерінен біртіндеп қала бастайды.
Алдыңғы себептердің салдарынан сөйлеу тілінің грамматикалық құрылысы
қажетті дәрежеде қалыптаспайды. Фонематикалық түйсіктің, сөздің
жалғаулықтары мен екпінсіз жалғаулары баланың көзіне шалынбайтыны
түсінікті.
Сонымен, баланың сөйлеу тілінде фонетика- фонематикалық және лексика-
грамматикалық сияқты тұтас тізбек кемістіктердің пайда болатынын
көрсетуге болады. Басқа сөзбен айтқанда, күрделі дислалияның нәтижесінде
жалпы сөйлеу тілінің толық дамымауына себепші болатын фонематикалық
түйсігі бұзылады, ал жалпы сөйлеу тілінің толық дамымауын мектеп жасына
дейін жоймаса, онда оның зардабы келешекте баланың жазуы мен оқуының
бұзылуына душар етеді. Міне дислалияны дер кезінде анықтап жоймаса кейбір
жағдайларда ауыр зардапқа ұшыратуы мүмкін.
Сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуындағы барлық мүкістіктерді 5 жасқа
дейінгі мерзімде тексеріп анықтау қажет. Неге?
Дыбыс шығарудағы сөйлеу тілі мүшелері әлі жеткілікті дәрежеде
дамымаған, әрі орнығып бекімеген жас бала сөйлеу тіліндегі дыбыстардың
барлығын бірдей дұрыс айта алмайтындығы өзінен- өзі түсінікті. 4-5 жасқа
дейінгі баланың сөйлеу тіліндегі дыбыстарды бұрмалап айтуы жай деп
саналады және бұны жастық немесе физиологиялық мүкістік дейді. 4-5 жастан
кейінгі баланың сөйлеу тіліндегі дыбыстардың бұзылып айтылуы патологиялық
деп саналады. Сонымен дислалияны логопедиялық жұмысты дәл осы жастан
бастап жүргізу керек.
Бірақ сөйлеу тіліндегі дыбыстардың дұрыс айтылуын жетілдіру сабағын
бастамас бұрын баланың сөйлеу тілін тексеріп алу керек.
Дыбыс айту кемшіліктерін түзетудегі логопедиялық жұмыс
кезеңдері.
Логопедиылық түзету жұмысының мақсаты мен міндетіне байланысты
төмендегідей кезеңдерге бөлінеді:
Дайындық кезеңі.
Дыбысты қою кезеңі.
Дыбысты дұрыс айтуға машықтандыру кезеңі.
Дыбысты ұқсас дыбыстардан ажырату кезеңі.
Аталған кезеңдердің арасында айқын шекара жоқ-бірінщісінің аяқтадуы
екіншісінің басталуына ұласып кетеді.
Дайындық кезеңі. Бұл кезеңнің негізгі мақсаттары: баланы түзету
жұмысына ынталандыру, саналы түрде тапсырмаларды орындауға үйрету,
зейінін тыңдау, ойлау қабілетін дамыту, арнайы логопедиялық міндеттерге
артикуляцияны дұрыс қалыптастыру, дыбысты қабылдау, ажырату жатады.
Артикуляцияны дұрыс қалыптастыру үшін арнайы жаттығулар қолданылады.
Жаттығулар қойылатын дыбысқа байланысты жүйеленеді және ерін, тіл
қимылдарын, қалпын дағдыландыруға бағытталады. Балаларды қызықтыру үшін
және жаттығуды ойларына сақтап қалу үшін әр жаттығу әртүрлі атпен
аталады. Мысалы: Күрекше-жалпақ тілді шығарып астыңғы ерінге ұстап тұру
керек. Инеше-ауызды кең ашып тілді алға қарай жіңішкертіп шығарып 10-15
секунд ұстап тұру керек. Төбешік-аузыңды жартылай ашып, тілдің екі жақ
шетін жоғары азу тістерге жабсырып, тілдің ұшын астыңғы тіске тіреп
ұстау. Түтікше-жалпақ тілді ауыз қуысына шығарып, тілдің бүйір жақтарын
көтеріп түтікшеге үрлеу. Жаттығуды жайлап жасау керек. Ожау-ауызды кең
ашып, жалпақ тілді көтеріп жоғары тістерге созып, бірақ тигізбей ұстап
тұру керек. Сағат-тілді жіңішкертіп ұстап оңға, солға жайлап қозғау
керек. Осылай санап отырып 15-20 рет қайталау керек. Саңырауқұлақ-
ауызды кең ашып, тілді таңдайға жабсыра ұстап тұрып төменгі жақты басып
ауызды кең ашып ұстау. Алтыбақан-жіңішке тілді ауыздан шығарып біресе
мұрынға созып, біресе иекке созу жаттығуды жасағанда ауыз ашық болу
керек. Осылай 10-15 рет қайталау керек. Тәтті варенье-жалпақ тілді
шығарып жоғары ерінді жалап, тілді ауыз қуысына тереңірек апару. 15 рет
қайталау. Сылақшы-ауызды кең ашып тұрып тілдің ұшын жоғарғы таңдайдың
алдына артына қозғалту. 10 рет қайталау. Тоқылдақ-ауызды кең ашып
тілдің ұшымен жоғарғы альвеолоға немесе таңдайға жиі-жиі соғылғандай
қимыл жасау керек. Ат шауып келеді-ауызды кең ашып тілді таңдайға
жапсыру-айыру немесе таңдай қағу. Аталған жаттығулардан тек әр дыбысқа
керекті жаттығулар алынады.
Дыбыстарды қою
кезеңі.
Фонемаларды дұрыс айтылуын алғашқы қалыптастыру қою кезеңінде негізгі
үш тәсіл қолданылады.
Бірінші тәсіл еліктеуге негізделген. Бала естуді, көруді, тактильді-
тербелісті, бұлшық ет түйсігін пайдалана отырып фонеманың дыбысталуы мен
артикуляциясын қабылдайды, сапалы түрде сөйлеу органдарының қажетті түрде
қимылын, қажетті дыбыстарын қайталауға талаптанады. Бұл жағдайда
дыбыстардың тікелей естіп қабылдау, сөйлеу қимылдарын көру арқылы
қабылдау, оның ішінде өзінің айнаға қарау көмегімен , ішінен шығатын ауа
ағынын, көмекей дірілін қолмен сезіну түрлі құралдардың көмегімен сөйлеу
органдарының жұмысын бейнелеп көрсетумен толықтырылуы мүмкін.
Тиісті дыбыстарды айтуға еліктеу арқылы қол жетпеген жағдайда әуелі
оның жеке элементтерін қалыптастыруға күш салу керек.Мәселен, Р
фонемасының айтылуын түзеткенде тілді дұрыс формасы мен позициясын
игерілетін жаттығулар жасап, содан кейін ғана оның тербелісін
қалыптастыру болып табылады. Сөйлеу мүшелерінің қимыл баяулығы немесе
қатар басқарылуы қиындықтары кейде дайындықт артикуляциясы жаттығуларының
тұтас жүйесін пайдалануға, өзіндік артикуляциялық гимнастикаға сүйенуге
мәжбүр етеді.
Екінші тәсіл құралдардың (шпатель, зондлар) немесе саусақтың көмегімен
сөйлеу органдарына механикалық ықпал жасауды көздейді. Бұл жағдайда
белгілі бір бастапқы артикуляция пайдаланады, соның негізінде сөйлеу
органдары механикалық жолмен баяу түрде қажетті қалыппен қозғалысқа
келтіріледі.
Сөйлеу органдарының белгілі бір қалпымен немесе қимылымен байланысты
гинетикалық тітіркендіргіштермен бірлесе отырып ми қабатындағы іздер
жүйесі түрінде бекиді. Бұның өзі қажетті артикуляцияны кейінірек еркін
және белсенді айтуға алғы шарт болып табылады.
Таза күйіндегі осы тәсілге тән нәрсе-механикалық әсердің нәтижесінде
алынатын артикуляция бастапқы кезде баланың талабына сай келмеуі мүмкін.
Мәселен, қ дыбысының айтылуын механикалық тәсілмен түзету кезінде оған та-
та-та буындарын айту ұсынылады және осы кезде тілдің алдындағы белгілі
шпательмен басып қойылады. Та-буынын ұмытпаған бала оны-тя түрінде, ал
шпательмен тілді ақырын жылжытып итерген жағдайда-кя, сосын-ка түрінде
бастайды.
Үшінші-аралас тәсіл. Бұл тәсіл бойынша сөйлеу тілі механикалық ықпал
жасаудың мақсаты-еліктеу және ауызша түсіндіру арқылы қажетті
артикуляцияны мейлінше толық және дәл айтуға көмектесу. Бұған баланың
қажетті артикуляцияны еркін меңгере алмаған жағдайда (төменгі тіс
сигматизмін түзетуді қараңыз, тілдің ұшын астыңғы тістің артқы жағына
түсіріп ұстап тұру үшін зонд пайдалану мысал бола алады.
Аталған тәсілдердің бәрінде де дыбыстардың артикуляциялық тегістігін
ескеру қажет және мүкіс дыбысты түзеткенде оның тектестерінің дұрыс
айтылуына сүйену керек. Мысалы, үнді дауыссыздарға еліктеу арқылы
түзеткенде сәйкес ұяң дауыстыға сүйенген пайдалы. Егер қос ерінді ұяң
дыбысы қалыптасқан болса ол тіл-тіс қатысында айтылатын –д дыбысын
меңгеруге көмектеседі. Ал –д дыбысын меңгеру осы әдіспен немесе
механикалық жолмен тіл-таңдай түбі қатысында айтылатын –г дыбысын
қалыптастыру негіз болады.
Көптеген жағдайда дыбыс туыстығын екі бағытта пайдалануға болады,
мысалы, -ш дыбысы дұрыс айтылса, ол артикуляциясы тілдің сәйкес жолымен
сипатталатын –р дыбысын қалыптастыруға негіз болады. Керсіншет –р дыбысы
да ш дыбысын қалыптастыруға өте қолайлы.
Дыбыстфы дұрыс айтуға машықтандыру үшін жаттығу материалын таңдаған
кезде фонетикалық, талаптарды еске алу, айту қйындықтарын сатылап
арттыруды сақтау керек. Сонымен қатар сөздік материалдарының (сөз, сөз
тіркесі) мәні балаға түсіну мүмкіндігінше күнделікті алынуға тиіс.
Қарапайым жаттығулардан барынша күрделі сөйлеу қызметіне біртіндеп
көшу өте маңызды. Мысалы: -логопед ілесе қарапайым буындар мен сөздерді
қайталаудан бастап, дауыстап оқуға заттарды атауға, суреттер бойымен
суреттерден бейнеленген қарапайым көріністерді сипаттауға, есептерге,
өлеңді, жұмбақты, мақал мен мәтелд, жаңылтпашты тиісті дыбысты қатыстырып
жатқа айтуға, одан әрі сұрақтарға толымды жауап беруге, ақырында еркін
әңгімелесуге ұмтылу керек.
Алайда есте болатын жиі-түрлі дыбыстардың айтылу кемшілігін түзету
қиындығының дәрежесі көбінесе бұл кемшіліктердің сипатына және бағытына
және ерекшелігіне байланысты. Сондықтан дыбысты түзету ретін анықтағанда
тілдің фонетикалық қалпын сипаттайтын мәліметтерге алдын- ала арнаулы
сынақтарға сүйену керек, олар кемшіліктердің түзетуге икемділік дәрежесін
білуге көмектеседі.
Екі немесе одан да көп дыбыстармен жұмыс істеуді жоспарлаған кезде екі
түрлі талапты сақтау керек. Біріншіден- мұндай жұмыс үшін сөйлеу
органдарының құрылысындағы қарама- қарсы дыбыстарды алу тиімсіз. Бұл
интерференция туғызуға, дыбыстарды айтуға қажетті қимылдардың өзара
ықпалының біржақты тиюіне соқтыруы мүмкін. Мысалы, с дыбысының қайталап
айтылуын түзету кезінде онымен бір мезгілде қысқа- у түрінде айтылатын –л
дыбысын түзету тиімсіз. Бұндай жағдайда бір кемшілікті түзету үшін тілдің
бір қалпын ортасында науашасы қатыстырып, екіншісін түзеткенде мүлде
қарама- қарсы қалып пайда болады, үшкірленіп азу тіспен арадағы бүйір
саңылауы.
Екіншіден әсіресе айтылуы алғашқы кезде үлкен энергия шығындауы қажет
ететін дыбыстарменбір мезгілде жұмыс істеуден аулақ болу керек. Мысалы,
тыныс органдарына елеулі түрде түзететін ш және р дыбыстарымен қатар
жұмыс істеу тез шаршатуы мидың тыныс алуды басқаратын орталығын уақытша
талдыруы мүмкін. Бұлай шаршаудың белгісі беттің қуаруы, жеңіл бас айналу,
лоқсу сезімі. Жоғарыда дыбыстарды қалыптастыруды сипаттағанда кейде
арнаулы артикуляциялық гимнастика керек екенін айттық. Бұндай
гимнастикаға дыбыстардың дұрыс айтылуына қажетті сөйлеу қимылдарын
қалыптастыратын жеке жаттығулар енгізіледі. Алайда дыбыстардың түрлі
тобын қамтитын күрделі тіл кемшілігі жағдайында, ол сөйлеу моторикасының
жалпы жеткіліксіздігіне байланысты болса мысалы, дизартрияның алуан
түрінде, артикуляциялық гимнастикаға келтірілген программа бойынша
жүргізіліп сөйлеу аппаратының түрлі бұлшық ет топтары қызметіне әсер етуі
тиіс. Қойылған дыбысты ұқсас дыбыстардан ажырату кезеңіндегі логопедиялық
жұмыс дыбысты дұрыс айтуға машықтандыру кезеңіндегідей жүйемен
жүргізіледі.
Тіл кемшіліктерін түзетуге арналған логопедтің жұмыс тиімділігінің
қажетті шарты – оның сенімді жабдықталуы. Жабдықтар ең кем дегенде
мыналарды қамтиды:
• оқушы мен логопедтің бетін қатар көрсете алатын үлкен айна
• шпательдер мен зондлар, тазалық құралдары
• сөзді жазып, қайталайтын магнитофон
• тыныс алуды қажет ететін дамытуға қажетті ойыншықтар, альбом мен
құралдар
• дыбыс айтылуын зерттеуге қажетті суреті бар альбом
• түрлі дыбыс топтарына қажетті сөйлеу материалдарымен жұмыс істеу
үшін суреттер, суретті лото
• түрлі дыбыстың айтылуына бекітуге қажетті тілдің материалы бар
кітап құралы
• әр класқа арналған оқу материалы бар кітап.
Сөйлесуді көзбен бақылау фиброскоп Двин немесе сөйлеу органдарына
механикалық әсер етуге арналған түрлі приборлар мен құралдар шыққан сайын
олар да жабдықтар жиынтығына өтуге тиіс.
Нақты дыбыстардың айтылу кемшіліктерін түзету тәсілдерін сипаттауға
көшпестен бұрын бұл кемшіліктердің ішінде дыбыстың өзгеруінен туатындары,
сонымен қатар бір дыбысты өзге дыбыспен ауыстырудан пайда болатындары бар
екенін атап көрсету керек. Кемшіліктердің алғашқы- антропофоникалық,
соңғысы- фонологиялық деп аталады.
Антропофоникалық кемшіліктің үлгісі- р дыбысын тамақпен айту немесе с
дыбысын тіске қысып айту бола алады. Фонологиялық кемшіліктің мысалы ш
орнына с алмастыру ескі- ешкі немесе р орнына л роза- лоза, сонымен
қатар фонологиялық кемшілік аралас дыбыс түрінде де кездеседі. Бұндай
жағдайда бала тиісті дыбысты дұрыс айта тұрып, оларды сөйлеу кезінде
шатастырып алады. Мысалы, Самат маған көрші тұрады, қате айтылуы Шамат
маған көрсі тұрады. Бұндай жағдайда дыбыстардың артикуляциясын
қалыптастыруы қажет болмағандықтан біздің қарастыруымыздан тыс қалады.
Сонымен қатар дыбыстың тұрақты алмастыруын түзету кезінде мынандай
жағдайды ескерген жөн. Жаңа артикуляцияны меңгерген кезде біраз уақыт жаңа
қойылған дыбыс пен бұрынғы ауыстырып айтылған дыбысты сөйлегенде жиі
қолданылады. Мысалы, ш дыбысы с дыбысымен алмастырылады дедік. Енді ш
дыбысын бұрыс айтып үйренгенде біраз уақыт с дыбысы бар сөздерде ш дыбысы
қолданылады. Сабын- шабын, қасық- қашық.
Фонологиялық қателіктер уақытша сипат алуына қарамастан жазу
қателіктеріне де соқтыруы мүмкін. Сондықтан фонологиялық қателікті түзету
нәтижесін бекіте отырып дифференциялық мақсатына тиісті дыбыстарды және
буын мен сөздегі әріптерді салыстырып отыратын жаттығуларға көңіл бөлу
керек.
Түрлі дыбыстардың айтылу кемшіліктерін сипаттау барысында ол
кемшіліктердің пайда болуына себеп болатын олардың түзетілуіне кедергі
болатын аппараттың шеткі бөліктерінің құрылысындағы кейбір аномалиялар
ескертіледі.
Бірақ есте болатын жай бір жағынан айту кемшіліктері кейде сөйлеу
аппаратының өте дұрыс, құрылымы бұзылған жағдайында да бола берсе, кейде
сөйлеу аппаратының елеулі кемшілігіне қарамастан сөйлеу тілінің фонетикалық
жағы дұрыс, дамуы жиі кездеседі. Бұл фактілер жоғарыда нерв қызметінің
ерекше икемділігінің куәсі, дұрыс сөйлеу үшін сөйлеу аппаратының зор
мүмкіндігі бар екенін танытады.
Шеткі сөйлеу аппаратының құрылымының анық аномалиясы жағдайында
дыбыстарды дұрыс айту мүмкіндігін ескертудің маңыздылығы сонда кейде бұл
аномалияларды дыбыстың айтылу кемшіліктігін коррекциялауды қимылдататын
фактор ретінде асыра мән беру кездеседі.
Тек ерін, тіс, таңдай, жақ, тіл құрылысындағы ең ауыр аномалиялар
болғанда ғана логопедиялық жұмыстан бұрын хирургиялық операция реттеу
немесе протездеу түріндегі медициналық әсерді қажет ететін тәж көрсетуде.
Бұндай әсердің қажеттігін логопед пен дәрігер стоматолог, отоларинголог
бірлесіп шешеді.
С,з,ц дыбыстарды айтудағы кемшіліктер және түзету жолдары
Дауыссыз с, з мен ш, ж, ч, щ дыбыстарының айтылу мүкістіктері
сигматизм деген терминмен аталады.
Бір дыбыстың басқамен тұрақты алмастырылған жағдайы, мысалы, ш орнына с
немесе с орнына парасигматизм деп айтылады.
Еріндер күлкіге тән сәл керіледі. Тістер қысылған немесе жақындасқан
қалыпта болады, тіл үшы төменгі қызыл иекке тіреледі, ортасы дөңестеледі,
бүйір шеттері жоғары азуларға, таңдайдың бүйір жақтауларына жабысады.
Тілдің бойында оның ортасымен, жырашық пайда болады, альвеола тұсында
сыртқа қарай жіңішке дөңгелек тесік болып ашылады. Жұмсақ таңдай көтеріліп,
мұрынға ауа жолын жабады. Дыбыс перделері ажырайды, дем шығару ауасын
көмекей мен ауыз қуысына еркін жібереді. Ол ауа ауызда тар саңылау
түріндегі кедергіге ұшырап ысқырынған шу шығады, ол шудың биіктігі тіл үсті
дөңксінің алдыңғы жағы мен күрек тістер арасындағы қуыстың көлеміне
байланысты. Жұмсақ с дыбысының артикуляциялық ерекшелігі тіл үсті
дөңесініңбиігірек көтерілуі, оның біршама ілгері жылжып, тіл мен тістің
арасындағы қуысты қысуына негізделген. Еріннің керілуі айқындала түседі.
Бұнда да с дыбысына о, у тіркесіндегідей ерін дөңгелектенеді. Бұны- ся, сю
буындарын айтып байқауға болады.
-з дыбысын с дыбысынан с’ және з’ дыбыстарының айырмасы дыбыс перделері
бірігеді және тербеліске түседі, сонымен қатар дем шығару екпіні әлсірейді,
тіл үсті мен альвеола арасындағы саңылау тарылады. Ц дыбысы біріккен дыбыс
ретінде де дауыссыз т мен с дыбысының бірігуін білдіреді.
Алғашқы сәтте тіл үстінің алдыңғы бөлігі альвеоламен бірігеді. Тіл ұшы
төменгі қызыл иекке тіреледі. Жұмсақ таңдай көтеріледі, дыбыс перделері
ажырайды. Ізінше олардан ажырап тіл үсті альвеолаға с дыбысы
артикуляциясына тән қалыпқа түседі. Сигматизмнің негізгі 6 түрін атауға
болады: еріндік- тістік, тіс аралық, тіс төңіректік, ысқырмалы, бүйірлік
және мұрындық. Еріндік- тістік сигматизм кезінде с дыбысы ф оттенокпен
айтылады, себебі қуыс жасауға тілден басқа жоғарғы тіске таяеатын ерін де
қатысады. Ц дыбысына да сол кезде оттенок қосылады, ал з дыбысына з
дыбысының оттенкі араласқандай болады.
Сигматизмнің бұл түрінде жоғарғы тістер ілгерілеп, төменгі еріннің
үстіне тұтас келетін аномалия себеп болады. Мұндай аномалия прогнатия деп
аталады.
Тіс аралық сигматизмде с дыбысына тән ысқырық болмайды, оның орнына
тілдің тістері арасына енетін қалпына буындаған төмен үнді әлсіз шу
естіледі. Осы артикуляцияның нәтижесінде альвеоладағы дөңгелек саңылау
тегістеледі. Дыбыстың артикуляциясы мен дыбысталуы соған сәйкес келеді. Тіс
аралық сигматизмнің пайда болуына азу тістер тиісіп тұрғанымен төменгі,
жоғарғы күрек тістер арасында елеулі ашықтық болатындығы әсер етеді.
Осындай қалып сүт тістері тісеген балаларда болады. Кейде тіс аралық
артикуляция с, з, ц дыбыстарына ғана емес, сонымен қатар ч, ш, щ
дыбыстарына және басқа тілдің алдыңғы ұшымен жасайтын т, д, н, л
дыбыстарына да таралады.
Тіс аралық сигматизмнің алғы шарты- тілдің қомақты, аз икемді, баяу
қимылды болуы. Сонымен қатар аденойдыға ұшыраған, соған сай ауыздан дем
алатын және аузын ұдайы ашық ұстайтын балалардың да тіс аралық сигматизмге
бейімділігі де байқалған.
Тіс төңіректік сигматизмінде тіс аралық сияқты ысқырықтың жойылуымен,
сондай-ақ с, ц, з дыбыстарын т, д дыбыстарымен алмастыруымен сипатталады.
сағат- тағат, қозы- қоды.
Тіс төңіректік сигматизмнің парасигматизм пайда болу себебі, ауыз
қуысының ішінара немесе толық бітелуі. Бұған алғы шарт туғызатын жағдай
терең деп аталатын тіс қалпы яғни төменгі күрек тістер мен жоғарғы күрек
тістердің айқасуы. Тіс төңіректік сигматизм көбінесе есту нашарлығына,
әсіресе жоғарғы дауыстыларды есту төмендігіне серіктеліп келеді. Кейде
сигматизмнің бұл түрі с, ц, з дыбыстары мен қатар ш, щ, я, ч дыбыстарын да
қамтиды.
Ызың сигматизмі кезінде с, ц, з дыбыстары азды көпті шу естілетін реңге ие
болады. Анық байқалған түрлерінде бұл кемшілік парасигматизм аттарына ие
болады, сағат орнына шағат, цирк орнына чирк деп айтылады.
Бұлай айтылу тіл ұшының ауыз қуысында қажеттен тыс күрек тістен шегініп
келуі нәтижесінде пайда болады.
Сигматизмнің алғы шарты тіс жақ жүйесінің тілді күрек тіспен жақындауға
кедергі болатын аномалиясы. Тіс төңіректік сигматизмдегі сияқты бұл да
нашар еститіндерде болады. Олар сөйлеу танымын ең жоғарғы дыбыстарын нашар
естіп, оның с, ц, з дыбыстарын ч, ш, щ түрінде қабылдайды.
Бүйірлік сигматизмі кезінде с орнына шолпылдауға ұқсас шу естіледі, егер
тістерді қысып тұрып л дыбысын қатты сыбырлап айтса осындай шу естілер еді.
Оның себебі тілдің ұшымен алдыңғы жағы күрек тіспен және альвеоламен
жабысады да, тіл бүйірлері азуға жабыспайды, сөйтіп бүйір қуысы пайда
болады, сол арқылы дем шуылдап шығады. Кейде бұндай қуыс екі жақты пайда
болады. Бүйірлік сигматизмнің алғы шарты- бүйірлік ашық тістеу қалпы.
Осындай тіс тістеу қалпында жоғарғы және төменгі азулар арасында бір немесе
екі жақты қуыс болады. Басқа бір алғы шартты ауыз қуыс бүйірлерінің
жабылуын қиындататын тіл жіңішкереді.
Бүйірлік сигматизмде ц, з дыбыстары с дыбысы сияқты акустикалық қасиетке
ие болады.
Бірінші, күшті сыбырлап айтылған тіл сөзіндегідей т және л дыбыстарының
тіркесіне ұқсайды, ал екіншісі қате айтылған с дыбысынан тек дауыстың
қосымша шуымен ерекшеленеді.
Қуыстың қай бүйірде пайда болғаны қарапайым екі жолмен анықталады,
біріншісі- с дыбысын созып айтқанда ұртты жеңіл шерту арқылы. Егер дыбыс
тиылып қалса, қуыстың шерткен жақта болғаны тиылса екінші жақта. Екіншісі-
резина түтіктің екі ұшына да олива тесігі бар ұштық қойылады. Логопед
оның бір ұшын өз құлағына ұстайды да, екіншісін с дыбысын созып айтқан
баланың жоғарғы және төменгі тістердің шекарасымен жүргізеді. Сонда қуыстың
орны түтіктегі шудың күшеюі арқылы жеңіл анықталады. Кейде бүйірлік
артикуляция с, з, ц дыбыстарының ғана емес ш, щ, ч дыбыстардың топтасып,
тіпті т, п, р дыбыстарын да қамтиды.
Мұрындық сигматизмі түрлеріне жалпы тән қасиет с, ц, з дыбыстары
айтылуына тән шудан өзгешеленеді, одан кейінгі дауыстылар мұрындық реңге ие
болады. Мұрындық рең жұмсақ таңдай мен жұтқыншақтан кейінгі қабырғасы
арасында елеулі қуыс болады, соның салдарынан шығатын дем мұрын арқылы өтуі
нәтижесінде пайда болады. Жұмсақ таңдайдың бұндай қалпы сөйлеу қимыл
процесінің белгілі бәсеңдігі жағдайында көршілес дауыстылардың
артикуляциясына да тарайды.
Шудың қасиеті оның пайда болған орнына қарай, яғни шыққан демнің
жолындағы ең тар жерге қарай өзгереді. Мәселен, с дыбысын айтқанда тарылу
тіл түбі мен жұтқыншақтың артқы қабырғасы арасында пайда болып, осыдан ол
терең х түрінде естіледі. Егер жұмсақ таңдайдың алдыңғы үсті тіл түбіне
жабысса, ал арты жұтқыншақ қабырғасына қырылдауға ұқсас шу шығады. Ц
дыбысына екі жағдайда да с дыбысынан артикуляциялық айырмасы сол
органдардың сол орындар да алдын- ала жабысуымен ғана ерекшеленеді. Шығатын
дыбыстың аффрикативтік сипаттамасы осымен анықталады. З дыбысының айтылуы с
дыбысынан айырмашылығы тек қана дауыс тонының бірігуі мен шудың біраз
әлсіреуінде.
С, ц, з дыбыстардың айтылуы қателігін с дыбысынан бастау керек. Жұмыс
тәсілдерін таңдау сигматизмінің түрлеріне байланысты.
Еріндік- тістік сигматизмі кезінде балаға ең алдымен с дыбысын айтқанда
төменгі ерін жоғарғы күрек тіске тиіспеуі немесе жақындамауы керек екенін
көрсету қажет. Егер балаға айна арқылы көзбен бақылау жеткіліксіз болса,
онда ерінді жалаңаштанған тіс тізбегіне тигізіп, айырып көрсету қарапайым
артикуляциялық гимнастиканы пайдаланған дұрыс. Қажет болғанда төменгі
ерінді шпательмен төмен тартатын механикалық көмек қолдануға болады.
Баланың механикалық көмексіз-ақ төменгі ерінді тиісті қалыпта ұстауға
жаттығуын күтіп отырмай осы дыбысты буындар мен сөздерді айтқызуға
жаттықтыру пайдалы. Жаттығулар прогнатия жағдайында да дұрыс сөйлеуге
дағдыландырады.
Тіс аралық сигматизмінде ол тіс- жақ жүйесінің аномалиясымен қиындамаған
болса, кейде тісті қысып тиістіріп с дыбысын созып айту да жеткілікті, егер
ысқырықсыз, шамалы шу шықса төменде ұсынылатын қосымша тәсілдер қолдану
керек.
Үйреншікті тіс арасына тілді қысқартуды тоқтату үшін буынмен, сөзбен
жаттығуларды тістерді қысып тұрып жасау керек. Бұл әсіресе с дыбысы буын
және сөз басында келсе де ерекше маңызды. Алайда мүмкін болған сәтте-ақ
мұндай тістеніп сөйлегенді тоқтатып, қалыпты айтуға көшу қажет. Жаттығу
кезінде айна арқылы артикуляцияны көзбен бақылау қамтамасыз етіледі.
Егер тіс аралық сигматизм тіс-жақ жүйесінің дұрыс құрылмауы немесе сүт
тістерінің түсу нәтижесіндегі алдыңғы тіс қалпына байланысты болса,
кемшілікті түзетудің маңызды алғы шарты тіс қалпын түзету болмақ, бірінші
жағдайда ол стоматология құралымен жасалады, екіншіден табиғи тұрақты тіс
шығумен түзеледі. Алайда ашық тіс қалпында тіл артикуляциясын түзеу яғни
тіл үшінтөменгі күрек тістің қызыл иегі астына шығару да тиімділік
әпереді.
Тіс төңірегі сигматизмінде оның қарапайым түрлері с дыбысын әуелі бөлек,
кеғйін буын, сөз құрамында созып айту арқылы артикуляцияныңдұрыс
көрсетуімен түзетеді. Артикуляцияны схемалық суретпен бейнелеп көрсету
пайдалы. Бала с дыбысын дұрыс айтқанда қол сырты арқылы жіңішке, күшті,
салқын ауа ағымын сезінуі де көмек береді.
Тіс қалпының күрделі аномалиясы немесе тіл икемінің жеткіліксіздігі
жағдайында зондтың көмегі мен төменгі және жоғарғы күрек тістер арасында ең
аз саңылау сақтай отырып, тіл ұшын төменгі күрек тіс тұсында ұстайды. Осы
мақсатта №4 зондта пайдаланады. Зонд ол тіл ұшы көтеріліп күрек тістер
арасындағы саңылауды жаппауы үшін төменгі ұшы тістерге көлденең қойылады.
Тіл икемділігі жетпегенде айнамен артикуляциялық жаттығулар елеулі көмек
береді. Атап айтқанда тілді тіс арасына тигізу, оны ашық ауыздан астаушалап
шығару, тіл үстін дөңес иіп ашық ауадан астаушалап шығару тіл үстін дөңес
иіп ұшын төменгі қызыл иекке тіреу. Бұл жаттығулар кқрек тістер жақын
орналасқан жағдайда тілдің дұрыс қалпын орнықтыруға, дұрыс дыбыс шығаруға
көмектеседі.
Ызың сигматизмінде алдымен с дыбысының дұрыс теріс айтылу
ерекшеліктеріне назар аудару керек. Алайда бұл әдіс мақсатқа сирек
жеткізеді. Себебі бекіп қалған ақаулық ызың- ысқырық дыбыстарын анық
ажыратқан жағдайда да с дыбысының дұрыс артикуляциясын меңгеруін қамтамасыз
етпейді. Сондықтан ауызды ашып отырып балаға артикуляцияның дұрысын айнаның
алдында және кемшілік артикуляциясының айырмашылығын, өз саусағымен
өрнектеу арқылы сезінуге көмектесуі керек.
Тілдің дұрыс қалпын тапқан соң, балаға дем шығарып, ауа ағынын қолымен
сезінуге мүмкіндік беріледі.
Егер аталған тәсілдер нәтиже бермесе, с дыбысын тіс аралық
артикуляциясын уақытша орнықтыру керек. Мұндай қарама- қайшылық арқылы
тілдің алдыңғырақ және кейінірек қалпын айыру жеңіл. Одан әрі буын, сөз
материалдары арқылы с дыбысының тіс аралық артикуляциясын қалыптастырып,
оны ш дыбыстарынан ажыратып болған соң дыбысты тіспен қысып айтатын
қалыпқа, тіс аралық сигматизмді түзететін тәсілге көшуге болады.
Бүйірлік сигматизмді түзету үшін тіл мен ауыз қуысын жабу оның ортасына
жырашық жасау керек. Егер артикуляцияны айнамен дұрыс, көрсету мен оны
теріс қалыпқа салыстыру тиісті нәтиже бермесе, бірқатар арнаулы тәсілдің ең
тиімдісін таңдап алу қажет. С дыбысын қалыптастыру да т дыбысы негіз бола
алады, оған бүйірлік артикуляцияның әсері жоқ.
Баланы с дыбысын біраз аспирациямен шұғыл дем шығару айтуға үйретеді.
Сонда қопарылыстан кейін ағылшынның с дыбысына ұқсас дыбыс естілуге тиіс.
Демді қолға тиетін ауа ағымымен бақылауға болады. Соңынан тиісті қысып
тұрып, құрамында т мен с анық естілетін ц дыбысы айтылуға тиіс. Оны тек
балаға білдірмеу керек, әсіресе, ол үшін ц дыбысының үлгісі болдырмауға
тиіс. өйткен жағдайда үйреншікті алғашқы қате артикуляция қайталануы
мүмкін.
Егер бала тіл үшін төменгі қызыл иекке еркін ұстай алмаса, №2 зондты
немесе шпательді пайдалану керек. Жаттығу барысында біріккен дыбыстың
фрикативтік бөлігі біртіндеп ұзарып, содан соң бөлініп шығады, сонда ғана
балаға дұрыс айтылатын с дыбысы осы екенін түсіндіруге болады, одан әрі
игерілген артикуляцияны буын, сөз, сөз тіркесі материалдарымен бекітеді.
Мейлінше қиын жағдайларда төрт сатыдан тұратын тәсіл қолданылады. Әуелі
балаға жақын орналасқан еріндер арқылы ауа үрлеу ұсынылады да, одан шығатын
ауау ауызға тақалған қағаз қиындысы, мақта үлпесі, жіп немесе қол арқылы
бақыланады. Одан соң жаттығу тілді тіс арасына кеңінен сұғу оны ауыздың
бүйірлеріне жапсыру жағдайында айна алдында қайталанады. Тіл қуысында
жырашық болуға тиіс. Ауа ағысын бақылау үшін қосымша пробирка немесе аузы
тар шыны ыдыс пайдаланылады. Пробирканы тік ұстап тесігін тіл алдының орта
тұсына таяу керек..
Егер үрлегенде тіл бойында жырашық пайда болса пробирканы тілге
тақағанда күшті шу естіледі, бұл тілдің дұрыс қалпын танытады. Тілде
көрсетілген үлгідей жырашық пайда болмаса, ауа ауыздың бүйірінен шықса, №1
зондты пайдалану дұрыс. Зондты тіл ортасына ұзыннан салып, тілді аздап қысу
арқылы жырашық жасалады. Қажетті артикуляция етіп айтылатын болғанда,
механикалық әсер тоқталады.
Тіл ортасымен үрлеуге жеткен соң келесі саты с дыбысын тісаралық айтуға
көшеді. Бұл мақсатта жоғарғы ерінді шпательмен немесе саусақпен көтеру
жеткілікті, сонда тіл жоғарғы күрек тіс аралық қуыс пайда болады. Тұрақты
тісаралық артикуляцияға жеткен соң одан с дыбысы шығатынын балаға
түсіндіруге, дағдыны буынмен, сөзбен бекітуге болады, ең соңында тісаралық
артикуляциядан тіс арты артикуляциясына қалыпта көшуге болады, тісаралық
сигматизмдегідей.
Бүйірлік артикуляцияны тексерудің тағы бір тәсілі баланы ф дыбысын созып
айтуға, содан соң оны тілді неғұрлым ілгері ұмтылдыра, ұшын төменгі күрек
тіске тірей қайталау. Сонда ф дыбысына тән шуға ысқырынған шу қосылады. Осы
екеуінің бірігуі еріндік- тістік сигматизмге тән дыбысты еске түсіреді.
Ақырында х дыбысына сүйену де мақсатқа жеткізеді ол бүйірлік
артикуляцияға ұшыраған болса балаға ихи тіркесіп айту ұсынылады, сонан соң
тиісті қысып қайталайды. Сонда көбінесе с дыбысына жақын дыбыс жиі
естіледі. Оны балаға ерте ескертпеу керек, себебі бүйірлік артикуляцияға
ұшырауы мүмкін. Жаттығуда ысқырынған дыбыс қалыптасқан соң с дыбыстарының
айырмасына назар аудару керек.
өте қиын жағдайда тілдің бүйірлері жоғарғы азуларға жабысуын ұщы төменгі
күрек тістерге тірелуін қамтамасыз ететін айна алдындағы артикуляциялық
гимнастика ұсынылады. Осы мақсатта тілді күрек, жырашық түрінде сыртқа
шығару, тілге таңдайды сорғызу және сол қалыпта төменгі жақты жоғары, төмен
қозғау тіл бүйірлерін азуларға жапсыру, сол кезде тіл үшін төменгі күрек
тіске тіреу сияқты жаттығулар пайдалы.
Соңғы жаттығу әуелі ауызды ашып, кейін жақтарды біртіндеп жақындатып
жасалады. Сол қалыпты сақтай отырып, дем алынып, дем шығарылады, сонда х, с
аралығындағы дыбыс шығады, соның негізіндегі жаттығулар с дыбысын беруге
тиіс.
Мұрындық сигматизмнің барлық түрлерін түзету үшін баланың мұрын қуысын
жұмсақ таңдайды көтеру арқылы жағдайында ауа ағымын ауызға таратуды
үйренуіне, тіл артикуляциясын бұрын меңгеруіне негізделген. Ең тиімділері
бүйірлік сигматизмге қолданылатын жоғарыда аталған төрт саты. Осы тәсілдер
кейбір модификациялы өзгерістерімен органикалық негізде пайда болатын
жұмсақ таңдай, оның пердесі таңдай қуыстануы сияқты аномалиялар мұрындық
сигматизмнің жиі кездесетін ашық маңқа түрінде де пайдаланылады.
Алайда бұл еңбекте ашық маңқалықпен байланысты айту қателіктері
қарастырылмайды. Ол- тіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Кіріспе
• Дислалия туралы түсінік
• Дислалияның түрлері
2. Негізгі бөлім
• Дислалияны түзетудің жолдары
• С,з,ц дыбыстарды айтудағы кемшіліктер және түзету жолдары
• Ш, ж, щ, ч дыбыстарының айтылу кемшіліктері және түзету жолдары
• Р және р’ дыбыстарының айтылу кемшіліктері және түзету жолдары
• Л және л’ дыбыстарын айтудың кемшіліктері және түзету жолдары
• Үнді дауыссыздардың айтылу кемшіліктері және түзету жолдары
• К,к',г, .г',х,х'й-дыбыстарын айтудағы кемшіліктер және түзету
жолдары
• Ы дыбысын айтудың кемшіліктері және түзету жолдары
• Қазақ тіліне тән дыбыстардың айтылу кемшіліктері және оларды
түзетудің кейбір жолдары
3. Қорытынды
Дислалия гректің dis – бұзылу; logos- сөйлеу деген сөздерінен құралған.
Қазіргі уақытта дислалия дегеніміз есту қабілеті дұрыс және сөйлеу тілі
аппаратының иннервациясы сақталған қалпында сөйлеу тіліндегі дыбыстардың
айтылуының бұзылуы.
Этиологиялық себептері бойынша дислалия механикалық (органикалық) және
функционалдық болып екі түрге бөлінеді.
Механикалық дислалия, оның себептері
Механикалық (органикалық) дислалия дегеніміз сөйлеу тілі аппаратының
сыртқы органикалық, оның сүйегі мен бұлшық еттері құрылысы ақаулықтарының
салдарынан сөйлеу тіліндегі дыбыстардың дұрыс айтылмауы.
Тіл астындағы сіңірдің қысқалығы механикалық дислалияның біршама жиі
кездесетін себептеріне жатады. Бұл ақаулықта тілдің қалыпты деңгейден нашар
қимылдауы себебінен өте қысқа тіл асты желбезегі оның жоғары көтерілуіне
мүмкіндік бермейді. Одан басқа тілдің ауызға зорға сиып тұратын өте
үлкендігінен, жөнді бұрыла алмауынан да дыбыс шығарудағы сөйлеу тілі
мүшелерінің әрекеті бұзылады.
Жақ сүйектері құрылысының ақаулықтары үстіңгі және астыңғы тістердің
ауытқуына себеп болады. Үстіңгі тістер астыңғы тістермен қабысқанда дәлме-
дәл қиюласып түйіскенде тістену дұрыс болып шығады. Тістенудің
ауытқуларының бірнеше түрлері болады.
Кемиек (прогнатия)- үстіңгі жақ сүйегі алға қатты шығып тұрады. Осының
салдарынан үстіңгі тістер астыңғы тістермен тістенбейді.
Опырауыз (прогения)- астыңғы жақ сүйегі сойдиып алға шығып кетеді де,
қабысқанда үстіңгі тістер астыңғы тістердің жағына түсіп тұрады.
Тістенудің қабыспауы- үстіңгі және астыңғы жақ сүйектеріндегі тістер
қабысқанда тәстенбей, аралары ашық қалады. Кейбір жағдайларда тістенбей
қалу тек тістердің арасында болады.
Азу тістердің қабыспауы- сол жақтың, оң жақтың және екі жақтың болуы
мүмкін.
Тістердің орналасу құрылысы дұрыс болмай, қатарларының бұзылуынан
сақаулануы мүмкін. Мысалы, тістердің арасының алшақтығынан және
ретсіздігінен сөйлегенде тілдің ұшы сыртқа шығып кетіп, сөздің анықтығы
бұзылады.
Стоматолог- дәрігерлер арнайы шина қою арқылы тістерді және жақ
сүйектерін реттейді. Сүйегі әлі қатаймаған 5-6 жастағы кезінде қойылған
шинаның әсері өте күшті болады.
Сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуына дұрыс қалыптаспаған таңдай
құрылысы да зиян тигізеді. Тар, өте жоғары немесе керісінше аласа, тегіс
таңдай сөйлеу тіліндегі дыбыстардың көпшілігінің дұрыс айтылуына кедергі
келтіреді.
Еріннің қалыңдығы, астыңғы еріннің салпиып тұруы, немесе қысқа әрі
қимылдайтын үстіңгі ерін, ерін және ерінтісті дыбыстарының анық айтылуына
кедергі келтіреді.
Функционалды дислалия, оның себептері
Функционалды дислалия дегеніміз дыбыс шығару аппаратында ешқандай
кемістік болмаса да, сөйлеу тілі дыбыстарының дұрыс айтылмауы. Басқа сөзбен
айтқанда- ешқандай органикалық негіз жоқ.
Функционалдық дислалияның көп тарауының бір себебі баланың сөйлеу тілін
үйде дұрыс тәрбиелемеуден. Кейде ересектер баланың былдырлаған сөзін қызық
көріп, ұзақ уақытқа дейін оған өзі де бейімделіп шолжыңдасып сөйлесетін
болады. Қорытындысында көп уақытқа дейін баланың сөйлеу тіліндегі
дыбыстардың дұрыс айтылуының дамуы кешеуілдеп қалады.
Баланың сақаулығы еліктеуден де болуы мүмкін. Қағида бойынша балаға
сөйлеу тіліндегі дыбыстарды әлі дұрыс қалыптаспаған жас баламен әрдайым
қатысып, сөйлесіп жүрудің де зияны тиеді. Бала үйдегі ересек адамдардың
сөйлеу тіліндегі дыбыстардың бұрмалануына жиі еліктейді, балаға әсіресе
сөзі түсініксіз, тілі мүкіс немесе өте жылдам сөйлейтін быдық, кейде тіпті
жергілікті тілдің ерекшеліктерімен сөйлейтін адамдардың арасында көп болып,
сөздерін тыңдаудың да ерекше зияны тиеді.
Балаға үйдегі адамдардың екі тілде сөйлеуі де кедергі болады. Бала әр
тілде сөйлеу кезінде бір тілдің айтылу ерекшелігінен екінші тілдің айтылу
ерекшелігіне жиі ауысып отырады.
Балалардың дыбыс айту кемшіліктері өнегесіз тәрбиенің себебінен де жиі
пайда болады, баланың сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуына жанында
жүретін ересек адамдар мүлде көңіл аудармайды. Сөздегі дыбыстардың
қателігін түзетпейді, өз сөзімен түсінікті етіп анық айтудың үлгісін
көрсетпейді. Басқаша айтқанда баланың сөйлеуге дағдылануының дұрыс
жетілуіне ересектердің жүйелі ықпал жасауы тиіс.
Баланың сөйлеу тіліндегі ақаулық есту қабілетінің жетілмеуінен де болуы
мүмкін. Айтылуы бір- біріне ұқсас дыбыстарды ажыратуда баланың
қиналатындығы байқалады. Мысалы, ұяң және қатаң дауыссыздарды, жіңішке және
жуан, ысқырық және ызың дыбыстарды айтқанда. Қорытындысында, дыбыстардың
дұрыс айтылуының дамуындағы бұндай қиыншылықтар ұзақ уақытқа кешігеді.
Сонымен бірге дыбыстардың сөйлеу тіліндегі кемшіліктері, әсіресе сөздердегі
алмастырулары мен шатастырулары уағында фонематикалық есту қабілетінің
қалыптасуына зиянын тигізуі мүмкін, ал егер олай болса, қалған жағдайда,
оның салдары жалпы сөйлеу тілінің толық дамымауына және жазуы мен оқуының
бұзылуына себебін тигізетіні сөзсіз.
Сақаулық сонымен қатар дыбыс шығарудағы сөйлеу мүшелері: тілдің,
еріннің, төменгі жақ сүйектерінің нашар қимылдауларынан да болуы мүмкін.
Соның салдарынан бала тілін қалыптағы жағдайда дұрыс ұстап тұра алмайды
немесе қажетті қимылдарды тез арада орын алмастыра алмайды.
Дислалия сонымен бірге есту қабілетінің нашарлығынан да болуы мүмкін.
Керең балалардың 10%- не дейінгілерінің сөйлеу тіліндегі дыбыстардың
айтылуы бұзылған. Бұндай жағдай ызың мен ысқырық, ұяң және қатаң дауыссыз
дыбыстарды бөлшектеп мүшелегенде байқалады.
Дислалияның ауыр және ұзаққа созылуына баланың ақыл- ойының жеткіліксіз
дамуы да себеп болуы мүмкін. Іштен туа біткен ақыл- ойы кеміс балалардың
55%- тен көпшілігі сөйлеу тіліндегі дыбыстарды дұрыс айта алмайтындығы
белгілі.
Дислалияның
түрлері
Сөйлеу тілі мүшелерінің күрделі қимылдарын және тілдің қатысуын онша көп
керек етпейтін м, н, т, п дыбыстары сирек бұзылатыны, ал басқа дауыссыз
дыбыстардың кез келгені жиі бұзылып айтылатындығы байқалады.
Әсіресе сөйлеу тілі мүшелерінің қиын айтылатын р, л тіл дыбыстары,
ысқырық с, з, ц және ызың ш, ж, ч, щ дыбыстары жиі бұзылады.
Әдетте қатаң және ұяң дауыссыздар сыңарларымен қоса бірдей бұзылады.
Мысалы, бала с, з дыбыстарын дұрыс айтпаса, онда олардың жіңішке сыңарлары
көбінесе дұрыс айтылады, өйткені бұл дыбыстардың жіңішке сыңарлары сөйлеу
тілі мүшелерінің ыңғайына қарай келіп тұрады.
Баланың сөйлеу тіліндегі дыбыстардың бұзылуы түрліше болады, мысалы, кез
келген бір дыбыс сөз ішінде айтылмай түсіп қалса, ал қайсы бірі оларды
бұрмалап немесе басқа дыбыспен алмастырып айтуы мүмкін.
Бұзылудың осы түрлерін жеке- жеке қарастырып көрейік. Сөйлеу тіліндегі
дыбыстардың түсіп қалуы сөздің басында, ортасында және аяғында кездесуі
мүмкін. Мчсалы, ракета- акета, тарақ- таақ, батыр- баты.
Сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуын бұрмалаған кезде тіл дыбыстарының
жүйесінде болмаған түсініксіз дыбыстарды шығарады. Мысалы, Р дыбысын
айтқанда жұмсақ таңдайдың артқы жағының шеті дірілдеп, қырылдаған дыбысын
немесе кішкентай тіл тербеліп, көмейден ырылдаған тұрпайы р дыбысы, тілін
шайнап с дыбысын, тілін бұрап бір езуін ш дыбысын, еріндерін үрлеп л
дыбысын шығарады.
Тіл дыбыстарының жүйесіндегі бір дыбыс екінші дыбыспен алмастырылып
айтылады. Алмастырулардың мынадай түрлері болуы мүмкін:
1. жасалу жолдары жағынан ұқсас, сөйлеу тілі мүшелеріндегі айтылуында
айырмашылығы бар дыбыстар алмастырылады, мысалы, тіл арты қ түзелмелі
шұғыл дыбыстарын тіл алды т, д шұғыл дыбыстарына алмастырады.
Кәмила- Тәмила, гүл- дүл.
2. сөйлеу мүшелеріндегі айтылуы ұқсас, жасалу жолдарының айырмашылығы бар
дыбыстар алмастырылады, мысалы, тіл алды с дыбысы тіл алды т дыбысына
алмастырылады. сабын- табын.
3. жасалу жолдары ұқсас, ал сөйлеу тілі мүшелерінің әрекеті бойынша
айырмашылығы бар с дыбысына алмастырылады. Мысалы, Самат- Фамат.
4. сөйлеу тілі мүшелеріндегі айтылуы мен жасалу жолдары ұқсас дыбыстар
дауыстың қатысуымен шығатын дыбыстармен, мысалы, ұяң дыбыстар қатаң
дыбыстармен алмастырылады. болат- полат, қозы- қосы.
5. жасалу жолдары ұқсас дыбыстар мен сөйлеу мүшелерінің белсенді
әрекеттері бойынша шығатын дыбыстар жуан және жіңішке белгілерімен
айқындалатын дыбыстармен, мысалы: жіңішке дыбыс жуан дыбыспен, жуан
дыбыс жіңішке дыбыспен алмастырылады. пяз- паз, өрік- өрық.
Сөйлеу тілінде айтылуы бұзылған дыбыстардың мөлшері бойынша дислалия
қарапайым және күрделі болып бөлінеді. Егер сөйлеу тілінің айтылуында
бұзылған дыбыстардың саны төртке дейін болса, оны қарапайым, ал одан көп
болса күрделі дислалия дейді.
Егер сөйлеу тілінің айтылуында бұзылған дыбыстардың ақаулықтары дыбыс
шығарудағы сөйлеу тілі мүшелерінің әрекетіндегі бір топтағы мысалы,
ысқырықтар дыбыситарда болса, оларды мономорфиялық дислалия дейді. Егер
бұндай ақаулықтар дыбыс шығарудағы сөйлеу тілі мүшелерінің әрекетіндегі
бірнеше топтардағы мысалы, ротацизм, сигматизм және ламбдацизм
дыбыстарда болса, оларды полиморфиялық дислалия дейді.
Белгілі бір топтағы дыбыстардың айтылуындағы ерекшеліктеріне қарай
дислалия мынадай түрлерге бөлінеді:
1. Сигматизм – гректің сигма деген әрпінің дыбысталуымен ысқырық с,с',з,
з' ц және ызың ш, щ, ч, ж дыбыстардың айтылу мүкістіктерін
білдіреді. Мүкістіктер- сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуындағы ең
көп тараған түрлері.
2. Ротацизм- гректің ро деген әрпі р дыбысын білдіреді, р,р'
дыбыстарының сөйлеу тілінің айтылуында болатын мүкістік.
3. Ламбдацизм- гректің ламбда деген әрпі л дыбысын білдіреді, л ,л'
дыбыстарының сөйлеу тілінің айтылуында болатын мүкістік.
4. сөйлеу тіліндегі айтылуында болатын таңдай дыбыстарының ақаулықтары:
• каппацизм- к, к’ дыбыстары
• гаммацизм- г,г’ дыбыстары
• хитизм- х,х' дыбыстары
• йотацизм- й дыбысы.
гректің капп, гамма, хи, йота деген әріптері қ, г, х, й дыбыстарын
білдіреді
5. ұяң дауыссыз дыбыстарының ақаулығы- сөйлеу тіліндегі ұяң дауыссыз
дыбыстарының айтылуындағы ақаулықтар. Бұндай ақаулықта ұяң дауыссыздар
сыңарларымен орын алмастырады: в- п, д- т, в- ф, з- с, ж- ш, г- ғ, к-
қ.
Бұндай ақаулықтар құлағы нашар еститін керең балаларда жиі кездеседі.
6. жіңішке дауыссыз дыбыстардың ақаулықтары. Сөйлеу тіліндегі жіңішке
дауыссыздардың өздерінің қатаң дауыссыз сыңарларымен орын алмастыру
ақаулықтары.: д’-д, п’-п, к’-к, р’-р.
Өздерінің жіңішке сыңарлары жоқ ш, ж, ц дыбыстары мен қатаң сыңарлары жоқ
ч, щ, й дыбыстарында бұндай ақаулықтар кездеспейді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың тіл мүкістіктерін түзетудің қажеттілігі
Сөйлеу тілі толық жетілмеген баланың мектептегі оқу үлгерімі нашар
болатыны сөзсіз. Сондықтан баланың сөйлеу тіліндегі мүкістіктердің
қандайын болмасын орнығып, қиындап кетпей тұрғанда мектеп жасына дейін
жою керек. Сонымен бірге, баланың мектеп жасына дейінгі кезеңіндегі
сөйлеу тілі күшті қарқынмен күн санап дамитынын және тілі кез келген
дыбысқа еліктегіш, қабылдағыш, бұрмалауға көнгіш, өте жұмсақ иілгіш
келетінін ұмытпау керек. Сондықтан дислалияның барлық түрлері жеңіл, әрі
тез жойылады.
Сондай-ақ сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуындағы күрделі
мүкістіктер толып жатқан қатты асқынуларға әкеліп соғуы мүмкін және
баланың ауызекі сөйлеу тілі мен жазу тілі де басқа кемістіктерді
шығаратынын ескеру қажет.
Бұл қалай болады?
Сөйлеу барысында, демек дыбыстардың айтылуы кезінде сөйлеу мүшелерінің
қимылынан сезім түйсігі пайда болатыны мәлім. Осы сезім тітіркенуінің
күші бас миының қыртысына барады. И.П:Павлов екінші сигналды жүйенің
қалыптасуына байланысты сезім тітіркендіргішіне үлкен маңыз берген және
оларды базальді бөлігі деп атады. Атап айтқанда, сезім тітіркендіргіші
фонематикалық түйсіктің қалыптасуына шешуші қызмет атқарады. Дыбыстардың
айтылуындағы ақаулықтарының базальді бөлігі толығымен қатыспайды,
ендеше фонематикалық түйсіктің толық дамымайтындығы өзінен- өзі
түсінікті.
Фонематикалық түйсіктің бұзылуы баланың сөйлеу тіліндегі үндестік
жағынан немесе сөйлеу тілі мүшелерінің әрекетінде бір біріне ұқсас
дыбыстарды дауысынан ажырата алмауына душар етеді. Оның сөздік қорына
құрамында ажыратылуы қиын, ұқсас дыбыстары бар сөздер кірмейді. Соның
салдарынан бала өзінің жас мөлшерінен біртіндеп қала бастайды.
Алдыңғы себептердің салдарынан сөйлеу тілінің грамматикалық құрылысы
қажетті дәрежеде қалыптаспайды. Фонематикалық түйсіктің, сөздің
жалғаулықтары мен екпінсіз жалғаулары баланың көзіне шалынбайтыны
түсінікті.
Сонымен, баланың сөйлеу тілінде фонетика- фонематикалық және лексика-
грамматикалық сияқты тұтас тізбек кемістіктердің пайда болатынын
көрсетуге болады. Басқа сөзбен айтқанда, күрделі дислалияның нәтижесінде
жалпы сөйлеу тілінің толық дамымауына себепші болатын фонематикалық
түйсігі бұзылады, ал жалпы сөйлеу тілінің толық дамымауын мектеп жасына
дейін жоймаса, онда оның зардабы келешекте баланың жазуы мен оқуының
бұзылуына душар етеді. Міне дислалияны дер кезінде анықтап жоймаса кейбір
жағдайларда ауыр зардапқа ұшыратуы мүмкін.
Сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуындағы барлық мүкістіктерді 5 жасқа
дейінгі мерзімде тексеріп анықтау қажет. Неге?
Дыбыс шығарудағы сөйлеу тілі мүшелері әлі жеткілікті дәрежеде
дамымаған, әрі орнығып бекімеген жас бала сөйлеу тіліндегі дыбыстардың
барлығын бірдей дұрыс айта алмайтындығы өзінен- өзі түсінікті. 4-5 жасқа
дейінгі баланың сөйлеу тіліндегі дыбыстарды бұрмалап айтуы жай деп
саналады және бұны жастық немесе физиологиялық мүкістік дейді. 4-5 жастан
кейінгі баланың сөйлеу тіліндегі дыбыстардың бұзылып айтылуы патологиялық
деп саналады. Сонымен дислалияны логопедиялық жұмысты дәл осы жастан
бастап жүргізу керек.
Бірақ сөйлеу тіліндегі дыбыстардың дұрыс айтылуын жетілдіру сабағын
бастамас бұрын баланың сөйлеу тілін тексеріп алу керек.
Дыбыс айту кемшіліктерін түзетудегі логопедиялық жұмыс
кезеңдері.
Логопедиылық түзету жұмысының мақсаты мен міндетіне байланысты
төмендегідей кезеңдерге бөлінеді:
Дайындық кезеңі.
Дыбысты қою кезеңі.
Дыбысты дұрыс айтуға машықтандыру кезеңі.
Дыбысты ұқсас дыбыстардан ажырату кезеңі.
Аталған кезеңдердің арасында айқын шекара жоқ-бірінщісінің аяқтадуы
екіншісінің басталуына ұласып кетеді.
Дайындық кезеңі. Бұл кезеңнің негізгі мақсаттары: баланы түзету
жұмысына ынталандыру, саналы түрде тапсырмаларды орындауға үйрету,
зейінін тыңдау, ойлау қабілетін дамыту, арнайы логопедиялық міндеттерге
артикуляцияны дұрыс қалыптастыру, дыбысты қабылдау, ажырату жатады.
Артикуляцияны дұрыс қалыптастыру үшін арнайы жаттығулар қолданылады.
Жаттығулар қойылатын дыбысқа байланысты жүйеленеді және ерін, тіл
қимылдарын, қалпын дағдыландыруға бағытталады. Балаларды қызықтыру үшін
және жаттығуды ойларына сақтап қалу үшін әр жаттығу әртүрлі атпен
аталады. Мысалы: Күрекше-жалпақ тілді шығарып астыңғы ерінге ұстап тұру
керек. Инеше-ауызды кең ашып тілді алға қарай жіңішкертіп шығарып 10-15
секунд ұстап тұру керек. Төбешік-аузыңды жартылай ашып, тілдің екі жақ
шетін жоғары азу тістерге жабсырып, тілдің ұшын астыңғы тіске тіреп
ұстау. Түтікше-жалпақ тілді ауыз қуысына шығарып, тілдің бүйір жақтарын
көтеріп түтікшеге үрлеу. Жаттығуды жайлап жасау керек. Ожау-ауызды кең
ашып, жалпақ тілді көтеріп жоғары тістерге созып, бірақ тигізбей ұстап
тұру керек. Сағат-тілді жіңішкертіп ұстап оңға, солға жайлап қозғау
керек. Осылай санап отырып 15-20 рет қайталау керек. Саңырауқұлақ-
ауызды кең ашып, тілді таңдайға жабсыра ұстап тұрып төменгі жақты басып
ауызды кең ашып ұстау. Алтыбақан-жіңішке тілді ауыздан шығарып біресе
мұрынға созып, біресе иекке созу жаттығуды жасағанда ауыз ашық болу
керек. Осылай 10-15 рет қайталау керек. Тәтті варенье-жалпақ тілді
шығарып жоғары ерінді жалап, тілді ауыз қуысына тереңірек апару. 15 рет
қайталау. Сылақшы-ауызды кең ашып тұрып тілдің ұшын жоғарғы таңдайдың
алдына артына қозғалту. 10 рет қайталау. Тоқылдақ-ауызды кең ашып
тілдің ұшымен жоғарғы альвеолоға немесе таңдайға жиі-жиі соғылғандай
қимыл жасау керек. Ат шауып келеді-ауызды кең ашып тілді таңдайға
жапсыру-айыру немесе таңдай қағу. Аталған жаттығулардан тек әр дыбысқа
керекті жаттығулар алынады.
Дыбыстарды қою
кезеңі.
Фонемаларды дұрыс айтылуын алғашқы қалыптастыру қою кезеңінде негізгі
үш тәсіл қолданылады.
Бірінші тәсіл еліктеуге негізделген. Бала естуді, көруді, тактильді-
тербелісті, бұлшық ет түйсігін пайдалана отырып фонеманың дыбысталуы мен
артикуляциясын қабылдайды, сапалы түрде сөйлеу органдарының қажетті түрде
қимылын, қажетті дыбыстарын қайталауға талаптанады. Бұл жағдайда
дыбыстардың тікелей естіп қабылдау, сөйлеу қимылдарын көру арқылы
қабылдау, оның ішінде өзінің айнаға қарау көмегімен , ішінен шығатын ауа
ағынын, көмекей дірілін қолмен сезіну түрлі құралдардың көмегімен сөйлеу
органдарының жұмысын бейнелеп көрсетумен толықтырылуы мүмкін.
Тиісті дыбыстарды айтуға еліктеу арқылы қол жетпеген жағдайда әуелі
оның жеке элементтерін қалыптастыруға күш салу керек.Мәселен, Р
фонемасының айтылуын түзеткенде тілді дұрыс формасы мен позициясын
игерілетін жаттығулар жасап, содан кейін ғана оның тербелісін
қалыптастыру болып табылады. Сөйлеу мүшелерінің қимыл баяулығы немесе
қатар басқарылуы қиындықтары кейде дайындықт артикуляциясы жаттығуларының
тұтас жүйесін пайдалануға, өзіндік артикуляциялық гимнастикаға сүйенуге
мәжбүр етеді.
Екінші тәсіл құралдардың (шпатель, зондлар) немесе саусақтың көмегімен
сөйлеу органдарына механикалық ықпал жасауды көздейді. Бұл жағдайда
белгілі бір бастапқы артикуляция пайдаланады, соның негізінде сөйлеу
органдары механикалық жолмен баяу түрде қажетті қалыппен қозғалысқа
келтіріледі.
Сөйлеу органдарының белгілі бір қалпымен немесе қимылымен байланысты
гинетикалық тітіркендіргіштермен бірлесе отырып ми қабатындағы іздер
жүйесі түрінде бекиді. Бұның өзі қажетті артикуляцияны кейінірек еркін
және белсенді айтуға алғы шарт болып табылады.
Таза күйіндегі осы тәсілге тән нәрсе-механикалық әсердің нәтижесінде
алынатын артикуляция бастапқы кезде баланың талабына сай келмеуі мүмкін.
Мәселен, қ дыбысының айтылуын механикалық тәсілмен түзету кезінде оған та-
та-та буындарын айту ұсынылады және осы кезде тілдің алдындағы белгілі
шпательмен басып қойылады. Та-буынын ұмытпаған бала оны-тя түрінде, ал
шпательмен тілді ақырын жылжытып итерген жағдайда-кя, сосын-ка түрінде
бастайды.
Үшінші-аралас тәсіл. Бұл тәсіл бойынша сөйлеу тілі механикалық ықпал
жасаудың мақсаты-еліктеу және ауызша түсіндіру арқылы қажетті
артикуляцияны мейлінше толық және дәл айтуға көмектесу. Бұған баланың
қажетті артикуляцияны еркін меңгере алмаған жағдайда (төменгі тіс
сигматизмін түзетуді қараңыз, тілдің ұшын астыңғы тістің артқы жағына
түсіріп ұстап тұру үшін зонд пайдалану мысал бола алады.
Аталған тәсілдердің бәрінде де дыбыстардың артикуляциялық тегістігін
ескеру қажет және мүкіс дыбысты түзеткенде оның тектестерінің дұрыс
айтылуына сүйену керек. Мысалы, үнді дауыссыздарға еліктеу арқылы
түзеткенде сәйкес ұяң дауыстыға сүйенген пайдалы. Егер қос ерінді ұяң
дыбысы қалыптасқан болса ол тіл-тіс қатысында айтылатын –д дыбысын
меңгеруге көмектеседі. Ал –д дыбысын меңгеру осы әдіспен немесе
механикалық жолмен тіл-таңдай түбі қатысында айтылатын –г дыбысын
қалыптастыру негіз болады.
Көптеген жағдайда дыбыс туыстығын екі бағытта пайдалануға болады,
мысалы, -ш дыбысы дұрыс айтылса, ол артикуляциясы тілдің сәйкес жолымен
сипатталатын –р дыбысын қалыптастыруға негіз болады. Керсіншет –р дыбысы
да ш дыбысын қалыптастыруға өте қолайлы.
Дыбыстфы дұрыс айтуға машықтандыру үшін жаттығу материалын таңдаған
кезде фонетикалық, талаптарды еске алу, айту қйындықтарын сатылап
арттыруды сақтау керек. Сонымен қатар сөздік материалдарының (сөз, сөз
тіркесі) мәні балаға түсіну мүмкіндігінше күнделікті алынуға тиіс.
Қарапайым жаттығулардан барынша күрделі сөйлеу қызметіне біртіндеп
көшу өте маңызды. Мысалы: -логопед ілесе қарапайым буындар мен сөздерді
қайталаудан бастап, дауыстап оқуға заттарды атауға, суреттер бойымен
суреттерден бейнеленген қарапайым көріністерді сипаттауға, есептерге,
өлеңді, жұмбақты, мақал мен мәтелд, жаңылтпашты тиісті дыбысты қатыстырып
жатқа айтуға, одан әрі сұрақтарға толымды жауап беруге, ақырында еркін
әңгімелесуге ұмтылу керек.
Алайда есте болатын жиі-түрлі дыбыстардың айтылу кемшілігін түзету
қиындығының дәрежесі көбінесе бұл кемшіліктердің сипатына және бағытына
және ерекшелігіне байланысты. Сондықтан дыбысты түзету ретін анықтағанда
тілдің фонетикалық қалпын сипаттайтын мәліметтерге алдын- ала арнаулы
сынақтарға сүйену керек, олар кемшіліктердің түзетуге икемділік дәрежесін
білуге көмектеседі.
Екі немесе одан да көп дыбыстармен жұмыс істеуді жоспарлаған кезде екі
түрлі талапты сақтау керек. Біріншіден- мұндай жұмыс үшін сөйлеу
органдарының құрылысындағы қарама- қарсы дыбыстарды алу тиімсіз. Бұл
интерференция туғызуға, дыбыстарды айтуға қажетті қимылдардың өзара
ықпалының біржақты тиюіне соқтыруы мүмкін. Мысалы, с дыбысының қайталап
айтылуын түзету кезінде онымен бір мезгілде қысқа- у түрінде айтылатын –л
дыбысын түзету тиімсіз. Бұндай жағдайда бір кемшілікті түзету үшін тілдің
бір қалпын ортасында науашасы қатыстырып, екіншісін түзеткенде мүлде
қарама- қарсы қалып пайда болады, үшкірленіп азу тіспен арадағы бүйір
саңылауы.
Екіншіден әсіресе айтылуы алғашқы кезде үлкен энергия шығындауы қажет
ететін дыбыстарменбір мезгілде жұмыс істеуден аулақ болу керек. Мысалы,
тыныс органдарына елеулі түрде түзететін ш және р дыбыстарымен қатар
жұмыс істеу тез шаршатуы мидың тыныс алуды басқаратын орталығын уақытша
талдыруы мүмкін. Бұлай шаршаудың белгісі беттің қуаруы, жеңіл бас айналу,
лоқсу сезімі. Жоғарыда дыбыстарды қалыптастыруды сипаттағанда кейде
арнаулы артикуляциялық гимнастика керек екенін айттық. Бұндай
гимнастикаға дыбыстардың дұрыс айтылуына қажетті сөйлеу қимылдарын
қалыптастыратын жеке жаттығулар енгізіледі. Алайда дыбыстардың түрлі
тобын қамтитын күрделі тіл кемшілігі жағдайында, ол сөйлеу моторикасының
жалпы жеткіліксіздігіне байланысты болса мысалы, дизартрияның алуан
түрінде, артикуляциялық гимнастикаға келтірілген программа бойынша
жүргізіліп сөйлеу аппаратының түрлі бұлшық ет топтары қызметіне әсер етуі
тиіс. Қойылған дыбысты ұқсас дыбыстардан ажырату кезеңіндегі логопедиялық
жұмыс дыбысты дұрыс айтуға машықтандыру кезеңіндегідей жүйемен
жүргізіледі.
Тіл кемшіліктерін түзетуге арналған логопедтің жұмыс тиімділігінің
қажетті шарты – оның сенімді жабдықталуы. Жабдықтар ең кем дегенде
мыналарды қамтиды:
• оқушы мен логопедтің бетін қатар көрсете алатын үлкен айна
• шпательдер мен зондлар, тазалық құралдары
• сөзді жазып, қайталайтын магнитофон
• тыныс алуды қажет ететін дамытуға қажетті ойыншықтар, альбом мен
құралдар
• дыбыс айтылуын зерттеуге қажетті суреті бар альбом
• түрлі дыбыс топтарына қажетті сөйлеу материалдарымен жұмыс істеу
үшін суреттер, суретті лото
• түрлі дыбыстың айтылуына бекітуге қажетті тілдің материалы бар
кітап құралы
• әр класқа арналған оқу материалы бар кітап.
Сөйлесуді көзбен бақылау фиброскоп Двин немесе сөйлеу органдарына
механикалық әсер етуге арналған түрлі приборлар мен құралдар шыққан сайын
олар да жабдықтар жиынтығына өтуге тиіс.
Нақты дыбыстардың айтылу кемшіліктерін түзету тәсілдерін сипаттауға
көшпестен бұрын бұл кемшіліктердің ішінде дыбыстың өзгеруінен туатындары,
сонымен қатар бір дыбысты өзге дыбыспен ауыстырудан пайда болатындары бар
екенін атап көрсету керек. Кемшіліктердің алғашқы- антропофоникалық,
соңғысы- фонологиялық деп аталады.
Антропофоникалық кемшіліктің үлгісі- р дыбысын тамақпен айту немесе с
дыбысын тіске қысып айту бола алады. Фонологиялық кемшіліктің мысалы ш
орнына с алмастыру ескі- ешкі немесе р орнына л роза- лоза, сонымен
қатар фонологиялық кемшілік аралас дыбыс түрінде де кездеседі. Бұндай
жағдайда бала тиісті дыбысты дұрыс айта тұрып, оларды сөйлеу кезінде
шатастырып алады. Мысалы, Самат маған көрші тұрады, қате айтылуы Шамат
маған көрсі тұрады. Бұндай жағдайда дыбыстардың артикуляциясын
қалыптастыруы қажет болмағандықтан біздің қарастыруымыздан тыс қалады.
Сонымен қатар дыбыстың тұрақты алмастыруын түзету кезінде мынандай
жағдайды ескерген жөн. Жаңа артикуляцияны меңгерген кезде біраз уақыт жаңа
қойылған дыбыс пен бұрынғы ауыстырып айтылған дыбысты сөйлегенде жиі
қолданылады. Мысалы, ш дыбысы с дыбысымен алмастырылады дедік. Енді ш
дыбысын бұрыс айтып үйренгенде біраз уақыт с дыбысы бар сөздерде ш дыбысы
қолданылады. Сабын- шабын, қасық- қашық.
Фонологиялық қателіктер уақытша сипат алуына қарамастан жазу
қателіктеріне де соқтыруы мүмкін. Сондықтан фонологиялық қателікті түзету
нәтижесін бекіте отырып дифференциялық мақсатына тиісті дыбыстарды және
буын мен сөздегі әріптерді салыстырып отыратын жаттығуларға көңіл бөлу
керек.
Түрлі дыбыстардың айтылу кемшіліктерін сипаттау барысында ол
кемшіліктердің пайда болуына себеп болатын олардың түзетілуіне кедергі
болатын аппараттың шеткі бөліктерінің құрылысындағы кейбір аномалиялар
ескертіледі.
Бірақ есте болатын жай бір жағынан айту кемшіліктері кейде сөйлеу
аппаратының өте дұрыс, құрылымы бұзылған жағдайында да бола берсе, кейде
сөйлеу аппаратының елеулі кемшілігіне қарамастан сөйлеу тілінің фонетикалық
жағы дұрыс, дамуы жиі кездеседі. Бұл фактілер жоғарыда нерв қызметінің
ерекше икемділігінің куәсі, дұрыс сөйлеу үшін сөйлеу аппаратының зор
мүмкіндігі бар екенін танытады.
Шеткі сөйлеу аппаратының құрылымының анық аномалиясы жағдайында
дыбыстарды дұрыс айту мүмкіндігін ескертудің маңыздылығы сонда кейде бұл
аномалияларды дыбыстың айтылу кемшіліктігін коррекциялауды қимылдататын
фактор ретінде асыра мән беру кездеседі.
Тек ерін, тіс, таңдай, жақ, тіл құрылысындағы ең ауыр аномалиялар
болғанда ғана логопедиялық жұмыстан бұрын хирургиялық операция реттеу
немесе протездеу түріндегі медициналық әсерді қажет ететін тәж көрсетуде.
Бұндай әсердің қажеттігін логопед пен дәрігер стоматолог, отоларинголог
бірлесіп шешеді.
С,з,ц дыбыстарды айтудағы кемшіліктер және түзету жолдары
Дауыссыз с, з мен ш, ж, ч, щ дыбыстарының айтылу мүкістіктері
сигматизм деген терминмен аталады.
Бір дыбыстың басқамен тұрақты алмастырылған жағдайы, мысалы, ш орнына с
немесе с орнына парасигматизм деп айтылады.
Еріндер күлкіге тән сәл керіледі. Тістер қысылған немесе жақындасқан
қалыпта болады, тіл үшы төменгі қызыл иекке тіреледі, ортасы дөңестеледі,
бүйір шеттері жоғары азуларға, таңдайдың бүйір жақтауларына жабысады.
Тілдің бойында оның ортасымен, жырашық пайда болады, альвеола тұсында
сыртқа қарай жіңішке дөңгелек тесік болып ашылады. Жұмсақ таңдай көтеріліп,
мұрынға ауа жолын жабады. Дыбыс перделері ажырайды, дем шығару ауасын
көмекей мен ауыз қуысына еркін жібереді. Ол ауа ауызда тар саңылау
түріндегі кедергіге ұшырап ысқырынған шу шығады, ол шудың биіктігі тіл үсті
дөңксінің алдыңғы жағы мен күрек тістер арасындағы қуыстың көлеміне
байланысты. Жұмсақ с дыбысының артикуляциялық ерекшелігі тіл үсті
дөңесініңбиігірек көтерілуі, оның біршама ілгері жылжып, тіл мен тістің
арасындағы қуысты қысуына негізделген. Еріннің керілуі айқындала түседі.
Бұнда да с дыбысына о, у тіркесіндегідей ерін дөңгелектенеді. Бұны- ся, сю
буындарын айтып байқауға болады.
-з дыбысын с дыбысынан с’ және з’ дыбыстарының айырмасы дыбыс перделері
бірігеді және тербеліске түседі, сонымен қатар дем шығару екпіні әлсірейді,
тіл үсті мен альвеола арасындағы саңылау тарылады. Ц дыбысы біріккен дыбыс
ретінде де дауыссыз т мен с дыбысының бірігуін білдіреді.
Алғашқы сәтте тіл үстінің алдыңғы бөлігі альвеоламен бірігеді. Тіл ұшы
төменгі қызыл иекке тіреледі. Жұмсақ таңдай көтеріледі, дыбыс перделері
ажырайды. Ізінше олардан ажырап тіл үсті альвеолаға с дыбысы
артикуляциясына тән қалыпқа түседі. Сигматизмнің негізгі 6 түрін атауға
болады: еріндік- тістік, тіс аралық, тіс төңіректік, ысқырмалы, бүйірлік
және мұрындық. Еріндік- тістік сигматизм кезінде с дыбысы ф оттенокпен
айтылады, себебі қуыс жасауға тілден басқа жоғарғы тіске таяеатын ерін де
қатысады. Ц дыбысына да сол кезде оттенок қосылады, ал з дыбысына з
дыбысының оттенкі араласқандай болады.
Сигматизмнің бұл түрінде жоғарғы тістер ілгерілеп, төменгі еріннің
үстіне тұтас келетін аномалия себеп болады. Мұндай аномалия прогнатия деп
аталады.
Тіс аралық сигматизмде с дыбысына тән ысқырық болмайды, оның орнына
тілдің тістері арасына енетін қалпына буындаған төмен үнді әлсіз шу
естіледі. Осы артикуляцияның нәтижесінде альвеоладағы дөңгелек саңылау
тегістеледі. Дыбыстың артикуляциясы мен дыбысталуы соған сәйкес келеді. Тіс
аралық сигматизмнің пайда болуына азу тістер тиісіп тұрғанымен төменгі,
жоғарғы күрек тістер арасында елеулі ашықтық болатындығы әсер етеді.
Осындай қалып сүт тістері тісеген балаларда болады. Кейде тіс аралық
артикуляция с, з, ц дыбыстарына ғана емес, сонымен қатар ч, ш, щ
дыбыстарына және басқа тілдің алдыңғы ұшымен жасайтын т, д, н, л
дыбыстарына да таралады.
Тіс аралық сигматизмнің алғы шарты- тілдің қомақты, аз икемді, баяу
қимылды болуы. Сонымен қатар аденойдыға ұшыраған, соған сай ауыздан дем
алатын және аузын ұдайы ашық ұстайтын балалардың да тіс аралық сигматизмге
бейімділігі де байқалған.
Тіс төңіректік сигматизмінде тіс аралық сияқты ысқырықтың жойылуымен,
сондай-ақ с, ц, з дыбыстарын т, д дыбыстарымен алмастыруымен сипатталады.
сағат- тағат, қозы- қоды.
Тіс төңіректік сигматизмнің парасигматизм пайда болу себебі, ауыз
қуысының ішінара немесе толық бітелуі. Бұған алғы шарт туғызатын жағдай
терең деп аталатын тіс қалпы яғни төменгі күрек тістер мен жоғарғы күрек
тістердің айқасуы. Тіс төңіректік сигматизм көбінесе есту нашарлығына,
әсіресе жоғарғы дауыстыларды есту төмендігіне серіктеліп келеді. Кейде
сигматизмнің бұл түрі с, ц, з дыбыстары мен қатар ш, щ, я, ч дыбыстарын да
қамтиды.
Ызың сигматизмі кезінде с, ц, з дыбыстары азды көпті шу естілетін реңге ие
болады. Анық байқалған түрлерінде бұл кемшілік парасигматизм аттарына ие
болады, сағат орнына шағат, цирк орнына чирк деп айтылады.
Бұлай айтылу тіл ұшының ауыз қуысында қажеттен тыс күрек тістен шегініп
келуі нәтижесінде пайда болады.
Сигматизмнің алғы шарты тіс жақ жүйесінің тілді күрек тіспен жақындауға
кедергі болатын аномалиясы. Тіс төңіректік сигматизмдегі сияқты бұл да
нашар еститіндерде болады. Олар сөйлеу танымын ең жоғарғы дыбыстарын нашар
естіп, оның с, ц, з дыбыстарын ч, ш, щ түрінде қабылдайды.
Бүйірлік сигматизмі кезінде с орнына шолпылдауға ұқсас шу естіледі, егер
тістерді қысып тұрып л дыбысын қатты сыбырлап айтса осындай шу естілер еді.
Оның себебі тілдің ұшымен алдыңғы жағы күрек тіспен және альвеоламен
жабысады да, тіл бүйірлері азуға жабыспайды, сөйтіп бүйір қуысы пайда
болады, сол арқылы дем шуылдап шығады. Кейде бұндай қуыс екі жақты пайда
болады. Бүйірлік сигматизмнің алғы шарты- бүйірлік ашық тістеу қалпы.
Осындай тіс тістеу қалпында жоғарғы және төменгі азулар арасында бір немесе
екі жақты қуыс болады. Басқа бір алғы шартты ауыз қуыс бүйірлерінің
жабылуын қиындататын тіл жіңішкереді.
Бүйірлік сигматизмде ц, з дыбыстары с дыбысы сияқты акустикалық қасиетке
ие болады.
Бірінші, күшті сыбырлап айтылған тіл сөзіндегідей т және л дыбыстарының
тіркесіне ұқсайды, ал екіншісі қате айтылған с дыбысынан тек дауыстың
қосымша шуымен ерекшеленеді.
Қуыстың қай бүйірде пайда болғаны қарапайым екі жолмен анықталады,
біріншісі- с дыбысын созып айтқанда ұртты жеңіл шерту арқылы. Егер дыбыс
тиылып қалса, қуыстың шерткен жақта болғаны тиылса екінші жақта. Екіншісі-
резина түтіктің екі ұшына да олива тесігі бар ұштық қойылады. Логопед
оның бір ұшын өз құлағына ұстайды да, екіншісін с дыбысын созып айтқан
баланың жоғарғы және төменгі тістердің шекарасымен жүргізеді. Сонда қуыстың
орны түтіктегі шудың күшеюі арқылы жеңіл анықталады. Кейде бүйірлік
артикуляция с, з, ц дыбыстарының ғана емес ш, щ, ч дыбыстардың топтасып,
тіпті т, п, р дыбыстарын да қамтиды.
Мұрындық сигматизмі түрлеріне жалпы тән қасиет с, ц, з дыбыстары
айтылуына тән шудан өзгешеленеді, одан кейінгі дауыстылар мұрындық реңге ие
болады. Мұрындық рең жұмсақ таңдай мен жұтқыншақтан кейінгі қабырғасы
арасында елеулі қуыс болады, соның салдарынан шығатын дем мұрын арқылы өтуі
нәтижесінде пайда болады. Жұмсақ таңдайдың бұндай қалпы сөйлеу қимыл
процесінің белгілі бәсеңдігі жағдайында көршілес дауыстылардың
артикуляциясына да тарайды.
Шудың қасиеті оның пайда болған орнына қарай, яғни шыққан демнің
жолындағы ең тар жерге қарай өзгереді. Мәселен, с дыбысын айтқанда тарылу
тіл түбі мен жұтқыншақтың артқы қабырғасы арасында пайда болып, осыдан ол
терең х түрінде естіледі. Егер жұмсақ таңдайдың алдыңғы үсті тіл түбіне
жабысса, ал арты жұтқыншақ қабырғасына қырылдауға ұқсас шу шығады. Ц
дыбысына екі жағдайда да с дыбысынан артикуляциялық айырмасы сол
органдардың сол орындар да алдын- ала жабысуымен ғана ерекшеленеді. Шығатын
дыбыстың аффрикативтік сипаттамасы осымен анықталады. З дыбысының айтылуы с
дыбысынан айырмашылығы тек қана дауыс тонының бірігуі мен шудың біраз
әлсіреуінде.
С, ц, з дыбыстардың айтылуы қателігін с дыбысынан бастау керек. Жұмыс
тәсілдерін таңдау сигматизмінің түрлеріне байланысты.
Еріндік- тістік сигматизмі кезінде балаға ең алдымен с дыбысын айтқанда
төменгі ерін жоғарғы күрек тіске тиіспеуі немесе жақындамауы керек екенін
көрсету қажет. Егер балаға айна арқылы көзбен бақылау жеткіліксіз болса,
онда ерінді жалаңаштанған тіс тізбегіне тигізіп, айырып көрсету қарапайым
артикуляциялық гимнастиканы пайдаланған дұрыс. Қажет болғанда төменгі
ерінді шпательмен төмен тартатын механикалық көмек қолдануға болады.
Баланың механикалық көмексіз-ақ төменгі ерінді тиісті қалыпта ұстауға
жаттығуын күтіп отырмай осы дыбысты буындар мен сөздерді айтқызуға
жаттықтыру пайдалы. Жаттығулар прогнатия жағдайында да дұрыс сөйлеуге
дағдыландырады.
Тіс аралық сигматизмінде ол тіс- жақ жүйесінің аномалиясымен қиындамаған
болса, кейде тісті қысып тиістіріп с дыбысын созып айту да жеткілікті, егер
ысқырықсыз, шамалы шу шықса төменде ұсынылатын қосымша тәсілдер қолдану
керек.
Үйреншікті тіс арасына тілді қысқартуды тоқтату үшін буынмен, сөзбен
жаттығуларды тістерді қысып тұрып жасау керек. Бұл әсіресе с дыбысы буын
және сөз басында келсе де ерекше маңызды. Алайда мүмкін болған сәтте-ақ
мұндай тістеніп сөйлегенді тоқтатып, қалыпты айтуға көшу қажет. Жаттығу
кезінде айна арқылы артикуляцияны көзбен бақылау қамтамасыз етіледі.
Егер тіс аралық сигматизм тіс-жақ жүйесінің дұрыс құрылмауы немесе сүт
тістерінің түсу нәтижесіндегі алдыңғы тіс қалпына байланысты болса,
кемшілікті түзетудің маңызды алғы шарты тіс қалпын түзету болмақ, бірінші
жағдайда ол стоматология құралымен жасалады, екіншіден табиғи тұрақты тіс
шығумен түзеледі. Алайда ашық тіс қалпында тіл артикуляциясын түзеу яғни
тіл үшінтөменгі күрек тістің қызыл иегі астына шығару да тиімділік
әпереді.
Тіс төңірегі сигматизмінде оның қарапайым түрлері с дыбысын әуелі бөлек,
кеғйін буын, сөз құрамында созып айту арқылы артикуляцияныңдұрыс
көрсетуімен түзетеді. Артикуляцияны схемалық суретпен бейнелеп көрсету
пайдалы. Бала с дыбысын дұрыс айтқанда қол сырты арқылы жіңішке, күшті,
салқын ауа ағымын сезінуі де көмек береді.
Тіс қалпының күрделі аномалиясы немесе тіл икемінің жеткіліксіздігі
жағдайында зондтың көмегі мен төменгі және жоғарғы күрек тістер арасында ең
аз саңылау сақтай отырып, тіл ұшын төменгі күрек тіс тұсында ұстайды. Осы
мақсатта №4 зондта пайдаланады. Зонд ол тіл ұшы көтеріліп күрек тістер
арасындағы саңылауды жаппауы үшін төменгі ұшы тістерге көлденең қойылады.
Тіл икемділігі жетпегенде айнамен артикуляциялық жаттығулар елеулі көмек
береді. Атап айтқанда тілді тіс арасына тигізу, оны ашық ауыздан астаушалап
шығару, тіл үстін дөңес иіп ашық ауадан астаушалап шығару тіл үстін дөңес
иіп ұшын төменгі қызыл иекке тіреу. Бұл жаттығулар кқрек тістер жақын
орналасқан жағдайда тілдің дұрыс қалпын орнықтыруға, дұрыс дыбыс шығаруға
көмектеседі.
Ызың сигматизмінде алдымен с дыбысының дұрыс теріс айтылу
ерекшеліктеріне назар аудару керек. Алайда бұл әдіс мақсатқа сирек
жеткізеді. Себебі бекіп қалған ақаулық ызың- ысқырық дыбыстарын анық
ажыратқан жағдайда да с дыбысының дұрыс артикуляциясын меңгеруін қамтамасыз
етпейді. Сондықтан ауызды ашып отырып балаға артикуляцияның дұрысын айнаның
алдында және кемшілік артикуляциясының айырмашылығын, өз саусағымен
өрнектеу арқылы сезінуге көмектесуі керек.
Тілдің дұрыс қалпын тапқан соң, балаға дем шығарып, ауа ағынын қолымен
сезінуге мүмкіндік беріледі.
Егер аталған тәсілдер нәтиже бермесе, с дыбысын тіс аралық
артикуляциясын уақытша орнықтыру керек. Мұндай қарама- қайшылық арқылы
тілдің алдыңғырақ және кейінірек қалпын айыру жеңіл. Одан әрі буын, сөз
материалдары арқылы с дыбысының тіс аралық артикуляциясын қалыптастырып,
оны ш дыбыстарынан ажыратып болған соң дыбысты тіспен қысып айтатын
қалыпқа, тіс аралық сигматизмді түзететін тәсілге көшуге болады.
Бүйірлік сигматизмді түзету үшін тіл мен ауыз қуысын жабу оның ортасына
жырашық жасау керек. Егер артикуляцияны айнамен дұрыс, көрсету мен оны
теріс қалыпқа салыстыру тиісті нәтиже бермесе, бірқатар арнаулы тәсілдің ең
тиімдісін таңдап алу қажет. С дыбысын қалыптастыру да т дыбысы негіз бола
алады, оған бүйірлік артикуляцияның әсері жоқ.
Баланы с дыбысын біраз аспирациямен шұғыл дем шығару айтуға үйретеді.
Сонда қопарылыстан кейін ағылшынның с дыбысына ұқсас дыбыс естілуге тиіс.
Демді қолға тиетін ауа ағымымен бақылауға болады. Соңынан тиісті қысып
тұрып, құрамында т мен с анық естілетін ц дыбысы айтылуға тиіс. Оны тек
балаға білдірмеу керек, әсіресе, ол үшін ц дыбысының үлгісі болдырмауға
тиіс. өйткен жағдайда үйреншікті алғашқы қате артикуляция қайталануы
мүмкін.
Егер бала тіл үшін төменгі қызыл иекке еркін ұстай алмаса, №2 зондты
немесе шпательді пайдалану керек. Жаттығу барысында біріккен дыбыстың
фрикативтік бөлігі біртіндеп ұзарып, содан соң бөлініп шығады, сонда ғана
балаға дұрыс айтылатын с дыбысы осы екенін түсіндіруге болады, одан әрі
игерілген артикуляцияны буын, сөз, сөз тіркесі материалдарымен бекітеді.
Мейлінше қиын жағдайларда төрт сатыдан тұратын тәсіл қолданылады. Әуелі
балаға жақын орналасқан еріндер арқылы ауа үрлеу ұсынылады да, одан шығатын
ауау ауызға тақалған қағаз қиындысы, мақта үлпесі, жіп немесе қол арқылы
бақыланады. Одан соң жаттығу тілді тіс арасына кеңінен сұғу оны ауыздың
бүйірлеріне жапсыру жағдайында айна алдында қайталанады. Тіл қуысында
жырашық болуға тиіс. Ауа ағысын бақылау үшін қосымша пробирка немесе аузы
тар шыны ыдыс пайдаланылады. Пробирканы тік ұстап тесігін тіл алдының орта
тұсына таяу керек..
Егер үрлегенде тіл бойында жырашық пайда болса пробирканы тілге
тақағанда күшті шу естіледі, бұл тілдің дұрыс қалпын танытады. Тілде
көрсетілген үлгідей жырашық пайда болмаса, ауа ауыздың бүйірінен шықса, №1
зондты пайдалану дұрыс. Зондты тіл ортасына ұзыннан салып, тілді аздап қысу
арқылы жырашық жасалады. Қажетті артикуляция етіп айтылатын болғанда,
механикалық әсер тоқталады.
Тіл ортасымен үрлеуге жеткен соң келесі саты с дыбысын тісаралық айтуға
көшеді. Бұл мақсатта жоғарғы ерінді шпательмен немесе саусақпен көтеру
жеткілікті, сонда тіл жоғарғы күрек тіс аралық қуыс пайда болады. Тұрақты
тісаралық артикуляцияға жеткен соң одан с дыбысы шығатынын балаға
түсіндіруге, дағдыны буынмен, сөзбен бекітуге болады, ең соңында тісаралық
артикуляциядан тіс арты артикуляциясына қалыпта көшуге болады, тісаралық
сигматизмдегідей.
Бүйірлік артикуляцияны тексерудің тағы бір тәсілі баланы ф дыбысын созып
айтуға, содан соң оны тілді неғұрлым ілгері ұмтылдыра, ұшын төменгі күрек
тіске тірей қайталау. Сонда ф дыбысына тән шуға ысқырынған шу қосылады. Осы
екеуінің бірігуі еріндік- тістік сигматизмге тән дыбысты еске түсіреді.
Ақырында х дыбысына сүйену де мақсатқа жеткізеді ол бүйірлік
артикуляцияға ұшыраған болса балаға ихи тіркесіп айту ұсынылады, сонан соң
тиісті қысып қайталайды. Сонда көбінесе с дыбысына жақын дыбыс жиі
естіледі. Оны балаға ерте ескертпеу керек, себебі бүйірлік артикуляцияға
ұшырауы мүмкін. Жаттығуда ысқырынған дыбыс қалыптасқан соң с дыбыстарының
айырмасына назар аудару керек.
өте қиын жағдайда тілдің бүйірлері жоғарғы азуларға жабысуын ұщы төменгі
күрек тістерге тірелуін қамтамасыз ететін айна алдындағы артикуляциялық
гимнастика ұсынылады. Осы мақсатта тілді күрек, жырашық түрінде сыртқа
шығару, тілге таңдайды сорғызу және сол қалыпта төменгі жақты жоғары, төмен
қозғау тіл бүйірлерін азуларға жапсыру, сол кезде тіл үшін төменгі күрек
тіске тіреу сияқты жаттығулар пайдалы.
Соңғы жаттығу әуелі ауызды ашып, кейін жақтарды біртіндеп жақындатып
жасалады. Сол қалыпты сақтай отырып, дем алынып, дем шығарылады, сонда х, с
аралығындағы дыбыс шығады, соның негізіндегі жаттығулар с дыбысын беруге
тиіс.
Мұрындық сигматизмнің барлық түрлерін түзету үшін баланың мұрын қуысын
жұмсақ таңдайды көтеру арқылы жағдайында ауа ағымын ауызға таратуды
үйренуіне, тіл артикуляциясын бұрын меңгеруіне негізделген. Ең тиімділері
бүйірлік сигматизмге қолданылатын жоғарыда аталған төрт саты. Осы тәсілдер
кейбір модификациялы өзгерістерімен органикалық негізде пайда болатын
жұмсақ таңдай, оның пердесі таңдай қуыстануы сияқты аномалиялар мұрындық
сигматизмнің жиі кездесетін ашық маңқа түрінде де пайдаланылады.
Алайда бұл еңбекте ашық маңқалықпен байланысты айту қателіктері
қарастырылмайды. Ол- тіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz