Жәңгірханның ішкі және сыртқы саясаты
Кіріспе. ХІХ ғасырдың басындағы Кіші жүздегі саяси жағдай шиеленістері .
1. Бөкей хандығының құрылуы.
2. ХІХ ғасырдың басындағы Зпатшалық Ресейдің Кіші жүздегі саясаты.
3. Жәңгір хан саясаткер.
4. Жәңгір ханның ішкі саясаты.
5. Жәңір ханның сыртқы саясаты.
Қорытынды.
Пайдаланылағн әдебиеттер тізімі.
Қосымша.
1. Бөкей хандығының құрылуы.
2. ХІХ ғасырдың басындағы Зпатшалық Ресейдің Кіші жүздегі саясаты.
3. Жәңгір хан саясаткер.
4. Жәңгір ханның ішкі саясаты.
5. Жәңір ханның сыртқы саясаты.
Қорытынды.
Пайдаланылағн әдебиеттер тізімі.
Қосымша.
Өзектілігі:
Ұлттық санамыз оянып, тарихымыздың тамыры тереңде жатқанын сезініп, халқымыз бастан өткізген белгілі кезеңдерде жаңа көзқараспен қарауға кез келді. Ал ұлттық сана ұлттық тұрмыстың көрінісі. Бұлайша айтқанда, сол ұлтты құрайтын халақтың өз әдет-ғұрыпын, салт-дәстүрін, әдебиетімен мәдениетін тұрмыс тіршілігін білуі тиіс. Ұйқы басқан сананың оянуына өмірдегі белгілі бір ірі оқиғалар себепші болады десек қателеспейміз. Ресей империясының бірнеше ғасыр бойы жүргізіп келген отарлық саясатын жалғастырушы қызыл империяның орталық басшылығы халық еркіндігіне қиянат жасап отырғандығын түсінген саналы жастарымыз наразылық білдіргенді.
ХVІІІ ғасырдың ортасынан қазақ тарихында отаршылдықтың дәуірі басталды. Қуатты екі елмен іргелес жатқан халық бұл жолға соқпай өтуі мүмкін де емес еді. Қытай мен Ресейдің ең алдымен қазақ жерін өздерін сырт жаудан қолдамайтын аралық аймақ деп қараса, келе-келе тойымсыз Ресейдің өзгенікін иемденгісі келіп тұратын имеприялық пиғылы басым түсті.
Патша өкіметінің отарлау саясатының негізгі мақсаты қазақ даласын түпкілікті билеу еді. Осы ойын жүзеге асыру үшін бірнеше реформа жасап әуелі елдік ұйытқымызды жойып, этникалық бірлігімізден, содан кейін ұлысымызды бөлшектеп, жеке-жеке губернияға бөліп жер тұтастығымыздан айырды. Ресей бұл ойын асықпай өте сақ жүргізді.
Бөкей хандығының құрылуы: 1801 жылы Кіші жүз қазақ тарихындағы рулар Бөкей сұлтанның басшылығымен Жайық өзенінің оң жағасына өтуге арнаулы рұқсат алғаннан соң, екі өзен Жайық және Еділ аралығында Ішкі ордада Бөкей хандығы құрылды. 1812 жылы Ішкі орда ханы болып Бөкей тағайындалды. Бөкей хандығы 1812 жылдан 1845 жылға дейін Ресейдің қарамағындағы монархиялық мемлекет болды. 1815 жылы мамырдың 21 күні Бөкей хан өлді. Оның баласы тым жас болғанына басшылықты оның інісі Шығай Нұралы ұлы хан атанған. 1824 жылы Жәңгір ержеткеннен кейін Орынбор шекара әкімшілігінің қолдауымен Бөкей ханы ордасының ханы болады. Жәңгір хан Бөкей ордасында көптеген әлеуметтік-экономикалық шаралар жүргізіп Ресей мен Бөкей хандығы арасындағы қатынасты дамытады. Жәңгір қазақ балаларының білім алуына көп көңіл бөлген адам. Хан даласының жері экономикалық еркін аудан болғанын білеміз. Сондықтан Жәңгір хан жүргізіп отырған саясаты Астрахань және Орынбор Шекара комиссияларының әкімшілігі сырттай ғана бақылап, ханға толық билік берген. Жәңгір хан патшаға толық арқа сүйеген.
Жәңгір хан елді бір орталықтан қатал, әскери күш арқылы басқарып отырғандығын білеміз. Хан жеке монархиялық билік жүргізген. Еділ-Жайық арасындағы жерді мекендеген халықтың тұрмысымен оның тіршілігі жанында жәнеде ханның билік еткенін, оның еңгізген реформаларын, оның жүргізген саясатымен қазақ хандығының тағдыры жайында баяндалады.
Жұмыстың мақсаты.
Менің мақсатым Жәңгір ханның ішкі және сыртқы саясатына сипаттам беру және оның мәнін ашу. Сонымен қатар сол замандағы қазақ халқының басына түскен аласапыранмен Ресей отарлау саясатын баяндау.
Жұмыстың мақсатына қарай төмендегідей міндеттер алға қойылады:
-Бөкей хандығының құрылуын баяндау.
-Жәңгір ханның таққа келуін, оның саясатын басқару жүйесіне талдау жасау.
-Сол кездегі Ресей патшалығының жүргізген саясатына сипаттама беру.
-Жәңгір ханның және Орыстардың саясатынан нәтижемен қорытындыларына зерттеу жүргізу.
Түйін
Айтылған мәліметермен деректерді тұжырымдай келе біз Жәңгір ханның құрған мемлекеті Ресей патшалығында өзіндік монархиялық сипатта болғанын
Ұлттық санамыз оянып, тарихымыздың тамыры тереңде жатқанын сезініп, халқымыз бастан өткізген белгілі кезеңдерде жаңа көзқараспен қарауға кез келді. Ал ұлттық сана ұлттық тұрмыстың көрінісі. Бұлайша айтқанда, сол ұлтты құрайтын халақтың өз әдет-ғұрыпын, салт-дәстүрін, әдебиетімен мәдениетін тұрмыс тіршілігін білуі тиіс. Ұйқы басқан сананың оянуына өмірдегі белгілі бір ірі оқиғалар себепші болады десек қателеспейміз. Ресей империясының бірнеше ғасыр бойы жүргізіп келген отарлық саясатын жалғастырушы қызыл империяның орталық басшылығы халық еркіндігіне қиянат жасап отырғандығын түсінген саналы жастарымыз наразылық білдіргенді.
ХVІІІ ғасырдың ортасынан қазақ тарихында отаршылдықтың дәуірі басталды. Қуатты екі елмен іргелес жатқан халық бұл жолға соқпай өтуі мүмкін де емес еді. Қытай мен Ресейдің ең алдымен қазақ жерін өздерін сырт жаудан қолдамайтын аралық аймақ деп қараса, келе-келе тойымсыз Ресейдің өзгенікін иемденгісі келіп тұратын имеприялық пиғылы басым түсті.
Патша өкіметінің отарлау саясатының негізгі мақсаты қазақ даласын түпкілікті билеу еді. Осы ойын жүзеге асыру үшін бірнеше реформа жасап әуелі елдік ұйытқымызды жойып, этникалық бірлігімізден, содан кейін ұлысымызды бөлшектеп, жеке-жеке губернияға бөліп жер тұтастығымыздан айырды. Ресей бұл ойын асықпай өте сақ жүргізді.
Бөкей хандығының құрылуы: 1801 жылы Кіші жүз қазақ тарихындағы рулар Бөкей сұлтанның басшылығымен Жайық өзенінің оң жағасына өтуге арнаулы рұқсат алғаннан соң, екі өзен Жайық және Еділ аралығында Ішкі ордада Бөкей хандығы құрылды. 1812 жылы Ішкі орда ханы болып Бөкей тағайындалды. Бөкей хандығы 1812 жылдан 1845 жылға дейін Ресейдің қарамағындағы монархиялық мемлекет болды. 1815 жылы мамырдың 21 күні Бөкей хан өлді. Оның баласы тым жас болғанына басшылықты оның інісі Шығай Нұралы ұлы хан атанған. 1824 жылы Жәңгір ержеткеннен кейін Орынбор шекара әкімшілігінің қолдауымен Бөкей ханы ордасының ханы болады. Жәңгір хан Бөкей ордасында көптеген әлеуметтік-экономикалық шаралар жүргізіп Ресей мен Бөкей хандығы арасындағы қатынасты дамытады. Жәңгір қазақ балаларының білім алуына көп көңіл бөлген адам. Хан даласының жері экономикалық еркін аудан болғанын білеміз. Сондықтан Жәңгір хан жүргізіп отырған саясаты Астрахань және Орынбор Шекара комиссияларының әкімшілігі сырттай ғана бақылап, ханға толық билік берген. Жәңгір хан патшаға толық арқа сүйеген.
Жәңгір хан елді бір орталықтан қатал, әскери күш арқылы басқарып отырғандығын білеміз. Хан жеке монархиялық билік жүргізген. Еділ-Жайық арасындағы жерді мекендеген халықтың тұрмысымен оның тіршілігі жанында жәнеде ханның билік еткенін, оның еңгізген реформаларын, оның жүргізген саясатымен қазақ хандығының тағдыры жайында баяндалады.
Жұмыстың мақсаты.
Менің мақсатым Жәңгір ханның ішкі және сыртқы саясатына сипаттам беру және оның мәнін ашу. Сонымен қатар сол замандағы қазақ халқының басына түскен аласапыранмен Ресей отарлау саясатын баяндау.
Жұмыстың мақсатына қарай төмендегідей міндеттер алға қойылады:
-Бөкей хандығының құрылуын баяндау.
-Жәңгір ханның таққа келуін, оның саясатын басқару жүйесіне талдау жасау.
-Сол кездегі Ресей патшалығының жүргізген саясатына сипаттама беру.
-Жәңгір ханның және Орыстардың саясатынан нәтижемен қорытындыларына зерттеу жүргізу.
Түйін
Айтылған мәліметермен деректерді тұжырымдай келе біз Жәңгір ханның құрған мемлекеті Ресей патшалығында өзіндік монархиялық сипатта болғанын
Әдебиеттер тізімі.
1. Қазақстан тарихы ІІІ-том. «Ата мұра». Алматы 2002ж.
2. Ғ. Маймақов. «Қазақстан Респубикасының саяси – құқықтық тарих». Алматы 1999ж.
3. Н.Мыңжан. «Қазақстанның қысқаша тарихы» Алматы1994ж.
4. С.Мәшімбаев. «Патшалық Ресейдің отарлық саясаты». Алматы 1994ж..
5. М.Құлкенов. «Жәңгірхан».Алматы 1992ж.
6. М.Маданов. «Ұлы дала тарихы».Алматы 1994ж.
7. Ә.Бөкейхан «Таңдамалы». Алматы 2002ж.
8. А.Асқаров «Ұлы тұранның ұлдары».Алматы 2003ж.
9. Маданов. «Қазақ халқының мәдениетінің қалыптасуы».Алматы 1998ж.
10. Қ.Салғараұлы. «Қазақстанның қилы тарихы» Алматы 1992ж.
11. Қ.Аманжолов «Түркі халықтарының тарихы».Алматы 1998ж.
12. М.Қойгелдиев «Қазақстан тарих».Алматы 2004ж.
13. Е.Бегмаханов «Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдар». Алматы 1994ж.
14. Х. Маданов «Қазақ халқының арғы бергі тарихы». Алматы 1995ж.
15. Ә.Байбатша «Қазақ даласының ежелгі тарихы». Алматы 1998ж.
16. Ж.Артықбаев «Қазақстан тарихы».Алматы2000ж.
17. С.Байжанов «Архив-айғақ».Алматы 1999ж.
18. Б.Ермұқанов «Қазақстан тарихы».Алматы 2000ж.
19. Г.Көкебаева «Қазіргі заман тарихы».Алматы 2004ж.
20. С.Смағұлов «Қазақстан тарихы».Алматы 2005ж.
1. Қазақстан тарихы ІІІ-том. «Ата мұра». Алматы 2002ж.
2. Ғ. Маймақов. «Қазақстан Респубикасының саяси – құқықтық тарих». Алматы 1999ж.
3. Н.Мыңжан. «Қазақстанның қысқаша тарихы» Алматы1994ж.
4. С.Мәшімбаев. «Патшалық Ресейдің отарлық саясаты». Алматы 1994ж..
5. М.Құлкенов. «Жәңгірхан».Алматы 1992ж.
6. М.Маданов. «Ұлы дала тарихы».Алматы 1994ж.
7. Ә.Бөкейхан «Таңдамалы». Алматы 2002ж.
8. А.Асқаров «Ұлы тұранның ұлдары».Алматы 2003ж.
9. Маданов. «Қазақ халқының мәдениетінің қалыптасуы».Алматы 1998ж.
10. Қ.Салғараұлы. «Қазақстанның қилы тарихы» Алматы 1992ж.
11. Қ.Аманжолов «Түркі халықтарының тарихы».Алматы 1998ж.
12. М.Қойгелдиев «Қазақстан тарих».Алматы 2004ж.
13. Е.Бегмаханов «Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдар». Алматы 1994ж.
14. Х. Маданов «Қазақ халқының арғы бергі тарихы». Алматы 1995ж.
15. Ә.Байбатша «Қазақ даласының ежелгі тарихы». Алматы 1998ж.
16. Ж.Артықбаев «Қазақстан тарихы».Алматы2000ж.
17. С.Байжанов «Архив-айғақ».Алматы 1999ж.
18. Б.Ермұқанов «Қазақстан тарихы».Алматы 2000ж.
19. Г.Көкебаева «Қазіргі заман тарихы».Алматы 2004ж.
20. С.Смағұлов «Қазақстан тарихы».Алматы 2005ж.
Жәңгірханның ішкі және сыртқы саясаты.
Кіріспе. ХІХ ғасырдың басындағы Кіші жүздегі саяси жағдай шиеленістері .
1. Бөкей хандығының құрылуы.
2. ХІХ ғасырдың басындағы Зпатшалық Ресейдің Кіші жүздегі саясаты.
3. Жәңгір хан саясаткер.
4. Жәңгір ханның ішкі саясаты.
5. Жәңір ханның сыртқы саясаты.
Қорытынды.
Пайдаланылағн әдебиеттер тізімі.
Қосымша.
Өзектілігі:
Ұлттық санамыз оянып, тарихымыздың тамыры тереңде жатқанын сезініп,
халқымыз бастан өткізген белгілі кезеңдерде жаңа көзқараспен қарауға кез
келді. Ал ұлттық сана ұлттық тұрмыстың көрінісі. Бұлайша айтқанда, сол
ұлтты құрайтын халақтың өз әдет-ғұрыпын, салт-дәстүрін, әдебиетімен
мәдениетін тұрмыс тіршілігін білуі тиіс. Ұйқы басқан сананың оянуына
өмірдегі белгілі бір ірі оқиғалар себепші болады десек қателеспейміз. Ресей
империясының бірнеше ғасыр бойы жүргізіп келген отарлық саясатын
жалғастырушы қызыл империяның орталық басшылығы халық еркіндігіне қиянат
жасап отырғандығын түсінген саналы жастарымыз наразылық білдіргенді.
ХVІІІ ғасырдың ортасынан қазақ тарихында отаршылдықтың дәуірі
басталды. Қуатты екі елмен іргелес жатқан халық бұл жолға соқпай өтуі
мүмкін де емес еді. Қытай мен Ресейдің ең алдымен қазақ жерін өздерін сырт
жаудан қолдамайтын аралық аймақ деп қараса, келе-келе тойымсыз Ресейдің
өзгенікін иемденгісі келіп тұратын имеприялық пиғылы басым түсті.
Патша өкіметінің отарлау саясатының негізгі мақсаты қазақ даласын
түпкілікті билеу еді. Осы ойын жүзеге асыру үшін бірнеше реформа жасап
әуелі елдік ұйытқымызды жойып, этникалық бірлігімізден, содан кейін
ұлысымызды бөлшектеп, жеке-жеке губернияға бөліп жер тұтастығымыздан
айырды. Ресей бұл ойын асықпай өте сақ жүргізді.
Бөкей хандығының құрылуы: 1801 жылы Кіші жүз қазақ тарихындағы рулар
Бөкей сұлтанның басшылығымен Жайық өзенінің оң жағасына өтуге арнаулы
рұқсат алғаннан соң, екі өзен Жайық және Еділ аралығында Ішкі ордада Бөкей
хандығы құрылды. 1812 жылы Ішкі орда ханы болып Бөкей тағайындалды. Бөкей
хандығы 1812 жылдан 1845 жылға дейін Ресейдің қарамағындағы монархиялық
мемлекет болды. 1815 жылы мамырдың 21 күні Бөкей хан өлді. Оның баласы тым
жас болғанына басшылықты оның інісі Шығай Нұралы ұлы хан атанған. 1824
жылы Жәңгір ержеткеннен кейін Орынбор шекара әкімшілігінің қолдауымен Бөкей
ханы ордасының ханы болады. Жәңгір хан Бөкей ордасында көптеген әлеуметтік-
экономикалық шаралар жүргізіп Ресей мен Бөкей хандығы арасындағы қатынасты
дамытады. Жәңгір қазақ балаларының білім алуына көп көңіл бөлген адам. Хан
даласының жері экономикалық еркін аудан болғанын білеміз. Сондықтан Жәңгір
хан жүргізіп отырған саясаты Астрахань және Орынбор Шекара комиссияларының
әкімшілігі сырттай ғана бақылап, ханға толық билік берген. Жәңгір хан
патшаға толық арқа сүйеген.
Жәңгір хан елді бір орталықтан қатал, әскери күш арқылы басқарып
отырғандығын білеміз. Хан жеке монархиялық билік жүргізген. Еділ-Жайық
арасындағы жерді мекендеген халықтың тұрмысымен оның тіршілігі жанында
жәнеде ханның билік еткенін, оның еңгізген реформаларын, оның жүргізген
саясатымен қазақ хандығының тағдыры жайында баяндалады.
Жұмыстың мақсаты.
Менің мақсатым Жәңгір ханның ішкі және сыртқы саясатына сипаттам беру және
оның мәнін ашу. Сонымен қатар сол замандағы қазақ халқының басына түскен
аласапыранмен Ресей отарлау саясатын баяндау.
Жұмыстың мақсатына қарай төмендегідей міндеттер алға қойылады:
-Бөкей хандығының құрылуын баяндау.
-Жәңгір ханның таққа келуін, оның саясатын басқару жүйесіне талдау
жасау.
-Сол кездегі Ресей патшалығының жүргізген саясатына сипаттама беру.
-Жәңгір ханның және Орыстардың саясатынан нәтижемен қорытындыларына
зерттеу жүргізу.
Түйін
Айтылған мәліметермен деректерді тұжырымдай келе біз Жәңгір ханның құрған
мемлекеті Ресей патшалығында өзіндік монархиялық сипатта болғанын білеміз
және де бұл хандықтың өзіндік басқару жүйесі болғанын білеміз. Хан
ордасының жері экономикалық еркін ауданда болғанын жәнеде олар орыстармен
еркін сауда-саттық қарым-қатынаста болғанын білеміз. Сонымен қатар онда
салық түрі де болған. Жәңгір хан елді бір орталықтан қатал әскери күш
арқалы басқарып отырғанын көреміз.
Жұмыстың құрылмы: кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер,
қосымшадан тұрады.
Тарихнама.
Халқымыздың оянған санасы енді бүгін өткен жолымызды шынайы көрсетуді
талап етеді. Авторлар осынау талап-тілекке елгезектікпен үн қоса отырып
қазақ халқының өткен тарихын ғылымми тұрғыдан объективті зерттеуге тырысты.
Бұл халқымыздығ шын мәніндегі тарихын қайта жасау және оның әсемдік
өркениеттегі орнын, рөлін айқындап ашу жолындағы үлкен істің бастамасы етіп
Серік Мәшімбаев өзінің Патшалық Ресейдің отарлық саясаты деген еңбегінде
баяндалады. Ол Ресей империясының Кіші жүз жерінде жүргізген отарлық
саясатын жаңа көзқарас тұрғысында баяндайды. Ол орталық басқару жүйеснің
құрлымы, оның қызметі ақша-қаражат, сондай-ақ қазақ жеріндегі әміршіл-
әкімшіл басқару жүйелерінің ерекшеліктері, экономикалық, шаруашылық жақтан
отарлаудың зардаптары айтылады.
Сонымен қатар қазақтың соңғы ханы Жәңгір Бөкейұлы туралы Мереке
Құлкенов пен Рахымжан Отарбаев өз еңбектерінде баяндайды. Ол Жәңгір хан
деп аталатын еді. Олар өз еңбектерінде Жәңгірдің тұңғыш мектеп ашуы,
жәрменке ұйымдастыруы, Орда қаласының негізін қалауы, генерал-майор атағын
алуы т.б. баяндалады. Сонымен бірге авторлар Еділ-Жайық арасыын мекен еткен
жеті жұрттың тарихынан оқырманды кең хабардар етеді.
Қазақ топырағындағы соңғы хан, тұңғыш генерал-майор Жәңгірді 1830
жылы бір санында Сын Отечества журналы былай деп сипаттайды. Челеовек
образованныи, говорит и пишет кроме татарского, хорошо по русский и знает
несколько по немецкий ... Одевается по своему, в атласные и бархатные,
белого и зеленного и оранжевого цвета кафтанчик, и такие же синего и
черного цвета обланенное иногда золатым и серебрянным позументом, шаравары:
Шапку носит киргизского покроя, валянную из козь его пуху, покрытную
малиновым бархатом и вышитую золотым. Жангерхан имеет орден Светые Анна І-
ой степени, украшенный императорскогою короною, -такою Манаршею милостиюни
один из киргизских ханов до него удосоен не был.
1841 жылы Санкт-Петербургта шыққан журнал Министерства
государственного Имущества А.Е.АлекторовОхаш Жангире и егоФатима деген
мақала жариялап онда Джангер имел чин генерала и был почетным членом
Казакского Университета деп атап көрсетті. Тургайская газетада П.
Стольпянскийдің Қазақ үйі жоғары мәртебелі Николай І ағзам сарайында
деген мақалсында Жәңгір еруілге-қарулы деп императорға тарту-таралғы
әзірлеуді көздегенін айтады.
3
Кіріспе. ХІХ ғасырдың басындағы Кіші жүздегі саяси жағдайдың шиеленісуі.
Кіші жүздің билік құрылымдарындағы қайшылықтарда ұлт-азаттық қозғалысының
күрделігі де Ішкі Орданы (Бөкей ордасы) Ресей әкімшілігінің қайта
бағындыруы да міне осыдан. ХVІІғасырдың екінші жартысында қазақ қоғамында
біртұтас және орталықтандырылған билікпен мемлекет проблемасы өткір
қойылды. Кіші жүздің өзінде де билік таласы асқына түсті. 1748 жылы қазан
айында Орынбор әкімшілігінің жәрдемімен Нұралы сұлтанды хан атағына сайлау
өткізілді. Сонымен бірге 1748 жылыдың аяғында Нұралы ханға жылына 600 сом
мөлшерінде мемлекеттік аймақ тағайындалды. Нұралы Кіші жүздің өзінде
әкесінің барлық иеліктерін сақтап қала алмады. Нұралы ханның ішкі жағдайы
да тұрақты болмады.1 Нұралының билігімен иелігі Жем мен Жайық арасында
көшіп жүретін қазақтармен, байұлы және жетіру руларымен ғана шектелді. Бұл
Кіші жүздің әр түрлі рулары арасында ашынған наразылық туғызды, соның өзіне
Орынбордағы губернатор ауыстырылды. Жаңа губернатор О.В.Волков билігі әлсіз
ханды қолдау қажет деп санады. Мұның өзі қазақ даласын, бейбіт отарлауға
жәрдемдесетін еді. Кіші жүз үшін маңыздымәселелердің бірі ішкі жаққа, яғни
Жайық пен Еділдің төменгі ағыстары аралығындағы кеңістікке көшіп бару
туралы мәселе болды. 1756 жылы патша жарлығы шығып ол бойынша қазақтардың
қыс кезінде өз малын Жайықтың батыс жағына айдап апаруына тиым
салынды.патша әкімшілігін жеңілдіктер жасауға мәжбүр етуге басқа да
әрекеттер жасалды. Мысал, Ералы сұлтан Бұхара мен Хиуадан Орынборға бара
жатқан керуендерді ұстап алды. Алай бұл сауда байланыстарын тоқтатып ғана
қоймай, Орталық Азияның Ресеймен қарым-қатынасын да тоқтатып тастады.
Сөйтіп келгенде патша әкімшілігінің Кіші жүз билеушілерімен қатынастары
шиеленісті. Жайылымның тапшылығы кіші жүз қазақ руларының бір бөлігін
Жайық, Сағыз өңірінен Жем жағасына, Сырдарияның төменгі ағысына көшіп
баруға мәжбүр етті.
1Қазақстан тарихы ІІІ-том Атамұра.Алматы 2002ж. 174 бет.
4
Нұралының ойлағаны кіші жүздің көшіп жүру үшін жер іздеу болды. Осыған
байланысты алдын алаудаластық бойынша императрица Елизавета Петровна арнайы
грамота арқылы Кіші жүздің ханы мен сұлтандарына 300 мың әскермен Жоңғария
шегіне кіруге әзір түруды ұсынды.
Қазақ пен қарақалпақ халақтарының этникалық және мәдени орталығына
қарамастан Кіші жүздің қазақ руларының жекелеген қауымдары мен Оңтүстіктегі
көршілері арасында шиеленістер т.б. 1766 жылы Кіші жүз қазақтары бір
бөлігінің сол түрікмен – жәуміттермен қатынастары шиеленісті, әскери
қақтығыстарға нұралы, Есім, Ералы,Айшуақ хандар араласты. Кіші жүз
қазақтары мен башқұрттар арасындағы қатынастар күрделі болды. Башқұрттардың
Батырша басшылық еткен көтерілісі кезеңінде патша әкімшілігі бір халықты
екіншісіне айдап салуды қолдады. Алайда Кіші жүзде ералы, Айшуақ Нұралы
және олардың төңірегіндегілер башқұрттарға кысым көрсете бастады, қолға
түкен басқұрттардың көбі байлармен сұлтандарға бөліп берді. Кіші жүздегі
саяси билік дағдарысы айқын брлды.2 Нұралының жағдайы жөнінде губернатор
О.А. Игельстром 1785 жылы хабарламалары-ның бірінде қазақ ақсақалдарының ой-
ниеттерін туралы былыай деп жазды.Олардың бірден-бір тілегі қазір өздерінің
жалпы халықтың игілігі мен тыныштығы үшін Нұралы ханның олардың халқын
басқарудан тайдыру болып отыр. Қазақстанның Е.И. Пугачев көтерлісіне үн
қосуына қазақ жүздеріндегі ішкі саяси жағдайда себеп болды. Нұралы хан
тұсында кіші жүздегі қайшылықтар шиеленісе түсті. Қазақ жасақтарының үй
шебіне шабуыл жасауы сирек кездеспейтін. 1774 жылдың жазындағы кіші жүз
қазақтарының шабуылдары неғұрлым белсенді болды. 1775 жылдың жазынан бастап
кіші жүздің қоныстарында көзге көрінбейтін адам немесе Көктемірдің пайда
болуы туралы қауесет тарала бастады.
2Ғ.Маймақов. Қазақстан Республикасының саяси-құқықтық тарихы.
Алматы 1999ж. 336 бет.
5
1. Бөкей хандығының құрылуы.
Кіші жүздегі ХVІІІ ғасырдың соңындағы шаруашылық-саяси дағдарысқа,
жайылым мәселелерінің күрделеніп кетуіне байланысты қазақтардың үлкен
тобы Орал мен Жайық аралығының төменгі бойына көшіп барып 1801 жылы Бөкей
хандығын құрды. Оған император Павел І келісім берді.
Бөкей ордасы шығыстан батысқа 300 шақырым және солтүстіктен
оңтүстікке 200 аумақты алып жатқан шағын хандық болды.
1812 жылы Бөкей сұлтан орданың ханы болып көтерілді. Бөкей қайтыс
болған соң (1815) уақытша регент Шығай болып, 1823 жылы патша Жәңгірді хан
етіп бекітті. Жәңгірден соң мұнда хан тағйындалмады.
Бөкей хандығы патша өкіметінің әкімшілік бірлігі болып саналды. Хан
ішкі мәселелерді Орынбор әкімшілігімен келісіп шешті. Ханның біршама ішкі
дербестігі болды. Бұл дербестік қаржы-салық, жер бөлу, рулық-территортялық
басқару, халықты шаруашылық жағынан орналастыру түрінде жүзеге
асты.Ордадағы билік негізінен ханның қолына шоғырланды. Ханның жанында 12
биден тұратын хан кеңесі құрылды. Хан кеңесі мүшелері хан ордасында тұрақты
тұрып, хан аппаратының шылауына айналды.3
Ханның арнаулы тапсырмаларын орындайтын 12 жасаулы болды. Баж салғын,
сауда мәселелерімен базар сұлтандары айналысты. Хандықта ескі сұлтандар,
билер басқару жүйесі тұрақты мемлекеттік аппаратпен ауыстырылды. Ханның
қолында мемлекеттік істермен шұғылданатын арнайы кеңес құрылды.
Жергілікті басшылық ру басы, старшындардың қолына өтті. Старшындарды
хан және Орынбор әкімшілігі тағайындады. 1827 жыл Үш: байбақты, ноғай және
беріш руларында 34 старшынның тек үшеуін хан өкіметі тағайындаса, 1845 жылы
осы рулардың барлық дерлік бөлімдерін указды старшындар басқарды. Ру
басы, сұлтандар мен старшындардың есеп беріп отыру тәртібі енгізілді. Олар
салық жинау, тәртіп мәселесіменде айналысты.
3Н.Мыңжан Қазақтың қысқаша тарихы.Алматы 1994ж. 10-11 бет.
6
Олардың жанында есепші және тұрақты молда қызмет етті. Сот билігі ханның
жерігілікті билернің хан депутаттарының қолына шоғырландырылды. Жергілікті
жерде ұсақ істер қаралды. Бірақ ханның заңды құқықтары орыс заңдарымен
шектелген болатын. Үкіметтік сенаттың 1837 жылы 15-қаңтардағы жарлығы
бойынша ханға ордадағы азаматтық істер ондада 30 сомнан аспайтын істер
қалдырылды. Барлық саяси және қылмыстық істер Ресей заңдарымен қаралатын
болды. И.Таймановпен М.Өтемісов бастаған көтерліс кезінде Жәңгір хан
көтерілісшілерді жазалау үшін қосымша құқықтар сұрады. ХVІІІ ғасырдың аяғы
ХІХ ғасырдың басында Кіші жүздегі қазақ халқының едәуір топтары Жайық пен
Еділ өзендерінің төменгі ағыстарының аралығына көшіп барып, 1801 жылы Кіші,
яғни Бөкей (алғашқы ханы Бөкейдің есімімен) қандығын құрды. Бастапқыда
Жайықтың оң жағасына бес мыңдай қазақ өтті. Одан кейінгі жылдарда хандық
халқы Жайықтың арғы бетінен ағылып көшу есебінен өсе берді. Орынбор
шекарлық комиссиясының есептеуі бойынша, 1828 жылы Бөкей хандығының халқы
10225 шаңырақ болған. Деректемелер бойынша, 1845 жылы мұнда 30 мыңнан астам
шаңыраққа жеткен, 1860 жылы оның 26209 шаңырақтан тұрған.4
Ішкі орда қазақтары өмірінің жекеленген жақтарын суреттеген
революцияға дейінгі тарихшылардың көпшілігі оның пайда болуын Бөкей ханның
жеке басымен, Кіші жүзде болған өзара қырқыстармен және аласапыранмен
байланыстырған.
Ішкі орданың (Бөкей хандығының) құрылу себептерін түсіндіруде қазіргі
зерттеушілер арасында бірауыздылық жоқ.
Жайықтың оң жағына өткен қазақтар тең мөлшерде байұлына да, жеті руға
да жатқан адамдардан тұрды, дегенмен де көшудің бастапқы кезеңінде
алғашқылары басым болған. Қазақстан тарихын зерттеуші М.П Вяткин Ішкі
Орданың құрылуына шаруашылық құлдырауы, жердің тарлығы, қатаң шаруашылық
дағдарысы және феодалдану үрдісінің тереңдеуі әкеп соқты деп
4С.Мәшімбаев Патшалық Ресейдің отарлық саясаты.Алматы 1994ж.104-105б.
7
санаған. Оның пікірінще, қазақтардың Жайықтың оң жағасына, мәңгілік
болғандыққа өтуі өз бастауын ХVІІІ ғасырдың 50-жылдарынан, алатын үрдістің
логикалық қортындысы болған, яғни ол жаңа қоныстарды игеру жолындағы жарты
ғасырдай уақытқа созылған күреспен байланысты.
Әлбетте, патша үкіметінің отаршылдық саясатыны қазақ халқының
қоғамдық және саяси өмірінде елеулі рөл атқарды. Жайықтығ оң жағасына
қазақтардың көшіп барып қоныстануы патша өкіметі саясатының бағытын қайшы
келмеді, сондықтан да шекаралы өкімет орындары тарапынан белгілі бір өолдау
тапты. Жаңа қазақ ордасы құрылуының шешуші факторы болған ол емес.
Қазақтардың Жайық пен Еділ өзендерінің аралығына көшуімен жайылым
мәселесі де шешілген жоқ, жер қатынастарының күрделігі бұл жерде Кіші
жүздегіден кем болмаған күйінде қалды. Топырақ-климаттық және өзге де
табиғи-географиялық жағдайлары бойынша Бөкей хандығының аумағы
қоныстанушылардың көшіп келеген жағдайындағы аумаққа қарағанда нашар
болмаса, жақсы емес еді. Малшының өмірлік циклында қаншалықты айқындаушы
маңызы болса да, қоныстанудың сол бір нақты жағдайларында жайылымдар туралы
мәселе ең бірінші орынға қойылаған жоқ.Хандық құрылуның негізгі себебі
отаршылдық саясатытың күшеюі салдарынан көптеген көшпелі қауымдардың
бұрынғы көшіп жүретін орындарында қалуының мүмкін еместігі деп есептеу
керек.5
ХVІІІ ғасырдың аяғына қарай хан билігіне қарсы жапапай қарулы бой
көрсетуге бәсендеп кетті. Халық көтерлісінің найзасы қарсы бағытталған
хандар, сұлтандар және олрадың төңірегіндегілер есін жиып, кек алу
актілерін жүргізе бастады. Көтерліске қатысушыларды және оған тілектес
болған руылық қауымдарды қудалап кең ауқым алды. Қашандағысы сияқты, мұндай
жағдайларда рулардың үстем тобы мен Ресей әкімшілігі қазақ руалрын өзара
соқтығыстыруға, олардың арасындағы алауыздықтарды тартыстар мен
5М. Құлкенов Жәңгірхан.Алматы 1992ж. 6-7 бет.
8
қақтығыстар ошағына айналдыруға тырысты. Көшпелілердің бір шама тыныштығы
мен дағдылы шаруашылық ырғағы бұзылды. Шаруашылық күйзелісінің, еңбекші
бұқара шеккен азаптың терең болғаны сонша, аман қалу және осы бір ауыр
кезеңнен аман өту мәселелері олар үшін ең басты мәселеге айналды. Граф
1806 жылы ішкі істер министрі Кочубейге былай деп
жазды: Кіші жүз хандықтарынның кедейлігі сұмдық және мұнда бір қырсық
екіншісін туғызып отыр, Жақсы және тұтас киізбен жамылуға тиісті киіз
үйлері мен күркелері жырым-жырым жамалған құрақ киізбен жамылған.
Қазақтардың өздері алба-жұлба киінген. Шектен шыққан жоқшылы қазақтарды өз
балаларын жеп тұрғандары мен хиуалық феодалдарға әйтеуір тірі қалсын деген
ниетпен сатуға мәжбүр етті. А.И. Левшиннің деректері бойынша, 1815 жылы
Гурьевке жақын жерде бір айдың ішінде ғана жүзге жуық қазақ балалары
сатылған. Бұл орайда ер бала үшін 4 және 3, ал қыздар үшін 3 және 2
дағардан қара бидай ұны төнелген.
Осындай жағдайларда ауылдардың үдере көшуімен билеушілер билігінен
неғұрлым қауіпсіз аудандрға барып паналау бел алды. Бұл өмірлік қажеттілік
болатын.6
Кіші жүздің оңтүсігінде қазақтардың қоныстарын күшпен басып алу және
ауылдарын тонау саясатын жүргізегн Хиуа хандығы болды. Дағдылы жағдайдың
бірі мынадай: ХІХ ғасырдың басында Хиуа ханы Сырдария өзенің бойында көшіп
жүрген қазақтардың бейбіт аулына күтпеген жерден шабуыл жасады. 350 адам
өлтірілді, 1035 қыздар мен әйелдер айдап әкетілді, 4173 түйе, 7085 жылқы,
113820 сиыр және 45645 қой қолға түсірілді. Оның үстіне дергілікті халықпен
зекет түрінде қосымша 17573 қой мен 2364 түйе жинап алынды. Қазақтың
мыңдаған көшпелі отбасының оңтүстікке көшіп баруы туралы мәселенің
туындағаны түсінікті.
Бірден-бір амал-Жайықтың оң жағасына – бос жатқан дерлік құмды
ауданға қоныс аудару ғана қалды, ол жаққа шекарлаық үкімет орындарының
6М.Маданов Ұлы дала тарихы.Алматы 1994ж. 104-105 бет.
9
келісімімен қазақ ауылдары өз малымен, негізінен алғанда, қыс кезінде талай
рет өтіп жүрген еді. Бірақ бұл рұқсат негізінен ірі мал иеленушіліердің
табындарына берілді. Қоныстану аудандарының ежелден қазақтар мен олардың
ата-баблары тұрып, көшіп жүрген жері деп есептелгендігін ескерте кету
қажет. Сол кезге дейінгі қазақтарды Еділ мен Жайық өзендерінің аралығына
тұрақты тұруға қоныстану туралы мәселе қойылған емес. Феоалдардың малы,
әсіресе
қыс кезінде жайлымда уақытша ұстау сөз етілді. Негізінен өз қожалықтарының
мүделерін көздеп Нұралы хан, оның өз туыстары мен ықпалдысұлтандар
мәмеленді. Қыс кезінде, негізінен алғанда, хан мен оның інілерінің
меншігіндегі жылқы таындары айдап апарылатын. Нұралының шекаралық өкмет
орындарына талай рет жасағн өтініштерінен оның тек ғана өз мүдделерін
көздегені көрінеді.7
Қазақстанда патша өкіметі саясатын тікелей жүзеге асыра отырып,
Орынбор шекаралық әкімшілігі екі жақты қөзқарас ұстанды. Бұл жағынан, ол
ішкі жақты сол кезде-ақ пайда болған әскери қазақ поселкелері
тұрғындарының шаруашылық мүдделерін түгелдей жақтады. Екінші жағынан,
отарлауды жүргізу үшін оған қазақ шонжарларының ықпалды бөлігінің қызметі
қажет еді. Патшалық өкімет орындары мен қазақ ақсақалдарының бірлескен күш-
жігері ғана патша өкіметінің саясатын жүзеге асыруды іс жүзінде қамтамассыз
ете алды. Осы себептерге байланысты шекаралық өкімет орындары қазақ
шонжарларының өз малын қос өзен аралығындағы аударға өткізу туралы
өтініштерін ара-тұра қанағааттандаруға мәжбүр етті.
ХІХ ғасырдың аяғынан бастап қазақтардың Жайықтың оң жағасына, ішкі
жаққа өтуінің сипаты, ауқымымен себептері өзщгерді. өту үрдсі реттеуге
қиын, көп жағынан стихилық және жаппай өту сипатын алды. Титықтаған
халақтың бір бөлігі, ешқандай кедергілерге қарамастын, жаңа ауданды игеруге
кірісті. Егер бұрын хандармен сұлтандар өздері бұрынғы орындарында қалып,
өз малын уақытша, қыстап шығуға ғана өткізіп кетсе, енді іс жүзінде осы
7Б.Әлихан Таңдама. Алматы 2002ж. 80-85 бет.
10
ауданды тұрақты мекендеп қалу туралы мәселе қойылды. Мұндай талап халақ
бұқарсының өзінен шықты. Қозғалыс күшінің елеулі болғаны сонша, птша
өкіметі қазақ даласына ықпалын барынша тарату үшін ендегі жерде оны мен
санаспай тұра алмады.
Жаңа жағдайларда үкімет қазақ халқының өзіне ішкі жаққа өтуге
рұқсат етуге ұмтылсын қабыл алу қажет деп тапты. Осы арқылы ол халықтың
сеніміне кіруге үміттенді, бұл патша өкіметінің саясатын ойдағыдай жүргізу
үшін өте маңызды болатын. Аумақты бере отырып, өкімет Кіші жүздегі сол
кезде-ақ отарлауға қарсы сипат алмастырған рулар күресінің шиленісін
белгілібір дәрежеде бәсеңдтуге де ниеттенді.
Патша үкіметі қоныс аударудың шекаралық өкімет оргондарының еркін
сенімді орындайтын жетекшінің бастауымен ұйымдасқан түрде жасалуын дер
кезінде ойластырды. Сол кезде хан кеңесінде төрағалық етуші Бөкей сұлтан
сондай тұлға болып шықты. Орынбор өлкесі бастығының мінездемесі бойынша ,
ол жоғары мәртебелі монархтың тағына адал болды.8
Өз кезегінде, билікке ұмтыла отырып, оның Кіші жүзде алуға
үміттенбеген Бөкей сұлтан үкімет органдарының батыл қолдауын пайдаланып,
Жайықтың оң жағасына өтуге және сонда өз хандығын құруға құлдшынды. Қоныс
аудару қозғалысының басында болу үшін ол халақ мүдделерін қорғаушы рөл
шебер орындады. Астрахан казақ полкінің камандирі полковник Попов арқылы
Бөкей Астрахан губернаторы Кноррингттен оның өзіне-Бөкей сұлтанға- жолын
қуған қазақтармен бірге Жайық пен Еділ арлаығындағы аумққа мәңгілік тұру
үшін көшуге тұқсат ету туралы Ресей импероторының алдына өтініш жасап
кіруін сұрады. 1801 жылғы 1-наурызда І-Павелдің жарлығы шықты, онда былай
делінген: Қырғыз-қайсақтардың Кші Ордасының хан кеңеңсінде төрәғалық
етуші, Нұрлы ханның баласы Бөкей сұлтанның өзіме ықыласпен қабылдаймын, қай
жерді қаласа, сонда көшуге рұқсат етемін және менің мархабатынның белгісіне
оған меннің суретім бар
8А.Асқаров Ұлы тұранның ұлдары.Алматы 2003ж.95-98 бет.
11
алтын медаль тағайындаймын.
Алғашқы қоныс аударушылардың негізгі бұқарасында мал өте аз, киіз үй
орнына күрке болды. Олар кедей және ең кедей отбасылар еді. көшу дәуірінде
Ішкі Орданның құраған оның алғашқы тұрғындары қайсақтар (қазақтардың .-Ред)
ең кедейлері болатын деп жазды көзбен көргендердің бірі.
Көшіп кетушілер негізінен Сырым Датовтың қозғалысына тікелей
қатысушылар болды. ХІХ ғасырдың орта шеніне қарай ішкі жаққа оның
руынынан 15 мыңнан адам өтті. Халақтың зор құрметіне бөленген және пат
өкіметіне қарсы күрестің танымал ұйымдастыушысы әр басшысы Сырым батыр
өзімен оның көптеген ең жақын серіктері хақлықтың Жайық пен Еділ өзендері
аралағындағы ауданға көшірудің беллсенді үгітшілері болды. Замандастырының
жазғанындай, Бөкей сұлтан бірінші кезекте батыр Сырым Датовтың қолдауына
сенген және халақтың көшіп баруға сонымен бірге баруға көндіре алған.
2.ХІХ ғасырдың Патшалық Ресейдің Кіші жүздегі саясаты.
Жайықтың оң жақ жағасына көшіп барған қазақ ауылдарымен руларының
шаруашылық қалпы, тұрмыс салты, дәстүрлерімен әдет-ғұрыпы жөнінен Кіші
жүздегі ағайындарынан еш айырмашгылығы болағн жоқ. Олардың көпшілік бөлігі
көшпелі малшылар боып қала берді, егіншілікпен құм арасындағы шағын
жазиралық учаскелерде ғана айналысты. Орданың негізі қаланған бастапқы
кезеңі осылай болды. Бірақ уақыт өте келе жаңа орында олардың дәстүрлі
тіршілік болмысының сипаты өзгерді және Жайықтың арғы бетіндегі
қазақтардың өмірінен айқын ерекшелне бастады.9
Ішкі орда барлық жағынан Астрахан, Саратов, Орынбор губернияларының
жерлерімен, Жайық бойындағы бекіністі әскери шеппен, солтүстік Каспий өңірі
бойындағы балық кәсіпшілігі аймағымен шектесіп жатты. Ол жинақты және шағын
хандық болды, оның аумағы шығыстан батысқа қарай 350 шақырым және
солтүстіктен оңтүстікке 200 шақырым жерді
9М.Маданов Қазақ халқының мәдениетінің қалыптасуы.Алматы 1998ж.101б.
12
алып жатты. Жайылым алқаптарының шектеулілігі орда құрылуының ең басынан-ақ
дәстүрлі кеңістік бойынша игеру әдістерінің орнына, оларды интенсифті
игеру проблемасын алға қойды.
Патша үкіметің Ішкі Орда басқару және орталық қамқорлықтың мағынасын
да алғанда Қазақ даласының үлгілі аймағы етпекші болды.
Ішкі Орда да жер қтынастары саласында жеке және өзіндік меншіктің
феодалдық институттарының нығайту үрдісі жүрді. Олар қоғамда барған сайын
зор маңызға ие болып, дербес құқықтың мәртебе алды. Егер Қазақстанның
көшпелі аудандарында жерді басып алу, әдетте, жергілікті шонжарлардың
бастамасы бойынша, байлықтың солардың қолына шоғырлануы салдарынан болса
және жайылымға жеке-дара меншік іс жүзінде солдардың иелігімен сыртай
қосылып, сыртқы ұжымдылық белгілерін жоғалтпай, көшпелі-ауылдық қауым
шеңберінде болуын жалғастыра берсе, Ішкі Ордада ХІХ ғасырдың екінші
ширегінен бастап, учаскелердің шонжарлармен ауқапты шаруалардың меншігіне
беру жоғарғы жақтың-хан билігінің бастамасымен жүзеге асылды.10 Бұл жаппай
және жалпы құблысқа айналды. 1830-1845 жылдар ішінде Жәңгір хан жерді жеке
меншікке иеленуге 1517 акті берді. Жер қатынастарының негізіне айналған
жерге жеке меншік жүйесі осылайша пайда болы және қазақ қоғамында жер
пайдаланудың қауымдық-рулық приципіне осылайша соққы берілді. Ханның
туыстары, сұлтандар, билер, ақсақалдар, мырзалар және бай мал иелері
бірнеше алқапты немесе су көздері бар кең алқапты игере алатын болды.
Мәселен, Жәңгір ханның жеке өзінің иелігіндегі жер 400 мың десятиларға
жетті. Хан өзінің бауыры Меңдікерей Бөкейхановқа 400 мың десятинаға
жайылымдық алапты бекітіп берді, Балқы би Құдайбергеновке 300 мыңдесятина
болатын алқапты иеленуге рұқсат ететін грамота табыс етті. Хандықтың бүкіл
жер алабының 85 пайызы осындай 25-30 әулиеттің иелігінде болды.
Ішкі Ордада жер иеленушілер иерархиясы қалыптасы. Олардың ең ірісі
10Қ.Салғараұлы Қазақтың қилы тарихы.Алматы 1992ж. 150 бет.
13
ханның өзі болды, бұл иерархия ең төменгі сатысында қысқы қыстауға арналған
шағын жерүлесі бар, өзі жерінде тұратын шонжарларға толық дерлік тәуелді
шаруа құрды.
Бірінші кезекте, қысқы қыстауғы және малдың теріндеп жайылуына
жарамды алаптар, сондайақ шөп шабылатын жерлер бөлініске түсті қысқы
қыстауларда тұрғын ұйлер са лынды, олардың көбі жертөле және жартылай
жертөле түрінде болатын. Ордада болған Т.Медведский мылай деп жазған: шөп
шабатын алап жөнінде қазақтарды қауындық еилік жоқ... әр әулет өзіне шөп
шабуға бір жола бөліген ұлтарақтай жерді пайдаланады. Содықтан бұл әулиет
өзінен нашар немесе бай үлес тигеніне қарамастан, сонда тұрақтап қалды.
Біршма аумақты жазғы жайылымдар кішкене учаскелерге бөлшектелмеді.
Олар аумағы үлкен алқаптармен рулық ұжымдардың басшыларына, хан Кеңісінің
мүшелеріне, билерге және жекелеген ірі байларға бекітіліп берілді.
Жайылымдардың шаруашылық жағынн құны мейлінше татымсыз бөлігі ұжымдық
алқаптарға жатқызылды.11
Хан билігіне бірнеше кезекте феодалдардың мүдделерін қамтамасыз етуге
бағытталған жаңа аграрлық асясат көшпелі ұжымдар ішінде де тұтас алған да,
қоғам ауқымында да әлеуметтік қатынастар мен жіктелу үрдісін тереңдетіп,
шиеленістіре түсті. Ақысын төлеп немесе жұмысын істеп беріп, бөтен жерде
көшіп жүретін жерсіз отбасылармен ауылдар санаты пайда болды. Ұлтарақтай
жерді иеленетін, бірақ құдықтармен су көздері жоқ, сондықтан бай
көршідерінің ауылдарына бекітіліп берілген шаруа ұйлері көбейді. Жер
сауда, қиянат жасау және даулы істер объектісіне айналды. Бұл саясаттан
ханның төңірегіндегілер мен жергілікті шонжаралар ұтып отырды. Еңбекші
халақтың негізгі бұқарасы жер таршылығымен ауыр қанаудың қыспағына түсті.
Жәңгір ханнің өз айтуына қарағанда 6-7 мың отбасының, яғни халақтың 1\3
бөлігінің жері болмаған, сондықтан олардың көбі оның көршілес орыс
губернияларымен
11Аманжолов Түркі халақтарының тарихы.Алматы 1999ж.95-98 б.
14
жер иелерінен, Каспий балық аулаушы кәсіпшілерінен жалғауға мәжбүр болған.
Ордада сауданың дамуына үш фактор: а) ауылдардың шауашылық жағынан
нығаюымен тауар-ақша қатынастарының таралуы; ә)ханның көтермелеу саясаты ;
б)ішкі орданың орыс саудагерлерімен басқада саудагерлер үшін географилық
жағынан қолай орналасуы , сондайақ олар үшін ордадағы сауда операцияланың
ерекшге пайдалығы себепші болды. Жәңгір хан жат жергілік тауарлар үшін баж
төмен төленетін сауда белгілеп, орданың әртүлі жерлерінде олар үшін
маусымдық жәрменкелермен сауда пунктерін құрып ғана қойған жоқ, сонымен
қатар жат жерлік көпестердің мүдделерін қамтамасыз етуге өз капиталымен де
қатысып отырды. Атап айтқанда оның өзі жасаған сауда ережелерінде мыналар
көздерді: Сауда жасаушының капиталын қамтамсыз ету үшін, ол (хан ) өзіне
бағынышты ордалықпен көпестің алдын ала жасасқан мәмлесі бойынша,
ордалықтың нақты малы немесе ақшасы болмаған жағдайда, көпеске өз кепілдігі
мен қол хат беруге міндеттенеді. Егер қазақ мерзімді уақыттында төлеуге
келмесе, ешқандай сөзбұйдаға салмай хан төлейді.
Өкімет орындарының көтермелеу саясаты далада сауда жүргізудің
қолайлығымен тиімділігі ортамен таурлармен адамдарды көп мөлшерде таратты.
Хан ордасы жанында 1846 жылы өткізілген бір көктемгі жәрмекеннің өзіне ғана
1183 саудагер келді, ал олардың арасында ІІ және ІІІ гильдияның 83 көпесі
болды. Келесі 1847 жылы олардың саны 1500 дамға жетті. Бұл жәрмекенің
көлемді болғаны сонша, оның аумағында саудагерлер салған 300 жуық дүкен
жұмыс істеді.12
Ішкі Орда Ресей үшін малды және мал шаруашылығын шикізатын ірі
жеткізіп берушіге айналды. Монуфактура депортаментінің журналдық жазбасына
қарағанда, 1827 жылы Ішкі Ордадан 400 мыңдай қой, 3000 мың жылқы және мал
шаруашылығының жалпы мөлшері 2925 сом болатын әртүрлі өнімдері жөнелтілген.
12 М.Қойгелдиев Қазақстан тарих.Алматы 2002ж. 28 б.
15
Бөкейдің баласы, хан тағына 1824 жылы отырған Жәңгір патша
әкімшілігінің толық қолдауына сүйене отырып, қоғам өмірі мен халық
тұрмысының жекелеген жарақтарын, сондай-ақ дәстүрлі жергілікті басқару
жүйесін белсенді түрде қайта құра бастады. Ол көшпенділердің отырықшылануын
, олардың хуторлар салуын, шөп шабуын және далаға ағаш өсіруді, малдың
жергілікті тұқымдарын жақсартуды және ауыл шаруашылық саймандар әкелуді,
мекептер, училищие, мешіттер ашуды және ауылдарда молдалар санының өсуін,
сауданы және төрешілдік басқару нысанына көшуді көтермелеп отырды. Ол
патшалық өкімет орындары мен жергілікті қазақ шонжарларының мүдделерін жаңа
әдістермен біріктіруге күш салды.
1827 жылы Жәңгір хан Нарын құмдағы Жасқұс алқабында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе. ХІХ ғасырдың басындағы Кіші жүздегі саяси жағдай шиеленістері .
1. Бөкей хандығының құрылуы.
2. ХІХ ғасырдың басындағы Зпатшалық Ресейдің Кіші жүздегі саясаты.
3. Жәңгір хан саясаткер.
4. Жәңгір ханның ішкі саясаты.
5. Жәңір ханның сыртқы саясаты.
Қорытынды.
Пайдаланылағн әдебиеттер тізімі.
Қосымша.
Өзектілігі:
Ұлттық санамыз оянып, тарихымыздың тамыры тереңде жатқанын сезініп,
халқымыз бастан өткізген белгілі кезеңдерде жаңа көзқараспен қарауға кез
келді. Ал ұлттық сана ұлттық тұрмыстың көрінісі. Бұлайша айтқанда, сол
ұлтты құрайтын халақтың өз әдет-ғұрыпын, салт-дәстүрін, әдебиетімен
мәдениетін тұрмыс тіршілігін білуі тиіс. Ұйқы басқан сананың оянуына
өмірдегі белгілі бір ірі оқиғалар себепші болады десек қателеспейміз. Ресей
империясының бірнеше ғасыр бойы жүргізіп келген отарлық саясатын
жалғастырушы қызыл империяның орталық басшылығы халық еркіндігіне қиянат
жасап отырғандығын түсінген саналы жастарымыз наразылық білдіргенді.
ХVІІІ ғасырдың ортасынан қазақ тарихында отаршылдықтың дәуірі
басталды. Қуатты екі елмен іргелес жатқан халық бұл жолға соқпай өтуі
мүмкін де емес еді. Қытай мен Ресейдің ең алдымен қазақ жерін өздерін сырт
жаудан қолдамайтын аралық аймақ деп қараса, келе-келе тойымсыз Ресейдің
өзгенікін иемденгісі келіп тұратын имеприялық пиғылы басым түсті.
Патша өкіметінің отарлау саясатының негізгі мақсаты қазақ даласын
түпкілікті билеу еді. Осы ойын жүзеге асыру үшін бірнеше реформа жасап
әуелі елдік ұйытқымызды жойып, этникалық бірлігімізден, содан кейін
ұлысымызды бөлшектеп, жеке-жеке губернияға бөліп жер тұтастығымыздан
айырды. Ресей бұл ойын асықпай өте сақ жүргізді.
Бөкей хандығының құрылуы: 1801 жылы Кіші жүз қазақ тарихындағы рулар
Бөкей сұлтанның басшылығымен Жайық өзенінің оң жағасына өтуге арнаулы
рұқсат алғаннан соң, екі өзен Жайық және Еділ аралығында Ішкі ордада Бөкей
хандығы құрылды. 1812 жылы Ішкі орда ханы болып Бөкей тағайындалды. Бөкей
хандығы 1812 жылдан 1845 жылға дейін Ресейдің қарамағындағы монархиялық
мемлекет болды. 1815 жылы мамырдың 21 күні Бөкей хан өлді. Оның баласы тым
жас болғанына басшылықты оның інісі Шығай Нұралы ұлы хан атанған. 1824
жылы Жәңгір ержеткеннен кейін Орынбор шекара әкімшілігінің қолдауымен Бөкей
ханы ордасының ханы болады. Жәңгір хан Бөкей ордасында көптеген әлеуметтік-
экономикалық шаралар жүргізіп Ресей мен Бөкей хандығы арасындағы қатынасты
дамытады. Жәңгір қазақ балаларының білім алуына көп көңіл бөлген адам. Хан
даласының жері экономикалық еркін аудан болғанын білеміз. Сондықтан Жәңгір
хан жүргізіп отырған саясаты Астрахань және Орынбор Шекара комиссияларының
әкімшілігі сырттай ғана бақылап, ханға толық билік берген. Жәңгір хан
патшаға толық арқа сүйеген.
Жәңгір хан елді бір орталықтан қатал, әскери күш арқылы басқарып
отырғандығын білеміз. Хан жеке монархиялық билік жүргізген. Еділ-Жайық
арасындағы жерді мекендеген халықтың тұрмысымен оның тіршілігі жанында
жәнеде ханның билік еткенін, оның еңгізген реформаларын, оның жүргізген
саясатымен қазақ хандығының тағдыры жайында баяндалады.
Жұмыстың мақсаты.
Менің мақсатым Жәңгір ханның ішкі және сыртқы саясатына сипаттам беру және
оның мәнін ашу. Сонымен қатар сол замандағы қазақ халқының басына түскен
аласапыранмен Ресей отарлау саясатын баяндау.
Жұмыстың мақсатына қарай төмендегідей міндеттер алға қойылады:
-Бөкей хандығының құрылуын баяндау.
-Жәңгір ханның таққа келуін, оның саясатын басқару жүйесіне талдау
жасау.
-Сол кездегі Ресей патшалығының жүргізген саясатына сипаттама беру.
-Жәңгір ханның және Орыстардың саясатынан нәтижемен қорытындыларына
зерттеу жүргізу.
Түйін
Айтылған мәліметермен деректерді тұжырымдай келе біз Жәңгір ханның құрған
мемлекеті Ресей патшалығында өзіндік монархиялық сипатта болғанын білеміз
және де бұл хандықтың өзіндік басқару жүйесі болғанын білеміз. Хан
ордасының жері экономикалық еркін ауданда болғанын жәнеде олар орыстармен
еркін сауда-саттық қарым-қатынаста болғанын білеміз. Сонымен қатар онда
салық түрі де болған. Жәңгір хан елді бір орталықтан қатал әскери күш
арқалы басқарып отырғанын көреміз.
Жұмыстың құрылмы: кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер,
қосымшадан тұрады.
Тарихнама.
Халқымыздың оянған санасы енді бүгін өткен жолымызды шынайы көрсетуді
талап етеді. Авторлар осынау талап-тілекке елгезектікпен үн қоса отырып
қазақ халқының өткен тарихын ғылымми тұрғыдан объективті зерттеуге тырысты.
Бұл халқымыздығ шын мәніндегі тарихын қайта жасау және оның әсемдік
өркениеттегі орнын, рөлін айқындап ашу жолындағы үлкен істің бастамасы етіп
Серік Мәшімбаев өзінің Патшалық Ресейдің отарлық саясаты деген еңбегінде
баяндалады. Ол Ресей империясының Кіші жүз жерінде жүргізген отарлық
саясатын жаңа көзқарас тұрғысында баяндайды. Ол орталық басқару жүйеснің
құрлымы, оның қызметі ақша-қаражат, сондай-ақ қазақ жеріндегі әміршіл-
әкімшіл басқару жүйелерінің ерекшеліктері, экономикалық, шаруашылық жақтан
отарлаудың зардаптары айтылады.
Сонымен қатар қазақтың соңғы ханы Жәңгір Бөкейұлы туралы Мереке
Құлкенов пен Рахымжан Отарбаев өз еңбектерінде баяндайды. Ол Жәңгір хан
деп аталатын еді. Олар өз еңбектерінде Жәңгірдің тұңғыш мектеп ашуы,
жәрменке ұйымдастыруы, Орда қаласының негізін қалауы, генерал-майор атағын
алуы т.б. баяндалады. Сонымен бірге авторлар Еділ-Жайық арасыын мекен еткен
жеті жұрттың тарихынан оқырманды кең хабардар етеді.
Қазақ топырағындағы соңғы хан, тұңғыш генерал-майор Жәңгірді 1830
жылы бір санында Сын Отечества журналы былай деп сипаттайды. Челеовек
образованныи, говорит и пишет кроме татарского, хорошо по русский и знает
несколько по немецкий ... Одевается по своему, в атласные и бархатные,
белого и зеленного и оранжевого цвета кафтанчик, и такие же синего и
черного цвета обланенное иногда золатым и серебрянным позументом, шаравары:
Шапку носит киргизского покроя, валянную из козь его пуху, покрытную
малиновым бархатом и вышитую золотым. Жангерхан имеет орден Светые Анна І-
ой степени, украшенный императорскогою короною, -такою Манаршею милостиюни
один из киргизских ханов до него удосоен не был.
1841 жылы Санкт-Петербургта шыққан журнал Министерства
государственного Имущества А.Е.АлекторовОхаш Жангире и егоФатима деген
мақала жариялап онда Джангер имел чин генерала и был почетным членом
Казакского Университета деп атап көрсетті. Тургайская газетада П.
Стольпянскийдің Қазақ үйі жоғары мәртебелі Николай І ағзам сарайында
деген мақалсында Жәңгір еруілге-қарулы деп императорға тарту-таралғы
әзірлеуді көздегенін айтады.
3
Кіріспе. ХІХ ғасырдың басындағы Кіші жүздегі саяси жағдайдың шиеленісуі.
Кіші жүздің билік құрылымдарындағы қайшылықтарда ұлт-азаттық қозғалысының
күрделігі де Ішкі Орданы (Бөкей ордасы) Ресей әкімшілігінің қайта
бағындыруы да міне осыдан. ХVІІғасырдың екінші жартысында қазақ қоғамында
біртұтас және орталықтандырылған билікпен мемлекет проблемасы өткір
қойылды. Кіші жүздің өзінде де билік таласы асқына түсті. 1748 жылы қазан
айында Орынбор әкімшілігінің жәрдемімен Нұралы сұлтанды хан атағына сайлау
өткізілді. Сонымен бірге 1748 жылыдың аяғында Нұралы ханға жылына 600 сом
мөлшерінде мемлекеттік аймақ тағайындалды. Нұралы Кіші жүздің өзінде
әкесінің барлық иеліктерін сақтап қала алмады. Нұралы ханның ішкі жағдайы
да тұрақты болмады.1 Нұралының билігімен иелігі Жем мен Жайық арасында
көшіп жүретін қазақтармен, байұлы және жетіру руларымен ғана шектелді. Бұл
Кіші жүздің әр түрлі рулары арасында ашынған наразылық туғызды, соның өзіне
Орынбордағы губернатор ауыстырылды. Жаңа губернатор О.В.Волков билігі әлсіз
ханды қолдау қажет деп санады. Мұның өзі қазақ даласын, бейбіт отарлауға
жәрдемдесетін еді. Кіші жүз үшін маңыздымәселелердің бірі ішкі жаққа, яғни
Жайық пен Еділдің төменгі ағыстары аралығындағы кеңістікке көшіп бару
туралы мәселе болды. 1756 жылы патша жарлығы шығып ол бойынша қазақтардың
қыс кезінде өз малын Жайықтың батыс жағына айдап апаруына тиым
салынды.патша әкімшілігін жеңілдіктер жасауға мәжбүр етуге басқа да
әрекеттер жасалды. Мысал, Ералы сұлтан Бұхара мен Хиуадан Орынборға бара
жатқан керуендерді ұстап алды. Алай бұл сауда байланыстарын тоқтатып ғана
қоймай, Орталық Азияның Ресеймен қарым-қатынасын да тоқтатып тастады.
Сөйтіп келгенде патша әкімшілігінің Кіші жүз билеушілерімен қатынастары
шиеленісті. Жайылымның тапшылығы кіші жүз қазақ руларының бір бөлігін
Жайық, Сағыз өңірінен Жем жағасына, Сырдарияның төменгі ағысына көшіп
баруға мәжбүр етті.
1Қазақстан тарихы ІІІ-том Атамұра.Алматы 2002ж. 174 бет.
4
Нұралының ойлағаны кіші жүздің көшіп жүру үшін жер іздеу болды. Осыған
байланысты алдын алаудаластық бойынша императрица Елизавета Петровна арнайы
грамота арқылы Кіші жүздің ханы мен сұлтандарына 300 мың әскермен Жоңғария
шегіне кіруге әзір түруды ұсынды.
Қазақ пен қарақалпақ халақтарының этникалық және мәдени орталығына
қарамастан Кіші жүздің қазақ руларының жекелеген қауымдары мен Оңтүстіктегі
көршілері арасында шиеленістер т.б. 1766 жылы Кіші жүз қазақтары бір
бөлігінің сол түрікмен – жәуміттермен қатынастары шиеленісті, әскери
қақтығыстарға нұралы, Есім, Ералы,Айшуақ хандар араласты. Кіші жүз
қазақтары мен башқұрттар арасындағы қатынастар күрделі болды. Башқұрттардың
Батырша басшылық еткен көтерілісі кезеңінде патша әкімшілігі бір халықты
екіншісіне айдап салуды қолдады. Алайда Кіші жүзде ералы, Айшуақ Нұралы
және олардың төңірегіндегілер башқұрттарға кысым көрсете бастады, қолға
түкен басқұрттардың көбі байлармен сұлтандарға бөліп берді. Кіші жүздегі
саяси билік дағдарысы айқын брлды.2 Нұралының жағдайы жөнінде губернатор
О.А. Игельстром 1785 жылы хабарламалары-ның бірінде қазақ ақсақалдарының ой-
ниеттерін туралы былыай деп жазды.Олардың бірден-бір тілегі қазір өздерінің
жалпы халықтың игілігі мен тыныштығы үшін Нұралы ханның олардың халқын
басқарудан тайдыру болып отыр. Қазақстанның Е.И. Пугачев көтерлісіне үн
қосуына қазақ жүздеріндегі ішкі саяси жағдайда себеп болды. Нұралы хан
тұсында кіші жүздегі қайшылықтар шиеленісе түсті. Қазақ жасақтарының үй
шебіне шабуыл жасауы сирек кездеспейтін. 1774 жылдың жазындағы кіші жүз
қазақтарының шабуылдары неғұрлым белсенді болды. 1775 жылдың жазынан бастап
кіші жүздің қоныстарында көзге көрінбейтін адам немесе Көктемірдің пайда
болуы туралы қауесет тарала бастады.
2Ғ.Маймақов. Қазақстан Республикасының саяси-құқықтық тарихы.
Алматы 1999ж. 336 бет.
5
1. Бөкей хандығының құрылуы.
Кіші жүздегі ХVІІІ ғасырдың соңындағы шаруашылық-саяси дағдарысқа,
жайылым мәселелерінің күрделеніп кетуіне байланысты қазақтардың үлкен
тобы Орал мен Жайық аралығының төменгі бойына көшіп барып 1801 жылы Бөкей
хандығын құрды. Оған император Павел І келісім берді.
Бөкей ордасы шығыстан батысқа 300 шақырым және солтүстіктен
оңтүстікке 200 аумақты алып жатқан шағын хандық болды.
1812 жылы Бөкей сұлтан орданың ханы болып көтерілді. Бөкей қайтыс
болған соң (1815) уақытша регент Шығай болып, 1823 жылы патша Жәңгірді хан
етіп бекітті. Жәңгірден соң мұнда хан тағйындалмады.
Бөкей хандығы патша өкіметінің әкімшілік бірлігі болып саналды. Хан
ішкі мәселелерді Орынбор әкімшілігімен келісіп шешті. Ханның біршама ішкі
дербестігі болды. Бұл дербестік қаржы-салық, жер бөлу, рулық-территортялық
басқару, халықты шаруашылық жағынан орналастыру түрінде жүзеге
асты.Ордадағы билік негізінен ханның қолына шоғырланды. Ханның жанында 12
биден тұратын хан кеңесі құрылды. Хан кеңесі мүшелері хан ордасында тұрақты
тұрып, хан аппаратының шылауына айналды.3
Ханның арнаулы тапсырмаларын орындайтын 12 жасаулы болды. Баж салғын,
сауда мәселелерімен базар сұлтандары айналысты. Хандықта ескі сұлтандар,
билер басқару жүйесі тұрақты мемлекеттік аппаратпен ауыстырылды. Ханның
қолында мемлекеттік істермен шұғылданатын арнайы кеңес құрылды.
Жергілікті басшылық ру басы, старшындардың қолына өтті. Старшындарды
хан және Орынбор әкімшілігі тағайындады. 1827 жыл Үш: байбақты, ноғай және
беріш руларында 34 старшынның тек үшеуін хан өкіметі тағайындаса, 1845 жылы
осы рулардың барлық дерлік бөлімдерін указды старшындар басқарды. Ру
басы, сұлтандар мен старшындардың есеп беріп отыру тәртібі енгізілді. Олар
салық жинау, тәртіп мәселесіменде айналысты.
3Н.Мыңжан Қазақтың қысқаша тарихы.Алматы 1994ж. 10-11 бет.
6
Олардың жанында есепші және тұрақты молда қызмет етті. Сот билігі ханның
жерігілікті билернің хан депутаттарының қолына шоғырландырылды. Жергілікті
жерде ұсақ істер қаралды. Бірақ ханның заңды құқықтары орыс заңдарымен
шектелген болатын. Үкіметтік сенаттың 1837 жылы 15-қаңтардағы жарлығы
бойынша ханға ордадағы азаматтық істер ондада 30 сомнан аспайтын істер
қалдырылды. Барлық саяси және қылмыстық істер Ресей заңдарымен қаралатын
болды. И.Таймановпен М.Өтемісов бастаған көтерліс кезінде Жәңгір хан
көтерілісшілерді жазалау үшін қосымша құқықтар сұрады. ХVІІІ ғасырдың аяғы
ХІХ ғасырдың басында Кіші жүздегі қазақ халқының едәуір топтары Жайық пен
Еділ өзендерінің төменгі ағыстарының аралығына көшіп барып, 1801 жылы Кіші,
яғни Бөкей (алғашқы ханы Бөкейдің есімімен) қандығын құрды. Бастапқыда
Жайықтың оң жағасына бес мыңдай қазақ өтті. Одан кейінгі жылдарда хандық
халқы Жайықтың арғы бетінен ағылып көшу есебінен өсе берді. Орынбор
шекарлық комиссиясының есептеуі бойынша, 1828 жылы Бөкей хандығының халқы
10225 шаңырақ болған. Деректемелер бойынша, 1845 жылы мұнда 30 мыңнан астам
шаңыраққа жеткен, 1860 жылы оның 26209 шаңырақтан тұрған.4
Ішкі орда қазақтары өмірінің жекеленген жақтарын суреттеген
революцияға дейінгі тарихшылардың көпшілігі оның пайда болуын Бөкей ханның
жеке басымен, Кіші жүзде болған өзара қырқыстармен және аласапыранмен
байланыстырған.
Ішкі орданың (Бөкей хандығының) құрылу себептерін түсіндіруде қазіргі
зерттеушілер арасында бірауыздылық жоқ.
Жайықтың оң жағына өткен қазақтар тең мөлшерде байұлына да, жеті руға
да жатқан адамдардан тұрды, дегенмен де көшудің бастапқы кезеңінде
алғашқылары басым болған. Қазақстан тарихын зерттеуші М.П Вяткин Ішкі
Орданың құрылуына шаруашылық құлдырауы, жердің тарлығы, қатаң шаруашылық
дағдарысы және феодалдану үрдісінің тереңдеуі әкеп соқты деп
4С.Мәшімбаев Патшалық Ресейдің отарлық саясаты.Алматы 1994ж.104-105б.
7
санаған. Оның пікірінще, қазақтардың Жайықтың оң жағасына, мәңгілік
болғандыққа өтуі өз бастауын ХVІІІ ғасырдың 50-жылдарынан, алатын үрдістің
логикалық қортындысы болған, яғни ол жаңа қоныстарды игеру жолындағы жарты
ғасырдай уақытқа созылған күреспен байланысты.
Әлбетте, патша үкіметінің отаршылдық саясатыны қазақ халқының
қоғамдық және саяси өмірінде елеулі рөл атқарды. Жайықтығ оң жағасына
қазақтардың көшіп барып қоныстануы патша өкіметі саясатының бағытын қайшы
келмеді, сондықтан да шекаралы өкімет орындары тарапынан белгілі бір өолдау
тапты. Жаңа қазақ ордасы құрылуының шешуші факторы болған ол емес.
Қазақтардың Жайық пен Еділ өзендерінің аралығына көшуімен жайылым
мәселесі де шешілген жоқ, жер қатынастарының күрделігі бұл жерде Кіші
жүздегіден кем болмаған күйінде қалды. Топырақ-климаттық және өзге де
табиғи-географиялық жағдайлары бойынша Бөкей хандығының аумағы
қоныстанушылардың көшіп келеген жағдайындағы аумаққа қарағанда нашар
болмаса, жақсы емес еді. Малшының өмірлік циклында қаншалықты айқындаушы
маңызы болса да, қоныстанудың сол бір нақты жағдайларында жайылымдар туралы
мәселе ең бірінші орынға қойылаған жоқ.Хандық құрылуның негізгі себебі
отаршылдық саясатытың күшеюі салдарынан көптеген көшпелі қауымдардың
бұрынғы көшіп жүретін орындарында қалуының мүмкін еместігі деп есептеу
керек.5
ХVІІІ ғасырдың аяғына қарай хан билігіне қарсы жапапай қарулы бой
көрсетуге бәсендеп кетті. Халық көтерлісінің найзасы қарсы бағытталған
хандар, сұлтандар және олрадың төңірегіндегілер есін жиып, кек алу
актілерін жүргізе бастады. Көтерліске қатысушыларды және оған тілектес
болған руылық қауымдарды қудалап кең ауқым алды. Қашандағысы сияқты, мұндай
жағдайларда рулардың үстем тобы мен Ресей әкімшілігі қазақ руалрын өзара
соқтығыстыруға, олардың арасындағы алауыздықтарды тартыстар мен
5М. Құлкенов Жәңгірхан.Алматы 1992ж. 6-7 бет.
8
қақтығыстар ошағына айналдыруға тырысты. Көшпелілердің бір шама тыныштығы
мен дағдылы шаруашылық ырғағы бұзылды. Шаруашылық күйзелісінің, еңбекші
бұқара шеккен азаптың терең болғаны сонша, аман қалу және осы бір ауыр
кезеңнен аман өту мәселелері олар үшін ең басты мәселеге айналды. Граф
1806 жылы ішкі істер министрі Кочубейге былай деп
жазды: Кіші жүз хандықтарынның кедейлігі сұмдық және мұнда бір қырсық
екіншісін туғызып отыр, Жақсы және тұтас киізбен жамылуға тиісті киіз
үйлері мен күркелері жырым-жырым жамалған құрақ киізбен жамылған.
Қазақтардың өздері алба-жұлба киінген. Шектен шыққан жоқшылы қазақтарды өз
балаларын жеп тұрғандары мен хиуалық феодалдарға әйтеуір тірі қалсын деген
ниетпен сатуға мәжбүр етті. А.И. Левшиннің деректері бойынша, 1815 жылы
Гурьевке жақын жерде бір айдың ішінде ғана жүзге жуық қазақ балалары
сатылған. Бұл орайда ер бала үшін 4 және 3, ал қыздар үшін 3 және 2
дағардан қара бидай ұны төнелген.
Осындай жағдайларда ауылдардың үдере көшуімен билеушілер билігінен
неғұрлым қауіпсіз аудандрға барып паналау бел алды. Бұл өмірлік қажеттілік
болатын.6
Кіші жүздің оңтүсігінде қазақтардың қоныстарын күшпен басып алу және
ауылдарын тонау саясатын жүргізегн Хиуа хандығы болды. Дағдылы жағдайдың
бірі мынадай: ХІХ ғасырдың басында Хиуа ханы Сырдария өзенің бойында көшіп
жүрген қазақтардың бейбіт аулына күтпеген жерден шабуыл жасады. 350 адам
өлтірілді, 1035 қыздар мен әйелдер айдап әкетілді, 4173 түйе, 7085 жылқы,
113820 сиыр және 45645 қой қолға түсірілді. Оның үстіне дергілікті халықпен
зекет түрінде қосымша 17573 қой мен 2364 түйе жинап алынды. Қазақтың
мыңдаған көшпелі отбасының оңтүстікке көшіп баруы туралы мәселенің
туындағаны түсінікті.
Бірден-бір амал-Жайықтың оң жағасына – бос жатқан дерлік құмды
ауданға қоныс аудару ғана қалды, ол жаққа шекарлаық үкімет орындарының
6М.Маданов Ұлы дала тарихы.Алматы 1994ж. 104-105 бет.
9
келісімімен қазақ ауылдары өз малымен, негізінен алғанда, қыс кезінде талай
рет өтіп жүрген еді. Бірақ бұл рұқсат негізінен ірі мал иеленушіліердің
табындарына берілді. Қоныстану аудандарының ежелден қазақтар мен олардың
ата-баблары тұрып, көшіп жүрген жері деп есептелгендігін ескерте кету
қажет. Сол кезге дейінгі қазақтарды Еділ мен Жайық өзендерінің аралығына
тұрақты тұруға қоныстану туралы мәселе қойылған емес. Феоалдардың малы,
әсіресе
қыс кезінде жайлымда уақытша ұстау сөз етілді. Негізінен өз қожалықтарының
мүделерін көздеп Нұралы хан, оның өз туыстары мен ықпалдысұлтандар
мәмеленді. Қыс кезінде, негізінен алғанда, хан мен оның інілерінің
меншігіндегі жылқы таындары айдап апарылатын. Нұралының шекаралық өкмет
орындарына талай рет жасағн өтініштерінен оның тек ғана өз мүдделерін
көздегені көрінеді.7
Қазақстанда патша өкіметі саясатын тікелей жүзеге асыра отырып,
Орынбор шекаралық әкімшілігі екі жақты қөзқарас ұстанды. Бұл жағынан, ол
ішкі жақты сол кезде-ақ пайда болған әскери қазақ поселкелері
тұрғындарының шаруашылық мүдделерін түгелдей жақтады. Екінші жағынан,
отарлауды жүргізу үшін оған қазақ шонжарларының ықпалды бөлігінің қызметі
қажет еді. Патшалық өкімет орындары мен қазақ ақсақалдарының бірлескен күш-
жігері ғана патша өкіметінің саясатын жүзеге асыруды іс жүзінде қамтамассыз
ете алды. Осы себептерге байланысты шекаралық өкімет орындары қазақ
шонжарларының өз малын қос өзен аралығындағы аударға өткізу туралы
өтініштерін ара-тұра қанағааттандаруға мәжбүр етті.
ХІХ ғасырдың аяғынан бастап қазақтардың Жайықтың оң жағасына, ішкі
жаққа өтуінің сипаты, ауқымымен себептері өзщгерді. өту үрдсі реттеуге
қиын, көп жағынан стихилық және жаппай өту сипатын алды. Титықтаған
халақтың бір бөлігі, ешқандай кедергілерге қарамастын, жаңа ауданды игеруге
кірісті. Егер бұрын хандармен сұлтандар өздері бұрынғы орындарында қалып,
өз малын уақытша, қыстап шығуға ғана өткізіп кетсе, енді іс жүзінде осы
7Б.Әлихан Таңдама. Алматы 2002ж. 80-85 бет.
10
ауданды тұрақты мекендеп қалу туралы мәселе қойылды. Мұндай талап халақ
бұқарсының өзінен шықты. Қозғалыс күшінің елеулі болғаны сонша, птша
өкіметі қазақ даласына ықпалын барынша тарату үшін ендегі жерде оны мен
санаспай тұра алмады.
Жаңа жағдайларда үкімет қазақ халқының өзіне ішкі жаққа өтуге
рұқсат етуге ұмтылсын қабыл алу қажет деп тапты. Осы арқылы ол халықтың
сеніміне кіруге үміттенді, бұл патша өкіметінің саясатын ойдағыдай жүргізу
үшін өте маңызды болатын. Аумақты бере отырып, өкімет Кіші жүздегі сол
кезде-ақ отарлауға қарсы сипат алмастырған рулар күресінің шиленісін
белгілібір дәрежеде бәсеңдтуге де ниеттенді.
Патша үкіметі қоныс аударудың шекаралық өкімет оргондарының еркін
сенімді орындайтын жетекшінің бастауымен ұйымдасқан түрде жасалуын дер
кезінде ойластырды. Сол кезде хан кеңесінде төрағалық етуші Бөкей сұлтан
сондай тұлға болып шықты. Орынбор өлкесі бастығының мінездемесі бойынша ,
ол жоғары мәртебелі монархтың тағына адал болды.8
Өз кезегінде, билікке ұмтыла отырып, оның Кіші жүзде алуға
үміттенбеген Бөкей сұлтан үкімет органдарының батыл қолдауын пайдаланып,
Жайықтың оң жағасына өтуге және сонда өз хандығын құруға құлдшынды. Қоныс
аудару қозғалысының басында болу үшін ол халақ мүдделерін қорғаушы рөл
шебер орындады. Астрахан казақ полкінің камандирі полковник Попов арқылы
Бөкей Астрахан губернаторы Кноррингттен оның өзіне-Бөкей сұлтанға- жолын
қуған қазақтармен бірге Жайық пен Еділ арлаығындағы аумққа мәңгілік тұру
үшін көшуге тұқсат ету туралы Ресей импероторының алдына өтініш жасап
кіруін сұрады. 1801 жылғы 1-наурызда І-Павелдің жарлығы шықты, онда былай
делінген: Қырғыз-қайсақтардың Кші Ордасының хан кеңеңсінде төрәғалық
етуші, Нұрлы ханның баласы Бөкей сұлтанның өзіме ықыласпен қабылдаймын, қай
жерді қаласа, сонда көшуге рұқсат етемін және менің мархабатынның белгісіне
оған меннің суретім бар
8А.Асқаров Ұлы тұранның ұлдары.Алматы 2003ж.95-98 бет.
11
алтын медаль тағайындаймын.
Алғашқы қоныс аударушылардың негізгі бұқарасында мал өте аз, киіз үй
орнына күрке болды. Олар кедей және ең кедей отбасылар еді. көшу дәуірінде
Ішкі Орданның құраған оның алғашқы тұрғындары қайсақтар (қазақтардың .-Ред)
ең кедейлері болатын деп жазды көзбен көргендердің бірі.
Көшіп кетушілер негізінен Сырым Датовтың қозғалысына тікелей
қатысушылар болды. ХІХ ғасырдың орта шеніне қарай ішкі жаққа оның
руынынан 15 мыңнан адам өтті. Халақтың зор құрметіне бөленген және пат
өкіметіне қарсы күрестің танымал ұйымдастыушысы әр басшысы Сырым батыр
өзімен оның көптеген ең жақын серіктері хақлықтың Жайық пен Еділ өзендері
аралағындағы ауданға көшірудің беллсенді үгітшілері болды. Замандастырының
жазғанындай, Бөкей сұлтан бірінші кезекте батыр Сырым Датовтың қолдауына
сенген және халақтың көшіп баруға сонымен бірге баруға көндіре алған.
2.ХІХ ғасырдың Патшалық Ресейдің Кіші жүздегі саясаты.
Жайықтың оң жақ жағасына көшіп барған қазақ ауылдарымен руларының
шаруашылық қалпы, тұрмыс салты, дәстүрлерімен әдет-ғұрыпы жөнінен Кіші
жүздегі ағайындарынан еш айырмашгылығы болағн жоқ. Олардың көпшілік бөлігі
көшпелі малшылар боып қала берді, егіншілікпен құм арасындағы шағын
жазиралық учаскелерде ғана айналысты. Орданың негізі қаланған бастапқы
кезеңі осылай болды. Бірақ уақыт өте келе жаңа орында олардың дәстүрлі
тіршілік болмысының сипаты өзгерді және Жайықтың арғы бетіндегі
қазақтардың өмірінен айқын ерекшелне бастады.9
Ішкі орда барлық жағынан Астрахан, Саратов, Орынбор губернияларының
жерлерімен, Жайық бойындағы бекіністі әскери шеппен, солтүстік Каспий өңірі
бойындағы балық кәсіпшілігі аймағымен шектесіп жатты. Ол жинақты және шағын
хандық болды, оның аумағы шығыстан батысқа қарай 350 шақырым және
солтүстіктен оңтүстікке 200 шақырым жерді
9М.Маданов Қазақ халқының мәдениетінің қалыптасуы.Алматы 1998ж.101б.
12
алып жатты. Жайылым алқаптарының шектеулілігі орда құрылуының ең басынан-ақ
дәстүрлі кеңістік бойынша игеру әдістерінің орнына, оларды интенсифті
игеру проблемасын алға қойды.
Патша үкіметің Ішкі Орда басқару және орталық қамқорлықтың мағынасын
да алғанда Қазақ даласының үлгілі аймағы етпекші болды.
Ішкі Орда да жер қтынастары саласында жеке және өзіндік меншіктің
феодалдық институттарының нығайту үрдісі жүрді. Олар қоғамда барған сайын
зор маңызға ие болып, дербес құқықтың мәртебе алды. Егер Қазақстанның
көшпелі аудандарында жерді басып алу, әдетте, жергілікті шонжарлардың
бастамасы бойынша, байлықтың солардың қолына шоғырлануы салдарынан болса
және жайылымға жеке-дара меншік іс жүзінде солдардың иелігімен сыртай
қосылып, сыртқы ұжымдылық белгілерін жоғалтпай, көшпелі-ауылдық қауым
шеңберінде болуын жалғастыра берсе, Ішкі Ордада ХІХ ғасырдың екінші
ширегінен бастап, учаскелердің шонжарлармен ауқапты шаруалардың меншігіне
беру жоғарғы жақтың-хан билігінің бастамасымен жүзеге асылды.10 Бұл жаппай
және жалпы құблысқа айналды. 1830-1845 жылдар ішінде Жәңгір хан жерді жеке
меншікке иеленуге 1517 акті берді. Жер қатынастарының негізіне айналған
жерге жеке меншік жүйесі осылайша пайда болы және қазақ қоғамында жер
пайдаланудың қауымдық-рулық приципіне осылайша соққы берілді. Ханның
туыстары, сұлтандар, билер, ақсақалдар, мырзалар және бай мал иелері
бірнеше алқапты немесе су көздері бар кең алқапты игере алатын болды.
Мәселен, Жәңгір ханның жеке өзінің иелігіндегі жер 400 мың десятиларға
жетті. Хан өзінің бауыры Меңдікерей Бөкейхановқа 400 мың десятинаға
жайылымдық алапты бекітіп берді, Балқы би Құдайбергеновке 300 мыңдесятина
болатын алқапты иеленуге рұқсат ететін грамота табыс етті. Хандықтың бүкіл
жер алабының 85 пайызы осындай 25-30 әулиеттің иелігінде болды.
Ішкі Ордада жер иеленушілер иерархиясы қалыптасы. Олардың ең ірісі
10Қ.Салғараұлы Қазақтың қилы тарихы.Алматы 1992ж. 150 бет.
13
ханның өзі болды, бұл иерархия ең төменгі сатысында қысқы қыстауға арналған
шағын жерүлесі бар, өзі жерінде тұратын шонжарларға толық дерлік тәуелді
шаруа құрды.
Бірінші кезекте, қысқы қыстауғы және малдың теріндеп жайылуына
жарамды алаптар, сондайақ шөп шабылатын жерлер бөлініске түсті қысқы
қыстауларда тұрғын ұйлер са лынды, олардың көбі жертөле және жартылай
жертөле түрінде болатын. Ордада болған Т.Медведский мылай деп жазған: шөп
шабатын алап жөнінде қазақтарды қауындық еилік жоқ... әр әулет өзіне шөп
шабуға бір жола бөліген ұлтарақтай жерді пайдаланады. Содықтан бұл әулиет
өзінен нашар немесе бай үлес тигеніне қарамастан, сонда тұрақтап қалды.
Біршма аумақты жазғы жайылымдар кішкене учаскелерге бөлшектелмеді.
Олар аумағы үлкен алқаптармен рулық ұжымдардың басшыларына, хан Кеңісінің
мүшелеріне, билерге және жекелеген ірі байларға бекітіліп берілді.
Жайылымдардың шаруашылық жағынн құны мейлінше татымсыз бөлігі ұжымдық
алқаптарға жатқызылды.11
Хан билігіне бірнеше кезекте феодалдардың мүдделерін қамтамасыз етуге
бағытталған жаңа аграрлық асясат көшпелі ұжымдар ішінде де тұтас алған да,
қоғам ауқымында да әлеуметтік қатынастар мен жіктелу үрдісін тереңдетіп,
шиеленістіре түсті. Ақысын төлеп немесе жұмысын істеп беріп, бөтен жерде
көшіп жүретін жерсіз отбасылармен ауылдар санаты пайда болды. Ұлтарақтай
жерді иеленетін, бірақ құдықтармен су көздері жоқ, сондықтан бай
көршідерінің ауылдарына бекітіліп берілген шаруа ұйлері көбейді. Жер
сауда, қиянат жасау және даулы істер объектісіне айналды. Бұл саясаттан
ханның төңірегіндегілер мен жергілікті шонжаралар ұтып отырды. Еңбекші
халақтың негізгі бұқарасы жер таршылығымен ауыр қанаудың қыспағына түсті.
Жәңгір ханнің өз айтуына қарағанда 6-7 мың отбасының, яғни халақтың 1\3
бөлігінің жері болмаған, сондықтан олардың көбі оның көршілес орыс
губернияларымен
11Аманжолов Түркі халақтарының тарихы.Алматы 1999ж.95-98 б.
14
жер иелерінен, Каспий балық аулаушы кәсіпшілерінен жалғауға мәжбүр болған.
Ордада сауданың дамуына үш фактор: а) ауылдардың шауашылық жағынан
нығаюымен тауар-ақша қатынастарының таралуы; ә)ханның көтермелеу саясаты ;
б)ішкі орданың орыс саудагерлерімен басқада саудагерлер үшін географилық
жағынан қолай орналасуы , сондайақ олар үшін ордадағы сауда операцияланың
ерекшге пайдалығы себепші болды. Жәңгір хан жат жергілік тауарлар үшін баж
төмен төленетін сауда белгілеп, орданың әртүлі жерлерінде олар үшін
маусымдық жәрменкелермен сауда пунктерін құрып ғана қойған жоқ, сонымен
қатар жат жерлік көпестердің мүдделерін қамтамасыз етуге өз капиталымен де
қатысып отырды. Атап айтқанда оның өзі жасаған сауда ережелерінде мыналар
көздерді: Сауда жасаушының капиталын қамтамсыз ету үшін, ол (хан ) өзіне
бағынышты ордалықпен көпестің алдын ала жасасқан мәмлесі бойынша,
ордалықтың нақты малы немесе ақшасы болмаған жағдайда, көпеске өз кепілдігі
мен қол хат беруге міндеттенеді. Егер қазақ мерзімді уақыттында төлеуге
келмесе, ешқандай сөзбұйдаға салмай хан төлейді.
Өкімет орындарының көтермелеу саясаты далада сауда жүргізудің
қолайлығымен тиімділігі ортамен таурлармен адамдарды көп мөлшерде таратты.
Хан ордасы жанында 1846 жылы өткізілген бір көктемгі жәрмекеннің өзіне ғана
1183 саудагер келді, ал олардың арасында ІІ және ІІІ гильдияның 83 көпесі
болды. Келесі 1847 жылы олардың саны 1500 дамға жетті. Бұл жәрмекенің
көлемді болғаны сонша, оның аумағында саудагерлер салған 300 жуық дүкен
жұмыс істеді.12
Ішкі Орда Ресей үшін малды және мал шаруашылығын шикізатын ірі
жеткізіп берушіге айналды. Монуфактура депортаментінің журналдық жазбасына
қарағанда, 1827 жылы Ішкі Ордадан 400 мыңдай қой, 3000 мың жылқы және мал
шаруашылығының жалпы мөлшері 2925 сом болатын әртүрлі өнімдері жөнелтілген.
12 М.Қойгелдиев Қазақстан тарих.Алматы 2002ж. 28 б.
15
Бөкейдің баласы, хан тағына 1824 жылы отырған Жәңгір патша
әкімшілігінің толық қолдауына сүйене отырып, қоғам өмірі мен халық
тұрмысының жекелеген жарақтарын, сондай-ақ дәстүрлі жергілікті басқару
жүйесін белсенді түрде қайта құра бастады. Ол көшпенділердің отырықшылануын
, олардың хуторлар салуын, шөп шабуын және далаға ағаш өсіруді, малдың
жергілікті тұқымдарын жақсартуды және ауыл шаруашылық саймандар әкелуді,
мекептер, училищие, мешіттер ашуды және ауылдарда молдалар санының өсуін,
сауданы және төрешілдік басқару нысанына көшуді көтермелеп отырды. Ол
патшалық өкімет орындары мен жергілікті қазақ шонжарларының мүдделерін жаңа
әдістермен біріктіруге күш салды.
1827 жылы Жәңгір хан Нарын құмдағы Жасқұс алқабында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz