Мектеп жасындағы балалардың девианттық мінез-құлық мәселелері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Оқушы жастардың девианттық мінез.құлқының алдын алуды зерттеудің теориялық алғы шарттары.
1.1"Девианттық мінез.құлық" ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2Қоғамдық нормадан ауытқыған мінез.құлық əлеуметтік мəселе ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2 Мектеп оқушылары қылмыстылығының алдын алу шаралары.
2.1 Мектептік жастағылардың мінез.құлқы қалыптасуының əлеуметтік.психологиялық сипаттамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2 Оқушы жастарды девианттық мінез.құлықтан арылту шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Пайдаланылған əдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Оқушы жастардың девианттық мінез.құлқының алдын алуды зерттеудің теориялық алғы шарттары.
1.1"Девианттық мінез.құлық" ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2Қоғамдық нормадан ауытқыған мінез.құлық əлеуметтік мəселе ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2 Мектеп оқушылары қылмыстылығының алдын алу шаралары.
2.1 Мектептік жастағылардың мінез.құлқы қалыптасуының əлеуметтік.психологиялық сипаттамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2 Оқушы жастарды девианттық мінез.құлықтан арылту шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Пайдаланылған əдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс мектеп жасындағы балалардың қылмыстылығының алдын-алу мәселелерін жан-жақты талдау жасауға арналған. Зерттеу жұмысынды құқық бұзуға бейім оқушылардың қылмысты жасау себептері,олардың жеке бас ерекшеліктері және қылмыстық жасаудың алдын алу мәселелерін жетілдіру жолдары қарастырылған.
Тақырыптың өзектілігі. Жаңа нарықтық қоғамдық қатынастар жүйесінде бұрындары қалыптасқан экономиклық-өндірістік жүйе тоқырап елімізде жұмыссыздық,осыған байланысты туындаған жоқшылық көп қиындықтар тудырды. Жұмыс істеп босқан жастар тарапынан құқық бұзушылық-ұрлық көбейді.Міне осының бәрі жинақтала келіп жастарды адамгершілік-құқық тұрғыдан әлеуметтендіріп,қоғам өміріне өз құқықтарын қорғап қана қоймай,заңды міндеттерін түсінетін,құқық бұзушылық жасаса,ол үшін заң алдында жауап беретіндігін сезінетін,қоғамдық тәртіп пен заңдылықтың сақталуына үнемі медделік танытып жүретін құқықтық мінез-құлықтары үлгілі жас азаматтар етіп қосу қажеттілігін маңызды етіп отыр.
Қоғамда қылмыстық мінез-құлық адамның әлеуметтік жағдайына байланысты пайда болуымен сипатталады.Әртүрлі әлеуметтік-теориялық құрылымдар тұлға мен мемлекет қайшылығын еңсеру қажеттігін негіздейді.Адам құқықтары мен бостандықтарына артықшылық беру қағидаттарын жария ету «адам-мемлекет» мәселесіне құрсаулық жүйе тұрғысынан түсінік беруден үзілді-кесілді бас тартуды білдіреді.Қоғамдағы әрбір қылмыс жасаушы адамның өзгеше мінез-құлқы болады.Әлеуметтік институт ретінде құқық нормларының жүйесі,оның бұрмалануы іс жүзінде адамгершілік санат бола отырып,құқықтық санатқа айналады және қоғам мүшелерінің баршасы үшін кері әсер тигізеді.
Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы қорғалады. ҚР Конституциясының II-бөлімі осы мәселеге тікелей арналған. Конституцияныың 1-бабында «ең қымбат қазына-адам және адамның өмірі,құқықтары мен бостандықтары»,-деп жарияланған.Осыған орай ҚР барлық құқық салалары,оның ішінде қылмыстық құқық адамды қорғауды өзінің міндеті деп санайды.ҚР Қылмыстық кодексінің 2-бабында адам мен азаматтың құқықтары;бостандықтары мен заңды мүдделін қорғау ең басты міндет ретінде көрініс тапқан. ҚР барлық заңдары жеке адамды қорғауға,адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға әр уақытта артықшылықтар береді.Сондықтан да ҚР Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің I тарауы жеке адамдарға қарсы қылмыстарға арналған.
Соңғы жылдары елімізде де қылмыстылықтың,оның ішінде оқушы жастар жасайтын қылмыстардың өсуі байқалады. Сот практикасы материалдарына сүйенсек,қазіргі кезде қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын жасалынбаған,жаңа қылмыстың түрлері орын алуда.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс мектеп жасындағы балалардың қылмыстылығының алдын-алу мәселелерін жан-жақты талдау жасауға арналған. Зерттеу жұмысынды құқық бұзуға бейім оқушылардың қылмысты жасау себептері,олардың жеке бас ерекшеліктері және қылмыстық жасаудың алдын алу мәселелерін жетілдіру жолдары қарастырылған.
Тақырыптың өзектілігі. Жаңа нарықтық қоғамдық қатынастар жүйесінде бұрындары қалыптасқан экономиклық-өндірістік жүйе тоқырап елімізде жұмыссыздық,осыған байланысты туындаған жоқшылық көп қиындықтар тудырды. Жұмыс істеп босқан жастар тарапынан құқық бұзушылық-ұрлық көбейді.Міне осының бәрі жинақтала келіп жастарды адамгершілік-құқық тұрғыдан әлеуметтендіріп,қоғам өміріне өз құқықтарын қорғап қана қоймай,заңды міндеттерін түсінетін,құқық бұзушылық жасаса,ол үшін заң алдында жауап беретіндігін сезінетін,қоғамдық тәртіп пен заңдылықтың сақталуына үнемі медделік танытып жүретін құқықтық мінез-құлықтары үлгілі жас азаматтар етіп қосу қажеттілігін маңызды етіп отыр.
Қоғамда қылмыстық мінез-құлық адамның әлеуметтік жағдайына байланысты пайда болуымен сипатталады.Әртүрлі әлеуметтік-теориялық құрылымдар тұлға мен мемлекет қайшылығын еңсеру қажеттігін негіздейді.Адам құқықтары мен бостандықтарына артықшылық беру қағидаттарын жария ету «адам-мемлекет» мәселесіне құрсаулық жүйе тұрғысынан түсінік беруден үзілді-кесілді бас тартуды білдіреді.Қоғамдағы әрбір қылмыс жасаушы адамның өзгеше мінез-құлқы болады.Әлеуметтік институт ретінде құқық нормларының жүйесі,оның бұрмалануы іс жүзінде адамгершілік санат бола отырып,құқықтық санатқа айналады және қоғам мүшелерінің баршасы үшін кері әсер тигізеді.
Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы қорғалады. ҚР Конституциясының II-бөлімі осы мәселеге тікелей арналған. Конституцияныың 1-бабында «ең қымбат қазына-адам және адамның өмірі,құқықтары мен бостандықтары»,-деп жарияланған.Осыған орай ҚР барлық құқық салалары,оның ішінде қылмыстық құқық адамды қорғауды өзінің міндеті деп санайды.ҚР Қылмыстық кодексінің 2-бабында адам мен азаматтың құқықтары;бостандықтары мен заңды мүдделін қорғау ең басты міндет ретінде көрініс тапқан. ҚР барлық заңдары жеке адамды қорғауға,адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға әр уақытта артықшылықтар береді.Сондықтан да ҚР Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің I тарауы жеке адамдарға қарсы қылмыстарға арналған.
Соңғы жылдары елімізде де қылмыстылықтың,оның ішінде оқушы жастар жасайтын қылмыстардың өсуі байқалады. Сот практикасы материалдарына сүйенсек,қазіргі кезде қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын жасалынбаған,жаңа қылмыстың түрлері орын алуда.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Кле М Психология подростка. М.: Педагогика, 1991.
2. Выготский Л.С. Собрание сочинений. Т. 4. Детская психология.-М. 1984.
3. Смелзер.Н. Социология. Пер. с анг. - М: Феникс, 1994.
4. Беличева С Дети и семьи группы риска как объекты социальной профилактики. М, 1993.
5. Отто Рюлс. Хлеб для шести миллиардов. - М, "Прогресс" 1965.
6. Анисимова С.Ф. Духовные ценности: производство и потребление. - М: Мысль. 1988.
7.Казымбетова Д.К. Социальные проблемы девиантности в транзитном обществе. Алматы: Қазақ университеті, 2000.
8.Жаманбалаева Ш.Е. Общество и подросток:социологический аспект девиантного поведения. - Алматы: Қазақ университете 2006.
9.Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық (Жалпы бөлім) Алматы 1999ж.
10.Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі - Алматы ЮРИСТ 2007
11.Дюркгейм Э. Норма и патология // Рубеж. Альманах социальных исследований. - Сыктывкар МПО СГУ, 1991. - №2.
12.ҚР Қылмыстық кодексіне түсінік. Алматы . Құқықтық бастама, 2001 ж.
13.ҚР Жоғарғы Сот Пленумының қаулылар жинағы.2001 ж.
14.Е.Т.Әблезов, С.М.Рахметов, Е. О. Алayханов. ҚР Қылмыстық құқық; Жалпы бөлім .Оқулық Алматы , Жеті - жарғы. 2001 ж.
15.«Заң» журналы.
16.«Фемида» журналы.
17.Антонян Ю.М. Психология преступника и расследование преступлений/ Ю.М. Антонян, М.И. Енекеев, В.Е. Эминов.- М., 1996. - 321с.
18.Еникеев М. И. "Юридическая психология", Питер, 2005.
19.Райе Ф. "Психология подросткого и юношеского возраста", Алматы, 2002.
20.Қазақстан жоғарғы мектебі. Журнал 2004 ж. № 1.
21.Қазақстан региондары. Статистикалық жиын. 2004 жылы.
22.Лекции по методикеконкретных социальных исследовании. - М.,1972 Гилинский Я.И., Афанасьев B.C. Социология девиантного (отклоняющегося) поведения: Учебное пособие. - М.: СПб: Филиал Института социологии РАН, 2008.
23.Дюркгейм Э. Социология. Ее предмет, метод, назначение. -М.: Мысль, 2005.
24.Әлемдік әлеуметтану антологиясы. 10 томдық. "Мәдени мұра" бағдарламасы. - Алматы: Қазақстан, 2005.
25.Заң терминдердің түсіндірме сөздігі / Құраст. М. Ізімұлы -Алматы: Сөздік- Словарь, 2000.
26.Социология:Оқулық\Редакциясын басқарған проф. М.М.Тәжин.– Астана,2004.
27.Дюркгейм Э. Самоубийство: Социологический этюд. Пер.с. франц. -М.: Мысль, 1994.
28.Мертон Р.К. Социальная структура и аномия // Рубеж. Альманах социальных исследований. - Сыктывкар МПО СГУ, 1992. - №2. - С. 85 - 97.
29.Алауханов Е.О. Криминология /Қылмыстану/ Оқулық. - Алматы, 2005.-1926.
30.Алауханов Е.О. Пайдақорлық - зорлық қылмыстардың алдын алудың криминологиялық проблемалары. Монография. - Алматы: "Ғылым" ғылыми баспа орталығы, 2005.
31.Алауханов Е., Бахаутдинов А., Мурсалова Л. Кәмелетке толмаған қыздар жасаған қылмыстардың алдын алу мәселелері. — Алматы: Қазақпарат, 2008.
32.Нұсқабаев О. Мектеп - жас ұрпақты әлеуметтендіру институты -Алматы: Қазақстан, 1997.
33.Қазақстан Республикасының Заңы «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жастар саясаты туралы». 2004 ж 7 шілде. №581 - 11КРЗ. -Егемен Қазақстан.- 2014 14 шілде.
34.Алауханов Е., Қарамырза Ж. Жас адамдардың құқық бұзуға бейім мінез - құлқы және оның алдын алудың мәселелері. - Алматы: ҚазАқпарат, 2008.
35.Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Оқулық. - Толықт., 3 -бас . - Алматы: Жеті Жарғы, 2001.
36.Нұсқабаев О., Айменов А. Құқық бұзушылықтың алдын алу жолдары // Социология нравственности: Сб. Науч. стат. междунар. науч. Практ. Конф.
Патриотизм как закономерное составляющее социальной культуры
инновационно-развивающегося современного казахстанского общества" / Под.общ.ред. Т.Ж.Калдыбаевой. Усть - Каменогорск, 27 - 28 июня 2007. - Усть - Каменогорск: Медиа - Альянс, 2007.
37. Юсупова И. “Қиын” оқушы қайдан шығады // Қазақстан мұғалімі 2006 қараша
38. Қалиева Г .Тәрбиесі қиын баламен жұмыс // Қазақстан мектебі 2006,№ 11. 39. Шамұратова Х. “Қиын ” бала қайдан шығады // Алтын Орда 2006.
40. Оразбаева Е “Қиын” оқушылармен педагогикалық қарым-қатынастағы белсенді спорттың рөлі // Бастауыш мектеп 2006 № 11 .
41. Қазбеков Ж . “ Қиын ” бала тәрбиесі // Валеология 2007 № 3
42. Өтеген Қ. “Қиын” оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу // Бастауыш мектебі 2007 № 3,.
1. Кле М Психология подростка. М.: Педагогика, 1991.
2. Выготский Л.С. Собрание сочинений. Т. 4. Детская психология.-М. 1984.
3. Смелзер.Н. Социология. Пер. с анг. - М: Феникс, 1994.
4. Беличева С Дети и семьи группы риска как объекты социальной профилактики. М, 1993.
5. Отто Рюлс. Хлеб для шести миллиардов. - М, "Прогресс" 1965.
6. Анисимова С.Ф. Духовные ценности: производство и потребление. - М: Мысль. 1988.
7.Казымбетова Д.К. Социальные проблемы девиантности в транзитном обществе. Алматы: Қазақ университеті, 2000.
8.Жаманбалаева Ш.Е. Общество и подросток:социологический аспект девиантного поведения. - Алматы: Қазақ университете 2006.
9.Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық (Жалпы бөлім) Алматы 1999ж.
10.Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі - Алматы ЮРИСТ 2007
11.Дюркгейм Э. Норма и патология // Рубеж. Альманах социальных исследований. - Сыктывкар МПО СГУ, 1991. - №2.
12.ҚР Қылмыстық кодексіне түсінік. Алматы . Құқықтық бастама, 2001 ж.
13.ҚР Жоғарғы Сот Пленумының қаулылар жинағы.2001 ж.
14.Е.Т.Әблезов, С.М.Рахметов, Е. О. Алayханов. ҚР Қылмыстық құқық; Жалпы бөлім .Оқулық Алматы , Жеті - жарғы. 2001 ж.
15.«Заң» журналы.
16.«Фемида» журналы.
17.Антонян Ю.М. Психология преступника и расследование преступлений/ Ю.М. Антонян, М.И. Енекеев, В.Е. Эминов.- М., 1996. - 321с.
18.Еникеев М. И. "Юридическая психология", Питер, 2005.
19.Райе Ф. "Психология подросткого и юношеского возраста", Алматы, 2002.
20.Қазақстан жоғарғы мектебі. Журнал 2004 ж. № 1.
21.Қазақстан региондары. Статистикалық жиын. 2004 жылы.
22.Лекции по методикеконкретных социальных исследовании. - М.,1972 Гилинский Я.И., Афанасьев B.C. Социология девиантного (отклоняющегося) поведения: Учебное пособие. - М.: СПб: Филиал Института социологии РАН, 2008.
23.Дюркгейм Э. Социология. Ее предмет, метод, назначение. -М.: Мысль, 2005.
24.Әлемдік әлеуметтану антологиясы. 10 томдық. "Мәдени мұра" бағдарламасы. - Алматы: Қазақстан, 2005.
25.Заң терминдердің түсіндірме сөздігі / Құраст. М. Ізімұлы -Алматы: Сөздік- Словарь, 2000.
26.Социология:Оқулық\Редакциясын басқарған проф. М.М.Тәжин.– Астана,2004.
27.Дюркгейм Э. Самоубийство: Социологический этюд. Пер.с. франц. -М.: Мысль, 1994.
28.Мертон Р.К. Социальная структура и аномия // Рубеж. Альманах социальных исследований. - Сыктывкар МПО СГУ, 1992. - №2. - С. 85 - 97.
29.Алауханов Е.О. Криминология /Қылмыстану/ Оқулық. - Алматы, 2005.-1926.
30.Алауханов Е.О. Пайдақорлық - зорлық қылмыстардың алдын алудың криминологиялық проблемалары. Монография. - Алматы: "Ғылым" ғылыми баспа орталығы, 2005.
31.Алауханов Е., Бахаутдинов А., Мурсалова Л. Кәмелетке толмаған қыздар жасаған қылмыстардың алдын алу мәселелері. — Алматы: Қазақпарат, 2008.
32.Нұсқабаев О. Мектеп - жас ұрпақты әлеуметтендіру институты -Алматы: Қазақстан, 1997.
33.Қазақстан Республикасының Заңы «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жастар саясаты туралы». 2004 ж 7 шілде. №581 - 11КРЗ. -Егемен Қазақстан.- 2014 14 шілде.
34.Алауханов Е., Қарамырза Ж. Жас адамдардың құқық бұзуға бейім мінез - құлқы және оның алдын алудың мәселелері. - Алматы: ҚазАқпарат, 2008.
35.Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Оқулық. - Толықт., 3 -бас . - Алматы: Жеті Жарғы, 2001.
36.Нұсқабаев О., Айменов А. Құқық бұзушылықтың алдын алу жолдары // Социология нравственности: Сб. Науч. стат. междунар. науч. Практ. Конф.
Патриотизм как закономерное составляющее социальной культуры
инновационно-развивающегося современного казахстанского общества" / Под.общ.ред. Т.Ж.Калдыбаевой. Усть - Каменогорск, 27 - 28 июня 2007. - Усть - Каменогорск: Медиа - Альянс, 2007.
37. Юсупова И. “Қиын” оқушы қайдан шығады // Қазақстан мұғалімі 2006 қараша
38. Қалиева Г .Тәрбиесі қиын баламен жұмыс // Қазақстан мектебі 2006,№ 11. 39. Шамұратова Х. “Қиын ” бала қайдан шығады // Алтын Орда 2006.
40. Оразбаева Е “Қиын” оқушылармен педагогикалық қарым-қатынастағы белсенді спорттың рөлі // Бастауыш мектеп 2006 № 11 .
41. Қазбеков Ж . “ Қиын ” бала тәрбиесі // Валеология 2007 № 3
42. Өтеген Қ. “Қиын” оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу // Бастауыш мектебі 2007 № 3,.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Оқушы жастардың девианттық мінез-құлқының алдын алуды зерттеудің
теориялық алғы шарттары.
1.1"Девианттық мінез-құлық"
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.6
1.2Қоғамдық нормадан ауытқыған мінез-құлық əлеуметтік мəселе
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2 Мектеп оқушылары қылмыстылығының алдын алу шаралары.
2.1 Мектептік жастағылардың мінез-құлқы қалыптасуының əлеуметтік-
психологиялық
сипаттамалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .32
2.2 Оқушы жастарды девианттық мінез-құлықтан арылту
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Пайдаланылған əдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс мектеп жасындағы
балалардың қылмыстылығының алдын-алу мәселелерін жан-жақты талдау жасауға
арналған. Зерттеу жұмысынды құқық бұзуға бейім оқушылардың қылмысты жасау
себептері,олардың жеке бас ерекшеліктері және қылмыстық жасаудың алдын алу
мәселелерін жетілдіру жолдары қарастырылған.
Тақырыптың өзектілігі. Жаңа нарықтық қоғамдық қатынастар жүйесінде
бұрындары қалыптасқан экономиклық-өндірістік жүйе тоқырап елімізде
жұмыссыздық,осыған байланысты туындаған жоқшылық көп қиындықтар тудырды.
Жұмыс істеп босқан жастар тарапынан құқық бұзушылық-ұрлық көбейді.Міне
осының бәрі жинақтала келіп жастарды адамгершілік-құқық тұрғыдан
әлеуметтендіріп,қоғам өміріне өз құқықтарын қорғап қана қоймай,заңды
міндеттерін түсінетін,құқық бұзушылық жасаса,ол үшін заң алдында жауап
беретіндігін сезінетін,қоғамдық тәртіп пен заңдылықтың сақталуына үнемі
медделік танытып жүретін құқықтық мінез-құлықтары үлгілі жас азаматтар етіп
қосу қажеттілігін маңызды етіп отыр.
Қоғамда қылмыстық мінез-құлық адамның әлеуметтік жағдайына байланысты
пайда болуымен сипатталады.Әртүрлі әлеуметтік-теориялық құрылымдар тұлға
мен мемлекет қайшылығын еңсеру қажеттігін негіздейді.Адам құқықтары мен
бостандықтарына артықшылық беру қағидаттарын жария ету адам-мемлекет
мәселесіне құрсаулық жүйе тұрғысынан түсінік беруден үзілді-кесілді бас
тартуды білдіреді.Қоғамдағы әрбір қылмыс жасаушы адамның өзгеше мінез-құлқы
болады.Әлеуметтік институт ретінде құқық нормларының жүйесі,оның бұрмалануы
іс жүзінде адамгершілік санат бола отырып,құқықтық санатқа айналады және
қоғам мүшелерінің баршасы үшін кері әсер тигізеді.
Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы
қорғалады. ҚР Конституциясының II-бөлімі осы мәселеге тікелей арналған.
Конституцияныың 1-бабында ең қымбат қазына-адам және адамның
өмірі,құқықтары мен бостандықтары,-деп жарияланған.Осыған орай ҚР барлық
құқық салалары,оның ішінде қылмыстық құқық адамды қорғауды өзінің міндеті
деп санайды.ҚР Қылмыстық кодексінің 2-бабында адам мен азаматтың
құқықтары;бостандықтары мен заңды мүдделін қорғау ең басты міндет ретінде
көрініс тапқан. ҚР барлық заңдары жеке адамды қорғауға,адам құқықтары мен
бостандықтарын қорғауға әр уақытта артықшылықтар береді.Сондықтан да ҚР
Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің I тарауы жеке адамдарға қарсы
қылмыстарға арналған.
Соңғы жылдары елімізде де қылмыстылықтың,оның ішінде оқушы жастар
жасайтын қылмыстардың өсуі байқалады. Сот практикасы материалдарына
сүйенсек,қазіргі кезде қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын
жасалынбаған,жаңа қылмыстың түрлері орын алуда.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Қылмыстық девианттық мінез-құлықтың мәнін
және оның алдын алу шараларын әлеуметтану ғылымының классикалық
өкілдері Э.Дюркгейм, Р.Мертон, Дж.Мид негіздей берді.
Отандық әлеуметтанушылар Қ.Ғ.Ғабдуллина, Ш.Е.Жаманбалаева,
Г.Е.Қазымбетова қылмыстық девианттық мінез- құлықты әлеуметтік мәселе
ретінде қарастырды. Дегенмен, заң ғылымы мен құқық социологиясы
қилысында жас ұрпақты адамгершілік - құқықтық тұрғыдан әлеуметтендіру
мәселелерін біршама екшелеген ғалымдардың қатарында Америка Құрама
Штаттарынан - Ж. Гурвичті, К. Мертонды, Т. Парсонсты, Р. Паундты, П.
Сорокинді; Германиядан - Р. фон Иерингті, Е. Эрлихті; Франциядан - М.
Гравитцті, Ж. Карбоньені, Р. Пэнтоны; Ресейден - С.С. Алексеевті, Б.К.
Бабаевты, Ю.И.Гревцовті, В.П. Казимирчукті, В.Н. Кудрявцевті, В.В.
Лапаеваны; Қазақстаннан - Т.А. Ағдарбековті, М.Т. Баймахановты, Қ.А.
Жиреншинді, А.С. Ибраеваны, М.Х. Матаеваны, М.С. Нәрікбаевты, Ғ.С.
Сапарғалиевті, С.А. Табановты т.б. атаған орынды.
Сонымен қатар жастар арасында жиі бой көрсетіп қалатын девианттық мінез
- құлық, криминологиялық - қылмыстық істердің алдын алу мәселелерін
зерттеулермен айналысатын ғалымдардың мысалы, ресейліктер - B.C.
Афанасьевтің, Г.А. Аванесовтың, Я.И. Гилинскийдің, К.Е. Игошевтің,
Г.М.Миньковскийдің, М.Д. Шаргородскийдің; Қазақстаннан- А.Н. Ағыбаевтың,
Е.О. Алаухановтың, М.С. Бейбітовтың, Ю.В. Герасименконың, Е.І.
Қайыржановтың, Ғ.М. Мукашевтың, Р.Т. Нұртаевтың, Б.М. Нұрғалиевтың, М.О.
Нүкеновтың, Е.Ә. Оңғарбаевтың, Р.А. Подопригораның, И.И. Роговтың, Г.Р.
Рүстемованың, С.Ф. Ударцевтің, А.И. Худяковтің т.б. еңбектеріяде оқушы
жастардың бойында қалыптасқан девианттық мінез-құлықтан арылту және
оларды құқықтық тұрғыдан әлеуметттендіру қажет деп айтылғанымен,
олардың ешқайсысы да бұл мәселені жеке зерттеу обьектісі ретінде
қарастырып, екшелемеген. Міне, осының өзі – ақ оқушы-жастар
қылмыстылығының мән - мағынасын зерделеп, саралаудың маңыздылығын
негіздеп беріп отыр десек, артық айтқандықбола қоймас.
Жұмыстың зерттеу нысаны. Тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік бағдарланған мемлекет
ретінде орнықтырған елімізде адам, оның құқықтары мен бостандықтары ең
кымбат казынасы болып табылады. Осы тұрғыда тұлғаның мәртебесі, адам мен
азамат құқықтары мен бостандықтарының мызғымастығы олардың заңсыз
шектелмеуі, абсолютті деп танылуы, әркімге тумысынан тиісті болуы оны
олардан ешкім айыра алмайтындығына негізделе берді. Осы орайда қылмыс
жасаушы топ ретінде оқушы жастарды девианттық мінез-кұлықтан арылту және
алдын алу зерттеу осы дипломды жұмыстың зерттеу нысаны болып табылады.
Зерттеу пәні. Жастарды адамгершілік-құқықытық тұрғыдан тәрбиелеудегі
мектептің және басқада мемелекеттік және қоғамдық әлеуметтендіру
институттарының оқушы жастардың тәртіп бұзушылығының алдын алудың,
тиімділігін арттыру жолдарын іздестіру.
Жұмыстың мақсаты. Қылмыстық мінез-құлықтьң заңдылықты және оны қолдану
тәжіриесін жетілдіру үшін осы тақырыпқа байланысты практикалық және
мәселелерді екшелеу Осы мақсатқа сәйкес зерттеу барысында мынадай
міндеттер шешілу тиіс.
1. Қылмыстық девианттық мінез-құлықтың жалпы сипаттамасын бере
отырып, нақты мазмұнын ашып көрсету;
2. Оқушы жастардың девианттық мінез-құлықтарының әлеуметтік
астарларын бағымдау
3. Нақты социологиялық зерттеу мәліметтерін талдау арқылы
оқушыларды девианттық мінез-құлықтан арылту жолдарын қарастыру.
Жұмыстың жаңалығы. Оқушы жастардың қылмыстылығын алдын алуға тікелей
ықпал ететін мемлекеттік және қоғамдық әлеуметтендіру институттарының
тәртіп бұзушылықтың алдын алу, құқықты насихаттаудың оқыту мен
ұйымдастырылуын жетілдіру, тиімділігін арттыру жөнінде ұсыныстар жасау.
Зерттеудің теориялық негіздері ретінде әлемдік әлеуметтану ойшылдарының
және Қазақстандық социологтардың, практикалық мазмұны (материалы) ретінде
өзім жүргізген нақты-социологиялық зерттеу мәліметтері алынды.
Зерттеу кіріспеден, негізгі бөлімнен және бөлімшелерден, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Оқушы жастардың девианттық мінез-кұлқының алдын алуды зерттеудің
теориялық алғы шарттары.
1.1. "Девианттық мінез-кұлық" ұғымы.
Адам әлеуметтік организм, оның құқықтары мен бостандықтары ең басты
құндылық ретіндегі идеяларды жүзеге асырудың маңызды шарттарының бірі-
табиғи құқық тұжырымдамасының Конституцияда бекітілуімен сәйкес келуі.
Бұл тұжырымның мағынасы адамға құқықтар мен бостандықтар мемлекет
тарапынан берілмейді, ол адами қасиет ретінде оған туылғаннан тән.
Адамзат қоғамы әртүрлі кезеңдерде жастар проблемаларын шешуге
қатысты болатын ерекше проблемаларды шешу қажеттілігіне тап болды. Бұл
проблеманың өзектілігі қоғам жастар арқылы биологиялық тұрғыда рухани
жаңғырып отырады.
Жастар дегеніміз - 14-29 жас аралығын құрайтын әлеуметтік-демографиялық
топ. Қоғамда демографиялық топтың осы санатын айқындаудың әр түрлі әдістері
бар. Маркстік теорияның жақтастары жастарды ұқсас антропологиялық
ерекшеліктері және психологиялық қасиет бар жастық топ ретінде ғана қарамау
қажеттілігін талап етеді. Бұл жерде жастардың мәні олардың қоғамдық
қатынастардың тарихи айқындалған сипатына негізделген әлеуметтік
ерекшеліктері мен белгілерінде болады.
Әлеуметтік тұрғыдан алғанда жас сәбидің де, сонымен қатар
үлкендердің де рөлін толық құқықты тасымалдаушы болып табыла алмайтын топ
санайды. Батыстық социологтар жастарды оқушы, студент, жұмыс істеуші жастар
деп бөледі.
Жастардың социологиялық теориясында ұрпақ, жас ерекшелік табы,
жастық шақ, жастар, әлеуметтік жасы келгендік қарттық деген ұғымдар
жоқ.Демография да бір даму кезеңінің бір уақытында туған адамдардың
жиынтығын ұрпақ деп санайды.Антропологтар мен заңгерлер жалпы ата-бабадан
шыққан сатылықты ұрпақ деп айтады.
Социологиялық түсінікте жастық шақ қашан басталды? Әртүрлі авторлар,
жастарды ерекше әлеуметтік-демографиялық топ ретінде сипаттай отырып бұл
ұғымды біржақты қолданады. Мысалы, австриялық социолог Л.Розенмайер жастық
кезең 13 жастан басталып 24 жаста аяқталады деп санайды. Ғалым осы кезеңнің
ішкі жас ерекшелігін және әлеуметтік дифференциациясын баса айта отырып,
қандай да болмасын нақты негіз бермейді.
13 пен 18 жыл аралығындағы жас жасөспірім шақ ұғымымен біріктіріледі
және біршама дәрежеде жаңа белгілерге және әлеуметтік тәртіптің нысандарына
әкелетін биопсихологиялық дамумен сипатталады. Бірақ адамды балалық шақтан
бөлетін демаркациялық сызық 18 жаста өтеді. Бұл жас көптеген елдерде
құқықтық дербестіктің басталуымен сипатталады, яғни ересектермен қалыпты
теңестірумен және занды құқықтарды алумен: еңбек үшін тең ақы төлеу,
армияда қызмет ету, некеге отыру, сайлауға қатысу.
Жастық шақта әлеуметтік рөлдерді белсенді игеру процесі болады.
Олардың саны олар бәсең игерілетін немесе тоқтатылатын белгілі бір толығу
шегіне жылдам жақындайды.
Социолог В.Н. Боряз толығу шегі жастық шақ деп түсінуге болатын жас
ерекшелік кезеңдерінің шеңберіне жатады деп есептейді. Ал одан әрі -
әлеуметтік есею кезеңіне кіру. В.Н. Боряз жастар санатын айқындауға
арналған аса кең шекараларды ұсынады, ол осы топқа 14-33 жас аралығындағы
адамдарды кіргізеді.
Көптеген социологтар адам жасы тек есептегіш, өмір сүрген жылдың
көрсеткіші ретінде ғана қаралуы мүмкін еместігі туралы көзқарасты жақтайды.
Оның жеке адамның даму процесінің динамикасын зерттеуде елеулі мәні бар.
Әлеуметтік құрам, қажеттілік пен мүдде, мақсаттар мен өмір сүру жоспарлары,
іс-әрекеттің нәтижелері мен перспективалар әрбір алдыңғы кезеңде
дайындалады. Сондықтан зерттеушілер жеке тұлғаны бүкіл өмір бойындағы
тұтастықта зерттеуді ұсынады [1.78 б].
Адам жасының қоғамдық функциялармен байланыс идеясы ғылымда бірнеше рет
атап көрсетілді. Ол адамның өмір циклін әлеуметтік кезеңдендіру негізінде
жатты. Адамның барлық өмір циклін біртұтас етіп байланыстыруға ұмтылыс А.
Шопенгауэрдің Адамның жастары туралы еңбегінде нақты көрсетілген, онда
ғалым өмір жолын екі қатарлы кезеңге бөледі, ал олардың әрқайсының өзіндік
ерекшеліктері және белгілері бар.
Қоғам өмірінің барлық жақтарында терең де түбірлі реформалар
жүргізілуіне байланысты қазіргі қазақ қоғамы бастан кешіріп отырған
жағдайда ел тұрғындарының қайсы бір бөлігінің, әсіресе, жастардың бойына
жұққан ауытқымалы (девианттық) мінез - құлық нышандары жұртшылықты
кәдімгідей алаңдатып отыр. Ескі әлеуметтік - экономикалық формациядан
жаңасына өту кезеңінде барлық қоғамдарда орын алатын қылмыстық іс -
әрекеттердің көбеюі, нашақорлық, жезөкшелік, маскүнемдік сияқты кесапатты
көріністердің қоғамымызда кең таралуы бұл пәлекеттен құтылудың жолдарын көп
болып іздестірудің қажеттілігін алға тартты. [2. 83 б].
Девианттық мінез - құлықтың мән - мағынасын танып білудің түп тамыры
тым ұзақта жатыр. Десек те, бұл тақырыпқа жазылған құқықтық, психологиялық,
педагогикалық және социологиялық сипаттағы ғылыми еңбектердің көптігіне
қарамастан, бұл құбылыстың мәнін ашуда жалпыға мәлім әлі де болса біртұтас
ұғым - түсінік қалыптаса қойған жоқ. Тек ауытқымалы мінез - кұлықтың мән -
мағынасын талдаудың теориялық - методологиялық негіздері ғана түзілді.
Сонымен қатар ауытқымалы мінез - құлықтың мәнін айқындауда қолда бар,
бірақ бір - біріне кереғар зерттеулер белгілі бір қоғамда тұрақтанып,
орныққан стандартты мінез - құлық шеңберіне сыймайтын жағымсыз қылықтарды
барынша қамыта алмай отыр.
Батыстың гуманитарлық ғылымда девианттық термині қоғамдық өмірде бар
барлық қылмыс атаулыны, нашақорлықты, жезөкшелікті, гомосексуализмді,
психикалық ауытқуларды, суицидті және басқа да көптеген жағымсыз
көріністерді қамтиды. Бұл арада сөз тұтас қоғам, жекелеген адамдар,
индивидтер бойындағы ауытқымалы мінез - құлықтар жөнінде болып отыр. Оларды
ұғындырып - түсіндірудің маңыздылығы қоғам үшін де, жеке адамдар үшін де
қажеттілігімен негізделеді. Бұл проблеманы ден қойып зерттеушілердің
пікірлерінше ауытқымалы мінез - құлықтың мәнін ұғынып - түсіну оның нақтылы
көріністік түрлерін тауып, бағымдауды, қылмыстық, жұғымсыздық мәнін
айқындауды, сондай - ақ әлеумегтік нормалардан ауытқулардың жалпылама
концепциясын негіздеуді қажетсінеді.
Девианттық мінез - құлықтың мәнін ұғынып - түсінуде оны тудыратын
жағдаяттар мен құбылыстардың мәнін зерделеу маңызды орын алады. Бұл
жағдайда, Я.И. Гилинский атап көрсеткендей, девианттық мінез - құлық
социологиясы өтпелі теорияға жататынын ескеру қажет [2. 73 б].
Ал, В.Н. Кудрявцев айтқандай, бұл мәселе бойынша зерттеу көлемінің
өзіндік жүйелі мазмұны болуы тиіс. Девианттық мінез - құлық мәселелерін
зерттеулермен айналысып жүрген заңгер ғалымдардың мұндай тұжырымдық
тұғырымдарымен келіспеу мүмкін емес.
Десек те, қазіргі таңда девианттық мінез - құлыққа ықпал ететін
әлеуметтік факторларды комплексті зерттеудің әзірше тұрақтанған
методологиялық негіздері жоқ.Бұл, біріншіден, девианттық мінез-құлықтың көп
формалылығына, күрделілігіне куә бола алады. Екіншіден, девианттық мінез -
құлықтың әртүрлі формаларына әсер ететін жекелеген факторлардың ықпалды
әсері қаншалықты болатындығы, мысалы, белгілі бір елді мекеннің тәртіп
қорғау органдарында тіркелген қылмыстардың ауытқымалылығы сол тұрғылықты
тұрғындарының әлеуметтік-демографиялық, әлеуметтік-экономикалық, кәсіптік
құрылымдарындағы, құқық қорғау органдарының қызметіндегі өзгерістермен,
адамдардың әлеуметтік белсенділігінің артуымен, не төмендеуімен т.т.
түсіндіріледі. Ал, егер қылмыстың қоғам дамуына тигізетін кері ықпалын
ескерер болсақ, олардың әрқайсының рөлін айқындап отыру аса күрделі, кей
жағдайда мүмкін де емес.Үшіншіден, бұл факторлардың рөлі мен ықпалын
бірқалыпты деуге болмайды. Айталық қазіргі кезде әлеуметтік жағдайға едәуір
ықпалын тигізіп келген олардың кейбіреулері мүлдем жойылуы, немесе едәуір
бөлігі залалсыздандырылуы мүмкін ғой [3.18 б].
Девианттық мінез - құлықты туындататын факторлар жиынтығы - өндіріс
күштерінің төменгі даму деңгейі, қоғамдық қатынастардың тым жұтаңдығы,
әлеуметтік институттар мен мекемелер жұмысының мардымсыздығы, сондай -ақ
адамдардың мақсаткерлік қызметінің мазмұны мен бағытына тәуелді болатын
өзге де қоғамдық жұтаң көріністер. Міне, сондықтан да болар ауытқымалы
мінез -құлықты зерттеу тарихи белгілі бір жағдайға тән объективті және
субъективті, материалдық және рухани, ішкі және сыртқы жағдайлардың
ерекшеленуінен туындайды. Мұндай құбылыс, көрініс қоғамның қазіргі даму
кезеңінде шешуші рөл атқаратын адамдар қызметіне ықпал ететін факторлардың
барлық жиынтығын зерттеуге бағыт ұстатады.
Осы тұрғыдан алып қарастырғанда ауытқымалы мінез - құлықтың мән-
мағынасын зерттеулерде қылмыс пен оның себептері мен салдарларын ұғындырып
түсіндіруге ниеттенген әртүрлі теориялар мен концепциялар ішінде, әсіресе,
психологиялық, социологиялық және құқықтық зерттеулер айырықша мәнге ие
болып келеді.
"Девианттық мінез - құлық" ұғым - түсінігінің өзін көптеген ғалымдар
өздерінің зерттеу салалары тұрғысынан түсіндіреді. "Ауытқымалы девианттық
мінез - құлық" ұғымның табиғатын түсіндірудің негізінде адам мен оның мінез-
құлқының қалыптасып, дамуының өзегі табиғи, биологиялық және әлеуметтік
негіздерден құралады деген пікір жатыр. Бұл қағидалық принцип девианттық
мінез - құлықтың мәнін психологиялық тұрғыдан түсіндіргенде бірден
аңғарылады. Себебі, жеке адамның психикасы мен мінез -құлқының өзгерісі
түсінікті қалыптан девианттыққа бейімделгенде оған қоршаған нақты ортасының
ықпалы күшті болады. XX ғасырдың басында, онан кейін оның орта шенінде кең
тараған биоәлеуметтік түсіндірмелер жеке адамдар мен әлеуметтік
қауымдастықтардың мінез - құлқын әртүрлі биологиялық факторлардың ықпалдығы
деп түсіндірді. Мысалы, дене бітіміне, адамның нәсілдік өзгешелігіне, түр -
түсіне (У.Х. Шелдон), жыныстық хромосомдардың өзгешеліктеріне (Ч.Прайс)
және т.с.с.қарай [4.158 б].
Девианттық мінез - құлықтың мәнін ұғындырып - түсіндірудің қазіргі
психологиялық теориялары негізінен адамның биологиялық табиғатына
байланысты инстинкті әрекеттердің және адамдар арасындағы қарым
-қатынастардың бастапқы себебі жеке адамдардың мотивациялық бейімділігінде
дейтін 3. Фрейдтің психоаналитикалық талдауынан бастау алады.
3. Фрейдтің бұл теориясы өз экволюциясын К. Хорнидің, Э. Фроммның және
неофрейдшілдік өзге де ғалымдардың идеяларында көрініс тапты. Олар
З.Фрейдтің психоталдауын негізге ала отырып, мәдени (К. Хорни), немесе,
әлеуметтік детерминизм (Э. Фромм) принциптерін бір-біріне сәйкестендіріп өз
зерттеулерінде индивидтердің өз мінез-құлықтарын жаңа жағдайларға
бейімдеулерін негіздеулерге арнады. Сонымен қатар, олар мінез-құлық
өзгерістерінің мәліметтерін жеке адамдар арасындағы қарым - қатынастардың
мазмұнымен байланысты қарастырды, ал олардың міндетті қалыптан ауытқуларын
(мысалы невроздар) қалыпты мінез - құлықтың ауытқушылығы ретінде түсіндірді
[2. 16 б].
Ресейлік зерттеулерде де девианттық мінез-құлықтың пайда болу себептері
мен табиғатын түсіндіру үшін биологиялық немесе жеке психобиологиялық
факторлар алынады. XX ғасырдың 60-шы жылдарының аяғы мен 70-шы жылдардың
басында осыны негіздеген И. Нойдың және басқалардың еңбектері жарияланды.
Олар қылмыстың пайда болуының әлеуметтік негіздерін ғана емес,сонымен бірге
биологиялық, генетикалық және басқа да факторларын да ашып, талдады. Олар
өз зерттеулерінде қылмыскерлердің бойында пайда болатын хромосомдық және
басқа да аномиялар жөніндегі шетелдік зерттеулердің нәтижелеріне сүйенді.
Алайда, зерттеушілердің өздері аномиялар мен қылмыстық мінез - құлық
арасындағы тікелей кіріптарлықтың жоқтығы жөніндегі қорытындыға келді. Осы
арқылы олар девианттық мінез - құлықтың мәнін түсіндіруде тұқым
қуалаушылықты бірінші орынға қоюға болмайтындығын дәлелдеп берді. Сонымен
қатар, олардың дәлелдеуіне қарағанда қылмыс пен оның қайнар көздерінің
себептерін ауру адамдардың психикалық кінәраттарынан іздеуге де болмайды.
Осылайша биологиялық тұрғыдан мінез-құлық ауытқушылығы әлеуметтік норманың
бұзылуына байланысты екені дәлелденді. Бірақ нақты орта мен мінез-құлық
актілерінің әлеуметтік мазмұнының айқындаушы рөлі жеке адамдар белсенділігі
деген тұжырым өз маңызын жоғалтпады. Н.Смелзер атап көрсеткендей жеке
адамдардың ерекшеліктері мен олардың іс - әрекеттерінің себептері
ауытқымалы мінез - құлықтың барлық түрлеріне маңызды ықпал етеді. Девиация
көптеген әлеуметтік және психологиялық факторлардың түйісуінің нәтижесінде
пайда болды. Адамдардың мінез - құлқының әлеуметтік ортадағы тығыздасуы
оның қатаң детерминациясын көрсетпейді. Ол тек адамдар іс-әрекетінің,
әлеуметтік мінез - құлықтың жеке адамдардың, әлеуметтік топтар мен
қауымдастықтардың белсенді мінез - құлықтары мен қажетті байланысын
орнықтырады. Сонымен қатар, ғылыми әдебиетте девианттық мінез - құлықты
психологиялық позиция тұрғысынан индивидтердің мінез - құлқы ретінде
аспектілеу бар. Бұл іс - әрекет нәтижесінде бағдарланудың маңызды
аспектілері ретінде олардың мазмұнындағы шешімдер мен іс - әрекеттер заң
актілерінде ғана емес, сонымен қатар адамдар қауымдастығы деп саналатын
әлеуметтік жүйедегі салт - дәстүрлер мен жөн - жоралғылар, әлеуметтік
нормалар мен кұндылықтар жүйесімен де сәйкес келеді. Девианттық мінез -
құлық жеке адамдардың әлеуметтік өзгерістері басталатын ауыр аралық, нәзік
жіп. Сонда тәрбие міндеті мінез - құлық коррекциясы деңгейінде емес, жеке
адамдардың деформациясы деңгейінде шешіледі. Девианттық мінез - құлықтың
табиғаты мен мазмұнын түсіндірудің мұндай әдісінің маңызы мен практикалық
маңыздылығын атай отырып, дегенмен индивидтердің биологиялық қалыптары кез-
келген әлеуметтік құрылымда белгілі бір формаға ие болып қалыптасып, дамып
келе жатқан организмдердің әлеуметтік және физиологиялық ерекшеліктерінен
де көрінетіндігін байқаймыз. Мінез - құлық биологиялық және әлеуметтік
қортылудың нәтижесінде қалыптасады. Девианттық мінез-құлық психологиялық
емес формаларда да көрінуі мүмкін. Олардың әрқайсысы төменде көрсетілгендей
әлденеше типтермен ерекшеленеді: тәртіпке бағынбайтын, әлеуметтік ағысқа
қарсы, ауытқымалы, шектен тыс агрессивті. Сонымен қатар, девианттық мінез -
құлықтың патологиялық формалары өз-өзінен бұзылатындығымен сипатталады.
Бұларға ауытқымалық, тәртіп бұзушылық, тәртіпсіздік мінез - құлық, білім
алуды жалғастырудан бас тартушылық және тағы басқалар жатады [5. 51 б].
Сонымен, психологиялық концепция девианттық мінез - құлықты екі жақты
ұғынып - түсінуді талап етеді.
Мысалы, клиникалықпен (орталық нерв жүйесінің бұзылуымен,
олигофрениямен, психопатиямен, тіпті кей жағдайда эпилепсиямен)
астарласатын жеке девиацияны білдіретін клиникалық, сондай - ақ астарында
әртүрлі мінез типтері жатқан, аумалы - төкпелілікті (мінез
акцентуациялылығы, әр түрлі генезистердің психопатиясы, жеке адамдардың
патологиялық дамуы және басқалар) жоққа шығармайтын, бірақ криминологияда
қолданудағы аралық психиатриялық девиация аспектеулі түрлерінде.
Психологиялық концепция жеке адамдардың, индивидтердің тұтас психологиялық
бейнесін айқындайтын белгілер мен өзгешеліктерге баса назар аударады. Бұл
әрекет психикалық және психофизикалық мінез аномалияларына байланысты
девиацияны дербес деңгейде белгілей отырып, ауытқымалы мінез - құлық пен
жеке девиация түрлері арасындағы байланысты орнықтыруға, жеке аномалия мен
ауытқымалы мінез - құлық типтері арасындағы мүмкін корреляцияны іздестіруге
бағытталған. Сонымен бірге, мінез - құлықтың әлеуметтік аспектісі
(бағыттылығы, әлеуметтік маңыздылығы және т.с.с.) индивидтердің өмір
сүруінің макро, сондай - ақ микроортадағы қоғамдық және әлеуметтік
-психологиялық жағдайларының маңызды рөлін мойындаса да, психикалық
процестерді терістемеді. Осыған байланысты девианттық ауытқымалы мінез
-кұлықтың мәнін түсіндіруде әлеуметтік нормалар, әлеуметтік ықпал,
әлеуметтік қатынастар, әлеуметтік институттар мен ұйымдар, әлеуметтік
мәдени құбылыс және басқа ұғым - түсініктерге байланысты белгілі бір
сапалық әлеуметтік ыңғайды атап көрсету маңызды. Девианттық мінез -
құлықтың әлеуметтік ұғым - түсінігінің түйінді факторы әлеуметтік ұғымы.
Ол шетелдік, сондай - ақ отандық әлеуметтануда кеңінен қолданылады, және де
біріншіден, қоғамдық қатынастардың нәтижесі болып есептелетін әртүрлі
топтар мен индивидтерге тән жалпылама қасиет; екіншіден, өзара ықпал мен
жүздесулерде көрінетін әртүрлі топтар мен индивидтердің бірлескен
қызметінің нәтижесі; үшіншіден, олар қоғамдық құрылымдарда субъектілер
арасындағы қатынастардың сипаты мен мазмұнына орай субъектілердің өзара
ықпалын көрсетеді; төртіншіден, субъектілердің мақсаткерлік қызметтерінің
әр түрлі нысандарында көрініс табады.
Бұл теориялық постулат девианттық мінез - құлықты айқындауда
психологиялық және социологиялық ыңғайды түбірімен ерекшелендіреді. Десек
те бұл ретте В.Н.Кудрявцевтің әлеуметтік ауытқушылықтар ұқсас әлеуметтік
жағдайда белгілі - бір бұқаралық толқулармен және де олардың кең
өрістілігімен сипатталатын әлеуметтік нормалардың бұзылуы деген
тұжырымымен келісуге болмайды [6.95 б]. Мұндағы дәлелсіздік мінез-құлықтың
бұқаралық формаларының, сондай-ақ олардың тұрақтылығы мен кең өрістілігінің
тек әлеуметтік жағдайларына ғана емес, сондай - ақ психологиялық
факторлармен де (мысалы, тобырдың іс - әрекеті) негізделеді. Осыған
байланысты әртүрлі әлеуметтік мінез - құлықтың, оның ішінде ауытқымалықтың
да, бірқатар икемделген құрылымдарда әлеуметтік құндылық ретінде көрінетін
нақты қоғамдық жағдайлардың танылған мақсаттарымен сипатталатынын атап
көрсету маңызды. Әлеуметтік құндылықтар девианттық мінез - құлықты
туындататын фактор қатарына жатады. Р.К. Мертон айтқандай "құндылықтар
жүйесінде жеке табыстарға байланысты белгілі бір мақсаттарға қол жеткізу
барлық тұрғындар үшін айқын маңызға ие болмаған жағдайда ауытқымалы мінез -
құлық белең алады" [6. 96 б].Әлеуметтік кұндылықтар жеке адамдардың
өздерінің ішкі әлемімен арасындағы байланыстарының жиынтығы ретінде көрініс
табады. Ол адамдарға пайдалы зат түрінде емес, керісінше адамдардың
қызметінде олардың сұранымдарына, мүдделері мен мақсаттарына орай
орындалатын нәрсе ретінде тілге тиек етіледі. Құндылықтардың маңызы олардың
қасиеттіліктері түрінде ғана емес, сонымен бірге іс - әрекет субъектісінің
сұранымдарына да байланысты көрінеді. Нақты сұранымдар, қызмет, көзқарастар
тұрғысынан қарастырғанда субъектілер үшін мәнді, немесе мәнсіз болып
көрінеді. Әрі бұл қасиет түрінде орнығады. Құндылықты таным - сезіну
субъектінің әлеуметтік мінез - құлкының бағытын негіздейтін құндылықтың
бағдарын қалыптастырады. Олар субъектінің өмірлік мақсатының стержіндік
қазығының тереңдігі мен тұрақтылығымен, іс-қимылының нақтылығымен
сипатталады. Әлеуметтік құндылықтың тарихи сипаты бар. Қазіргі тарихи
практика қоғамдық өмірдің экономикалық, саяси, моральдық т.с.с. басқа да
құндылықтарын қайтадан сараптауға назар аудартып отыр. Адамдардың сұранымы,
талап - тілегі өзгеріссіз қалмайды, сондай - ақ олардың құндылықтарға да
ара қатынастары өзгеріске ұшырайды. Құндылықтар салыстырмалы сипатқа ие,
бұл салыстырмалық нақты тарихи жағдайға тәуелді және де кез - келген
көріністі шындық немесе жалған тұрғыда бағалауға байланысты. Тарихта топтық
мүдделердің ықпалымен құндылықтар жүйесінің өзгерістерге ұшырағандығын
содан барып жекелеген адамдардың, сондай-ақ әлеуметтік топтардың мінез -
құлқын бет - перде еткен жалған кұндылықтардың үстемдік еткенін мысал
ретінде келтіретін жағдайлар аз кездеспейді. Мұндай жағдайда Я.И. Гилинский
орынды атап көрсеткендей, норма нормасыздық ал нормалық одан ауытқу
болып табылады [7. 74 б].
Материалдық жеткілікті жағдай адамдар өмір сүруінің жоғары құндылықтық
шегі емес, негізі болып табылады. Ол адам өмірінің өз мәнін жоғалтпайтын
жоғары құндылықтарға ұмтылысының базалық негізі болып есептеледі.
Материалдық және рухани құндылықтардың өзара диалектикалық байланысы
болатындығын атап өту маңызды. Бұл өзара байланыстың бұзылуы бір жағынан
рухани жетімсіздікке, екінші жағынан әртүрлі жағымсыз қылықтардың пайда
болуына әкеліп соғады. Г. Кайзер атап көрсеткендей, шаруашылыққа қатысты
қылмыстарды "байлықтан басқа құндылықтарды көрмейтін", материалдық
иемденуге құнығушылыққа бас қойған адамдар жасайды. Сондай-ақ Э.Шур
айтқандай материалдық құндылықтарға құнығушылық елеулі дәрежеде қылмысқа
итермелейді.
Сонымен,қысқа қайырғанда құндылықтарға дұрыс көзқарас пен қатынастың
бұзылуы ауытқымалы мінез-құлықтың қалыптасуының маңызды факторы болып
табылады. Сонымен қатар, көздеген мақсатқа жетудің мақсатқа бағыныштылығы
белгіленген нәрсені іс жүзіне асыруда шешуші рөлқа атқаратындығын да
ұмытпаған жөн.Дегенмен бір мезгілде тәсіл мақсаттарға бағынышты болмайды.
Бұл ретте әдіс-тәсілдер сипаты алға қойған мақсатқа ғана емес,сондай-ақ
сыртқы жағдайлармен және мүмкіндіктермен де белгіленеді.Әлеуметтік нормалар
мақсатқа жетудің маңызды әлеуметтік құралдары (тәсілдері) ретінде көрінеді.
Норма ұғымы шетелдік,сондай-ақ отандық социология ғылымында және
құқықтануда ауытқымалы мінез-құлықты айқындайтын түбірлі ұғым – түсінік
түрінде танылады. Мысалы, Н.Смелзер ауытқушылықты тәртіп бұзушыны
изоляциялау, емдеу, қамауға алу сияқты жолдармен жасалатын, құқықтық
нормадан шығып кетуі түрінде түсіндіреді. Сондай-ақ Э. Шур ауытқушылықты
қоғамдық және топтық тәртіптің мінез-құлық ауытқушылығы ретінде
түсіндірді[1.251б].
Г.И. Шнайдер әлеуметтік ауытқымалы мінез - құлықты тәртіп нормасының
бұзылуынан, жағымсыз көріністердің орын алуымен дәлелдейді.
Сондай-ақ кейбір зерттеушілер ауытқушылық ұғым - түсінігінің норма
түсінігіне байланысты ғана мәні бар деп есептейді.Мысалы Я.И. Гилинский
ауытқымалы мінез - құлыққа сол қоғамдағы ресми белгіленген, немесе нақты
қалыптасып отырған нормаларға (стандартқа, шаблонға) сай келмейтін,адамдар
әрекетінде бұқаралық формаларда көрініс табатын субъектілердің іс -
әрекеті, немесе әлеуметтік құбылыстар жатады -дейді[7.74 б].
Ал, Г.А. Аванесов девианттық мінез - құлықты қалыпты, белгіленген
нормаларға сай келмейтін іс - әрекет ретінде түсіндіреді.
Сонымен, девианттық мінез - құлық әлеуметтік теріс құбылыс ретінде
қоғамдағы нақты әлеуметтік нормалардың бұзылуы нақтыланатын әрі қарама
-қатынас пен өзара ықпалдасу түйінінен көрінетін кейбір адамдардың мақсатты
теріс әрекеті болып табылды.
Социологиялық концепциялар девианттық мінез - құлықты әлеуметтік
нормалардың бұзылумен байланыстыра қарастыра отырып, әлеуметтік
теңсіздік,әділетсіздік, мәдениетсіздік, әлеуметтік бақылаудың нашарлығы
сияқты проблемаларғаь баса назар аударады. Мұндай түсіндірулер
Э.Дюркгеймнің әлеуметтік шыр бұзу концепциясынан бастау алды. Оның
түсіндіруінше ауытқымалы мінез - құлықтың туу себебі қоғам мүшелерінің
елеулі бөлігінің өздеріне міндеттелетін нормаларды біле тұра, оған бей -
жай, немесе теріс қарауымен сипатталады. Ал, мұның өзі, қоғамдық тоқырау
жағдайында және түбірлі әлеуметтік өзгерістер кездерінде мінез - құлықтың
көпшілік мойындаған нормаларын бұзуға, не әлсіретуге алып келетін
ауытқымалы мінез - құлықтың тууына себепші болды. Аномиялық жай - күй
ауытқымалы мінез - құлықтың әртүрлі формаларының пайда болуына мүмкіндік
тудырады. Мұнсыз қоғамдану мүмкін емес. Мысалы, Э. Дюркгейм қылмыс
тұрғысында былай деп жазады: Қалыпты құбылыстардың барлық белгілері терең
меңгерілген. Өзге ешқандай да феномен жоқ. Қылмыс кез-келген ұжымның тыныс
- тіршілігімен тығыз байланысты. Қылмыс - қалыпты құбылыс, себебі, қылмыс
жасалмайтын қоғам болмайды [8. 83 б ].
Э. Дюркгейм девианттық мінез - кұлықтың мәнін негіздеуде суицидтің,
негізінен индивидтің ішкі күйзелістері мен жағымсыз қасиеттерінде емес,
керісінше адамдар санасына ықпал ететін жағымсыз себептерден туындап
жататындығын тілге тиек етті [11.4 б].
Э.Дюркгеймнің идеяларын құрылымдық - функциональдық талдауларында
пайдаланған Р. Мертон аномияның туындауы, девианттық мінез - құлықтың пайда
болу себептері қоғамның алға қойған мәдени мақсаттары мен оларға қол
жеткізудің әлеумет мақұлдаған құрылымдық жүйелерінің арасындағы байланыстың
үзілуінен деп таныды. Оның пікірінше алға қойған мақсаттарға жету
мүмкіндігі әр түрлі топтар үшін бейресми құрылымдарды құруға алып келеді,
ал ол құрылымдар қабылданған талаптарға қарсы келетін іс - әрекеттерге
баруға, қалыпты мінез - құлық жолынан тайдыруға итермелейді. Осындай бей-
берекеттік катынастар ауытқымалы мінез - құлықты тудырады.
Ол Э. Дюркгейм сияқты қылмыс жасаушылықты қалыпты түзу адамдардың
қалыптан шыққан жағдайларына қалыпты реакциясы деп түсіндірді [11. 90 б].
Девианттық мінез - құлық туралы теориялардың одан әрі өрістелуі
кұрылымдық нәрлі негіз болған культурологиялық теориялар аясында дамыды.
Сондықтан олар Н. Смелзер атап көрсеткендей, шын мәнінде бір - біріне
ұқсас, алайда девиацияның пайда болуына қолайлы жағдай туғызатын
жағдайларды әртүрлі тәсілдермен қарастырады.
Олар басты назарды мәдениет және ұғым - түсініктеріне аударды. Олар
мәдениет астарына нақты тарихи белгілі бір шеңберде қалыптасқан мінез-
құлықтың құндылықтық қасиеттерін қосып, оны біртұтас құбылыс деп
түсіндірді. Ал, субмәдениет ұғымының мазмұнында мінез - құлық пен
құндылықтық жүйелерден тыс өмір сүретін қоғамдық мінез - құлық жүйесі
жатыр, деп ұғындырды [11. 98 б].
Ал, А. Коэн, Р. Клоуард, У. Миллер және басқалар субмәдениет
теориясының шеңберінде қоғамдық құндылықтар мен қоғамның жекелеген
топтарының субмәдениеті арасындағы қарама - қайшылықтардың себептерін
түсіндіруге әрекет жасады.
Олардың түсіндірулеріне Т. Селлиннің ұстанымы сай келеді. Ол мәдени
шиеленіс концепциясын ұсына отырып, ауытқымалы мінез - құлықты жеке
адамдардың (ішкі жеке шиеленістіқ, бір топтың (ішкі топтық шиленіс) және
әртүрлі әлеуметтік қауымдастықтардың арасындағы (сыртқы құндылықтық
шиеленістер) нормалар шиеленістері мен әлеуметтік дифференциация
процестерінің нәтижесі ретінде қарастырады.
Девианттық мінез-құлық ұғымының мәнін түсіндіретін аталмыш
культурологиялық теориялар негізінен сынға ұшырады. Себебі, біріншіден,
соңғысы алғашқысының ішінде қозғалысқа келетінін естен шығара отырып,
мәдениет пен субмәдениетті бір - біріне қарсы қояды; екіншіден, девианттық
мінез - кұлық қоғамның төменгі тобына тән екенін айта келіп, олар әр түрлі
әлеуметтік топ мүшелерінің, қылмысқа бару себептерін түсіндірмейді;
үшіншіден, ауытқымалы мінез - құлықтың шамалы нысандарын атап, оларға қысқа
- қысқа түсініктеме береді.
Өткен ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап, ауытқымалы мінез - құлықтың
пайда болу және өрістеу кеңістігі радикальды криминологиялық теорияның
ауқымында түсіндіріле бастады. Онда девиацияның тууының басты себебі үстем
тап пен жұмысшы табының арасындағы шиеленісте жатыр-мыс делінді. Бұл
теорияның мазмұнын экономикалық қуат пен қоғамдық басқару құралдарына ие
үстем таптың өзінің мүдделеріне қарама - қайшы келетін кез -келген мінез
-құлықты ауыздықтайтындығымен түсіндіруге болады. Қоғамдағы өктем
құндылықтар жүйесі үстем тап мүдделеріне қызмет етеді. Қылмыс әрдайым өсе
түсетін қоғам қайшылықтарынан пайда болады.
Радикальды криминологиялық теория қылмыстық - құқықтық практикаға
серпін беріп отырса да, ол қылмысты төменгі буынынан емес, керісінше
толық жағдайы барлардан, атап айтқанда біріншіден, олардың арасында жиі
болып тұратын моральдық ауытқушылықтардан; екіншіден, батыс қоғамның
жағдайына сай келмейтін таптық күрес концепцияларынан; үшіншіден, қылмысты
туындататын экономикалық факторлардың рөлін асыра бағалаушылықтан, сондай -
ақ танымдық, діни және басқа сипаттардағы құндылықтық қайшылықтарды жете
бағаламаудан іздейді [12. 78-91 б].
Девианттық мінез - құлық ұғымын түсіндірудегі құрылымдық
функционализмнің маңызын жоғары бағалай отырып, бұл әдістің белгілі бір
мөлшерде шектеулі екендігін атап көрсетеміз, себебі бұлтеория өзінің
методологиялық негізінде қоғамның адамдардан тәуелсіз жеке шындығы бар
екеніне, осыған орай, әлеуметтік өмірдің түсіндірмесін қоғамның өз
қасиеттерінен іздеу қажеттігін мойындауға сүйенеді. Сондықтан, адамның
мінез - құлқы олардың іс - әрекет бағыты келісілген және қабылданған
шешімдердің типтері ұсынған жүйе императивтерімен айқындалады. Сонымен,
құрылымдық функционализм адамның ауыспалылығын емес, оларды еріксіз
ауыспалы ететін, адамдарға тәуелсіз және дербес әлеуметтік жүйенің бар
екенін алға тартады. Бұл жүйе адамның статусы мен рөлінің қажеттілігін
сезінсе де, жекелеген адамдардан жоғары тұрады.
Сондықтан, жеке адам әлеуметтік құрылым ықпал ететін пассивті әлемент
ретінде қарастырылады.
Дж.Г. Мид пен Дж. Морено негізін қалаған қоғам дамуында жеке адамдарға
винтик рөлін ғана беретін интеракционизм теориясы құрылымдық
функционализмге қарама - қарсы жеке адамдарды активті қайта жаңғырту
функциясы бар деп ерекшелеп, әлеуметтік өмірдің ортасына қайтарып әкелді.
Алайда, бұладамдар қызметінің маңыздылығы интеракционистік концепциялармен
сәйкес дегенді білдірмейді. Адам әрекетінің негізінде адамның инстинктері
жатыр. Олардың психоаналитикалық концепциясының мәні жекелеген адамды
(индивидті) дәріптеу болғанымен, мақсаттары жеке психикалық ақуалды
зерделеу.
Мәдениет (субмәдениет, бағалау нормалары, әлеуметтік бақылау және билік
мағанасында) ұғым - түсінігінде шоғырландырылған ауытқымалы мінез -құлықтың
мәнін функционалистік тұрғыдан қарау осы іс - әрекетті туындататын
индивидтің орнына іс - әрекетті айқындаудан пайда болады. Бұдан өзгеше
интеракционизм аралық қатынастарға назар аудара отырып, әлеуметтік
ауытқуларды аралық қарым - қатынастар процестерін кристалдандыру нәтижесі
және коммуникативті формалар эволюциясының нәтижесі ретінде қарастырады.
Егер құрылымдық функционализм ауытқымалы мінез - құлықты жеке адамнан биік
тұрған детирмендірілген темірдей қажеттілік құбылыс ретінде қарастырса,
интеракционизм индивидтердің әлеуметтік өзара ықпал ету проблемасына ішкі
көзқарасты паш етеді. Олар индивидтердің әлеуметтік өзара ықпалсыз, яғни
қоғамнан тыс өмір сүре алмайтынын атап көрсетеді. Адамдардың өзара ықпал -
әрекеті мен олардың мінезі жеке қарым - қатынас деңгейінде сыртқы
(объективті) және ішкі (субъективті) сәйкестік деңгейлерімен айқындалады.
Интеракционизм аясында Г. Беккердің ауытқымалы мінез - құлықты
қарастыруға арнайы бағытталған стигматизация теориясы қалыптасты.
Бұл теорияның арқауына адамның өз - өзінен ауытқымалыққа бара
қоймайтындығы, оған қысым жасалғанда ғана осындай күйге ұшырайтындығы негіз
болған. Ауытқымалық жеке қасиет емес, релятивті қасиет (немесе процесс).
Ауытқьшалықты адамдар арасындағы қарым - қатынастарға байланысты туындайтын
ауытқымалы мінез - құлық (егер ол өзге адамнан байқалса) және оның алдын
алу керек деген жағдайда түсінуге болады.
Стигматтылық теориясының мәні жеке қасиеттер негізінде ауытқымалықты
түсіндіруге қарсы бағытталған. Ол сондай - ақ ауытқымалықты мәдени құбылыс
ретінде қарастыратын макросоциологиялық ұғым - түсініктерге қарсы
бағытталған, себебі индивидтер субмәдениетте (қалыптасқан мәдениеттің
ішінде) ауытқымалық танытады. Ауытқымалық адамның өзі мен оны қоршаған
ортаның әсерінен ауытқымалы болады. Әлеуметтену үрдісі адам өзін өзге жақсы
жағынан теңістірмейінше аяқталмайды. Мұндай тәсіл көптеген адамдардың
өздерінің ауытқымалы мінез - құлқын жағымдылыққа ауыстырғанда ғана өз
міндетін орындайды. Бұл құқықтық және моральдық нормалар қоршаған ортаның
ықпалымен жағымсыз қылықтарды тоқтатқанда ғана қалыпты жағдайға келеді.
Тұтас алғанда интеракционистер үшін ауытқымалы мінез - құлық қандайда
бір сыртқы теріс күштердің нәтижесі емес, жеке, сондай - ақ жағдайдың,
ұжымдық интерпретациясының нәтижесі болып табылатын индивидтердің белгілі
бір іс -әрекеттері деп түсіндірілді. Сонымен қатар әлеуметтік - кұқықтық
ғылымда ауытқымалы мінез - құлық проблемаларын салыстырмалы түрде зерттеу
дәстүрі қалыптаса бастады. Бұл тұрғыдағы зерттеулер әсіресе XX ғасырдың
екінші жартысында кең өрістеді. Ал, ауытқымалы мінез - құлық социологиясы
қылмыс, нашақорлық, суицид және т.с.с. девианттық ауытқуларды
социологтардың зерттеулерінде криминологиялық, медициналық, психологиялық,
педагогикалық сипаттағы ғылыми әдебиеттердегі тұжырымдық қорытындыларды
көптеп пайдаланулары негізінде қалыптасты. Аталған проблемаларды зерттеу
академик В.Н. Кудрявцев атап өткендей, нормадан тыс ауытқымалы мінез -
құлық нышандарын ұғынып түсіну қажеттілігінен туындады [8. 16 б].
Бұл ретте Кеңес Одағы зерттеушілері бірінші кезектегі басты мәселе
ретінде жеке бастық ауытқымалы мінез - құлықты зерттеуді өскелең ұрпақты
әлеуметтендіру үрдісімен байланыста қарастыра бастады.
Осы ретте ауытқымалы мінез - құлықты зерделеулер ең алдымен қылмыстық
іс - әрекеттер әртүрлі жағымсыз әлеуметтік факторлар ықпалымен
туындайтындығына баса назар аударды.
Бұл талдаулардың методологиялық негізі ретінде Ф. Энгельстің
тұжырымдары алынды. 1844 - 1845 жылдары аралығында жас Ф. Энгельс
Англиядағы жұмысшы тобының жағдайы атты кітап жазған.
Кітапта Өз байқауым ақиқатты жағдайлар бойынша деген тарау болды.
Тарау іс жүзінде қоғамдық жағдайлардың қылмыстылыққа ықпал ету факторын
ғана емес, ондай ықпалдың тетігін, қылмыстылықтың әлеуметтік мәнін де
тұңғыш рет тереңірек талдап берді. Әлеуметтік тәртіпті сыйламау өзінің ең
ақырғы сатысында - қылмыскерлікте айқын көрініс табады. Жұмысшыны моральдық
азғындауға алып келген себептер әдеттегіден гөрі күштірек, жиналып әрекет
ететін болса, онда, Реомюр бойынша 80 градуста су сұйық күйден газға
өтетіні сияқты жұмысшы да қалай да қылмыскерге айналады [16. 361 б], деп
жазған болатын Ф. Энгельс. Қылмыскерлік дегеніміз әлеуметтік соғыстың
көрініс табуы, Ф. Энгельс айтқандай, әркім өзін ойлайды, өзі үшін
басқалардың бәріне қарсы тұрады, ал өзінің қас жауы болып табылатын сол
басқаларға зиян келтіру керек деген мәселені тек өз қамына байланыстыра
шешеді. Қылмыскерлік кестесі көрсетіп отырғандай, бұл шайқас жылдан жылға
ушығып, етек алып барады; жауласушы тараптар біртіндеп өліспей беріспейтін
екі лагерге бөліне бастады: мұнда - буржуазия, анда - пролетариат. Бұл
барлығының барлығына қарсы және буржуазияның пролетариатқа қарсы соғысы
бізді таңдандырмауы керек, себебі, ол жеке бәсекелестік принциптерінің
біртіндеп жүзеге асуы болып табылады [13. 361 б].
Біз осы мысалға келтірген цитатта Ф. Энгельс, біріншіден, адамдар мінез
-құлықындағы жалпы келеңсіз әлеуметтік ауыткулардың себептерін ғана емес,
қылмыскерліктің туу себептерін де негіздеген; екіншіден, жеке мүдденің,
еркін бәсекелестіктің толық үстемдігі, жеке меншігі жоқ, жалданбалы еңбек
адамдарының мүдделері мен кұқықтарын ешбір елемеушілігі орын алып отырған
жағдайдағы қылмыскерлік заңдылығын көрсетіп те берген. Осыдан барып
қоғамдық және саяси мекемелерді қоғамның қоғамдық - әлеуметтік қалпын
өзгерту қылмыскерлікпен күрес шараларының ең бастысына айналады.
Әлеуметтік - құқықтық зерттеулердің, құқык социологиясының дамуы
қылмыстардың әлеуметтік негізіне, ауытқымалы девианттық мінез - құлықтың
мәніне, құқық нормаларының бұзылу себептеріне, қылмыс үшін жаза қолданғанда
оларда ескеру қажеттілігіне назар аударта бастады. Қылмыстық саясат туралы
ілім пайда болды [12. 10 б].
Девианттық мінез - құлықтың мәнін түсіндірулермен, қылмыстық
себептерімен және олардың алдын-алу шараларын негіздеулермен криминалистер
айналыса бастады. Жапония профессоры Кан Уэда өз еліндегі ауытқымалы мінез
- құлықты, жалпы криминологиялық зерттеулердің пайда болуын қылмыстық
саясат пен түрме ісіне жасалған реформамен байланыстыра қарастырады.
Осының бәрі қылмыстылықтың пайда болуы мен даму заңдылықтарын,
себептері мен салдарларын зерттеу ғылымының, яғни криминологияның пайда
болуына алып келді.
Жалпы криминология нені зерттейді? Бұл өзі қандай ғылымның саласы?
Бұл мәселер осы күнге дейін пікір - таластар тудырып келеді. Әртүрлі
пікірлер айтылуда.
Мысалы, 1) криминология - қылмыскерлік социологиясы. Демек, бұл саланы
зерттеушілерді даярлауда социология ғылымы даярлау базасы болуы тиіс.
Себебі, бірқатар елдерде криминологияны, заңгерлерге емес, болашақ
социологтарға оқытады (АҚШ , Ұлыбритания және т.б.).
2) Криминология - заң ғылымы. Демек, мамандарды заңдық даярлау заң
базасында болуы тиіс. Оған мынадай аргументтер келтіріледі. Қылмыстың
шекарасын заң белгілейді, қылмыскерлікпен оның барлық аспектісінде күресуді
заң құқық бұзушылықтың басқа түрлерімен және өзге де келеңсіз әлеуметтік
ауытқулармен салыстырғанда өте мұқият реттейді.
Ресейде, Батыс Еуропаның біркатар елдерінде криминологияны заң
факультеттерінде өтеді. Тиісінше, криминология заң мамандықтарының бірі
ретінде қарастырылады.
Социологтар, заңгерлер және т.б. зерттеушілер қылмысты, тәртіп
бұзушылықты, маскүнемдікті, жезөкшелікті, қаңғыбастықты және т.с.с. басқада
жағымсыз қылықтарды қоғамға зиянды мінез - құлық және заңдар мен құқық
нормаларында рұқсат етілмеген криминологиялық құбылыс ретінде танып,
зерттейді Ауытқымалы мінез - кұлық қылмыстық, немесе заңға қайшы келетін
құбылыс деп бағаланады.
Девианттық мінез - құлықты бұлайша бағалау немесе осы жағымсыз қылықты
жасаушыны құқық бұзушылық әрекет иесі деп тану құқық социологиясынан да,
заң ғылымдарынан да, соның ішінде, ең алдымен, криминалогиядан
қылмыскерліктің жеке бастық, немесе топтық ерекшеліктерін зерделеуді,
қылмыскерліктің детерминация мен себептілік процестерін бағалауды,
қылмыскерлікпен күрес жөнінде, сондай-ақ ауытқымалы мінез -құлықты
зерттеулердің методологиясы мен әдістемесіне қатысты ұсыныстар беруді талап
етеді.
1.2 Қоғамдық нормадан ауытқыған мінез-құлық əлеуметтік мəселе ретінде.
Қазіргі заман - дамыған заман. Заман дамыған сайын көптеген шешілу
қажет проблемалар саны да артуда. Сол заманда өмір сүретін қоғам да күрделі
мәселелер арасында. Қоғам - тұтас бір институттар мен ұйымдар шегінде
бірлесе отырып, әлеуметтік өмір құрайтын адамдардың үлкен тобы. “Қоғам -
адамдардың өз қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында өзара байланыстары
мен өзара іс-әрекетінің тарихи қалыптасқан нысандарымен біріккен әрі
тұрақтылығымен және тұтастығымен, өзін-өзі байытуымен, жеткілікті болуымен,
реттеп отыруымен және өздігінен дамуымен, мәдени дамуының өзара
байланыстары мен өзара іс-әрекетінің негізін құрайтын ерекше әлеуметтік
нормалар мен құндылықтар көрініс табатын деңгейімен сипатталатын жиынтық”.
[14, 21 б.].
Кез келген қоғам өзінің әлеуметтік, мәдени, діни, этикалық мұраттарына
барынша сай келетін адамның белгілі бір типін қалыптастыруға тырысып келген
және тырысады. Алайда бұл мұраттардың мазмұны тарихи дәстүрлерге,
әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамуға, қоғамдық және саяси құрылымға
қарай әр түрлі болады. Дей тұрғанмен қазіргі заманда қоғамның толыққанды
мүшесінің мұраты көп, жалпы немесе әр түрлі қауымдастықтар үшін азды-көпті
үйлесетін сипаттамасы бар екенін айтуға болады. Соған сәйкес әлеуметтену
процесі де әр түрлі қоғамдарда белгілі бір ерекшеліктерді сақтай отырып,
әмбебап және үйлесімді сипаттамаға ие болады, бұл ғаламдық, жалпы
планеталық және жалпы әлемдік тенденциялармен яғни оларға, урбанизация мен
ақпарат-тандырудан экологиялық және демографиялық үрдістерге дейінгілер
жатады, осылайша байланысты.
Әлеуметтену процесінің мазмұны кез келген қоғам өзінің мүшелері
еркектің немесе әйелдің рөлін сәтті меңгергеніне, өндіріс қызметіне білікті
қатыса алуына және қатысқысы келуіне, берік отбасын құруына, заңды
сыйлайтын азаматтар болуына және т.с.с. мүдделі екендігінде. Мұның бәрі
адамды әлеуметтену объектісі ретінде сипаттайды. Алайда адам әлеуметтену
объектісі болып қана қоймай, субъектісі болған кезде де қоғамның толыққанды
мүшесі бола алады. Субъект ретінде адам әлеуметтену процесінде өз
белсенділігін жүзеге асырумен, өзін-өзі дамытумен және қоғамда өзін-өзі
көрсетуімен етене бірлікте әлеуметтік нормалар мен мәдени құндылықтарды
меңгереді. Егер де әлеуметтену процесінде адамның тұлғасы дамитын болса,
онда ол адам үшін сәтті әлеуметтену болады. Әлеуметтену кемшілігінің
көрініс табуы девианттік мінез-құлық болып табылады. “Девианттік мінез-
құлық” категориясы мазмұнының үш қырын бөліп қарауға болады - біріншіден,
девиация деп нормадан кез келген ауытқуды, тіпті прогрессивтік ауытқуды
айтуға болады. Екіншіден, дәстүр бойынша девианттік деп әлеуметтік
“жамандықтың” жағымсыз көрінісі ретіндегі девиацияны айтады. Үшіншіден,
неғұрлым тар ұғымында девианттік мінез-құлық деп қылмыстық жазалауға
соқтырмайтын, басқаша айтқанда құқыққа қайшы болмайтын ауытқуларды айтады.
[15.65 б.].
Девианттік мінез-құлықтың өзіне тән белгісі мәдени релятивизм болып
табылады: мәселен бір іс-әрекет бір қоғамда дұрыс саналуы, ал басқа қоғамда
- әлеуметтік патология ретінде қарастырылуы мүмкін. Бұған әр түрлі
халықтардың отбасы құқығы мен отбасылық дәстүрлерінен, әдет-ғұрыптарынан
көптеген мысалдар келтіруге болар еді. Егер де Голландия, Швеция, Норвегия
сияқты елдерде гомосексуалдық некелерге рұқсат етіп, мұндай жұптардың бала
асырап алу құқығын мемлекет қамтамасыз ететін болса, көптеген елдерде
сияқты біздің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Оқушы жастардың девианттық мінез-құлқының алдын алуды зерттеудің
теориялық алғы шарттары.
1.1"Девианттық мінез-құлық"
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.6
1.2Қоғамдық нормадан ауытқыған мінез-құлық əлеуметтік мəселе
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2 Мектеп оқушылары қылмыстылығының алдын алу шаралары.
2.1 Мектептік жастағылардың мінез-құлқы қалыптасуының əлеуметтік-
психологиялық
сипаттамалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .32
2.2 Оқушы жастарды девианттық мінез-құлықтан арылту
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Пайдаланылған əдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс мектеп жасындағы
балалардың қылмыстылығының алдын-алу мәселелерін жан-жақты талдау жасауға
арналған. Зерттеу жұмысынды құқық бұзуға бейім оқушылардың қылмысты жасау
себептері,олардың жеке бас ерекшеліктері және қылмыстық жасаудың алдын алу
мәселелерін жетілдіру жолдары қарастырылған.
Тақырыптың өзектілігі. Жаңа нарықтық қоғамдық қатынастар жүйесінде
бұрындары қалыптасқан экономиклық-өндірістік жүйе тоқырап елімізде
жұмыссыздық,осыған байланысты туындаған жоқшылық көп қиындықтар тудырды.
Жұмыс істеп босқан жастар тарапынан құқық бұзушылық-ұрлық көбейді.Міне
осының бәрі жинақтала келіп жастарды адамгершілік-құқық тұрғыдан
әлеуметтендіріп,қоғам өміріне өз құқықтарын қорғап қана қоймай,заңды
міндеттерін түсінетін,құқық бұзушылық жасаса,ол үшін заң алдында жауап
беретіндігін сезінетін,қоғамдық тәртіп пен заңдылықтың сақталуына үнемі
медделік танытып жүретін құқықтық мінез-құлықтары үлгілі жас азаматтар етіп
қосу қажеттілігін маңызды етіп отыр.
Қоғамда қылмыстық мінез-құлық адамның әлеуметтік жағдайына байланысты
пайда болуымен сипатталады.Әртүрлі әлеуметтік-теориялық құрылымдар тұлға
мен мемлекет қайшылығын еңсеру қажеттігін негіздейді.Адам құқықтары мен
бостандықтарына артықшылық беру қағидаттарын жария ету адам-мемлекет
мәселесіне құрсаулық жүйе тұрғысынан түсінік беруден үзілді-кесілді бас
тартуды білдіреді.Қоғамдағы әрбір қылмыс жасаушы адамның өзгеше мінез-құлқы
болады.Әлеуметтік институт ретінде құқық нормларының жүйесі,оның бұрмалануы
іс жүзінде адамгершілік санат бола отырып,құқықтық санатқа айналады және
қоғам мүшелерінің баршасы үшін кері әсер тигізеді.
Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы
қорғалады. ҚР Конституциясының II-бөлімі осы мәселеге тікелей арналған.
Конституцияныың 1-бабында ең қымбат қазына-адам және адамның
өмірі,құқықтары мен бостандықтары,-деп жарияланған.Осыған орай ҚР барлық
құқық салалары,оның ішінде қылмыстық құқық адамды қорғауды өзінің міндеті
деп санайды.ҚР Қылмыстық кодексінің 2-бабында адам мен азаматтың
құқықтары;бостандықтары мен заңды мүдделін қорғау ең басты міндет ретінде
көрініс тапқан. ҚР барлық заңдары жеке адамды қорғауға,адам құқықтары мен
бостандықтарын қорғауға әр уақытта артықшылықтар береді.Сондықтан да ҚР
Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің I тарауы жеке адамдарға қарсы
қылмыстарға арналған.
Соңғы жылдары елімізде де қылмыстылықтың,оның ішінде оқушы жастар
жасайтын қылмыстардың өсуі байқалады. Сот практикасы материалдарына
сүйенсек,қазіргі кезде қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын
жасалынбаған,жаңа қылмыстың түрлері орын алуда.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Қылмыстық девианттық мінез-құлықтың мәнін
және оның алдын алу шараларын әлеуметтану ғылымының классикалық
өкілдері Э.Дюркгейм, Р.Мертон, Дж.Мид негіздей берді.
Отандық әлеуметтанушылар Қ.Ғ.Ғабдуллина, Ш.Е.Жаманбалаева,
Г.Е.Қазымбетова қылмыстық девианттық мінез- құлықты әлеуметтік мәселе
ретінде қарастырды. Дегенмен, заң ғылымы мен құқық социологиясы
қилысында жас ұрпақты адамгершілік - құқықтық тұрғыдан әлеуметтендіру
мәселелерін біршама екшелеген ғалымдардың қатарында Америка Құрама
Штаттарынан - Ж. Гурвичті, К. Мертонды, Т. Парсонсты, Р. Паундты, П.
Сорокинді; Германиядан - Р. фон Иерингті, Е. Эрлихті; Франциядан - М.
Гравитцті, Ж. Карбоньені, Р. Пэнтоны; Ресейден - С.С. Алексеевті, Б.К.
Бабаевты, Ю.И.Гревцовті, В.П. Казимирчукті, В.Н. Кудрявцевті, В.В.
Лапаеваны; Қазақстаннан - Т.А. Ағдарбековті, М.Т. Баймахановты, Қ.А.
Жиреншинді, А.С. Ибраеваны, М.Х. Матаеваны, М.С. Нәрікбаевты, Ғ.С.
Сапарғалиевті, С.А. Табановты т.б. атаған орынды.
Сонымен қатар жастар арасында жиі бой көрсетіп қалатын девианттық мінез
- құлық, криминологиялық - қылмыстық істердің алдын алу мәселелерін
зерттеулермен айналысатын ғалымдардың мысалы, ресейліктер - B.C.
Афанасьевтің, Г.А. Аванесовтың, Я.И. Гилинскийдің, К.Е. Игошевтің,
Г.М.Миньковскийдің, М.Д. Шаргородскийдің; Қазақстаннан- А.Н. Ағыбаевтың,
Е.О. Алаухановтың, М.С. Бейбітовтың, Ю.В. Герасименконың, Е.І.
Қайыржановтың, Ғ.М. Мукашевтың, Р.Т. Нұртаевтың, Б.М. Нұрғалиевтың, М.О.
Нүкеновтың, Е.Ә. Оңғарбаевтың, Р.А. Подопригораның, И.И. Роговтың, Г.Р.
Рүстемованың, С.Ф. Ударцевтің, А.И. Худяковтің т.б. еңбектеріяде оқушы
жастардың бойында қалыптасқан девианттық мінез-құлықтан арылту және
оларды құқықтық тұрғыдан әлеуметттендіру қажет деп айтылғанымен,
олардың ешқайсысы да бұл мәселені жеке зерттеу обьектісі ретінде
қарастырып, екшелемеген. Міне, осының өзі – ақ оқушы-жастар
қылмыстылығының мән - мағынасын зерделеп, саралаудың маңыздылығын
негіздеп беріп отыр десек, артық айтқандықбола қоймас.
Жұмыстың зерттеу нысаны. Тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік бағдарланған мемлекет
ретінде орнықтырған елімізде адам, оның құқықтары мен бостандықтары ең
кымбат казынасы болып табылады. Осы тұрғыда тұлғаның мәртебесі, адам мен
азамат құқықтары мен бостандықтарының мызғымастығы олардың заңсыз
шектелмеуі, абсолютті деп танылуы, әркімге тумысынан тиісті болуы оны
олардан ешкім айыра алмайтындығына негізделе берді. Осы орайда қылмыс
жасаушы топ ретінде оқушы жастарды девианттық мінез-кұлықтан арылту және
алдын алу зерттеу осы дипломды жұмыстың зерттеу нысаны болып табылады.
Зерттеу пәні. Жастарды адамгершілік-құқықытық тұрғыдан тәрбиелеудегі
мектептің және басқада мемелекеттік және қоғамдық әлеуметтендіру
институттарының оқушы жастардың тәртіп бұзушылығының алдын алудың,
тиімділігін арттыру жолдарын іздестіру.
Жұмыстың мақсаты. Қылмыстық мінез-құлықтьң заңдылықты және оны қолдану
тәжіриесін жетілдіру үшін осы тақырыпқа байланысты практикалық және
мәселелерді екшелеу Осы мақсатқа сәйкес зерттеу барысында мынадай
міндеттер шешілу тиіс.
1. Қылмыстық девианттық мінез-құлықтың жалпы сипаттамасын бере
отырып, нақты мазмұнын ашып көрсету;
2. Оқушы жастардың девианттық мінез-құлықтарының әлеуметтік
астарларын бағымдау
3. Нақты социологиялық зерттеу мәліметтерін талдау арқылы
оқушыларды девианттық мінез-құлықтан арылту жолдарын қарастыру.
Жұмыстың жаңалығы. Оқушы жастардың қылмыстылығын алдын алуға тікелей
ықпал ететін мемлекеттік және қоғамдық әлеуметтендіру институттарының
тәртіп бұзушылықтың алдын алу, құқықты насихаттаудың оқыту мен
ұйымдастырылуын жетілдіру, тиімділігін арттыру жөнінде ұсыныстар жасау.
Зерттеудің теориялық негіздері ретінде әлемдік әлеуметтану ойшылдарының
және Қазақстандық социологтардың, практикалық мазмұны (материалы) ретінде
өзім жүргізген нақты-социологиялық зерттеу мәліметтері алынды.
Зерттеу кіріспеден, негізгі бөлімнен және бөлімшелерден, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Оқушы жастардың девианттық мінез-кұлқының алдын алуды зерттеудің
теориялық алғы шарттары.
1.1. "Девианттық мінез-кұлық" ұғымы.
Адам әлеуметтік организм, оның құқықтары мен бостандықтары ең басты
құндылық ретіндегі идеяларды жүзеге асырудың маңызды шарттарының бірі-
табиғи құқық тұжырымдамасының Конституцияда бекітілуімен сәйкес келуі.
Бұл тұжырымның мағынасы адамға құқықтар мен бостандықтар мемлекет
тарапынан берілмейді, ол адами қасиет ретінде оған туылғаннан тән.
Адамзат қоғамы әртүрлі кезеңдерде жастар проблемаларын шешуге
қатысты болатын ерекше проблемаларды шешу қажеттілігіне тап болды. Бұл
проблеманың өзектілігі қоғам жастар арқылы биологиялық тұрғыда рухани
жаңғырып отырады.
Жастар дегеніміз - 14-29 жас аралығын құрайтын әлеуметтік-демографиялық
топ. Қоғамда демографиялық топтың осы санатын айқындаудың әр түрлі әдістері
бар. Маркстік теорияның жақтастары жастарды ұқсас антропологиялық
ерекшеліктері және психологиялық қасиет бар жастық топ ретінде ғана қарамау
қажеттілігін талап етеді. Бұл жерде жастардың мәні олардың қоғамдық
қатынастардың тарихи айқындалған сипатына негізделген әлеуметтік
ерекшеліктері мен белгілерінде болады.
Әлеуметтік тұрғыдан алғанда жас сәбидің де, сонымен қатар
үлкендердің де рөлін толық құқықты тасымалдаушы болып табыла алмайтын топ
санайды. Батыстық социологтар жастарды оқушы, студент, жұмыс істеуші жастар
деп бөледі.
Жастардың социологиялық теориясында ұрпақ, жас ерекшелік табы,
жастық шақ, жастар, әлеуметтік жасы келгендік қарттық деген ұғымдар
жоқ.Демография да бір даму кезеңінің бір уақытында туған адамдардың
жиынтығын ұрпақ деп санайды.Антропологтар мен заңгерлер жалпы ата-бабадан
шыққан сатылықты ұрпақ деп айтады.
Социологиялық түсінікте жастық шақ қашан басталды? Әртүрлі авторлар,
жастарды ерекше әлеуметтік-демографиялық топ ретінде сипаттай отырып бұл
ұғымды біржақты қолданады. Мысалы, австриялық социолог Л.Розенмайер жастық
кезең 13 жастан басталып 24 жаста аяқталады деп санайды. Ғалым осы кезеңнің
ішкі жас ерекшелігін және әлеуметтік дифференциациясын баса айта отырып,
қандай да болмасын нақты негіз бермейді.
13 пен 18 жыл аралығындағы жас жасөспірім шақ ұғымымен біріктіріледі
және біршама дәрежеде жаңа белгілерге және әлеуметтік тәртіптің нысандарына
әкелетін биопсихологиялық дамумен сипатталады. Бірақ адамды балалық шақтан
бөлетін демаркациялық сызық 18 жаста өтеді. Бұл жас көптеген елдерде
құқықтық дербестіктің басталуымен сипатталады, яғни ересектермен қалыпты
теңестірумен және занды құқықтарды алумен: еңбек үшін тең ақы төлеу,
армияда қызмет ету, некеге отыру, сайлауға қатысу.
Жастық шақта әлеуметтік рөлдерді белсенді игеру процесі болады.
Олардың саны олар бәсең игерілетін немесе тоқтатылатын белгілі бір толығу
шегіне жылдам жақындайды.
Социолог В.Н. Боряз толығу шегі жастық шақ деп түсінуге болатын жас
ерекшелік кезеңдерінің шеңберіне жатады деп есептейді. Ал одан әрі -
әлеуметтік есею кезеңіне кіру. В.Н. Боряз жастар санатын айқындауға
арналған аса кең шекараларды ұсынады, ол осы топқа 14-33 жас аралығындағы
адамдарды кіргізеді.
Көптеген социологтар адам жасы тек есептегіш, өмір сүрген жылдың
көрсеткіші ретінде ғана қаралуы мүмкін еместігі туралы көзқарасты жақтайды.
Оның жеке адамның даму процесінің динамикасын зерттеуде елеулі мәні бар.
Әлеуметтік құрам, қажеттілік пен мүдде, мақсаттар мен өмір сүру жоспарлары,
іс-әрекеттің нәтижелері мен перспективалар әрбір алдыңғы кезеңде
дайындалады. Сондықтан зерттеушілер жеке тұлғаны бүкіл өмір бойындағы
тұтастықта зерттеуді ұсынады [1.78 б].
Адам жасының қоғамдық функциялармен байланыс идеясы ғылымда бірнеше рет
атап көрсетілді. Ол адамның өмір циклін әлеуметтік кезеңдендіру негізінде
жатты. Адамның барлық өмір циклін біртұтас етіп байланыстыруға ұмтылыс А.
Шопенгауэрдің Адамның жастары туралы еңбегінде нақты көрсетілген, онда
ғалым өмір жолын екі қатарлы кезеңге бөледі, ал олардың әрқайсының өзіндік
ерекшеліктері және белгілері бар.
Қоғам өмірінің барлық жақтарында терең де түбірлі реформалар
жүргізілуіне байланысты қазіргі қазақ қоғамы бастан кешіріп отырған
жағдайда ел тұрғындарының қайсы бір бөлігінің, әсіресе, жастардың бойына
жұққан ауытқымалы (девианттық) мінез - құлық нышандары жұртшылықты
кәдімгідей алаңдатып отыр. Ескі әлеуметтік - экономикалық формациядан
жаңасына өту кезеңінде барлық қоғамдарда орын алатын қылмыстық іс -
әрекеттердің көбеюі, нашақорлық, жезөкшелік, маскүнемдік сияқты кесапатты
көріністердің қоғамымызда кең таралуы бұл пәлекеттен құтылудың жолдарын көп
болып іздестірудің қажеттілігін алға тартты. [2. 83 б].
Девианттық мінез - құлықтың мән - мағынасын танып білудің түп тамыры
тым ұзақта жатыр. Десек те, бұл тақырыпқа жазылған құқықтық, психологиялық,
педагогикалық және социологиялық сипаттағы ғылыми еңбектердің көптігіне
қарамастан, бұл құбылыстың мәнін ашуда жалпыға мәлім әлі де болса біртұтас
ұғым - түсінік қалыптаса қойған жоқ. Тек ауытқымалы мінез - кұлықтың мән -
мағынасын талдаудың теориялық - методологиялық негіздері ғана түзілді.
Сонымен қатар ауытқымалы мінез - құлықтың мәнін айқындауда қолда бар,
бірақ бір - біріне кереғар зерттеулер белгілі бір қоғамда тұрақтанып,
орныққан стандартты мінез - құлық шеңберіне сыймайтын жағымсыз қылықтарды
барынша қамыта алмай отыр.
Батыстың гуманитарлық ғылымда девианттық термині қоғамдық өмірде бар
барлық қылмыс атаулыны, нашақорлықты, жезөкшелікті, гомосексуализмді,
психикалық ауытқуларды, суицидті және басқа да көптеген жағымсыз
көріністерді қамтиды. Бұл арада сөз тұтас қоғам, жекелеген адамдар,
индивидтер бойындағы ауытқымалы мінез - құлықтар жөнінде болып отыр. Оларды
ұғындырып - түсіндірудің маңыздылығы қоғам үшін де, жеке адамдар үшін де
қажеттілігімен негізделеді. Бұл проблеманы ден қойып зерттеушілердің
пікірлерінше ауытқымалы мінез - құлықтың мәнін ұғынып - түсіну оның нақтылы
көріністік түрлерін тауып, бағымдауды, қылмыстық, жұғымсыздық мәнін
айқындауды, сондай - ақ әлеумегтік нормалардан ауытқулардың жалпылама
концепциясын негіздеуді қажетсінеді.
Девианттық мінез - құлықтың мәнін ұғынып - түсінуде оны тудыратын
жағдаяттар мен құбылыстардың мәнін зерделеу маңызды орын алады. Бұл
жағдайда, Я.И. Гилинский атап көрсеткендей, девианттық мінез - құлық
социологиясы өтпелі теорияға жататынын ескеру қажет [2. 73 б].
Ал, В.Н. Кудрявцев айтқандай, бұл мәселе бойынша зерттеу көлемінің
өзіндік жүйелі мазмұны болуы тиіс. Девианттық мінез - құлық мәселелерін
зерттеулермен айналысып жүрген заңгер ғалымдардың мұндай тұжырымдық
тұғырымдарымен келіспеу мүмкін емес.
Десек те, қазіргі таңда девианттық мінез - құлыққа ықпал ететін
әлеуметтік факторларды комплексті зерттеудің әзірше тұрақтанған
методологиялық негіздері жоқ.Бұл, біріншіден, девианттық мінез-құлықтың көп
формалылығына, күрделілігіне куә бола алады. Екіншіден, девианттық мінез -
құлықтың әртүрлі формаларына әсер ететін жекелеген факторлардың ықпалды
әсері қаншалықты болатындығы, мысалы, белгілі бір елді мекеннің тәртіп
қорғау органдарында тіркелген қылмыстардың ауытқымалылығы сол тұрғылықты
тұрғындарының әлеуметтік-демографиялық, әлеуметтік-экономикалық, кәсіптік
құрылымдарындағы, құқық қорғау органдарының қызметіндегі өзгерістермен,
адамдардың әлеуметтік белсенділігінің артуымен, не төмендеуімен т.т.
түсіндіріледі. Ал, егер қылмыстың қоғам дамуына тигізетін кері ықпалын
ескерер болсақ, олардың әрқайсының рөлін айқындап отыру аса күрделі, кей
жағдайда мүмкін де емес.Үшіншіден, бұл факторлардың рөлі мен ықпалын
бірқалыпты деуге болмайды. Айталық қазіргі кезде әлеуметтік жағдайға едәуір
ықпалын тигізіп келген олардың кейбіреулері мүлдем жойылуы, немесе едәуір
бөлігі залалсыздандырылуы мүмкін ғой [3.18 б].
Девианттық мінез - құлықты туындататын факторлар жиынтығы - өндіріс
күштерінің төменгі даму деңгейі, қоғамдық қатынастардың тым жұтаңдығы,
әлеуметтік институттар мен мекемелер жұмысының мардымсыздығы, сондай -ақ
адамдардың мақсаткерлік қызметінің мазмұны мен бағытына тәуелді болатын
өзге де қоғамдық жұтаң көріністер. Міне, сондықтан да болар ауытқымалы
мінез -құлықты зерттеу тарихи белгілі бір жағдайға тән объективті және
субъективті, материалдық және рухани, ішкі және сыртқы жағдайлардың
ерекшеленуінен туындайды. Мұндай құбылыс, көрініс қоғамның қазіргі даму
кезеңінде шешуші рөл атқаратын адамдар қызметіне ықпал ететін факторлардың
барлық жиынтығын зерттеуге бағыт ұстатады.
Осы тұрғыдан алып қарастырғанда ауытқымалы мінез - құлықтың мән-
мағынасын зерттеулерде қылмыс пен оның себептері мен салдарларын ұғындырып
түсіндіруге ниеттенген әртүрлі теориялар мен концепциялар ішінде, әсіресе,
психологиялық, социологиялық және құқықтық зерттеулер айырықша мәнге ие
болып келеді.
"Девианттық мінез - құлық" ұғым - түсінігінің өзін көптеген ғалымдар
өздерінің зерттеу салалары тұрғысынан түсіндіреді. "Ауытқымалы девианттық
мінез - құлық" ұғымның табиғатын түсіндірудің негізінде адам мен оның мінез-
құлқының қалыптасып, дамуының өзегі табиғи, биологиялық және әлеуметтік
негіздерден құралады деген пікір жатыр. Бұл қағидалық принцип девианттық
мінез - құлықтың мәнін психологиялық тұрғыдан түсіндіргенде бірден
аңғарылады. Себебі, жеке адамның психикасы мен мінез -құлқының өзгерісі
түсінікті қалыптан девианттыққа бейімделгенде оған қоршаған нақты ортасының
ықпалы күшті болады. XX ғасырдың басында, онан кейін оның орта шенінде кең
тараған биоәлеуметтік түсіндірмелер жеке адамдар мен әлеуметтік
қауымдастықтардың мінез - құлқын әртүрлі биологиялық факторлардың ықпалдығы
деп түсіндірді. Мысалы, дене бітіміне, адамның нәсілдік өзгешелігіне, түр -
түсіне (У.Х. Шелдон), жыныстық хромосомдардың өзгешеліктеріне (Ч.Прайс)
және т.с.с.қарай [4.158 б].
Девианттық мінез - құлықтың мәнін ұғындырып - түсіндірудің қазіргі
психологиялық теориялары негізінен адамның биологиялық табиғатына
байланысты инстинкті әрекеттердің және адамдар арасындағы қарым
-қатынастардың бастапқы себебі жеке адамдардың мотивациялық бейімділігінде
дейтін 3. Фрейдтің психоаналитикалық талдауынан бастау алады.
3. Фрейдтің бұл теориясы өз экволюциясын К. Хорнидің, Э. Фроммның және
неофрейдшілдік өзге де ғалымдардың идеяларында көрініс тапты. Олар
З.Фрейдтің психоталдауын негізге ала отырып, мәдени (К. Хорни), немесе,
әлеуметтік детерминизм (Э. Фромм) принциптерін бір-біріне сәйкестендіріп өз
зерттеулерінде индивидтердің өз мінез-құлықтарын жаңа жағдайларға
бейімдеулерін негіздеулерге арнады. Сонымен қатар, олар мінез-құлық
өзгерістерінің мәліметтерін жеке адамдар арасындағы қарым - қатынастардың
мазмұнымен байланысты қарастырды, ал олардың міндетті қалыптан ауытқуларын
(мысалы невроздар) қалыпты мінез - құлықтың ауытқушылығы ретінде түсіндірді
[2. 16 б].
Ресейлік зерттеулерде де девианттық мінез-құлықтың пайда болу себептері
мен табиғатын түсіндіру үшін биологиялық немесе жеке психобиологиялық
факторлар алынады. XX ғасырдың 60-шы жылдарының аяғы мен 70-шы жылдардың
басында осыны негіздеген И. Нойдың және басқалардың еңбектері жарияланды.
Олар қылмыстың пайда болуының әлеуметтік негіздерін ғана емес,сонымен бірге
биологиялық, генетикалық және басқа да факторларын да ашып, талдады. Олар
өз зерттеулерінде қылмыскерлердің бойында пайда болатын хромосомдық және
басқа да аномиялар жөніндегі шетелдік зерттеулердің нәтижелеріне сүйенді.
Алайда, зерттеушілердің өздері аномиялар мен қылмыстық мінез - құлық
арасындағы тікелей кіріптарлықтың жоқтығы жөніндегі қорытындыға келді. Осы
арқылы олар девианттық мінез - құлықтың мәнін түсіндіруде тұқым
қуалаушылықты бірінші орынға қоюға болмайтындығын дәлелдеп берді. Сонымен
қатар, олардың дәлелдеуіне қарағанда қылмыс пен оның қайнар көздерінің
себептерін ауру адамдардың психикалық кінәраттарынан іздеуге де болмайды.
Осылайша биологиялық тұрғыдан мінез-құлық ауытқушылығы әлеуметтік норманың
бұзылуына байланысты екені дәлелденді. Бірақ нақты орта мен мінез-құлық
актілерінің әлеуметтік мазмұнының айқындаушы рөлі жеке адамдар белсенділігі
деген тұжырым өз маңызын жоғалтпады. Н.Смелзер атап көрсеткендей жеке
адамдардың ерекшеліктері мен олардың іс - әрекеттерінің себептері
ауытқымалы мінез - құлықтың барлық түрлеріне маңызды ықпал етеді. Девиация
көптеген әлеуметтік және психологиялық факторлардың түйісуінің нәтижесінде
пайда болды. Адамдардың мінез - құлқының әлеуметтік ортадағы тығыздасуы
оның қатаң детерминациясын көрсетпейді. Ол тек адамдар іс-әрекетінің,
әлеуметтік мінез - құлықтың жеке адамдардың, әлеуметтік топтар мен
қауымдастықтардың белсенді мінез - құлықтары мен қажетті байланысын
орнықтырады. Сонымен қатар, ғылыми әдебиетте девианттық мінез - құлықты
психологиялық позиция тұрғысынан индивидтердің мінез - құлқы ретінде
аспектілеу бар. Бұл іс - әрекет нәтижесінде бағдарланудың маңызды
аспектілері ретінде олардың мазмұнындағы шешімдер мен іс - әрекеттер заң
актілерінде ғана емес, сонымен қатар адамдар қауымдастығы деп саналатын
әлеуметтік жүйедегі салт - дәстүрлер мен жөн - жоралғылар, әлеуметтік
нормалар мен кұндылықтар жүйесімен де сәйкес келеді. Девианттық мінез -
құлық жеке адамдардың әлеуметтік өзгерістері басталатын ауыр аралық, нәзік
жіп. Сонда тәрбие міндеті мінез - құлық коррекциясы деңгейінде емес, жеке
адамдардың деформациясы деңгейінде шешіледі. Девианттық мінез - құлықтың
табиғаты мен мазмұнын түсіндірудің мұндай әдісінің маңызы мен практикалық
маңыздылығын атай отырып, дегенмен индивидтердің биологиялық қалыптары кез-
келген әлеуметтік құрылымда белгілі бір формаға ие болып қалыптасып, дамып
келе жатқан организмдердің әлеуметтік және физиологиялық ерекшеліктерінен
де көрінетіндігін байқаймыз. Мінез - құлық биологиялық және әлеуметтік
қортылудың нәтижесінде қалыптасады. Девианттық мінез-құлық психологиялық
емес формаларда да көрінуі мүмкін. Олардың әрқайсысы төменде көрсетілгендей
әлденеше типтермен ерекшеленеді: тәртіпке бағынбайтын, әлеуметтік ағысқа
қарсы, ауытқымалы, шектен тыс агрессивті. Сонымен қатар, девианттық мінез -
құлықтың патологиялық формалары өз-өзінен бұзылатындығымен сипатталады.
Бұларға ауытқымалық, тәртіп бұзушылық, тәртіпсіздік мінез - құлық, білім
алуды жалғастырудан бас тартушылық және тағы басқалар жатады [5. 51 б].
Сонымен, психологиялық концепция девианттық мінез - құлықты екі жақты
ұғынып - түсінуді талап етеді.
Мысалы, клиникалықпен (орталық нерв жүйесінің бұзылуымен,
олигофрениямен, психопатиямен, тіпті кей жағдайда эпилепсиямен)
астарласатын жеке девиацияны білдіретін клиникалық, сондай - ақ астарында
әртүрлі мінез типтері жатқан, аумалы - төкпелілікті (мінез
акцентуациялылығы, әр түрлі генезистердің психопатиясы, жеке адамдардың
патологиялық дамуы және басқалар) жоққа шығармайтын, бірақ криминологияда
қолданудағы аралық психиатриялық девиация аспектеулі түрлерінде.
Психологиялық концепция жеке адамдардың, индивидтердің тұтас психологиялық
бейнесін айқындайтын белгілер мен өзгешеліктерге баса назар аударады. Бұл
әрекет психикалық және психофизикалық мінез аномалияларына байланысты
девиацияны дербес деңгейде белгілей отырып, ауытқымалы мінез - құлық пен
жеке девиация түрлері арасындағы байланысты орнықтыруға, жеке аномалия мен
ауытқымалы мінез - құлық типтері арасындағы мүмкін корреляцияны іздестіруге
бағытталған. Сонымен бірге, мінез - құлықтың әлеуметтік аспектісі
(бағыттылығы, әлеуметтік маңыздылығы және т.с.с.) индивидтердің өмір
сүруінің макро, сондай - ақ микроортадағы қоғамдық және әлеуметтік
-психологиялық жағдайларының маңызды рөлін мойындаса да, психикалық
процестерді терістемеді. Осыған байланысты девианттық ауытқымалы мінез
-кұлықтың мәнін түсіндіруде әлеуметтік нормалар, әлеуметтік ықпал,
әлеуметтік қатынастар, әлеуметтік институттар мен ұйымдар, әлеуметтік
мәдени құбылыс және басқа ұғым - түсініктерге байланысты белгілі бір
сапалық әлеуметтік ыңғайды атап көрсету маңызды. Девианттық мінез -
құлықтың әлеуметтік ұғым - түсінігінің түйінді факторы әлеуметтік ұғымы.
Ол шетелдік, сондай - ақ отандық әлеуметтануда кеңінен қолданылады, және де
біріншіден, қоғамдық қатынастардың нәтижесі болып есептелетін әртүрлі
топтар мен индивидтерге тән жалпылама қасиет; екіншіден, өзара ықпал мен
жүздесулерде көрінетін әртүрлі топтар мен индивидтердің бірлескен
қызметінің нәтижесі; үшіншіден, олар қоғамдық құрылымдарда субъектілер
арасындағы қатынастардың сипаты мен мазмұнына орай субъектілердің өзара
ықпалын көрсетеді; төртіншіден, субъектілердің мақсаткерлік қызметтерінің
әр түрлі нысандарында көрініс табады.
Бұл теориялық постулат девианттық мінез - құлықты айқындауда
психологиялық және социологиялық ыңғайды түбірімен ерекшелендіреді. Десек
те бұл ретте В.Н.Кудрявцевтің әлеуметтік ауытқушылықтар ұқсас әлеуметтік
жағдайда белгілі - бір бұқаралық толқулармен және де олардың кең
өрістілігімен сипатталатын әлеуметтік нормалардың бұзылуы деген
тұжырымымен келісуге болмайды [6.95 б]. Мұндағы дәлелсіздік мінез-құлықтың
бұқаралық формаларының, сондай-ақ олардың тұрақтылығы мен кең өрістілігінің
тек әлеуметтік жағдайларына ғана емес, сондай - ақ психологиялық
факторлармен де (мысалы, тобырдың іс - әрекеті) негізделеді. Осыған
байланысты әртүрлі әлеуметтік мінез - құлықтың, оның ішінде ауытқымалықтың
да, бірқатар икемделген құрылымдарда әлеуметтік құндылық ретінде көрінетін
нақты қоғамдық жағдайлардың танылған мақсаттарымен сипатталатынын атап
көрсету маңызды. Әлеуметтік құндылықтар девианттық мінез - құлықты
туындататын фактор қатарына жатады. Р.К. Мертон айтқандай "құндылықтар
жүйесінде жеке табыстарға байланысты белгілі бір мақсаттарға қол жеткізу
барлық тұрғындар үшін айқын маңызға ие болмаған жағдайда ауытқымалы мінез -
құлық белең алады" [6. 96 б].Әлеуметтік кұндылықтар жеке адамдардың
өздерінің ішкі әлемімен арасындағы байланыстарының жиынтығы ретінде көрініс
табады. Ол адамдарға пайдалы зат түрінде емес, керісінше адамдардың
қызметінде олардың сұранымдарына, мүдделері мен мақсаттарына орай
орындалатын нәрсе ретінде тілге тиек етіледі. Құндылықтардың маңызы олардың
қасиеттіліктері түрінде ғана емес, сонымен бірге іс - әрекет субъектісінің
сұранымдарына да байланысты көрінеді. Нақты сұранымдар, қызмет, көзқарастар
тұрғысынан қарастырғанда субъектілер үшін мәнді, немесе мәнсіз болып
көрінеді. Әрі бұл қасиет түрінде орнығады. Құндылықты таным - сезіну
субъектінің әлеуметтік мінез - құлкының бағытын негіздейтін құндылықтың
бағдарын қалыптастырады. Олар субъектінің өмірлік мақсатының стержіндік
қазығының тереңдігі мен тұрақтылығымен, іс-қимылының нақтылығымен
сипатталады. Әлеуметтік құндылықтың тарихи сипаты бар. Қазіргі тарихи
практика қоғамдық өмірдің экономикалық, саяси, моральдық т.с.с. басқа да
құндылықтарын қайтадан сараптауға назар аудартып отыр. Адамдардың сұранымы,
талап - тілегі өзгеріссіз қалмайды, сондай - ақ олардың құндылықтарға да
ара қатынастары өзгеріске ұшырайды. Құндылықтар салыстырмалы сипатқа ие,
бұл салыстырмалық нақты тарихи жағдайға тәуелді және де кез - келген
көріністі шындық немесе жалған тұрғыда бағалауға байланысты. Тарихта топтық
мүдделердің ықпалымен құндылықтар жүйесінің өзгерістерге ұшырағандығын
содан барып жекелеген адамдардың, сондай-ақ әлеуметтік топтардың мінез -
құлқын бет - перде еткен жалған кұндылықтардың үстемдік еткенін мысал
ретінде келтіретін жағдайлар аз кездеспейді. Мұндай жағдайда Я.И. Гилинский
орынды атап көрсеткендей, норма нормасыздық ал нормалық одан ауытқу
болып табылады [7. 74 б].
Материалдық жеткілікті жағдай адамдар өмір сүруінің жоғары құндылықтық
шегі емес, негізі болып табылады. Ол адам өмірінің өз мәнін жоғалтпайтын
жоғары құндылықтарға ұмтылысының базалық негізі болып есептеледі.
Материалдық және рухани құндылықтардың өзара диалектикалық байланысы
болатындығын атап өту маңызды. Бұл өзара байланыстың бұзылуы бір жағынан
рухани жетімсіздікке, екінші жағынан әртүрлі жағымсыз қылықтардың пайда
болуына әкеліп соғады. Г. Кайзер атап көрсеткендей, шаруашылыққа қатысты
қылмыстарды "байлықтан басқа құндылықтарды көрмейтін", материалдық
иемденуге құнығушылыққа бас қойған адамдар жасайды. Сондай-ақ Э.Шур
айтқандай материалдық құндылықтарға құнығушылық елеулі дәрежеде қылмысқа
итермелейді.
Сонымен,қысқа қайырғанда құндылықтарға дұрыс көзқарас пен қатынастың
бұзылуы ауытқымалы мінез-құлықтың қалыптасуының маңызды факторы болып
табылады. Сонымен қатар, көздеген мақсатқа жетудің мақсатқа бағыныштылығы
белгіленген нәрсені іс жүзіне асыруда шешуші рөлқа атқаратындығын да
ұмытпаған жөн.Дегенмен бір мезгілде тәсіл мақсаттарға бағынышты болмайды.
Бұл ретте әдіс-тәсілдер сипаты алға қойған мақсатқа ғана емес,сондай-ақ
сыртқы жағдайлармен және мүмкіндіктермен де белгіленеді.Әлеуметтік нормалар
мақсатқа жетудің маңызды әлеуметтік құралдары (тәсілдері) ретінде көрінеді.
Норма ұғымы шетелдік,сондай-ақ отандық социология ғылымында және
құқықтануда ауытқымалы мінез-құлықты айқындайтын түбірлі ұғым – түсінік
түрінде танылады. Мысалы, Н.Смелзер ауытқушылықты тәртіп бұзушыны
изоляциялау, емдеу, қамауға алу сияқты жолдармен жасалатын, құқықтық
нормадан шығып кетуі түрінде түсіндіреді. Сондай-ақ Э. Шур ауытқушылықты
қоғамдық және топтық тәртіптің мінез-құлық ауытқушылығы ретінде
түсіндірді[1.251б].
Г.И. Шнайдер әлеуметтік ауытқымалы мінез - құлықты тәртіп нормасының
бұзылуынан, жағымсыз көріністердің орын алуымен дәлелдейді.
Сондай-ақ кейбір зерттеушілер ауытқушылық ұғым - түсінігінің норма
түсінігіне байланысты ғана мәні бар деп есептейді.Мысалы Я.И. Гилинский
ауытқымалы мінез - құлыққа сол қоғамдағы ресми белгіленген, немесе нақты
қалыптасып отырған нормаларға (стандартқа, шаблонға) сай келмейтін,адамдар
әрекетінде бұқаралық формаларда көрініс табатын субъектілердің іс -
әрекеті, немесе әлеуметтік құбылыстар жатады -дейді[7.74 б].
Ал, Г.А. Аванесов девианттық мінез - құлықты қалыпты, белгіленген
нормаларға сай келмейтін іс - әрекет ретінде түсіндіреді.
Сонымен, девианттық мінез - құлық әлеуметтік теріс құбылыс ретінде
қоғамдағы нақты әлеуметтік нормалардың бұзылуы нақтыланатын әрі қарама
-қатынас пен өзара ықпалдасу түйінінен көрінетін кейбір адамдардың мақсатты
теріс әрекеті болып табылды.
Социологиялық концепциялар девианттық мінез - құлықты әлеуметтік
нормалардың бұзылумен байланыстыра қарастыра отырып, әлеуметтік
теңсіздік,әділетсіздік, мәдениетсіздік, әлеуметтік бақылаудың нашарлығы
сияқты проблемаларғаь баса назар аударады. Мұндай түсіндірулер
Э.Дюркгеймнің әлеуметтік шыр бұзу концепциясынан бастау алды. Оның
түсіндіруінше ауытқымалы мінез - құлықтың туу себебі қоғам мүшелерінің
елеулі бөлігінің өздеріне міндеттелетін нормаларды біле тұра, оған бей -
жай, немесе теріс қарауымен сипатталады. Ал, мұның өзі, қоғамдық тоқырау
жағдайында және түбірлі әлеуметтік өзгерістер кездерінде мінез - құлықтың
көпшілік мойындаған нормаларын бұзуға, не әлсіретуге алып келетін
ауытқымалы мінез - құлықтың тууына себепші болды. Аномиялық жай - күй
ауытқымалы мінез - құлықтың әртүрлі формаларының пайда болуына мүмкіндік
тудырады. Мұнсыз қоғамдану мүмкін емес. Мысалы, Э. Дюркгейм қылмыс
тұрғысында былай деп жазады: Қалыпты құбылыстардың барлық белгілері терең
меңгерілген. Өзге ешқандай да феномен жоқ. Қылмыс кез-келген ұжымның тыныс
- тіршілігімен тығыз байланысты. Қылмыс - қалыпты құбылыс, себебі, қылмыс
жасалмайтын қоғам болмайды [8. 83 б ].
Э. Дюркгейм девианттық мінез - кұлықтың мәнін негіздеуде суицидтің,
негізінен индивидтің ішкі күйзелістері мен жағымсыз қасиеттерінде емес,
керісінше адамдар санасына ықпал ететін жағымсыз себептерден туындап
жататындығын тілге тиек етті [11.4 б].
Э.Дюркгеймнің идеяларын құрылымдық - функциональдық талдауларында
пайдаланған Р. Мертон аномияның туындауы, девианттық мінез - құлықтың пайда
болу себептері қоғамның алға қойған мәдени мақсаттары мен оларға қол
жеткізудің әлеумет мақұлдаған құрылымдық жүйелерінің арасындағы байланыстың
үзілуінен деп таныды. Оның пікірінше алға қойған мақсаттарға жету
мүмкіндігі әр түрлі топтар үшін бейресми құрылымдарды құруға алып келеді,
ал ол құрылымдар қабылданған талаптарға қарсы келетін іс - әрекеттерге
баруға, қалыпты мінез - құлық жолынан тайдыруға итермелейді. Осындай бей-
берекеттік катынастар ауытқымалы мінез - құлықты тудырады.
Ол Э. Дюркгейм сияқты қылмыс жасаушылықты қалыпты түзу адамдардың
қалыптан шыққан жағдайларына қалыпты реакциясы деп түсіндірді [11. 90 б].
Девианттық мінез - құлық туралы теориялардың одан әрі өрістелуі
кұрылымдық нәрлі негіз болған культурологиялық теориялар аясында дамыды.
Сондықтан олар Н. Смелзер атап көрсеткендей, шын мәнінде бір - біріне
ұқсас, алайда девиацияның пайда болуына қолайлы жағдай туғызатын
жағдайларды әртүрлі тәсілдермен қарастырады.
Олар басты назарды мәдениет және ұғым - түсініктеріне аударды. Олар
мәдениет астарына нақты тарихи белгілі бір шеңберде қалыптасқан мінез-
құлықтың құндылықтық қасиеттерін қосып, оны біртұтас құбылыс деп
түсіндірді. Ал, субмәдениет ұғымының мазмұнында мінез - құлық пен
құндылықтық жүйелерден тыс өмір сүретін қоғамдық мінез - құлық жүйесі
жатыр, деп ұғындырды [11. 98 б].
Ал, А. Коэн, Р. Клоуард, У. Миллер және басқалар субмәдениет
теориясының шеңберінде қоғамдық құндылықтар мен қоғамның жекелеген
топтарының субмәдениеті арасындағы қарама - қайшылықтардың себептерін
түсіндіруге әрекет жасады.
Олардың түсіндірулеріне Т. Селлиннің ұстанымы сай келеді. Ол мәдени
шиеленіс концепциясын ұсына отырып, ауытқымалы мінез - құлықты жеке
адамдардың (ішкі жеке шиеленістіқ, бір топтың (ішкі топтық шиленіс) және
әртүрлі әлеуметтік қауымдастықтардың арасындағы (сыртқы құндылықтық
шиеленістер) нормалар шиеленістері мен әлеуметтік дифференциация
процестерінің нәтижесі ретінде қарастырады.
Девианттық мінез-құлық ұғымының мәнін түсіндіретін аталмыш
культурологиялық теориялар негізінен сынға ұшырады. Себебі, біріншіден,
соңғысы алғашқысының ішінде қозғалысқа келетінін естен шығара отырып,
мәдениет пен субмәдениетті бір - біріне қарсы қояды; екіншіден, девианттық
мінез - кұлық қоғамның төменгі тобына тән екенін айта келіп, олар әр түрлі
әлеуметтік топ мүшелерінің, қылмысқа бару себептерін түсіндірмейді;
үшіншіден, ауытқымалы мінез - құлықтың шамалы нысандарын атап, оларға қысқа
- қысқа түсініктеме береді.
Өткен ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап, ауытқымалы мінез - құлықтың
пайда болу және өрістеу кеңістігі радикальды криминологиялық теорияның
ауқымында түсіндіріле бастады. Онда девиацияның тууының басты себебі үстем
тап пен жұмысшы табының арасындағы шиеленісте жатыр-мыс делінді. Бұл
теорияның мазмұнын экономикалық қуат пен қоғамдық басқару құралдарына ие
үстем таптың өзінің мүдделеріне қарама - қайшы келетін кез -келген мінез
-құлықты ауыздықтайтындығымен түсіндіруге болады. Қоғамдағы өктем
құндылықтар жүйесі үстем тап мүдделеріне қызмет етеді. Қылмыс әрдайым өсе
түсетін қоғам қайшылықтарынан пайда болады.
Радикальды криминологиялық теория қылмыстық - құқықтық практикаға
серпін беріп отырса да, ол қылмысты төменгі буынынан емес, керісінше
толық жағдайы барлардан, атап айтқанда біріншіден, олардың арасында жиі
болып тұратын моральдық ауытқушылықтардан; екіншіден, батыс қоғамның
жағдайына сай келмейтін таптық күрес концепцияларынан; үшіншіден, қылмысты
туындататын экономикалық факторлардың рөлін асыра бағалаушылықтан, сондай -
ақ танымдық, діни және басқа сипаттардағы құндылықтық қайшылықтарды жете
бағаламаудан іздейді [12. 78-91 б].
Девианттық мінез - құлық ұғымын түсіндірудегі құрылымдық
функционализмнің маңызын жоғары бағалай отырып, бұл әдістің белгілі бір
мөлшерде шектеулі екендігін атап көрсетеміз, себебі бұлтеория өзінің
методологиялық негізінде қоғамның адамдардан тәуелсіз жеке шындығы бар
екеніне, осыған орай, әлеуметтік өмірдің түсіндірмесін қоғамның өз
қасиеттерінен іздеу қажеттігін мойындауға сүйенеді. Сондықтан, адамның
мінез - құлқы олардың іс - әрекет бағыты келісілген және қабылданған
шешімдердің типтері ұсынған жүйе императивтерімен айқындалады. Сонымен,
құрылымдық функционализм адамның ауыспалылығын емес, оларды еріксіз
ауыспалы ететін, адамдарға тәуелсіз және дербес әлеуметтік жүйенің бар
екенін алға тартады. Бұл жүйе адамның статусы мен рөлінің қажеттілігін
сезінсе де, жекелеген адамдардан жоғары тұрады.
Сондықтан, жеке адам әлеуметтік құрылым ықпал ететін пассивті әлемент
ретінде қарастырылады.
Дж.Г. Мид пен Дж. Морено негізін қалаған қоғам дамуында жеке адамдарға
винтик рөлін ғана беретін интеракционизм теориясы құрылымдық
функционализмге қарама - қарсы жеке адамдарды активті қайта жаңғырту
функциясы бар деп ерекшелеп, әлеуметтік өмірдің ортасына қайтарып әкелді.
Алайда, бұладамдар қызметінің маңыздылығы интеракционистік концепциялармен
сәйкес дегенді білдірмейді. Адам әрекетінің негізінде адамның инстинктері
жатыр. Олардың психоаналитикалық концепциясының мәні жекелеген адамды
(индивидті) дәріптеу болғанымен, мақсаттары жеке психикалық ақуалды
зерделеу.
Мәдениет (субмәдениет, бағалау нормалары, әлеуметтік бақылау және билік
мағанасында) ұғым - түсінігінде шоғырландырылған ауытқымалы мінез -құлықтың
мәнін функционалистік тұрғыдан қарау осы іс - әрекетті туындататын
индивидтің орнына іс - әрекетті айқындаудан пайда болады. Бұдан өзгеше
интеракционизм аралық қатынастарға назар аудара отырып, әлеуметтік
ауытқуларды аралық қарым - қатынастар процестерін кристалдандыру нәтижесі
және коммуникативті формалар эволюциясының нәтижесі ретінде қарастырады.
Егер құрылымдық функционализм ауытқымалы мінез - құлықты жеке адамнан биік
тұрған детирмендірілген темірдей қажеттілік құбылыс ретінде қарастырса,
интеракционизм индивидтердің әлеуметтік өзара ықпал ету проблемасына ішкі
көзқарасты паш етеді. Олар индивидтердің әлеуметтік өзара ықпалсыз, яғни
қоғамнан тыс өмір сүре алмайтынын атап көрсетеді. Адамдардың өзара ықпал -
әрекеті мен олардың мінезі жеке қарым - қатынас деңгейінде сыртқы
(объективті) және ішкі (субъективті) сәйкестік деңгейлерімен айқындалады.
Интеракционизм аясында Г. Беккердің ауытқымалы мінез - құлықты
қарастыруға арнайы бағытталған стигматизация теориясы қалыптасты.
Бұл теорияның арқауына адамның өз - өзінен ауытқымалыққа бара
қоймайтындығы, оған қысым жасалғанда ғана осындай күйге ұшырайтындығы негіз
болған. Ауытқымалық жеке қасиет емес, релятивті қасиет (немесе процесс).
Ауытқьшалықты адамдар арасындағы қарым - қатынастарға байланысты туындайтын
ауытқымалы мінез - құлық (егер ол өзге адамнан байқалса) және оның алдын
алу керек деген жағдайда түсінуге болады.
Стигматтылық теориясының мәні жеке қасиеттер негізінде ауытқымалықты
түсіндіруге қарсы бағытталған. Ол сондай - ақ ауытқымалықты мәдени құбылыс
ретінде қарастыратын макросоциологиялық ұғым - түсініктерге қарсы
бағытталған, себебі индивидтер субмәдениетте (қалыптасқан мәдениеттің
ішінде) ауытқымалық танытады. Ауытқымалық адамның өзі мен оны қоршаған
ортаның әсерінен ауытқымалы болады. Әлеуметтену үрдісі адам өзін өзге жақсы
жағынан теңістірмейінше аяқталмайды. Мұндай тәсіл көптеген адамдардың
өздерінің ауытқымалы мінез - құлқын жағымдылыққа ауыстырғанда ғана өз
міндетін орындайды. Бұл құқықтық және моральдық нормалар қоршаған ортаның
ықпалымен жағымсыз қылықтарды тоқтатқанда ғана қалыпты жағдайға келеді.
Тұтас алғанда интеракционистер үшін ауытқымалы мінез - құлық қандайда
бір сыртқы теріс күштердің нәтижесі емес, жеке, сондай - ақ жағдайдың,
ұжымдық интерпретациясының нәтижесі болып табылатын индивидтердің белгілі
бір іс -әрекеттері деп түсіндірілді. Сонымен қатар әлеуметтік - кұқықтық
ғылымда ауытқымалы мінез - құлық проблемаларын салыстырмалы түрде зерттеу
дәстүрі қалыптаса бастады. Бұл тұрғыдағы зерттеулер әсіресе XX ғасырдың
екінші жартысында кең өрістеді. Ал, ауытқымалы мінез - құлық социологиясы
қылмыс, нашақорлық, суицид және т.с.с. девианттық ауытқуларды
социологтардың зерттеулерінде криминологиялық, медициналық, психологиялық,
педагогикалық сипаттағы ғылыми әдебиеттердегі тұжырымдық қорытындыларды
көптеп пайдаланулары негізінде қалыптасты. Аталған проблемаларды зерттеу
академик В.Н. Кудрявцев атап өткендей, нормадан тыс ауытқымалы мінез -
құлық нышандарын ұғынып түсіну қажеттілігінен туындады [8. 16 б].
Бұл ретте Кеңес Одағы зерттеушілері бірінші кезектегі басты мәселе
ретінде жеке бастық ауытқымалы мінез - құлықты зерттеуді өскелең ұрпақты
әлеуметтендіру үрдісімен байланыста қарастыра бастады.
Осы ретте ауытқымалы мінез - құлықты зерделеулер ең алдымен қылмыстық
іс - әрекеттер әртүрлі жағымсыз әлеуметтік факторлар ықпалымен
туындайтындығына баса назар аударды.
Бұл талдаулардың методологиялық негізі ретінде Ф. Энгельстің
тұжырымдары алынды. 1844 - 1845 жылдары аралығында жас Ф. Энгельс
Англиядағы жұмысшы тобының жағдайы атты кітап жазған.
Кітапта Өз байқауым ақиқатты жағдайлар бойынша деген тарау болды.
Тарау іс жүзінде қоғамдық жағдайлардың қылмыстылыққа ықпал ету факторын
ғана емес, ондай ықпалдың тетігін, қылмыстылықтың әлеуметтік мәнін де
тұңғыш рет тереңірек талдап берді. Әлеуметтік тәртіпті сыйламау өзінің ең
ақырғы сатысында - қылмыскерлікте айқын көрініс табады. Жұмысшыны моральдық
азғындауға алып келген себептер әдеттегіден гөрі күштірек, жиналып әрекет
ететін болса, онда, Реомюр бойынша 80 градуста су сұйық күйден газға
өтетіні сияқты жұмысшы да қалай да қылмыскерге айналады [16. 361 б], деп
жазған болатын Ф. Энгельс. Қылмыскерлік дегеніміз әлеуметтік соғыстың
көрініс табуы, Ф. Энгельс айтқандай, әркім өзін ойлайды, өзі үшін
басқалардың бәріне қарсы тұрады, ал өзінің қас жауы болып табылатын сол
басқаларға зиян келтіру керек деген мәселені тек өз қамына байланыстыра
шешеді. Қылмыскерлік кестесі көрсетіп отырғандай, бұл шайқас жылдан жылға
ушығып, етек алып барады; жауласушы тараптар біртіндеп өліспей беріспейтін
екі лагерге бөліне бастады: мұнда - буржуазия, анда - пролетариат. Бұл
барлығының барлығына қарсы және буржуазияның пролетариатқа қарсы соғысы
бізді таңдандырмауы керек, себебі, ол жеке бәсекелестік принциптерінің
біртіндеп жүзеге асуы болып табылады [13. 361 б].
Біз осы мысалға келтірген цитатта Ф. Энгельс, біріншіден, адамдар мінез
-құлықындағы жалпы келеңсіз әлеуметтік ауыткулардың себептерін ғана емес,
қылмыскерліктің туу себептерін де негіздеген; екіншіден, жеке мүдденің,
еркін бәсекелестіктің толық үстемдігі, жеке меншігі жоқ, жалданбалы еңбек
адамдарының мүдделері мен кұқықтарын ешбір елемеушілігі орын алып отырған
жағдайдағы қылмыскерлік заңдылығын көрсетіп те берген. Осыдан барып
қоғамдық және саяси мекемелерді қоғамның қоғамдық - әлеуметтік қалпын
өзгерту қылмыскерлікпен күрес шараларының ең бастысына айналады.
Әлеуметтік - құқықтық зерттеулердің, құқык социологиясының дамуы
қылмыстардың әлеуметтік негізіне, ауытқымалы девианттық мінез - құлықтың
мәніне, құқық нормаларының бұзылу себептеріне, қылмыс үшін жаза қолданғанда
оларда ескеру қажеттілігіне назар аударта бастады. Қылмыстық саясат туралы
ілім пайда болды [12. 10 б].
Девианттық мінез - құлықтың мәнін түсіндірулермен, қылмыстық
себептерімен және олардың алдын-алу шараларын негіздеулермен криминалистер
айналыса бастады. Жапония профессоры Кан Уэда өз еліндегі ауытқымалы мінез
- құлықты, жалпы криминологиялық зерттеулердің пайда болуын қылмыстық
саясат пен түрме ісіне жасалған реформамен байланыстыра қарастырады.
Осының бәрі қылмыстылықтың пайда болуы мен даму заңдылықтарын,
себептері мен салдарларын зерттеу ғылымының, яғни криминологияның пайда
болуына алып келді.
Жалпы криминология нені зерттейді? Бұл өзі қандай ғылымның саласы?
Бұл мәселер осы күнге дейін пікір - таластар тудырып келеді. Әртүрлі
пікірлер айтылуда.
Мысалы, 1) криминология - қылмыскерлік социологиясы. Демек, бұл саланы
зерттеушілерді даярлауда социология ғылымы даярлау базасы болуы тиіс.
Себебі, бірқатар елдерде криминологияны, заңгерлерге емес, болашақ
социологтарға оқытады (АҚШ , Ұлыбритания және т.б.).
2) Криминология - заң ғылымы. Демек, мамандарды заңдық даярлау заң
базасында болуы тиіс. Оған мынадай аргументтер келтіріледі. Қылмыстың
шекарасын заң белгілейді, қылмыскерлікпен оның барлық аспектісінде күресуді
заң құқық бұзушылықтың басқа түрлерімен және өзге де келеңсіз әлеуметтік
ауытқулармен салыстырғанда өте мұқият реттейді.
Ресейде, Батыс Еуропаның біркатар елдерінде криминологияны заң
факультеттерінде өтеді. Тиісінше, криминология заң мамандықтарының бірі
ретінде қарастырылады.
Социологтар, заңгерлер және т.б. зерттеушілер қылмысты, тәртіп
бұзушылықты, маскүнемдікті, жезөкшелікті, қаңғыбастықты және т.с.с. басқада
жағымсыз қылықтарды қоғамға зиянды мінез - құлық және заңдар мен құқық
нормаларында рұқсат етілмеген криминологиялық құбылыс ретінде танып,
зерттейді Ауытқымалы мінез - кұлық қылмыстық, немесе заңға қайшы келетін
құбылыс деп бағаланады.
Девианттық мінез - құлықты бұлайша бағалау немесе осы жағымсыз қылықты
жасаушыны құқық бұзушылық әрекет иесі деп тану құқық социологиясынан да,
заң ғылымдарынан да, соның ішінде, ең алдымен, криминалогиядан
қылмыскерліктің жеке бастық, немесе топтық ерекшеліктерін зерделеуді,
қылмыскерліктің детерминация мен себептілік процестерін бағалауды,
қылмыскерлікпен күрес жөнінде, сондай-ақ ауытқымалы мінез -құлықты
зерттеулердің методологиясы мен әдістемесіне қатысты ұсыныстар беруді талап
етеді.
1.2 Қоғамдық нормадан ауытқыған мінез-құлық əлеуметтік мəселе ретінде.
Қазіргі заман - дамыған заман. Заман дамыған сайын көптеген шешілу
қажет проблемалар саны да артуда. Сол заманда өмір сүретін қоғам да күрделі
мәселелер арасында. Қоғам - тұтас бір институттар мен ұйымдар шегінде
бірлесе отырып, әлеуметтік өмір құрайтын адамдардың үлкен тобы. “Қоғам -
адамдардың өз қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында өзара байланыстары
мен өзара іс-әрекетінің тарихи қалыптасқан нысандарымен біріккен әрі
тұрақтылығымен және тұтастығымен, өзін-өзі байытуымен, жеткілікті болуымен,
реттеп отыруымен және өздігінен дамуымен, мәдени дамуының өзара
байланыстары мен өзара іс-әрекетінің негізін құрайтын ерекше әлеуметтік
нормалар мен құндылықтар көрініс табатын деңгейімен сипатталатын жиынтық”.
[14, 21 б.].
Кез келген қоғам өзінің әлеуметтік, мәдени, діни, этикалық мұраттарына
барынша сай келетін адамның белгілі бір типін қалыптастыруға тырысып келген
және тырысады. Алайда бұл мұраттардың мазмұны тарихи дәстүрлерге,
әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамуға, қоғамдық және саяси құрылымға
қарай әр түрлі болады. Дей тұрғанмен қазіргі заманда қоғамның толыққанды
мүшесінің мұраты көп, жалпы немесе әр түрлі қауымдастықтар үшін азды-көпті
үйлесетін сипаттамасы бар екенін айтуға болады. Соған сәйкес әлеуметтену
процесі де әр түрлі қоғамдарда белгілі бір ерекшеліктерді сақтай отырып,
әмбебап және үйлесімді сипаттамаға ие болады, бұл ғаламдық, жалпы
планеталық және жалпы әлемдік тенденциялармен яғни оларға, урбанизация мен
ақпарат-тандырудан экологиялық және демографиялық үрдістерге дейінгілер
жатады, осылайша байланысты.
Әлеуметтену процесінің мазмұны кез келген қоғам өзінің мүшелері
еркектің немесе әйелдің рөлін сәтті меңгергеніне, өндіріс қызметіне білікті
қатыса алуына және қатысқысы келуіне, берік отбасын құруына, заңды
сыйлайтын азаматтар болуына және т.с.с. мүдделі екендігінде. Мұның бәрі
адамды әлеуметтену объектісі ретінде сипаттайды. Алайда адам әлеуметтену
объектісі болып қана қоймай, субъектісі болған кезде де қоғамның толыққанды
мүшесі бола алады. Субъект ретінде адам әлеуметтену процесінде өз
белсенділігін жүзеге асырумен, өзін-өзі дамытумен және қоғамда өзін-өзі
көрсетуімен етене бірлікте әлеуметтік нормалар мен мәдени құндылықтарды
меңгереді. Егер де әлеуметтену процесінде адамның тұлғасы дамитын болса,
онда ол адам үшін сәтті әлеуметтену болады. Әлеуметтену кемшілігінің
көрініс табуы девианттік мінез-құлық болып табылады. “Девианттік мінез-
құлық” категориясы мазмұнының үш қырын бөліп қарауға болады - біріншіден,
девиация деп нормадан кез келген ауытқуды, тіпті прогрессивтік ауытқуды
айтуға болады. Екіншіден, дәстүр бойынша девианттік деп әлеуметтік
“жамандықтың” жағымсыз көрінісі ретіндегі девиацияны айтады. Үшіншіден,
неғұрлым тар ұғымында девианттік мінез-құлық деп қылмыстық жазалауға
соқтырмайтын, басқаша айтқанда құқыққа қайшы болмайтын ауытқуларды айтады.
[15.65 б.].
Девианттік мінез-құлықтың өзіне тән белгісі мәдени релятивизм болып
табылады: мәселен бір іс-әрекет бір қоғамда дұрыс саналуы, ал басқа қоғамда
- әлеуметтік патология ретінде қарастырылуы мүмкін. Бұған әр түрлі
халықтардың отбасы құқығы мен отбасылық дәстүрлерінен, әдет-ғұрыптарынан
көптеген мысалдар келтіруге болар еді. Егер де Голландия, Швеция, Норвегия
сияқты елдерде гомосексуалдық некелерге рұқсат етіп, мұндай жұптардың бала
асырап алу құқығын мемлекет қамтамасыз ететін болса, көптеген елдерде
сияқты біздің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz