Түркі тілдерін топтастырудың теориялық және практикалық мәселелері
Кіріспе
І ТҮРКІ ТІЛДЕРІН ТОПТАСТЫРУДАҒЫ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕР
1.1 Түркі халықтары мен тілдерінің тарихынан
1.2 Түркі тілдерін типтендірудегі негізгі сәйкессіздіктер
ІІ ТҮРКІ ТІЛДЕРІН ТОПТАСТЫРУДАҒЫ НЕГІЗГІ ҰСТАНЫМДАР
2.1 Түркі тілдерін топтастырудың алғашқы үлгілері
2.2 Түркі тілдерін топтастырудың қазіргі кездегі үлгілері
ІІІТҮРКІ ТІЛДЕРІНІҢ ТОПТАСТЫРЫЛУЫ
3.Топтастырудың түркі тіліндегі арналары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
І ТҮРКІ ТІЛДЕРІН ТОПТАСТЫРУДАҒЫ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕР
1.1 Түркі халықтары мен тілдерінің тарихынан
1.2 Түркі тілдерін типтендірудегі негізгі сәйкессіздіктер
ІІ ТҮРКІ ТІЛДЕРІН ТОПТАСТЫРУДАҒЫ НЕГІЗГІ ҰСТАНЫМДАР
2.1 Түркі тілдерін топтастырудың алғашқы үлгілері
2.2 Түркі тілдерін топтастырудың қазіргі кездегі үлгілері
ІІІТҮРКІ ТІЛДЕРІНІҢ ТОПТАСТЫРЫЛУЫ
3.Топтастырудың түркі тіліндегі арналары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Топтастырудың сенімді болуы ондағы тілдердің толық зерттелуіне, түрлерінің айқын саралануына тікелей тәуелді болып келеді. Қазіргі кезде түркі тілдері біршама дәрежеде жақсы зерттелді деп айтуға болады, өйткені оған бірнеше елдің ғалымдары жасаған әр алуан топтастырулар дәлел бола алады.
Түркі тілдерінің топтастырулары әр кезде, әр жерде жасалғанымен, олар бір жерге жинақталып, салыстырылған жоқ. Әртүрлі автордың топтастыру барысында ұстанған ұстанымдары анықталған емес. Бітіру жұмысы осындай өзекті мәселелерді көтереді.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Барлық топтастыруларды салыстыра қарау арқылы, олардың өзара ұқсастығы мен ерекшеліктерін және ондағы негізгі ұстанымдарды анықтау бітіру жұмысының негізгі мақсаты болып табылады. Түркітанушы-ғалымдардың бірі топтастыру негізіне фонетикалық ерекшелігін алса, енді бірі грамматикалық ерекшелігін алады. Бірі тарихи негізге сүйенсе, бірі географиялық негізге сүйенеді. Ол мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер орындалады:
- түркі тілдері мен тарихынан мәліметтер жинау;
- түркі тілдерін жіктеудегі негізгі кемшіліктерді анықтау;
- түркі тілдерін топтастырудың алғашқы кезеңін салыстыру;
- түркі тілдерін топтастырудың ортаңғы кезеңін салыстыру;
- түркі тілдерін топтастырудың қазіргі кезеңін салыстыру.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы:
Түркі тілдеріне арналған негізгі-негізгі топтастырулар алғаш рет бір жерге шоғырландырылып, олардың жетістіктері мен кемшіліктері, салыстырыла беріліп отыр. Жалпы топтастыру дәуірін Н.А.Баскаковқа дейінгі кезең және Н.А.Баскаковтан кейінгі кезең деп екіге бөліп қарауға болатыны анықталды. Сонымен бірге мынау классикалық үлгі болады деп кесіп айтуға тағы келмейді. Өйткені әр топтастырудың өз жетістігі мен кемшілігі табылып жатады.
Бітіру жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығы. Зерттеу жұмысы қазақ тіл білімінің түркітану, алтаистика, қазақ тілінің тарихы салаларын теориялық тұрғыдан байыта түседі. Ағайындас түркі халықтарының туыстығын тануға көмектеседі. Кейінгі жасалатын топтастыруларға теориялық тұрғыдан жолнұсқау бола алады.
Ал жұмыстың нәтижелерін түркітануға арналған арнайы курста, тіл тарихына арналған басқа пәндерде және салыстырмалы-тарихи әдісті меңгеруге қолдануға болады.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Тақырыптың өзектілігі. Топтастырудың сенімді болуы ондағы тілдердің толық зерттелуіне, түрлерінің айқын саралануына тікелей тәуелді болып келеді. Қазіргі кезде түркі тілдері біршама дәрежеде жақсы зерттелді деп айтуға болады, өйткені оған бірнеше елдің ғалымдары жасаған әр алуан топтастырулар дәлел бола алады.
Түркі тілдерінің топтастырулары әр кезде, әр жерде жасалғанымен, олар бір жерге жинақталып, салыстырылған жоқ. Әртүрлі автордың топтастыру барысында ұстанған ұстанымдары анықталған емес. Бітіру жұмысы осындай өзекті мәселелерді көтереді.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Барлық топтастыруларды салыстыра қарау арқылы, олардың өзара ұқсастығы мен ерекшеліктерін және ондағы негізгі ұстанымдарды анықтау бітіру жұмысының негізгі мақсаты болып табылады. Түркітанушы-ғалымдардың бірі топтастыру негізіне фонетикалық ерекшелігін алса, енді бірі грамматикалық ерекшелігін алады. Бірі тарихи негізге сүйенсе, бірі географиялық негізге сүйенеді. Ол мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер орындалады:
- түркі тілдері мен тарихынан мәліметтер жинау;
- түркі тілдерін жіктеудегі негізгі кемшіліктерді анықтау;
- түркі тілдерін топтастырудың алғашқы кезеңін салыстыру;
- түркі тілдерін топтастырудың ортаңғы кезеңін салыстыру;
- түркі тілдерін топтастырудың қазіргі кезеңін салыстыру.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы:
Түркі тілдеріне арналған негізгі-негізгі топтастырулар алғаш рет бір жерге шоғырландырылып, олардың жетістіктері мен кемшіліктері, салыстырыла беріліп отыр. Жалпы топтастыру дәуірін Н.А.Баскаковқа дейінгі кезең және Н.А.Баскаковтан кейінгі кезең деп екіге бөліп қарауға болатыны анықталды. Сонымен бірге мынау классикалық үлгі болады деп кесіп айтуға тағы келмейді. Өйткені әр топтастырудың өз жетістігі мен кемшілігі табылып жатады.
Бітіру жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығы. Зерттеу жұмысы қазақ тіл білімінің түркітану, алтаистика, қазақ тілінің тарихы салаларын теориялық тұрғыдан байыта түседі. Ағайындас түркі халықтарының туыстығын тануға көмектеседі. Кейінгі жасалатын топтастыруларға теориялық тұрғыдан жолнұсқау бола алады.
Ал жұмыстың нәтижелерін түркітануға арналған арнайы курста, тіл тарихына арналған басқа пәндерде және салыстырмалы-тарихи әдісті меңгеруге қолдануға болады.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Гаджиева Н.З. К вопросу о классификации тюркских языков и диалектов (Теоретические основы классификации языков мира) / Н.З. Гаджиева. – Москва: 1980. – с.126.
2 Поливанов Е. Д. Узбекская диалектология и узбекский литературный язык / Е. Д Поливанов .- Ташкент: 1933. - с.304.
3 Решетов В. В. Кураминские говоры Ташкентской области: автореф. дис. ...канд. филол. наук / В. В. Решетов. - Ташкент, 1952. – с.25.
4 Баскаков Н. А. Алтайский язык / Н. А. Баскаков.- М., 1958. – с.245.
5 Баскаков Н. А. Ногайский язык и его диалекты / Н. А. Баскаков.- М: Л., 1940. – с.262.
6 Батманов И. А. Северные диалекты киргизского языка, вып. 1 / И. А. Батманов.- Фрунзе, 1938. - с. 11-13.
7 Юдахин К. К. Итоги и задачи изучения киргизских диалектов: Труды Ин-та языка и лит-ры АН КиргССР, вып. 6 / К. К. Юдахин 1956. – с.51.
8 Тенишев Э.Р. О диалектах уйгурского языка Синьцзяна: В кн.: Тюркологические исследования / Э.Р. Тенишев. -М:Л., 1963.- с.136-138.
9 Кайдаров А. Т. Развитие современного уйгурского литературного языка / А. Т. Кайдаров. -Алма-Ата: 1969.
10 Богородицкий В. А. Введение в татарское языкознание в связи с другими тюркскими языками / В. А. Богородицкий. – Казань: 1953. – с.231.
11 Radloff W. Phonetik der nördlichen Türksprachen. Leipzig/ W. Radloff . -1882. - с.290.
12 Общее языкознание, 1. М., 1970. - с.451
13 Самойлович А. Некоторые дополнения к классификации турецких языков / А. Самойлович. - Пг.:1922. – с.215.
14 Рясянен М. Материалы по исторической фонетике тюркских языков / М. Рясянен.-М.: 1955. – с.283.
15 Benzing J., Menges К. Н. Classification of Turkisch languages / J. Benzing, К. Н. Menges. - PhTF, 1959 – с.1-204.
16 Баскаков Н. А. Введение в изучение тюркских языков / Н. А. Баскаков.- М., 1969. – с.354.
17 Малов С. Е. Древние и новые тюркские языки / С. Е. Малов. - Изв. АН СССР, ОЛЯ, 1952 - вып.2, с.2 - 139.
18 Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы / М. Томанов. - Алматы: Мектеп, 1988. - 262 бет.
19 Қашқари М. Түрік сөздігі: І т. / М. Қашқари .- Алматы: 1997. - 590 бет.
20 Дмитриев Н. К. Фёдор Евгеньевич Корш / Н. К. Дмитриев. -М.: Изд-во Моск. ун-та, 1962. - 56 с.
21 Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998. - 509 бет.
22 Богородицкий В. А. Введение в татарское языкознание / В. А. Богородицкий. – Казань:1934.
23 Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности: Тексты и иссл. / С.Е. Малов. -М.:Л., 1951.
24 Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков / Н.А. Баскаков.- М.:1969.
25 Рамстедт Г.Й. Введение в алтайское языкознание. Морфология, пер с нем. / Г.Й. Рамстедт.- М.:1957.
26 Бурлак С.А., Старостин С.А. Введение в лингвистическую компаративистику / С.А. Бурлак, С.А. Старостин. –Москва: 2001.
1 Гаджиева Н.З. К вопросу о классификации тюркских языков и диалектов (Теоретические основы классификации языков мира) / Н.З. Гаджиева. – Москва: 1980. – с.126.
2 Поливанов Е. Д. Узбекская диалектология и узбекский литературный язык / Е. Д Поливанов .- Ташкент: 1933. - с.304.
3 Решетов В. В. Кураминские говоры Ташкентской области: автореф. дис. ...канд. филол. наук / В. В. Решетов. - Ташкент, 1952. – с.25.
4 Баскаков Н. А. Алтайский язык / Н. А. Баскаков.- М., 1958. – с.245.
5 Баскаков Н. А. Ногайский язык и его диалекты / Н. А. Баскаков.- М: Л., 1940. – с.262.
6 Батманов И. А. Северные диалекты киргизского языка, вып. 1 / И. А. Батманов.- Фрунзе, 1938. - с. 11-13.
7 Юдахин К. К. Итоги и задачи изучения киргизских диалектов: Труды Ин-та языка и лит-ры АН КиргССР, вып. 6 / К. К. Юдахин 1956. – с.51.
8 Тенишев Э.Р. О диалектах уйгурского языка Синьцзяна: В кн.: Тюркологические исследования / Э.Р. Тенишев. -М:Л., 1963.- с.136-138.
9 Кайдаров А. Т. Развитие современного уйгурского литературного языка / А. Т. Кайдаров. -Алма-Ата: 1969.
10 Богородицкий В. А. Введение в татарское языкознание в связи с другими тюркскими языками / В. А. Богородицкий. – Казань: 1953. – с.231.
11 Radloff W. Phonetik der nördlichen Türksprachen. Leipzig/ W. Radloff . -1882. - с.290.
12 Общее языкознание, 1. М., 1970. - с.451
13 Самойлович А. Некоторые дополнения к классификации турецких языков / А. Самойлович. - Пг.:1922. – с.215.
14 Рясянен М. Материалы по исторической фонетике тюркских языков / М. Рясянен.-М.: 1955. – с.283.
15 Benzing J., Menges К. Н. Classification of Turkisch languages / J. Benzing, К. Н. Menges. - PhTF, 1959 – с.1-204.
16 Баскаков Н. А. Введение в изучение тюркских языков / Н. А. Баскаков.- М., 1969. – с.354.
17 Малов С. Е. Древние и новые тюркские языки / С. Е. Малов. - Изв. АН СССР, ОЛЯ, 1952 - вып.2, с.2 - 139.
18 Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы / М. Томанов. - Алматы: Мектеп, 1988. - 262 бет.
19 Қашқари М. Түрік сөздігі: І т. / М. Қашқари .- Алматы: 1997. - 590 бет.
20 Дмитриев Н. К. Фёдор Евгеньевич Корш / Н. К. Дмитриев. -М.: Изд-во Моск. ун-та, 1962. - 56 с.
21 Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998. - 509 бет.
22 Богородицкий В. А. Введение в татарское языкознание / В. А. Богородицкий. – Казань:1934.
23 Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности: Тексты и иссл. / С.Е. Малов. -М.:Л., 1951.
24 Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков / Н.А. Баскаков.- М.:1969.
25 Рамстедт Г.Й. Введение в алтайское языкознание. Морфология, пер с нем. / Г.Й. Рамстедт.- М.:1957.
26 Бурлак С.А., Старостин С.А. Введение в лингвистическую компаративистику / С.А. Бурлак, С.А. Старостин. –Москва: 2001.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Топтастырудың сенімді болуы ондағы тілдердің
толық зерттелуіне, түрлерінің айқын саралануына тікелей тәуелді болып
келеді. Қазіргі кезде түркі тілдері біршама дәрежеде жақсы зерттелді деп
айтуға болады, өйткені оған бірнеше елдің ғалымдары жасаған әр алуан
топтастырулар дәлел бола алады.
Түркі тілдерінің топтастырулары әр кезде, әр жерде жасалғанымен, олар
бір жерге жинақталып, салыстырылған жоқ. Әртүрлі автордың топтастыру
барысында ұстанған ұстанымдары анықталған емес. Бітіру жұмысы осындай
өзекті мәселелерді көтереді.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Барлық топтастыруларды
салыстыра қарау арқылы, олардың өзара ұқсастығы мен ерекшеліктерін және
ондағы негізгі ұстанымдарды анықтау бітіру жұмысының негізгі мақсаты болып
табылады. Түркітанушы-ғалымдардың бірі топтастыру негізіне фонетикалық
ерекшелігін алса, енді бірі грамматикалық ерекшелігін алады. Бірі тарихи
негізге сүйенсе, бірі географиялық негізге сүйенеді. Ол мақсатқа жету үшін
мынадай міндеттер орындалады:
- түркі тілдері мен тарихынан мәліметтер жинау;
- түркі тілдерін жіктеудегі негізгі кемшіліктерді анықтау;
- түркі тілдерін топтастырудың алғашқы кезеңін салыстыру;
- түркі тілдерін топтастырудың ортаңғы кезеңін салыстыру;
- түркі тілдерін топтастырудың қазіргі кезеңін салыстыру.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы:
Түркі тілдеріне арналған негізгі-негізгі топтастырулар алғаш рет бір
жерге шоғырландырылып, олардың жетістіктері мен кемшіліктері, салыстырыла
беріліп отыр. Жалпы топтастыру дәуірін Н.А.Баскаковқа дейінгі кезең және
Н.А.Баскаковтан кейінгі кезең деп екіге бөліп қарауға болатыны анықталды.
Сонымен бірге мынау классикалық үлгі болады деп кесіп айтуға тағы келмейді.
Өйткені әр топтастырудың өз жетістігі мен кемшілігі табылып жатады.
Бітіру жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығы. Зерттеу жұмысы
қазақ тіл білімінің түркітану, алтаистика, қазақ тілінің тарихы салаларын
теориялық тұрғыдан байыта түседі. Ағайындас түркі халықтарының туыстығын
тануға көмектеседі. Кейінгі жасалатын топтастыруларға теориялық тұрғыдан
жолнұсқау бола алады.
Ал жұмыстың нәтижелерін түркітануға арналған арнайы курста, тіл
тарихына арналған басқа пәндерде және салыстырмалы-тарихи әдісті меңгеруге
қолдануға болады.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ТҮРКІ ТІЛДЕРІН ТОПТАСТЫРУДАҒЫ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕР
1.1 Түркі халықтары мен тілдерінің тарихынан
Қазақ тілінің шығу тегін, жалпы түркі тілдерін де, мынадай тарихи
дәуірлерге бөлуге болады:
І. Ғұн дәуірі. Бұл біздің заманымызға дейінгі ІV - ІІІ ғасыр мен біздің
заманымыздың V ғасырына дейін өмір сүрген Ғұн империясының атымен аталады.
Ғұн одағы сол кездегі ерекше күшті мемлекеттердің бірі болған және ірі-ірі
24 тайпадан тұрған. Бұл тайпалар негізінен түркі тілді тайпалар болғанмен,
олардың ішінде моңғол, тұңғыс-мәнжүр, угро-фин тайпаларының болуы да
мүмкін. Әуелде Қытайдың Ганьсу (Ордос) провинциясынан солтүстікке және
батысқа қарай Қазақстанның солтүстік-шығыс далаларына дейінгі кең байтақ
аумақты алып жатқан. Біздің заманымыздан бұрынғы 177 жылы ғұндар Мөде
ханның бастауымен үйсіндерге жорық жасап, оларды бағындырады, бірақ ішкі
билігіне араласпайды. Біздің заманымыздан бұрынғы І ғасырдың аяқ кезінде
Ғұн мемлекеті өз ішіндегі алауыздық пен Сяньби бірлестігінің шабуыл
жасауынан Шығыс Ғұн және Батыс Ғұн болып екіге бөлініп кетеді. Кейіннен
бұлар шығысты және батыста жаңа халықтық атау - түрік халық атауымен
бірнеше тайпалық одақтарға бірігеді. Түркі халықтарының осы екі бөлік
құрамында ұзақ уақыт болуы олардың тіл айырмашылығын туғызбай қойған жоқ.
ІІ. Көне түркі заманы (V - Х ғ.ғ.). көне түркі заманы өз ішінен үш
дәуірге бөлінеді: а) Тукю (түрік) дәуірі (V - VІІ ғ.ғ.); ә) Көне ұйғыр
дәуірі (VІІІ - ІХ ғ.ғ.); б) Көне қырғыз дәуірі (ІХ - Х ғ.ғ.).
Алтай мен Моңғолияның ұлан байтақ аумағында көшпелі түркі тілдес
тайпалардың бастары бірігіп, 552 жылдары Түрік қағанаты құрылды. Мұның жері
Әмудария, Мерв, Балх және Индиямен шектесіп жатады. Алайда ішкі араздық пен
Қытай арақатынасының нашарлап, жауласуының нәтижесінде Түрік қағанаты 580-
584 жылдары Батыс Түрік қағанаты және Шығыс Түрік қағанаты болып екіге
бөлінеді. Батыс Түрік қағанытының құрамына негізінен Қазақстанның оңтүстік
және оңтүстік-шығыс аудандары және солтүстік-батыс жағы кіреді. Бұл
қағандықтың орталығы Жетісуда Шу бойындағы Суяб қаласы болды. Шығыс Түрік
қағандығы қазіргі Моңғолия жерінде болды. VІІ ғасырдың орта тұсында Шығыс
Түрік қағандығы Қытай тарапынан ірі-ірі шабуылға ұшырайды, біраз тайпалары
біршама уақыт Қытайдың қол астына қарайды. Батыс Түрік қағандығы да осы
ғасырдың ортасында қытайлар тарапынан шабуылға ұшырап, көп бүліншілік
табады. Оған басты себеп Батыс түріктерінің Он оқ тайпа одағының үлкен
орда, кіші орда болып өзара араздасуы болды.
Бұл кезде оғыздар батыс жаққа қоныс аударып, Сырдарияның төменгі жақ
алқабында өзінің мемлекетін құрды.
Аталған дәуірде түркі тайпалараның руналық жазуы болды. Бұлардың бізге
келіп жеткендері кейін орхон-енисей жазбалары деген атпен белгілі болған
жазба ескерткіштер: бірінші, V ғасырға тән делініп жүрген енисей, талас
ескерткіштері - мола басына құлпытасқа жазылған эпитафиялар, яғни қайтыс
болған адамның атынан жазылған шағын өмірбаяны; екінші, VІІІ ғасырға тән
орхон ескерткіштері - мола басындағы тасқа қашап жазылған тарихи шежірелер,
яғни түрік тайпаларының басын қосқан ірі қаған, батыр, кеңесшілер Елтеріс,
Білге қаған, Күлтегін, Тоңұқұқтардың жорық жолдары, ішкі, сыртқы жаулармен
арпалысқан соғыстары баяндалған; үшінші VІІІ-Х ғасырларға тән ұйғыр
жазулары - жору, аян айту, діни аңыздар т.б.
ІІІ. Орта түркі заманы (Х-ХVғ.ғ.). Орта түркі заманы немесе негізгі
түркі тайпалары тілдерінің даму, қалыптасу заманы деп аталады.
Орта түркі заманы қараханид дәуірі (Х-ХІІ ғ.ғ.), моңғол дәуірі (ХІІІ-ХV
ғ.ғ.) болып екіге бөлінеді.
Тарихи деректерге қарағанда, Х ғасырда Қарлұқ тайпалық одағы күшейіп,
Жетісуда түркі Қарахандық династиясының немесе Илек хан династиясының
билеуімен қуатты мемлекет құрады. Мұның астанасы әуелде Баласағұн, кейін
Қашқар қалалары болды. Қарахандықтар өзінің ықпалын Сырдария алқабында,
Саманидтердің меншігі болып есептелетін Бұқар мен Самарқантқа да жүргізді.
Бұл дәуірде түркі тайпалары мәдениетіне жаңа бет бұрыс жасалды.
Айталық, V-VІІІ ғасырларда Сыр мен Жетісу өлкесі Соғдиана, Иран сияқты
отырықшы жұртпен іргелес қалалар салды, олардың экономикалық-мәдени қарым-
қатынасы, этникалық араласуы күшті болды; сауда мен мәдениет орталықтары
болған бұл қалаларда көп тілде сөйлейтін халықтар өмір сүрді; бірде түрік
тілі, бірде соғды тілі ортақ қатынас тілі қызметін атқарды. Мұның өзі осы
өлкедегі түрік тайпалары тілінің болашақ даму сипатына елеулі ықпал етті.
Ал араб жаулаушылары тұсында әуелде біршама құлдырау болғанмен, ІХ-ХІ
ғасырларда бұл өлкеге араб-парсы мәдениетінің ықпалы күшейді. Араб жазуымен
жазылған құнды еңбектер Сыр бойындағы Фараб, Шаш сияқты қалаларда туып
жатты. Түрік жалқының үлкен екі ұлы перзенті Махмұт Қашқари мен Жүсіп
Баласағұнның еңбектері бір мезгілде, осындай жағдайда жазылды. Ол дүниелер
Жүсіп Баласағұнның 13 мың жолдық "Құтадғу білік" дастаны (1069-70) мен
Махмұт Қашқаридың 3томдық "Диуани лұғат ит-түрік" сөздігі (1072-74) еді.
ХІ ғасырда түрік тайпаларының батысқа әрі оңтүстік-батысқа, Таяу
Шығысқа қарай жылжу үдерісі басталды. Мақсат - жаңа қоныс іздеу. Оғыздар
Сыр бойынан сырғып, ХІІ ғасырда Кіші Азиядан бірақ шықты. Қыпшақтар құман,
половец деген атаулармен Қара теңіздің солтүстігіндегі печенектерді
ығыстыра қоныстанды. Печенектер мен мадиярлар Дунайдың төменгі ағысына
дейін барып, қазіргі венгер халқының этникалық негізін құрады.
Көшпелі тайпалардың осындай ыдырауын ХІІІ ғасырдағы моңғол шапқыншылығы
тоқтатып, қайтадан этникалық тұтастыққа біріктірді. Жаңадан Шағатай (ХІІІ
ғ.), Алтын Орда (ХІІІ ғ.), Темір мемлекеті (ХІV ғ.) сияқты мықты әкімшілік-
аумақтық тайпалар бірлестігі пайда болды.
ХV ғасырда Алтын Орда батыста Қырым, Қазан, Астрахан хандығына бөлінді,
Қазақстан жерінде Ақ Орда деп аталатын жаңа мемлекет құрылды. Мұның
аумағына Сырдария алқабы, Арал теңізінің солтүстік шығысы, Есіл, Сарысу
кірді. Ақ Орда көп ұзамай ыдырап бірнеше хандыққа (Ноғай, Өзбек) бөлінді.
Өзбек хандығынан XV ғасырдың аяғында Керей мен Жәнібек сұлтан бастаған
бірнеше тайпалар бөлініп, Шу өзенінің бойына көшіп келді. Жетісудағы өзге
тайпалармен бірігіп Қазақ хандығы құрылды.
Міне, осы дәуірлерде түркі тайпалары, халықтары мекен еткен әр бөлек
аумағында жаңа әдебиет туды. Тілдік үлгілер, сөздіктер жасалды. Олардың
бойында түрік тайпаларында болған ілгері дәуірлердегі жіктелістің, жаңа
араласудың іздері айқын көрінеді.
Бұл дәуірлерде негізі ХІ ғасырда Сыр бойында жасалып, ХV ғасырда
Кавказда аяқталған, осы аралықтың әрі тілдік, әрі тарихи деректерді мол
сақтаған "Китабун дедем Қорқұд", ХІІ-ХІІІ ғасырларда Сырдария бойында "Оғыз-
наме", ХІV ғасырда "Мухаббат-наме", "Зылиха мен Жүсіп" сияқты шығармалар
жазылды.
Аталып отырған кезеңде Алтын Орда қыпшақтары тілі негізінде едәуір
шығармалар дүниеге келді. Атап айтқанда латын-парсы-қыпшақ тілдерінде
жазылған "Кодекс Куманикус" (ХІІІ ғ.), Египеттегі мәмлүк қыпшақтары тілінде
жазылған "Түрікше-арабша сөздік" (1245 ж.), "Әбу Хайанның сөздігі" (1313
ж.), "Ибн Муханна сөздігі" (ХІІІ ғасырдың аяғы), Құтыбтың "Хұсырау-Шырын"
дастаны (ХІV ғ.) сиқты жәдігерлер жатады.
1.2 Түркі тілдерін типтендірудегі негізгі сәйкессіздіктер
"Тілдер мен диалектілерді топтастыру принципі (ұстанымы) - түркі
тілдерінің, сонымен бірге жалпы тіл білімінің өзекті мәселелерінің бірі, -
дейді профессор Н.З.Гаджиева. - Тілдердің түрін (типін) анықтайтын, оны
одан әрі ұсақ бірліктерге жіктеп әкететін теориялық негіздеме жеткілікті
емес" [1, 100 б.]. Нақты бір тілге қолданылатын түр ұғымының өзі көп
белгісізі бар теңдеу сияқты болып келеді. Мәселен, өзбек тілі қарлұқ
топшасына жатқанмен, екінші жағынан қыпшақ топшасының элементтері де мол
кездесетіні белгілі.
Белгілі бір диалект, сөйленістің өзінде жеке түрге лайық белгілер
табылып жатады. Мысалы, өзбек әдеби тіліне негіз болған диалект о-дыбыстық
(окающих), үндестік заңы сақталмайтын, алты дауыстысы бар топқа жатады.
Қазақ әдеби тілі ч ш және ш с дыбыс алмасулары тән диалектіні негіз етіп
алған. Татар әдеби тілі тіл арты к және г дыбыстарын сақтайтын, ц дыбысы
жоқ диалектіге сүйенеді.
Сонымен бірге тілдегі диалектілер тобын да бөліп көрсетуге болады.
Әзірбайжан тілінің шығыс диалектісіне мұрын жолды дауыссыздар мен тіл арты
ұ дыбысының болмауы, ашық дауыстылардың қысаңға айналуы тән болса, батыс
диалектілер тобына сөз ортасында бв дыбыс алмасуының орын алуы, сөз
соңындағы қатаңдардың спирантталуы тән болып келеді.
Бір тілдің шеткі аймағына тараған диалектілер көрші түркі тілдеріне тән
белгілерді қабылдауы мүмкін. Өзбек тілінің солтүстік диалектісі қазақ
тіліне ұқсас болып келсе, басқа бір диалектілері ұйғыр тіліне жақындайды.
Қырғыз тілінің оңтүстік диалектісі өзбек тілімен байланысса, башқұрт
тілінің шығыс диалектісі қазақ тіліне біртабан жақын келеді.
Сөйтіп топтастырудың иерархиясы пайда болады: ірі топтардың түрлік
белгілері, одан соң кіші диалект, сөйленістердің белгілері. Осыған орай
өзбек, қазақ, қырғыз, қарақалпақ, татар сияқты тілдердің түрлері туралы
қазіргі кезде көп нәрсе айта аламыз. Олардың бір-бірінен айырмашылықтарын
да осы анықталған түрлер арқылы ажырата аламыз. Сондықтан топтастырудың
сенімді болуы ондағы тілдердің толық зерттелуіне, түрлерінің айқын
саралануына тікелей тәуелді болып келеді.
Алайда қазіргі кезде қолда бар топтастырулардың барлығының дерлік түрді
нақты айқындайтын белгілі бір критериилері жоқ. Ұстанған ұстанымдары
(принциптері) де әртүрлі. Зерттеушілердің көбі әр диалект мен топтарды
ерекшелейтін көзге түскен белгілерді санамалап шығумен шектеліп отырады.
Профессор Е.Д.Поливанов өзбек тілінің үш генетикалық сөйленістерін
анықтайды: оңтүстік-шығыс немесе шағатай тобына тағ және сарығ сөзтұлғалары
тән; оңтүстік-батыс немесе оғыз тобына дағ және сари (са:ри) сөтұлғалары
тән; солтүстік-батыс немесе қыпшақ тобына тау және сары сөзтұлғалары тән
дейді.
Ферғана сөйленісінің төрт түрі бар екенін де ғалым атап өтеді. Ферғана
говоры, самарқант-бұқар және ташкент говорларына қарағанда, нг мұрын жолды
дыбысын ң түрінде толық мұрын жолы арқылы айтатынын келтіре кетеді [2, 34
б.].
Академик В.В.Радлов Ташкент облысының курамин сөйленісін ерекшелейтін
белгілерді былайша атап көрсетеді: 1) ж дыбысын толық айтатын топша (м.:
жоқ); 2) а дыбысын анық айтатын топша; 3) сөз басындағы дауыстыларды
барынша дифтонг түрінде айтатын топша; 4) қосымшадағы аэ алмасуынан э
дыбысын баса айтатындар; 5) ийт, бийт сөздерінде дифтонгтің байқалуы; 6) х
дыбысын қ дыбысына ауыстырып қолдану; 7) чайшай ауысуының кездесуі; 8) а
дыбысын айтатын топша сияқты ж дыбысын айтатын сөйленісте дауыстылар жүйесі
9 дауытыдан тұрады [3, 14 б.].
Н.А.Баскаков алтай тілін топтастыруда солтүстік және оңтүстік
диалектілерге бөліп қарайды. Солтүстік диалект оңтүстігінен біршама
алшақтанады және көрші шор тілімен ортақ элементтері басым болып келеді. Ал
алтай тілінің оңтүстік диалектісі қырғыз тіліне сәйкестенеді дейді ғалым
[4, 69 б.].
Түркітану тақырыбындағы әдебиеттерде жалпы диалектілерге тән белгілерді
анықтауға талпыныстар жасалып отырды. Мәселен, Н.А.Баскаков ноғай тілінің
диалектілеріне тән дауыссыздардың мынадай белгілерін бөліп көрсетеді: 1)
ақноғайдың қаңлы және қараноғай диалектілерінде шс дыбыс алмасуы жиі
кездеседі; 2) ноғай және қараноғай диалектілерінде есімдіктің 1-жағы көпше
түрдегі қосымшасында з с алмасуы орын алады; 3) ноғай және қараноғай
диалектілерінде кірме сөздердегі х дыбысы къ дыбысымен алмасады; 4) ноғай
диалектісінде сөз басында ж қолданылса, қараноғай диалектісінде й
қолданылады; 5) н, нъ, м үнділерінен кейін дт ассимилияциясы жүреді, ал
ақноғайда дәл осы жағдайда д н алмасуы жүреді; үш диалектіде де сөз
басында пб дыбыс алмасуы бар; 7) еріндік б дауыссызының диссимиляциясы
көрініс береді; 8) метатеза құбылысы бар [5, 26 б.].
Алайда атап өтілген фонетикалық белгілер немесе ерекшеліктер тек ноғай
тіліне ғана тән деуге болмайды. Мысалы, ш-с дыбыс алмасуы қазақ, қырғыз,
өзбек, ноғай сияқты бірқатар түркі тілдерінде де кездеседі. Ал ж-й дыбыс
алмасуы тіпті Орта Азия тілдеріне кең тараған құбылыс болып табылады.
Дауыссыздардың н-д-т ассимилияциясы қазақ, қырғыз, өзбек, түркімен
диалектілерінде молдап ұшырасады. Бұл жерде олардың көрініс беру көлемі,
ауқымы туралы ғана бөле-жарып сөз етуге болады. Сөз басындағы пб дыбыс
алмасуы барлық түркі тілдерінде бар өзгеріс екені дау туғызбаса керек.
И.А.Батмановтың қырғыз тілінің көршілері қазақ, өзбек тілдерінен
өзгешелігін анықтауға арналған талпынысын атап өтуге болады: 1)
дифтонгтерді созылыңқы дауыстылармен алмастыру (таутоо); 2) дауыстылар
жүйесі 8 қысқа фонемедан: а, е, о, ө, і, ы, и, у және 6 созылыңқы
дауыстыдан: аа, ее, оо, өө, ии, уу тұрады; 3) ж дыбысын айтады; 4) ерін
үндестігі жақсы сақталған; 5) қосымшадағы л мен д н дыбысына ауыспайды; 6)
һ фонемасы жоқ; 7) қырғыз, өзбек тілдерінде ч - қазақ тілінде ш-ға ауысады
(қырғыз. чач, өзбек. чоч, қазақ. шаш); 8) қырғыз, өзбек тілдеріндегі ш -
қазақ тілінде с-ға алмасады (таш-тас); 9) нақ осы шақ тұлғасы бар: барып
жатат [6, 11 б.].
Алайда осы нақты зерттеудің өзі қырғыздың әдеби тіліне тән белгілерді
ғана іріктеп алған да, барлық диалектілерді қамтымаған. Әйтпесе әдеби тілде
жоқ э фонемасы басқа диалектілерде бар. Әдеби тілдегі тоо тұлғасы көптеген
диалектілерде тау немесе тағ түрінде кездесіп отырады. Оңтүстік
диалектісінде ж орнына й айтылады.
Бұл тұрғыдан алғанда, К.К.Юдахинның қырғыз тілін топтастырудағы таңдап
алған белгілері назар аударуға тұрарлық: 1) шектеу демеулігі эле; 2) нақ
осы шақ тұлғасы -ыбатат, -атат: жазыбатат, баратат; 3) өткен шақтағы -чу
тұлғасы бар: жазчумын "ол жазды"; 4) етістіктен есім жасайтын -май форманты
бар; 5) ілік септігінде -н форманты кездеседі; 6) болымсыздық тұлғасы элек
бар; 7) ерін үндестігі оңтүстігінде сәл-пәл әлсірейді, ал солтүстігінде
күшті сақталған [7, 51 б.].
К.К.Юдахин осылайша әр диалектілерге тән белгілердің кездесу жиілігін
анықтайды. Бұл жөнінде Э.Р.Тенишевтің ұйғыр тілінің диалектілерін анықтауы
жүйелі сипатқа келеді. Ол барлық белгілердің ішінен фонетикалық
ерекшеліктер жалпылық, жүйелілік қалыпта болатынын ескертеді: 1) і фонемасы
және оның нұсқалары; 2) дауыстылардың бареп және йолдас түрінде үндесуі; 3)
дауыстылардың тағы бір үндесуі беріп және томур түрінде келуі; 4)
дауыссыздардың ассимилияциясы қаз-зар және той-йас; 5) келер шақтың 1-жақ
тұлғасы: барымен, баретмен, баредемен түрлерінде айтылады; 6) келер шақтың
3-жақ тұлғасы: барыду, келіду немесе барыту, келіту болып келеді [8, 136
б.].
Ұйғыр тілінің диалектілерін топтастыруда Ә.Т.Қайдардың еңбегі біршама
толық жазылған. Ғалым: "Ұйғыр диалектілері мен сөйленістеріне тән жалпы
ерекшеліктерді анықтау өте маңызды. Олар белгілі бір топ құрап қана
қоймайды, біріге келе біртұтас тілдің негізін құрайды", - дейді [9, 19 б.].
Алайда Ә.Т.Қайдардың теріп шыққан жалпы ерекшеліктері де ұйғыр тілінің
өзіндік сипатын толық ашып бере алмайды. Академик айтқан дауыстылардың
редукциясы, ерін, езу үндестігінің сақталмауы, геминация, й дыбысын айту, е
фонемасының жиі қолданылуы басқа түркі тілдерінде де бар құбылыстар.
Бұның бәрі тіл біліміндегі жалпыхалықтық тіл ұғымына нақты анықтаманың
берілмеуінен туындайтын мәселелерден келіп шығады.
В.А.Богородицкий барлық түркі тілдерін жеті топқа бөліп қарайды: 1)
солтүстік-шығыс; 2) хакас (абақан); 3)алтай; 4) батыс сібір; 5) еділ-орал;
6) орта азия; 7) оңтүстік-батыс топтары. Ғалым солтүстік-шығыс топқа якут-
саха, қарақас және тува тілдерін жатқызады. Саха тіліне тән ерекшеліктер -
сөз басында с дыбысының айтылмауы және дифтонгтердің дамуы. Ал тыва,
қарақас, хакас тілдерінің типтік ерешелігін В.А.Богородицкий й ч және ч ш
алмасулары деп біледі. Мұндай топтастырудан саха, тыва, қарақас, хакас
тілдерінің байланысын тап басып тану қиын. Оның үстіне хакас (абақан)
тобының ерекшелігі деп көрсетілген сөз соңындағы ш ч алмасуы жеткілікті
анықталмаған. Ал алтай тілін қырғыз тіліне ұқсас деп жалпылама түрде атап
қана кетеді. Батыс Сібір тобына сібір татарларының барлық сөйленістерін
бірақ енгізеді (шұлым, ишим, тюмен т.б.). Бұл сөйленістерге ортақ белгі
ретінде чц алмасуы (цоканье) таңдап алынған, ал бұл ерекшелік сондай күшті
тілдік дерек бола алмайды. Себебі цоканье қазан татарларында да кездеседі.
Ғалымның еділ-орал тобына жатқызған татар, башқұрт тілдерінің негізгі
белгісі дейтін ео, оу дауыстыларының қысаңдануы чуваш тілінде кездесетін
құбылыс болып табылады. В.А.Богородицкий орта азия тобына ұйғыр, қазақ,
қырғыз, өзбек, қарақалпақ тілдерін талғап, талдап жатпастан қосып жібереді.
Бұл тілдерді байланыстырып тұрған не екені ашып көрсетілмеген. Ендігі
кезекте оңтүстік-батыс топқа түркімен, әзірбайжан, құмық, гагауыз, түрік
тілдерін тоғыстырады. Тіпті бұл топқа чуваш тілінің де ұқсастығы бар болып
шығады. Мұнда құмық тілі қалай кіріп кеткен деген заңды сұрақ туады [10, 16
б.].
В.В.Радловтың түркі тілдерінің төрт тобын бөліп көрсеткені белгілі: 1)
шығыс, 2) батыс, 3) орта азия, 4) оңтүстік топтары. Шығыс тобына алтай,
барабин, об-енисей түріктері, шұлым, қарақас, хакас, шор және тыва тілдері
жатқызылады. В.В.Радлов батыс топқа Батыс Сібір татарларын, қырғыз, қазақ,
башқұрт, татар және шартты түрде қарақалпақ тілдерін енгізеді. Орта Азия
тобына ұйғыр және өзбек тілдері; оңтүстік топқа - түркімен, әзірбайжан және
түрік тілдері, қырым татарларының оңтүстік диалектісі кіреді. В.В.Радловтың
фонетикалық ерекшеліктерге сүйеніп жасаған топтастыруы толыққанды болып
шықпаған. Мәселен, батыс тобына тән негізгі ерекшелік қатаң к, т, кейде п
дыбыстарының сөз басында келуі (күн, оңтүстікте гун), барлық буында с, з
және ш дауыссыздарының кездесуі т.б. Оңтүстік топта ұяң г, д, б сөз басында
жиі айтылады, қысаң дауыстылардың еріндікке айналуы т.б. Алайда топтарды
нақты айырып көрсететін фонетикалық ерекшеліктер анық емес. Мысалы, сөз
басында келетін ұяң б батыс тобына тән ерекшелік деп алынған (баш-паш), ал
мұндай құбылыс оңтүстік және орта азия топтарында да кездесетіні
ескерілмеген. Бірінші буында кездесетін о, ө оңтүстік топтың да, орта азия
тобының да ерекшелігі ретінде көрсетілген [11, 281 б.].
Ф.Е.Корш түркі тілдерін топтастырғанда, кейбір тілдік ерекшеліктерді
өте кең ареалға таратып әкетеді. Мәселен, тіл арты ғ дыбысының кейбір тілде
сақталмауы, кейбір тілде у-ға айналуы (дағ-тау) т.б. Сөйтіп топтастыруды
күрделендіріп алады, бірақ фонетикалық, мофологиялық белгілерге сүйеніп, ең
нақты, жалпыға тән ерекшеліктерді таңдап алуы дұрыс тәсілге жатады [12, 451
б.].
Дәл осындай кең көлемдегі белгілерді қамтыған тағы бір топтастыру
А.Н.Самойловичке тиесілі. Ғалым фонетикалық өзгешеліктерге сүйене отырып,
түркі тілдерін алты топқа бөледі: 1) "Р" - тобы немесе бұлғарлық; 2) "Д" -
тобы немесе ұйғырлық, басқаша айтсақ, солтүстік-шығыс; 3) "Тау" - тобы
немесе қыпшақтық, басқаша айтсақ, солтүстік-батыс; 4) "Тағ-лық" - тобы
немесе шағатай, басқаша оңтүстік-шығыс; 5) "Тағ-лы" - тобы немесе қыпшақ-
түркімен; 6) "Ол" - тобы немесе оңтүстік-батыс тобы[13, 15 б.].
Бұлардан басқа да топтастырулар ұсынылып жатады және олардың әрқайсысы
тілдерді топтарға бөлуді нақтылауға, көне түркі тілдерін қосып отыруға
тырысады. Мәселен, фин ғалымы Г.Рамстедт түркі тілдерін негізгі-негізгі
алты топқа топтастырады: 1) чуваш тілі; 2) якут-саха тілі; 3) солтүстік
тобы (тағы бір фин ғалымы Рясянен бойынша солтүстік-шығыс); 4) батыс тобы
(Рясянен бойынша солтүстік-батыс); 5)шығыс тобы (Рясянен бойынша оңтүстік-
шығыс); 6) оңтүстік тобы (рясянен бойынша оңтүстік-батыс). Бұл топтастыру
бойынша қыпшақ тілдері 4-топқа, яғни батыс тобына жатқызылады[14, 28 б.].
Түркітанушы-ғалымдар И.Бенцинг пен К.Менгес түркі тілдерін бес топқа
бөліп қарайды: 1) бұлғар тобы (чуваш, бұлғар өлі тілі); 2) оңтүстік немесе
оғыз тобы (түрік, румелий және анадолы диалектілері, гагауз, қырым-осман,
әзірбайжан, түркімен); 3) батыс тобы (қарайым, қарачай, балқар, құмық, еділ
татарлары, қырым татарлары, башқұрт, қазақ, қарақалпақ, ноғай, қырғыз); 4)
шығыс немесе ұйғыр (өзбек, жаңаұйғыр, сары ұйғыр); 5) солтүстік тобы
(алтай, ойрат, шор, хакас, якут, долган). Авторлар ұсынған бұл топтастыру
да жалпылама және үзік-үзік сипаттан аса алмайды. Атап айтсақ, фонетикалық
ерекшелік ретінде сөз соңындағы г, ғ дыбыстарының түсіп қалуын көрсетеді
(чуваш. тутағ). Мұндай белгі қазақ тілінде де болған: сарығсары [15, 2
б.].
Аталып өткен топтастырулардан Н.А.Баскаковтың ұсынған нұсқасы біршама
өзгеше болып келеді. Түркітанушы-ғалым барлық түркі тілдерін батыс ғұн және
шығыс ғұн деп аталатын үлкен екі топқа бөліп тастайды. Бұл екі топтың
әрқайсысы өз ішінен тілдер тобына, топшаларға жіктеледі. Алайда
Н.А.Баскаков ол топ пен топшаларға көне тілдерді де, жаңа тілдерді де қосып
жібереді. Профессор тілдерді топтастырудың жаңа ұстанымын жасауға
талпынған. Оның айтуынша: "Тілдерді топтастыру қазіргі заман талабына сай
келу үшін, тілдер дамуының тарихи үдерісіне, түркі халықтарының тарихына
сүйеніп барып құрылуы керек. Сонымен бірге тайпалар одағы, көне жазба
ескерткіштер тарихы да назардан тыс қалмауы керек" [16, 350 б.].
Мұндай әдістеменің де осал тұстары жоқ емес: 1) тіл деректері тарихпен
тығыз байланыстырылған, бірақ түркі халықтарының тарихы әлі түгелдей
сараланып біткен жоқ; 2) автор тілдік деректерді тайпалар одағымен
байланыстыратын нақты әдістемелік ұстанымдар ұсынбайды [1, 35 б.].
Н.А.Баскаков өз топтастыруында тілдер тобының мынадай өзіндік
белгілерін атап өтеді: Батыс ғұн бұтағына тән ерекшеліктерге: 1) көне з, д
дыбыстарының й-мен алмасуы (адақазақайақ); 2) б-п, к-г, с-з, д-т ұяңдары
мен қатаңдарының дифференциялануы; х, в, һ фонемаларының көрініс беруі; 3)
лексикалық құрамда араб, иран сөздерінің басым, ал моңғол сөздерінің аз
кездесуі; 4) құрмалас сөйлем құрылысының дамуы және жалғаулардың көбеюі.
Автор көрсеткен араб, иран сөздері чуваш тілінде жоқтың қасы. Чуваш
тіліне тән делініп отырған а-ы дыбыс алмасуы, ғ-в алмасуы басқа түркі
тілдерінде де ұшырасып жатады. Қыпшақ-половец топшасына тән деп көрсетілген
ш-с алмасуы, оның ішінде ш дыбысының сақталуы көптеген түркі тілдеріне де
тән құбылыс болып табылады. Құмық тілінің ерекше белгісі ретінде
көрсетілген -аған-еген қосымшасының да мол тарағаны белгілі. Ал чц ауысуы
тек қарачай-балқар тілдеріне ғана тән деуге болмайды.
С.Е.Маловтың түркі тілдерін топтастыруының негізінде тілдердің жас
мөлшері ерекшелігі жатыр. Түркітанушы-ғалым барлық түркі тілдерін жаңа және
көне тілдер деп екі топқа бөліп қарайды. Бұл бөліністің ең басты көрсеткіші
ретінде сөз басында, ортасында й дыбысының келу, келмеуі таңдап алынған:
айақ-азақ-адақ т.б. С.Е.Малов й дыбысы қай позицияда келсе де, ол тілді
жаңа деп, ал й-дің орнына басқа дыбыс қолданылса, көне деп есептеген.
Сөйтіп жаңа тілдерге: әзірбайжан, алтай, башқұрт, гагауз, қазақ, қарайым,
қарақалпақ, қырғыз, құманды, құмық, қыпшақ, ноғай, ойрат, печенек, половец,
салар, татар, түрік, түркімен, өзбек, ұйғыр, шағатай, шұлым тілдерін
жатқызады. Көне тілдерге, ғалымның пайымдауынша: чуваш (бұлғар, хазар өлі
тілдерімен қоса): айақура, қойхур (етістік); руникалық мәтіндер тілі
(оғыз тілдер одағы); көне ұйғыр тілі, тыва, тофалар, ескішағатай (адақ,
қод), якут-саха (атах, қуол), хакас, шор, сары ұйғыр (азақ, қоз) тілдері
бірігеді.
С.Е.Малов, сонымен бірге, тіл арты ғ дыбысын да топтастыру белгісі
ретінде таңдап алған[17, 139 б.].
Тілдерді жас мөлшеріне қарай топтастыру - өте күрделі және даулы
мәселе. Себебі ең жаңа деген тілдің өзінде архаизмдер сақталып қалған.
Мәселен, қазақ ғалымы М.Томанов тарихи принциптерге негізделген
С.Е.Маловтың топтастыруын сынай келіп, былай дейді: "Қазақ тілі
классификация бойынша жаңа тілдер тобына жатқызылады. Өйткені "жаңалықтың"
белгілері сөз соңындағы, сөз ортасындағы ғ, г дауыссыздарының жартылай
дауыстыға айналуы, түпкі (алғашқы) созылыңқылардың болмауы тәрізді белгілер
қазақ тіліне тән. Әрине, сонымен қатар, қазақ тілінде ұяңдар мен
қатаңдардың арақатынасы да шамалас, рт, лт, нт тәрізді көне дыбыс
тіркестері де екі буынды сөздер (көбіне есімдер) құрамында сақталған. Бірақ
бұл соңғы ерекшеліктер қазақ тілінің де пәлендей "жаңа" емес, оның
қалыптаса бастауы да сол көне дәуірлерде болғандығының дәлелі болса
керек"[18, 28 б.].
Сонымен бірге С.Е.Маловтың аталмыш топтастыруы, негізінен, фонетикалық
деректермен ғана шектеліп қалған.
Қорыта келгенде, қаралып өткен барлық топтастырулар түгелдей жарамсыз
екен деген ұғым тумау керек. Олар түркі тілдерінің генетикалық, тілдік
байланыстарын біршама толық ашып бере алған. Бірақ әр ғалымның көзқарасы
әртүрлі шығып жатады және олар чуваш, якут тілдеріне келгенде ғана мәмілеге
келгендей болады. Өйткені барлық ғалымдар ол екеуін көне тілдер деп
есептейді. Ал, біздің ойымызша, якут-саха мен чуваш тілдеріндегі өзіндік
ерекшелік олардың көнелігін емес, олардың дамымай қалғандығын көрсетеді.
Олар басқа түркі елдерінен шеткері ораласқандықтан, басқа түркі
тілдеріндегі өзгеріс, дамулардан тыс қалған. Дамудың төменгі сатысында
тұрған соң, ол тілдер көне тілге ұқсайды, ал қалған түркі тілдері ол сатыны
баяғыда аттап кеткен болатын.
Санамалап өткен топтастырулардың негізгі кемшілігі олар ұстанған
ұстанымдар мен әдістемелерінде жатыр. Нақтылап айтқанда топтастырудың
әдістемелік жағы әлі де жетілмеген. Профессор Н.З.Гаджиева түркі тілдерін
топтастыруда мына қағидалардың ескерілуін талап етеді: 1) жеке тілдік
ерешеліктерді анықтауда ареалдық жұмыстың маңызын жоғалтпау; 2) бір тілде
басқа бір тілдің элементтері араласып жүруі мүмкін; 3) жеке түркі тілдеріне
әсер еткен қыпшақтық және оғыздық тілдік белгілерді қатаң түрде бөліп
көрсету керек; 4) тілдердің конвергенция үдерісіне ұшырауы мүмкін екенін
естен шығармау; 5) топтастыруда, ең алдымен, тілдік талдауларға маңыз
берілуі қажет, ал одан соң ғана тарихи факторларға сүйенуге болады; 6)
түркі тілдерін топтастыруда бір тілді, оның барлық диалектілерін ескере
отырып, өте терең зерттемесе болмайды [1, 15 б.].
2 ТҮРКІ ТІЛДЕРІН ТОПТАСТЫРУДАҒЫ НЕГІЗГІ ҰСТАНЫМДАР
2.1 Түркі тілдерін топтастырудың алғашқы үлгілері
1) Махмұд Қашқари (1029—1101) - түркі ғалымы, әйгілі Диуану лұғат-ит-
түрк (Түркі сөздерінің жинағы) атты еңбектің авторы. Толық аты жөні
Махмұт ибн әл Хұсейн ибн Мұхаммед. Туған жері қазіргі Қырғызстан жеріндегі
Ыстықкөл жағасындағы (кей деректе Шу бойындағы) Барсхан қаласы. Махмұдтың
әкесі белгілі қолбасшы, Барсханның әмірі болған. Ол кейін Қарахан әулеті
билеген мемлекеттің мәдени саяси орталықтарының бірі Қашқарға ауысқан.
Махмұд осында дәріс алған, ұзақ жылдар тұрған. Оның аты жөніне қай жерден
шыққанын көрсететін дәстүрмен Қашқариді тіркеуінің мәнісі де содан.
Ғалымның туған, қайтқан жылы белгісіз. Ол жөнінде өзі де, басқа зерттеулер
мен сол тұстағы жазбаларда да ештеме айтылмайды. Ол Қашқарда алған білімін
одан әрі толықтыру мақсатымен, Бұқара, Нишапур, Бағдад қалаларында болады,
түркі тілінің сыртында араб, парсы, тілдерін жетік меңгереді. Өз заманының
аса білімдар филологы, тарихшысы, этнографы, географы ретінде танылады.
Махмұд Қашқари түркінің тұңғыш тіл маманы, түркі тілінің оқулығын жасаған,
грамматикасын түзеп, жалпы түркі әлемінің тіл өнерінің өрісін кеңейтіп,
өркенін өсірген ғұлама. Түркология тарихында ол тұңғыш тарихи салыстырмалы
әдісті қолданып, түркі тілдері тарихи диалектологиясының негізін салды.
Оның осы тілдерді салыстырмалы түрде зерттеу тәсілі бүкіл Шығыс тілшілеріне
ортақ зерттеу тәсілі ретінде өзінше бір мектеп болып қалыптасты. Түркі
жұртының бай тарихы, географиялық жағдайы, әдебиеті мен өнері, этнологияық
ерекшеліктері Диуани лұғат ат түркте нақты тарихи деректілік сипатпен
танылған. Ол көптеген ұлыстардың, тайпалардың тіл ерекшеліктерін саралап,
түркі тілінің бітімін ежіктей түсіндіреді, тұрмыс салтын, әдет ғұрпын
баяндайды, сол кездегі бір қатар қаламгерлердің, ғұламалардың, тарихи
адамдардың аттары мен өмірбаяндық деректерін, түркі халықтарының байырғы
жырларын, мақал мәтелдерін береді. Сонымен қатар ол көне дәуірдегі түркінің
әлемдік қартасын жасап, онда Барсхан, Баласағұн, Тараз, Екіөгіз, Қашқардан
бастап, түркі дүниесінің ежелгі шаһарларын, елді мекендерін түгел дерлік
көрсетеді. Бұл ретте оны түркі жұртының тұңғыш энциклопедиялық анықтамалығы
десе де болады.
Ол өзінің "Диуани лұғат-ит түрк" деген сөздігінде түркі тілдерін
орналасқан орнына қарай және тілдердің тазалығына қарай топтастырады.
Географиялық орналасуына қарай Рұмнан бастап Синған (Қытайға) дейін
орналасқан түрктерді екіге бөледі: "Мұсылман болсын, болмасын мейлі, Рұм
өлкесі жанынан Күншығысқа қарай кеткен рулар бойынша, біртіндеп, шығыстағы
тайпалардың орналасқан жайларын көрсеттім", - деп, Рұм төңірегіндегі
тайпаларды бір топқа, Қытай (Шин) төңірегіндегілерді екінші топқа бөледі.
Бірінші, Рұм төңірегіндегілерге қыпшақ, оғыз, иемен, бишенек,башғыры,
басмыл, край, пабақу, татар, қырғыз десе; Шин төңірегіндегілерге шігіл,
тохсы, яғма, ұғрақ, жаруқ, жомыл, ұйғыр, жанғұт, қытай деп көрсеткен [19,
54 б.].
"Диуанда" екінші бір жолмен топтастыру бар. Ол - тілдердегі тазалық пен
басқа тілмен араласқан тілдерді бөлу. М.Қашқаридың өз сөзімен айтсақ: "Ең
ашық-айқын әрі тура-түзу тіл - тек сол бір ғана тілді біліп, араласпайтын
және шет өлкелермен барыс-келіс жасамайтын кісілердің тілдері. Екі тіл
білетін және шаһарлармен араласып қалған кісілердің тілдерінде бұзықтық
бар. Соғдақ, кенжик, арғу тайпалары осындай екі тілді білетіндерге кіреді"
[19, 55 б.]. Аралас тілдердің бірнеше барлығын көрсетеді. Мысалы:
"Баласағұндықтар соғдыша, иә түрікше сөйлейді. Тараз бен Бейдә шаһарларының
халықтары да солай, соғдыша және түрікше сөйлейді. Іспижаб шаһарынан
Баласағұнға дейін жайылған бүтін Арғу шаһарлары халықтарының тілдерінде
кемшіліктер бар" [19, 56 б.]. Таза түрікше сөйлейтін тілдерді де санаған.
Тілдердің ескісі оғыз тілдері, ең түзуі, турасы тахсы мен яғма тілдері.
Және таза тілдерге қай, шабыну, татар, басмыл, қырғыз, қыпшақ, ұғрақ,
жанғұт т.б. тілдері жатады. Ұйғыр тілдерін ерекше бөліп көрсетеді. Яғни,
ұйғырлардың тілі түрікше, әйтсе де, өзара бір-бірімен тағы бір түрлі өзгеше
тілмен сөйлесетінін атап көрсетеді.
Профессор Н.А.Баскаков түркі тілдерін алғаш топтастырушы М.Қашқари
екенін айта келіп: "Ол түркі тілдерінің негізгі топтарын (оғыз, қыпшақ,
ұйғыр) анықтап қана қоймайды, оларды топтастырудың негізгі белгілерін де
ұсынады" , - дейді [4, 26 б.].
2) Абель Ремюза (1788-1832) - батыс ғалымдарынан алғаш рет түркі
тілдерін жүйеге келтірген ғалым (1820 жылдары). Француз ғалымы Жан-Пьер
Абель-Ремюза батыстағы алғашқы қытайтанушы (синолог) ғалымдардың бірі
болған. Негізгі зерттеу тақырыбы қытай тілі болғанмен, түркі, моңғол
тілдерін де қосымша қарастырды. Ол зерттеулерінде қытай жазбаларындағы
деректерге сүйеніп отырған.
А.Ремюза түркі тілдерін бес топқа бөліп қарайды: 1) якут (саха) тобы;
2) ұйғыр тобы (ұйғыр, шағатай, түркімен тілдері); 3) ноғай тобы (Қырым-
Астрахан төңірегіндегі татарлар тілдері); 4) қырғыз тобы; 5) түрік тобы.
Тілші-ғалым өз жіктемесінде түркі тілдерінде сөйлейтін халықтардың тұрған
жерлері мен олардың тұрмыс-тіршілігінен де қосымша деректер берген.
Дегенмен бұл жіктеуді түркі тілдерін толық қамтыған, ғылыми принципке
негізделген деп айтуға болмайды. Оны түркімен тілін ұйғыр тобына
жатқызуынан-ақ байқауға болады.
3) Густав Йон Рамстедт (1873-1950) - фин елінің тілші-ғалымы, орал,
алтай, корей, жапон тілдерінің маманы. Ұлты швед.
Алдымен угро-фин тілдерін Хельсинкий университетінде Э.Н.Сетялдың
жетекшілігімен зерттей бастайды. Кейін алтай тілдерімен айналысып,
Моңғолияға экспедициямен барады. Моңғолия мен Ресей арасында елшілік қызмет
те атқарады.
Алтай тілдерін түбегейлі зерттей келе, бұрын ешбір тілдер семьясына
жатпай келген жапон, корей тілдерін алтай тілдеріне туыс деп табады. Кейін
Финляндияның Жапониядағы елшісі қызметін атқарады. Алтай тілдерінің
туыстығын дәлеледейтін аса құнды ғылыми еңбектер жазып қалдырған.
Г.Й.Рамстедттің алтай тілдер семьясының ең белді тобы болып табылатын
түркі тілдерін зерттемей кетуі мүмкін емес еді. Сол мақсатпен түркі
тілдерінің классификациясын жасап шығады.
Г.Й.Рамстедтің топтастыруы
• Чуваш тілі;
• Якут тілі;
• Солтүстік топ: Алтай тауының маңындағы барлық түркі тілдері мен
диалектілері жатады;
• Батыс топ: қырғыз, қазақ, қарақалпақ, ноғай, құмық, қарашай, балқар,
қарайым, татар және башқұрт тілдері, осы топқа құман, қыпшақ өлі тілдері
де енеді;
• Шығыс топ: жаңаұйғыр және өзбек тілдері;
• Оңтүстік топ: түркімен, әзірбайжан, түрік және гагауз тілдері.
1-кесте. Г.Рамстедтің топтастыруы.
I II III IV V VI
Солтүстік топ Батыс топ Шығыс топ Оңтүстік топ
Чуваш Якут Алтай тауының қырғыз, қазақ, Жаңа ұйғыр түркімен,
тілі тілі маңындағы қарақалпақ, және өзбек әзірбайжан,
барлық түркі ноғай, құмық, тілдері түрік және
тілдері мен қарашай, балқар, гагауз
диалектілері қарайым, татар тілдері
жатады және башқұрт
тілдері, осы
топқа құман,
қыпшақ өлі
тілдері де енеді
4) В.В.Радлов - Ресей оқымыстыларының ішінен алғашқы толық топтастыру
жасаған ғалым. Радлов Василий Васильевич (Фридрих Вильгельм) (5.1.1837,
Берлин — 12.5. 1918, Петроград) — Ресей шығыстанушысы, этнограф, археолог,
Петербург Ғылым Академиясының академигі (1884). Полиция қызметкерінің
отбасында дүниеге келген. Жасында гимназияда оқыған, Берлин университетін
бітірген (1858). Осы тұста ол араб тілі, парсы тілі, түрік тілі, татар
тілі, моңғол, манчжур, қытай тілі, т.б. тілдерді үйренді. Радлов 1858 ж.
Ресейге көшіп келіп, Алтай өлкесінде мұғалім болды. Кейіннен Қазан оқу
бөлімінің татар, қазақ, башқұрт мектептерінің инспекторы (1871 — 84), Азия
(1885 — 90), антропология және этнография (1894 — 1918) музейлерінің
директоры, Орталық және Шығармалары Азияны зерттеу жөніндегі орыс комитетін
құрушылардың бірі, оның басшысы (1903 — 18) болды. Радловтың ғылыми өмірі
үш кезеңге бөлінеді: Алтай, Қазан, Петербург. Алтай кезеңінде (1859 — 71)
Батыс Сібір, қазақ даласы, Хакасия, Жетісу аймақтарында тіл, фольклор,
этнография материалдарын жинаумен айналысты. Қазан кезеңінде (1871-84)
“Солтүстік түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы” және “Сібірден”
(екеуі де неміс тілінде) aтты екі еңбегі жарық көрді. Петербург кезеңінде
(1884-1918) “Түркі тілдері сөздігін жасау тәжірибесі” атты көп томдығы
баспадан шыға бастады (әлі күнге дейін толық жарық көрмеген, 4 жинағы
шыққан). 1891 ж. ол Ресей ҒА экспедициясын басқарып, Моңғолия жеріндегі
Орхон ескерткіштерін зерттеген. 10-нан астам әріп таңбаларын оқып, Кошо-
Цайдам ескерткіштерінің фонетикалық-грамматикалық ерекшеліктері туралы
жазды, мәтіндердің орыс тіліндегі транскрипциясын жасады. Әр жылдары “Құтты
білік” (1891-1910), “Тоныкөк” (1899) ескерткіштерінің аудармасы мен
транскрипциясын жариялады.
Радловтың Пазырық жерiндегi археологиялық қазбалары Пазырық мәдениетiн
ашуға жол ашты. Көне ұйғыр жазбаларын, оның тарихын зерттеді, грамматикалық
құрылысы жайында бағалы пікірлер айтты. Құнды еңбектерінің бірі —
“Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы” деп аталды. Ол ғылыми еңбектерінде
түркологияның барлық саласын қарастырды: лексикография мен диалектология,
салыстырмалы-тарихи фонетика мен текстология, көне түркі, ұйғыр және араб
ескерткіштері, түркі халықтарының фольклоры, этнографиясы, тарихы мен
археологиясына байланысты түбегейлі зерттеулер қалдырды. Оның тарих пен
этнография саласындағы еңбектері: а) Сібір мен Орта Азия түркі тілдес
халықтарының этнографиясын; ә) олардың көне тарихы; археологиясы, мәдени
даму жолдарын; б) аңшылық пен көшпелі халықтардың даму ерекшеліктерін,
әсіресе түркі халықтарының рулық құрамын анықтау мәселелерін қамтыды.
Радловты аса көрнекті фольклортанушы ретінде танытқан “Түркі тайпалары
халық әдебиетінің үлгілері” aтты 10 томдық еңбегі болды. Оның 1-кітабы
(1866) алтай, құманды татарлары, шор, саян, 2-кітабы (1868) шұлым, түрік,
хакас, 3-кітабы (1870) қазақ, 4-кітабы (1872) барабы, тобыл, түмен
татарларының фольклорына арналды. Қазақ фольклоры үшін аса қымбат қазына
болып табылатын 3-томдағы ел аузынан дәлме-дәл жазып алынған шығармалар,
ақын-жыршыларға берген мінездеме, халық ауыз әдебиетінің жанрлық құрамын
белгілеуі, халық шығармаларының тіл және стиль ерекшеліктерін анықтауы күні
бүгінге дейін маңызын жойған жоқаласы Радлов жинаған фольклор үлгілері
“Халық өлеңдері” (жеке шумақтар, бата сөз, жоқтау, бақсы сөзі, өтірік
өлең), “Ертегілер”, “Батырлар жыры” (“Ер Көкше”, “Ер Тарғын”, “Сайын
батыр”) болып жіктелген. Сонымен бірге ғашықтық, тарихи жырлар, аңыз, қисса-
дастан, айтыс үлгілері мен ақын-жыраулар мұрасы да қамтылған. Радловтың
Сібір қазақтарының этнографиясы туралы құнды еңбегі “Сібірден” деген атпен
шықты. Ол қырғыз эпосы “Манасты” жазып алып, бастырып шығарды. Радлов
салыстырмалы тарихи зерттеудің нәтижесінде Орта Азия, Қазақстан және
Сібірдегі түркі халықтары фольклорының төркіні ортақ екенін дәлелдеді.
Радлов көптеген ғылыми еңбектерімен түркология ғылымының дамуына зор
еңбек сіңірді, өзінің мектебін қалыптастырды. Оның ісін шәкірттері Б.Я.
Владимирцев, Н.Ф. Катанов, С.Е. Малов, П.М. Мелиоранский, А.Н. Самойлович,
т.б. жалғастырды, олар Радловтың ғылыми мұрасы жайлы құнды пікірлер
қалдырды. Соңғы уақытта Радловтың шығармашылық шеберханасы жайлы жазылған
М.Шоқай жазбалары да ғылыми айналымға енді.
Түркі тілдерінің фонетикалық жүйесіне сүйене отырып, В.В.Радлов оларды:
1) шығыс тобы, 2) батыс тобы, 3) орта Азия тобы және 4) оңтүстік тобы деп
төрт топқа бөледі. Бұл топтастыруда тілдердің орналасу мекен-жайы мен
фонетикалық белгілері негізге алынған. Мысалы, шығыс тобы деп аталатын
түркі тілдерінің тобына Сібірдегі түркі тілдері енген. Олардың негізгі
фонетикалық белгілері ретінде автор: 1) и (і) дыбысының болуын; 2) о
дауысты дыбысының өзінен кейінгі қысқа дауысты дыбыстарға ықпалының
белсенділігін; 3) ө дауысты дыбысының өзінен кейінгі қысқа дауыстыларға
күшті ықпал етуін; 4) түбір сөздердің қатаң дауыссыздардан басталатындығын
(бас-пас); 5) ш, т, дыбыстарына аяқталатын түбірлерге дауысты дыбыстан
басталатын қосымша қосылса, олар дың ұяңға айналуы (тиш+и-тижи, тут+ар-
тудар); 6) сөз соңындағы қатаң п, қ, к дыбыстарының дауысты дыбыс алдында
ұяңдануын; 7) л дыбысының әрі ұяң, әрі қатаң айтылатын нұсқалары болуын;
8) сөз құрамында мұрын жолды дауыссыздар болған жағдайда сөз басындағы б
дыбысы да мұрын жолды дыбысқа айналуын қарастырған. В.В.Радлов шығыс тобына
саха тілін қоспастан, оны жеке тіл ретінде қараған.
Батыс тобына автор Батыс Сібір татарларының, Еділ татарларының тілін,
сондай-ақ қырғыз, қазақ, башқұрт тілдерін енгізеді. Бұл топтағы тілдердің
фонетикалық ерекшеліктері ретінде мыналарды атап көрсетеді: 1) сөз басында
қатаң дауыссыздардан қ, к, т және п дыбыстары қолданылады (гүн-күн); 2) сөз
басында ұяң б дыбысы қолданылады (бас-пас); 3) сөз соңында үнсіз
дауыссыздардың қолданылуы; 4) сөз басында д дыбысының қолданылуы; 5) сөз
соңындағы қатаң дацыссыз дыбыстың дауысты дыбыстың алдында тұрғанда, ұяңға
айналуы (кітап+ы-кітабы, етік+і-етігі); 6) сөз соңындағы т дыбысы дауысты
дыбыстан басталған қосымша жалғанғнда, өзінің қатаңдық қасиетін сақтайды;
7) л жуан және жіңішке дыбстарға бөлінеді; 8) с, з, ш дыбыстары сөздің
барлық позициясында қолданылады; 9) с-ш, ч-ш, ч-ц дыбыстарының сәйкес келуі
(қырғыз. таш, қазақ. тас, Қасымов татарлары цай); 10) э-и, ө-ү, о-у
дыбыстарының өзара сәйкес келуі (қырғыз. қол, татар. құл) т.б.
В.В.Радлов Орта Азия тобына өзбек және ұйғыр тілдерін жатқызады да,
олардың мынадай ерекшелігін көрсетеді: 1) еріндік о, ө дыбыстары түбір
сөздің бірінші буынында қолданылады; 2) ы және и (і) дыбыстары өзгеріске
ұшырайды; 3) сөз соңында ұяң дауыссыздар қолданылады; 4) сөз соңындағы -ығ
көрсеткіші -ық нұсқасымен ауыстырылады (ұйғырша сериқ, өзбекше сорық); 5)
етістіктің түбіріндегі қ, п қатаңдары дауысты дыбыстың алдында тұрса да,
ұяңдамайды (қырғызша чығат орнына чықады); 6) л және ль дыбыстарының
конвергенциясы байқалады т.б. Осы топтың ішінде тараншы тілін (Құлжа, Іле
өлкесін мекендейтін түркі халқының тілін) жеке топ етіп береді. Шын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Топтастырудың сенімді болуы ондағы тілдердің
толық зерттелуіне, түрлерінің айқын саралануына тікелей тәуелді болып
келеді. Қазіргі кезде түркі тілдері біршама дәрежеде жақсы зерттелді деп
айтуға болады, өйткені оған бірнеше елдің ғалымдары жасаған әр алуан
топтастырулар дәлел бола алады.
Түркі тілдерінің топтастырулары әр кезде, әр жерде жасалғанымен, олар
бір жерге жинақталып, салыстырылған жоқ. Әртүрлі автордың топтастыру
барысында ұстанған ұстанымдары анықталған емес. Бітіру жұмысы осындай
өзекті мәселелерді көтереді.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Барлық топтастыруларды
салыстыра қарау арқылы, олардың өзара ұқсастығы мен ерекшеліктерін және
ондағы негізгі ұстанымдарды анықтау бітіру жұмысының негізгі мақсаты болып
табылады. Түркітанушы-ғалымдардың бірі топтастыру негізіне фонетикалық
ерекшелігін алса, енді бірі грамматикалық ерекшелігін алады. Бірі тарихи
негізге сүйенсе, бірі географиялық негізге сүйенеді. Ол мақсатқа жету үшін
мынадай міндеттер орындалады:
- түркі тілдері мен тарихынан мәліметтер жинау;
- түркі тілдерін жіктеудегі негізгі кемшіліктерді анықтау;
- түркі тілдерін топтастырудың алғашқы кезеңін салыстыру;
- түркі тілдерін топтастырудың ортаңғы кезеңін салыстыру;
- түркі тілдерін топтастырудың қазіргі кезеңін салыстыру.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы:
Түркі тілдеріне арналған негізгі-негізгі топтастырулар алғаш рет бір
жерге шоғырландырылып, олардың жетістіктері мен кемшіліктері, салыстырыла
беріліп отыр. Жалпы топтастыру дәуірін Н.А.Баскаковқа дейінгі кезең және
Н.А.Баскаковтан кейінгі кезең деп екіге бөліп қарауға болатыны анықталды.
Сонымен бірге мынау классикалық үлгі болады деп кесіп айтуға тағы келмейді.
Өйткені әр топтастырудың өз жетістігі мен кемшілігі табылып жатады.
Бітіру жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығы. Зерттеу жұмысы
қазақ тіл білімінің түркітану, алтаистика, қазақ тілінің тарихы салаларын
теориялық тұрғыдан байыта түседі. Ағайындас түркі халықтарының туыстығын
тануға көмектеседі. Кейінгі жасалатын топтастыруларға теориялық тұрғыдан
жолнұсқау бола алады.
Ал жұмыстың нәтижелерін түркітануға арналған арнайы курста, тіл
тарихына арналған басқа пәндерде және салыстырмалы-тарихи әдісті меңгеруге
қолдануға болады.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ТҮРКІ ТІЛДЕРІН ТОПТАСТЫРУДАҒЫ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕР
1.1 Түркі халықтары мен тілдерінің тарихынан
Қазақ тілінің шығу тегін, жалпы түркі тілдерін де, мынадай тарихи
дәуірлерге бөлуге болады:
І. Ғұн дәуірі. Бұл біздің заманымызға дейінгі ІV - ІІІ ғасыр мен біздің
заманымыздың V ғасырына дейін өмір сүрген Ғұн империясының атымен аталады.
Ғұн одағы сол кездегі ерекше күшті мемлекеттердің бірі болған және ірі-ірі
24 тайпадан тұрған. Бұл тайпалар негізінен түркі тілді тайпалар болғанмен,
олардың ішінде моңғол, тұңғыс-мәнжүр, угро-фин тайпаларының болуы да
мүмкін. Әуелде Қытайдың Ганьсу (Ордос) провинциясынан солтүстікке және
батысқа қарай Қазақстанның солтүстік-шығыс далаларына дейінгі кең байтақ
аумақты алып жатқан. Біздің заманымыздан бұрынғы 177 жылы ғұндар Мөде
ханның бастауымен үйсіндерге жорық жасап, оларды бағындырады, бірақ ішкі
билігіне араласпайды. Біздің заманымыздан бұрынғы І ғасырдың аяқ кезінде
Ғұн мемлекеті өз ішіндегі алауыздық пен Сяньби бірлестігінің шабуыл
жасауынан Шығыс Ғұн және Батыс Ғұн болып екіге бөлініп кетеді. Кейіннен
бұлар шығысты және батыста жаңа халықтық атау - түрік халық атауымен
бірнеше тайпалық одақтарға бірігеді. Түркі халықтарының осы екі бөлік
құрамында ұзақ уақыт болуы олардың тіл айырмашылығын туғызбай қойған жоқ.
ІІ. Көне түркі заманы (V - Х ғ.ғ.). көне түркі заманы өз ішінен үш
дәуірге бөлінеді: а) Тукю (түрік) дәуірі (V - VІІ ғ.ғ.); ә) Көне ұйғыр
дәуірі (VІІІ - ІХ ғ.ғ.); б) Көне қырғыз дәуірі (ІХ - Х ғ.ғ.).
Алтай мен Моңғолияның ұлан байтақ аумағында көшпелі түркі тілдес
тайпалардың бастары бірігіп, 552 жылдары Түрік қағанаты құрылды. Мұның жері
Әмудария, Мерв, Балх және Индиямен шектесіп жатады. Алайда ішкі араздық пен
Қытай арақатынасының нашарлап, жауласуының нәтижесінде Түрік қағанаты 580-
584 жылдары Батыс Түрік қағанаты және Шығыс Түрік қағанаты болып екіге
бөлінеді. Батыс Түрік қағанытының құрамына негізінен Қазақстанның оңтүстік
және оңтүстік-шығыс аудандары және солтүстік-батыс жағы кіреді. Бұл
қағандықтың орталығы Жетісуда Шу бойындағы Суяб қаласы болды. Шығыс Түрік
қағандығы қазіргі Моңғолия жерінде болды. VІІ ғасырдың орта тұсында Шығыс
Түрік қағандығы Қытай тарапынан ірі-ірі шабуылға ұшырайды, біраз тайпалары
біршама уақыт Қытайдың қол астына қарайды. Батыс Түрік қағандығы да осы
ғасырдың ортасында қытайлар тарапынан шабуылға ұшырап, көп бүліншілік
табады. Оған басты себеп Батыс түріктерінің Он оқ тайпа одағының үлкен
орда, кіші орда болып өзара араздасуы болды.
Бұл кезде оғыздар батыс жаққа қоныс аударып, Сырдарияның төменгі жақ
алқабында өзінің мемлекетін құрды.
Аталған дәуірде түркі тайпалараның руналық жазуы болды. Бұлардың бізге
келіп жеткендері кейін орхон-енисей жазбалары деген атпен белгілі болған
жазба ескерткіштер: бірінші, V ғасырға тән делініп жүрген енисей, талас
ескерткіштері - мола басына құлпытасқа жазылған эпитафиялар, яғни қайтыс
болған адамның атынан жазылған шағын өмірбаяны; екінші, VІІІ ғасырға тән
орхон ескерткіштері - мола басындағы тасқа қашап жазылған тарихи шежірелер,
яғни түрік тайпаларының басын қосқан ірі қаған, батыр, кеңесшілер Елтеріс,
Білге қаған, Күлтегін, Тоңұқұқтардың жорық жолдары, ішкі, сыртқы жаулармен
арпалысқан соғыстары баяндалған; үшінші VІІІ-Х ғасырларға тән ұйғыр
жазулары - жору, аян айту, діни аңыздар т.б.
ІІІ. Орта түркі заманы (Х-ХVғ.ғ.). Орта түркі заманы немесе негізгі
түркі тайпалары тілдерінің даму, қалыптасу заманы деп аталады.
Орта түркі заманы қараханид дәуірі (Х-ХІІ ғ.ғ.), моңғол дәуірі (ХІІІ-ХV
ғ.ғ.) болып екіге бөлінеді.
Тарихи деректерге қарағанда, Х ғасырда Қарлұқ тайпалық одағы күшейіп,
Жетісуда түркі Қарахандық династиясының немесе Илек хан династиясының
билеуімен қуатты мемлекет құрады. Мұның астанасы әуелде Баласағұн, кейін
Қашқар қалалары болды. Қарахандықтар өзінің ықпалын Сырдария алқабында,
Саманидтердің меншігі болып есептелетін Бұқар мен Самарқантқа да жүргізді.
Бұл дәуірде түркі тайпалары мәдениетіне жаңа бет бұрыс жасалды.
Айталық, V-VІІІ ғасырларда Сыр мен Жетісу өлкесі Соғдиана, Иран сияқты
отырықшы жұртпен іргелес қалалар салды, олардың экономикалық-мәдени қарым-
қатынасы, этникалық араласуы күшті болды; сауда мен мәдениет орталықтары
болған бұл қалаларда көп тілде сөйлейтін халықтар өмір сүрді; бірде түрік
тілі, бірде соғды тілі ортақ қатынас тілі қызметін атқарды. Мұның өзі осы
өлкедегі түрік тайпалары тілінің болашақ даму сипатына елеулі ықпал етті.
Ал араб жаулаушылары тұсында әуелде біршама құлдырау болғанмен, ІХ-ХІ
ғасырларда бұл өлкеге араб-парсы мәдениетінің ықпалы күшейді. Араб жазуымен
жазылған құнды еңбектер Сыр бойындағы Фараб, Шаш сияқты қалаларда туып
жатты. Түрік жалқының үлкен екі ұлы перзенті Махмұт Қашқари мен Жүсіп
Баласағұнның еңбектері бір мезгілде, осындай жағдайда жазылды. Ол дүниелер
Жүсіп Баласағұнның 13 мың жолдық "Құтадғу білік" дастаны (1069-70) мен
Махмұт Қашқаридың 3томдық "Диуани лұғат ит-түрік" сөздігі (1072-74) еді.
ХІ ғасырда түрік тайпаларының батысқа әрі оңтүстік-батысқа, Таяу
Шығысқа қарай жылжу үдерісі басталды. Мақсат - жаңа қоныс іздеу. Оғыздар
Сыр бойынан сырғып, ХІІ ғасырда Кіші Азиядан бірақ шықты. Қыпшақтар құман,
половец деген атаулармен Қара теңіздің солтүстігіндегі печенектерді
ығыстыра қоныстанды. Печенектер мен мадиярлар Дунайдың төменгі ағысына
дейін барып, қазіргі венгер халқының этникалық негізін құрады.
Көшпелі тайпалардың осындай ыдырауын ХІІІ ғасырдағы моңғол шапқыншылығы
тоқтатып, қайтадан этникалық тұтастыққа біріктірді. Жаңадан Шағатай (ХІІІ
ғ.), Алтын Орда (ХІІІ ғ.), Темір мемлекеті (ХІV ғ.) сияқты мықты әкімшілік-
аумақтық тайпалар бірлестігі пайда болды.
ХV ғасырда Алтын Орда батыста Қырым, Қазан, Астрахан хандығына бөлінді,
Қазақстан жерінде Ақ Орда деп аталатын жаңа мемлекет құрылды. Мұның
аумағына Сырдария алқабы, Арал теңізінің солтүстік шығысы, Есіл, Сарысу
кірді. Ақ Орда көп ұзамай ыдырап бірнеше хандыққа (Ноғай, Өзбек) бөлінді.
Өзбек хандығынан XV ғасырдың аяғында Керей мен Жәнібек сұлтан бастаған
бірнеше тайпалар бөлініп, Шу өзенінің бойына көшіп келді. Жетісудағы өзге
тайпалармен бірігіп Қазақ хандығы құрылды.
Міне, осы дәуірлерде түркі тайпалары, халықтары мекен еткен әр бөлек
аумағында жаңа әдебиет туды. Тілдік үлгілер, сөздіктер жасалды. Олардың
бойында түрік тайпаларында болған ілгері дәуірлердегі жіктелістің, жаңа
араласудың іздері айқын көрінеді.
Бұл дәуірлерде негізі ХІ ғасырда Сыр бойында жасалып, ХV ғасырда
Кавказда аяқталған, осы аралықтың әрі тілдік, әрі тарихи деректерді мол
сақтаған "Китабун дедем Қорқұд", ХІІ-ХІІІ ғасырларда Сырдария бойында "Оғыз-
наме", ХІV ғасырда "Мухаббат-наме", "Зылиха мен Жүсіп" сияқты шығармалар
жазылды.
Аталып отырған кезеңде Алтын Орда қыпшақтары тілі негізінде едәуір
шығармалар дүниеге келді. Атап айтқанда латын-парсы-қыпшақ тілдерінде
жазылған "Кодекс Куманикус" (ХІІІ ғ.), Египеттегі мәмлүк қыпшақтары тілінде
жазылған "Түрікше-арабша сөздік" (1245 ж.), "Әбу Хайанның сөздігі" (1313
ж.), "Ибн Муханна сөздігі" (ХІІІ ғасырдың аяғы), Құтыбтың "Хұсырау-Шырын"
дастаны (ХІV ғ.) сиқты жәдігерлер жатады.
1.2 Түркі тілдерін типтендірудегі негізгі сәйкессіздіктер
"Тілдер мен диалектілерді топтастыру принципі (ұстанымы) - түркі
тілдерінің, сонымен бірге жалпы тіл білімінің өзекті мәселелерінің бірі, -
дейді профессор Н.З.Гаджиева. - Тілдердің түрін (типін) анықтайтын, оны
одан әрі ұсақ бірліктерге жіктеп әкететін теориялық негіздеме жеткілікті
емес" [1, 100 б.]. Нақты бір тілге қолданылатын түр ұғымының өзі көп
белгісізі бар теңдеу сияқты болып келеді. Мәселен, өзбек тілі қарлұқ
топшасына жатқанмен, екінші жағынан қыпшақ топшасының элементтері де мол
кездесетіні белгілі.
Белгілі бір диалект, сөйленістің өзінде жеке түрге лайық белгілер
табылып жатады. Мысалы, өзбек әдеби тіліне негіз болған диалект о-дыбыстық
(окающих), үндестік заңы сақталмайтын, алты дауыстысы бар топқа жатады.
Қазақ әдеби тілі ч ш және ш с дыбыс алмасулары тән диалектіні негіз етіп
алған. Татар әдеби тілі тіл арты к және г дыбыстарын сақтайтын, ц дыбысы
жоқ диалектіге сүйенеді.
Сонымен бірге тілдегі диалектілер тобын да бөліп көрсетуге болады.
Әзірбайжан тілінің шығыс диалектісіне мұрын жолды дауыссыздар мен тіл арты
ұ дыбысының болмауы, ашық дауыстылардың қысаңға айналуы тән болса, батыс
диалектілер тобына сөз ортасында бв дыбыс алмасуының орын алуы, сөз
соңындағы қатаңдардың спирантталуы тән болып келеді.
Бір тілдің шеткі аймағына тараған диалектілер көрші түркі тілдеріне тән
белгілерді қабылдауы мүмкін. Өзбек тілінің солтүстік диалектісі қазақ
тіліне ұқсас болып келсе, басқа бір диалектілері ұйғыр тіліне жақындайды.
Қырғыз тілінің оңтүстік диалектісі өзбек тілімен байланысса, башқұрт
тілінің шығыс диалектісі қазақ тіліне біртабан жақын келеді.
Сөйтіп топтастырудың иерархиясы пайда болады: ірі топтардың түрлік
белгілері, одан соң кіші диалект, сөйленістердің белгілері. Осыған орай
өзбек, қазақ, қырғыз, қарақалпақ, татар сияқты тілдердің түрлері туралы
қазіргі кезде көп нәрсе айта аламыз. Олардың бір-бірінен айырмашылықтарын
да осы анықталған түрлер арқылы ажырата аламыз. Сондықтан топтастырудың
сенімді болуы ондағы тілдердің толық зерттелуіне, түрлерінің айқын
саралануына тікелей тәуелді болып келеді.
Алайда қазіргі кезде қолда бар топтастырулардың барлығының дерлік түрді
нақты айқындайтын белгілі бір критериилері жоқ. Ұстанған ұстанымдары
(принциптері) де әртүрлі. Зерттеушілердің көбі әр диалект мен топтарды
ерекшелейтін көзге түскен белгілерді санамалап шығумен шектеліп отырады.
Профессор Е.Д.Поливанов өзбек тілінің үш генетикалық сөйленістерін
анықтайды: оңтүстік-шығыс немесе шағатай тобына тағ және сарығ сөзтұлғалары
тән; оңтүстік-батыс немесе оғыз тобына дағ және сари (са:ри) сөтұлғалары
тән; солтүстік-батыс немесе қыпшақ тобына тау және сары сөзтұлғалары тән
дейді.
Ферғана сөйленісінің төрт түрі бар екенін де ғалым атап өтеді. Ферғана
говоры, самарқант-бұқар және ташкент говорларына қарағанда, нг мұрын жолды
дыбысын ң түрінде толық мұрын жолы арқылы айтатынын келтіре кетеді [2, 34
б.].
Академик В.В.Радлов Ташкент облысының курамин сөйленісін ерекшелейтін
белгілерді былайша атап көрсетеді: 1) ж дыбысын толық айтатын топша (м.:
жоқ); 2) а дыбысын анық айтатын топша; 3) сөз басындағы дауыстыларды
барынша дифтонг түрінде айтатын топша; 4) қосымшадағы аэ алмасуынан э
дыбысын баса айтатындар; 5) ийт, бийт сөздерінде дифтонгтің байқалуы; 6) х
дыбысын қ дыбысына ауыстырып қолдану; 7) чайшай ауысуының кездесуі; 8) а
дыбысын айтатын топша сияқты ж дыбысын айтатын сөйленісте дауыстылар жүйесі
9 дауытыдан тұрады [3, 14 б.].
Н.А.Баскаков алтай тілін топтастыруда солтүстік және оңтүстік
диалектілерге бөліп қарайды. Солтүстік диалект оңтүстігінен біршама
алшақтанады және көрші шор тілімен ортақ элементтері басым болып келеді. Ал
алтай тілінің оңтүстік диалектісі қырғыз тіліне сәйкестенеді дейді ғалым
[4, 69 б.].
Түркітану тақырыбындағы әдебиеттерде жалпы диалектілерге тән белгілерді
анықтауға талпыныстар жасалып отырды. Мәселен, Н.А.Баскаков ноғай тілінің
диалектілеріне тән дауыссыздардың мынадай белгілерін бөліп көрсетеді: 1)
ақноғайдың қаңлы және қараноғай диалектілерінде шс дыбыс алмасуы жиі
кездеседі; 2) ноғай және қараноғай диалектілерінде есімдіктің 1-жағы көпше
түрдегі қосымшасында з с алмасуы орын алады; 3) ноғай және қараноғай
диалектілерінде кірме сөздердегі х дыбысы къ дыбысымен алмасады; 4) ноғай
диалектісінде сөз басында ж қолданылса, қараноғай диалектісінде й
қолданылады; 5) н, нъ, м үнділерінен кейін дт ассимилияциясы жүреді, ал
ақноғайда дәл осы жағдайда д н алмасуы жүреді; үш диалектіде де сөз
басында пб дыбыс алмасуы бар; 7) еріндік б дауыссызының диссимиляциясы
көрініс береді; 8) метатеза құбылысы бар [5, 26 б.].
Алайда атап өтілген фонетикалық белгілер немесе ерекшеліктер тек ноғай
тіліне ғана тән деуге болмайды. Мысалы, ш-с дыбыс алмасуы қазақ, қырғыз,
өзбек, ноғай сияқты бірқатар түркі тілдерінде де кездеседі. Ал ж-й дыбыс
алмасуы тіпті Орта Азия тілдеріне кең тараған құбылыс болып табылады.
Дауыссыздардың н-д-т ассимилияциясы қазақ, қырғыз, өзбек, түркімен
диалектілерінде молдап ұшырасады. Бұл жерде олардың көрініс беру көлемі,
ауқымы туралы ғана бөле-жарып сөз етуге болады. Сөз басындағы пб дыбыс
алмасуы барлық түркі тілдерінде бар өзгеріс екені дау туғызбаса керек.
И.А.Батмановтың қырғыз тілінің көршілері қазақ, өзбек тілдерінен
өзгешелігін анықтауға арналған талпынысын атап өтуге болады: 1)
дифтонгтерді созылыңқы дауыстылармен алмастыру (таутоо); 2) дауыстылар
жүйесі 8 қысқа фонемедан: а, е, о, ө, і, ы, и, у және 6 созылыңқы
дауыстыдан: аа, ее, оо, өө, ии, уу тұрады; 3) ж дыбысын айтады; 4) ерін
үндестігі жақсы сақталған; 5) қосымшадағы л мен д н дыбысына ауыспайды; 6)
һ фонемасы жоқ; 7) қырғыз, өзбек тілдерінде ч - қазақ тілінде ш-ға ауысады
(қырғыз. чач, өзбек. чоч, қазақ. шаш); 8) қырғыз, өзбек тілдеріндегі ш -
қазақ тілінде с-ға алмасады (таш-тас); 9) нақ осы шақ тұлғасы бар: барып
жатат [6, 11 б.].
Алайда осы нақты зерттеудің өзі қырғыздың әдеби тіліне тән белгілерді
ғана іріктеп алған да, барлық диалектілерді қамтымаған. Әйтпесе әдеби тілде
жоқ э фонемасы басқа диалектілерде бар. Әдеби тілдегі тоо тұлғасы көптеген
диалектілерде тау немесе тағ түрінде кездесіп отырады. Оңтүстік
диалектісінде ж орнына й айтылады.
Бұл тұрғыдан алғанда, К.К.Юдахинның қырғыз тілін топтастырудағы таңдап
алған белгілері назар аударуға тұрарлық: 1) шектеу демеулігі эле; 2) нақ
осы шақ тұлғасы -ыбатат, -атат: жазыбатат, баратат; 3) өткен шақтағы -чу
тұлғасы бар: жазчумын "ол жазды"; 4) етістіктен есім жасайтын -май форманты
бар; 5) ілік септігінде -н форманты кездеседі; 6) болымсыздық тұлғасы элек
бар; 7) ерін үндестігі оңтүстігінде сәл-пәл әлсірейді, ал солтүстігінде
күшті сақталған [7, 51 б.].
К.К.Юдахин осылайша әр диалектілерге тән белгілердің кездесу жиілігін
анықтайды. Бұл жөнінде Э.Р.Тенишевтің ұйғыр тілінің диалектілерін анықтауы
жүйелі сипатқа келеді. Ол барлық белгілердің ішінен фонетикалық
ерекшеліктер жалпылық, жүйелілік қалыпта болатынын ескертеді: 1) і фонемасы
және оның нұсқалары; 2) дауыстылардың бареп және йолдас түрінде үндесуі; 3)
дауыстылардың тағы бір үндесуі беріп және томур түрінде келуі; 4)
дауыссыздардың ассимилияциясы қаз-зар және той-йас; 5) келер шақтың 1-жақ
тұлғасы: барымен, баретмен, баредемен түрлерінде айтылады; 6) келер шақтың
3-жақ тұлғасы: барыду, келіду немесе барыту, келіту болып келеді [8, 136
б.].
Ұйғыр тілінің диалектілерін топтастыруда Ә.Т.Қайдардың еңбегі біршама
толық жазылған. Ғалым: "Ұйғыр диалектілері мен сөйленістеріне тән жалпы
ерекшеліктерді анықтау өте маңызды. Олар белгілі бір топ құрап қана
қоймайды, біріге келе біртұтас тілдің негізін құрайды", - дейді [9, 19 б.].
Алайда Ә.Т.Қайдардың теріп шыққан жалпы ерекшеліктері де ұйғыр тілінің
өзіндік сипатын толық ашып бере алмайды. Академик айтқан дауыстылардың
редукциясы, ерін, езу үндестігінің сақталмауы, геминация, й дыбысын айту, е
фонемасының жиі қолданылуы басқа түркі тілдерінде де бар құбылыстар.
Бұның бәрі тіл біліміндегі жалпыхалықтық тіл ұғымына нақты анықтаманың
берілмеуінен туындайтын мәселелерден келіп шығады.
В.А.Богородицкий барлық түркі тілдерін жеті топқа бөліп қарайды: 1)
солтүстік-шығыс; 2) хакас (абақан); 3)алтай; 4) батыс сібір; 5) еділ-орал;
6) орта азия; 7) оңтүстік-батыс топтары. Ғалым солтүстік-шығыс топқа якут-
саха, қарақас және тува тілдерін жатқызады. Саха тіліне тән ерекшеліктер -
сөз басында с дыбысының айтылмауы және дифтонгтердің дамуы. Ал тыва,
қарақас, хакас тілдерінің типтік ерешелігін В.А.Богородицкий й ч және ч ш
алмасулары деп біледі. Мұндай топтастырудан саха, тыва, қарақас, хакас
тілдерінің байланысын тап басып тану қиын. Оның үстіне хакас (абақан)
тобының ерекшелігі деп көрсетілген сөз соңындағы ш ч алмасуы жеткілікті
анықталмаған. Ал алтай тілін қырғыз тіліне ұқсас деп жалпылама түрде атап
қана кетеді. Батыс Сібір тобына сібір татарларының барлық сөйленістерін
бірақ енгізеді (шұлым, ишим, тюмен т.б.). Бұл сөйленістерге ортақ белгі
ретінде чц алмасуы (цоканье) таңдап алынған, ал бұл ерекшелік сондай күшті
тілдік дерек бола алмайды. Себебі цоканье қазан татарларында да кездеседі.
Ғалымның еділ-орал тобына жатқызған татар, башқұрт тілдерінің негізгі
белгісі дейтін ео, оу дауыстыларының қысаңдануы чуваш тілінде кездесетін
құбылыс болып табылады. В.А.Богородицкий орта азия тобына ұйғыр, қазақ,
қырғыз, өзбек, қарақалпақ тілдерін талғап, талдап жатпастан қосып жібереді.
Бұл тілдерді байланыстырып тұрған не екені ашып көрсетілмеген. Ендігі
кезекте оңтүстік-батыс топқа түркімен, әзірбайжан, құмық, гагауыз, түрік
тілдерін тоғыстырады. Тіпті бұл топқа чуваш тілінің де ұқсастығы бар болып
шығады. Мұнда құмық тілі қалай кіріп кеткен деген заңды сұрақ туады [10, 16
б.].
В.В.Радловтың түркі тілдерінің төрт тобын бөліп көрсеткені белгілі: 1)
шығыс, 2) батыс, 3) орта азия, 4) оңтүстік топтары. Шығыс тобына алтай,
барабин, об-енисей түріктері, шұлым, қарақас, хакас, шор және тыва тілдері
жатқызылады. В.В.Радлов батыс топқа Батыс Сібір татарларын, қырғыз, қазақ,
башқұрт, татар және шартты түрде қарақалпақ тілдерін енгізеді. Орта Азия
тобына ұйғыр және өзбек тілдері; оңтүстік топқа - түркімен, әзірбайжан және
түрік тілдері, қырым татарларының оңтүстік диалектісі кіреді. В.В.Радловтың
фонетикалық ерекшеліктерге сүйеніп жасаған топтастыруы толыққанды болып
шықпаған. Мәселен, батыс тобына тән негізгі ерекшелік қатаң к, т, кейде п
дыбыстарының сөз басында келуі (күн, оңтүстікте гун), барлық буында с, з
және ш дауыссыздарының кездесуі т.б. Оңтүстік топта ұяң г, д, б сөз басында
жиі айтылады, қысаң дауыстылардың еріндікке айналуы т.б. Алайда топтарды
нақты айырып көрсететін фонетикалық ерекшеліктер анық емес. Мысалы, сөз
басында келетін ұяң б батыс тобына тән ерекшелік деп алынған (баш-паш), ал
мұндай құбылыс оңтүстік және орта азия топтарында да кездесетіні
ескерілмеген. Бірінші буында кездесетін о, ө оңтүстік топтың да, орта азия
тобының да ерекшелігі ретінде көрсетілген [11, 281 б.].
Ф.Е.Корш түркі тілдерін топтастырғанда, кейбір тілдік ерекшеліктерді
өте кең ареалға таратып әкетеді. Мәселен, тіл арты ғ дыбысының кейбір тілде
сақталмауы, кейбір тілде у-ға айналуы (дағ-тау) т.б. Сөйтіп топтастыруды
күрделендіріп алады, бірақ фонетикалық, мофологиялық белгілерге сүйеніп, ең
нақты, жалпыға тән ерекшеліктерді таңдап алуы дұрыс тәсілге жатады [12, 451
б.].
Дәл осындай кең көлемдегі белгілерді қамтыған тағы бір топтастыру
А.Н.Самойловичке тиесілі. Ғалым фонетикалық өзгешеліктерге сүйене отырып,
түркі тілдерін алты топқа бөледі: 1) "Р" - тобы немесе бұлғарлық; 2) "Д" -
тобы немесе ұйғырлық, басқаша айтсақ, солтүстік-шығыс; 3) "Тау" - тобы
немесе қыпшақтық, басқаша айтсақ, солтүстік-батыс; 4) "Тағ-лық" - тобы
немесе шағатай, басқаша оңтүстік-шығыс; 5) "Тағ-лы" - тобы немесе қыпшақ-
түркімен; 6) "Ол" - тобы немесе оңтүстік-батыс тобы[13, 15 б.].
Бұлардан басқа да топтастырулар ұсынылып жатады және олардың әрқайсысы
тілдерді топтарға бөлуді нақтылауға, көне түркі тілдерін қосып отыруға
тырысады. Мәселен, фин ғалымы Г.Рамстедт түркі тілдерін негізгі-негізгі
алты топқа топтастырады: 1) чуваш тілі; 2) якут-саха тілі; 3) солтүстік
тобы (тағы бір фин ғалымы Рясянен бойынша солтүстік-шығыс); 4) батыс тобы
(Рясянен бойынша солтүстік-батыс); 5)шығыс тобы (Рясянен бойынша оңтүстік-
шығыс); 6) оңтүстік тобы (рясянен бойынша оңтүстік-батыс). Бұл топтастыру
бойынша қыпшақ тілдері 4-топқа, яғни батыс тобына жатқызылады[14, 28 б.].
Түркітанушы-ғалымдар И.Бенцинг пен К.Менгес түркі тілдерін бес топқа
бөліп қарайды: 1) бұлғар тобы (чуваш, бұлғар өлі тілі); 2) оңтүстік немесе
оғыз тобы (түрік, румелий және анадолы диалектілері, гагауз, қырым-осман,
әзірбайжан, түркімен); 3) батыс тобы (қарайым, қарачай, балқар, құмық, еділ
татарлары, қырым татарлары, башқұрт, қазақ, қарақалпақ, ноғай, қырғыз); 4)
шығыс немесе ұйғыр (өзбек, жаңаұйғыр, сары ұйғыр); 5) солтүстік тобы
(алтай, ойрат, шор, хакас, якут, долган). Авторлар ұсынған бұл топтастыру
да жалпылама және үзік-үзік сипаттан аса алмайды. Атап айтсақ, фонетикалық
ерекшелік ретінде сөз соңындағы г, ғ дыбыстарының түсіп қалуын көрсетеді
(чуваш. тутағ). Мұндай белгі қазақ тілінде де болған: сарығсары [15, 2
б.].
Аталып өткен топтастырулардан Н.А.Баскаковтың ұсынған нұсқасы біршама
өзгеше болып келеді. Түркітанушы-ғалым барлық түркі тілдерін батыс ғұн және
шығыс ғұн деп аталатын үлкен екі топқа бөліп тастайды. Бұл екі топтың
әрқайсысы өз ішінен тілдер тобына, топшаларға жіктеледі. Алайда
Н.А.Баскаков ол топ пен топшаларға көне тілдерді де, жаңа тілдерді де қосып
жібереді. Профессор тілдерді топтастырудың жаңа ұстанымын жасауға
талпынған. Оның айтуынша: "Тілдерді топтастыру қазіргі заман талабына сай
келу үшін, тілдер дамуының тарихи үдерісіне, түркі халықтарының тарихына
сүйеніп барып құрылуы керек. Сонымен бірге тайпалар одағы, көне жазба
ескерткіштер тарихы да назардан тыс қалмауы керек" [16, 350 б.].
Мұндай әдістеменің де осал тұстары жоқ емес: 1) тіл деректері тарихпен
тығыз байланыстырылған, бірақ түркі халықтарының тарихы әлі түгелдей
сараланып біткен жоқ; 2) автор тілдік деректерді тайпалар одағымен
байланыстыратын нақты әдістемелік ұстанымдар ұсынбайды [1, 35 б.].
Н.А.Баскаков өз топтастыруында тілдер тобының мынадай өзіндік
белгілерін атап өтеді: Батыс ғұн бұтағына тән ерекшеліктерге: 1) көне з, д
дыбыстарының й-мен алмасуы (адақазақайақ); 2) б-п, к-г, с-з, д-т ұяңдары
мен қатаңдарының дифференциялануы; х, в, һ фонемаларының көрініс беруі; 3)
лексикалық құрамда араб, иран сөздерінің басым, ал моңғол сөздерінің аз
кездесуі; 4) құрмалас сөйлем құрылысының дамуы және жалғаулардың көбеюі.
Автор көрсеткен араб, иран сөздері чуваш тілінде жоқтың қасы. Чуваш
тіліне тән делініп отырған а-ы дыбыс алмасуы, ғ-в алмасуы басқа түркі
тілдерінде де ұшырасып жатады. Қыпшақ-половец топшасына тән деп көрсетілген
ш-с алмасуы, оның ішінде ш дыбысының сақталуы көптеген түркі тілдеріне де
тән құбылыс болып табылады. Құмық тілінің ерекше белгісі ретінде
көрсетілген -аған-еген қосымшасының да мол тарағаны белгілі. Ал чц ауысуы
тек қарачай-балқар тілдеріне ғана тән деуге болмайды.
С.Е.Маловтың түркі тілдерін топтастыруының негізінде тілдердің жас
мөлшері ерекшелігі жатыр. Түркітанушы-ғалым барлық түркі тілдерін жаңа және
көне тілдер деп екі топқа бөліп қарайды. Бұл бөліністің ең басты көрсеткіші
ретінде сөз басында, ортасында й дыбысының келу, келмеуі таңдап алынған:
айақ-азақ-адақ т.б. С.Е.Малов й дыбысы қай позицияда келсе де, ол тілді
жаңа деп, ал й-дің орнына басқа дыбыс қолданылса, көне деп есептеген.
Сөйтіп жаңа тілдерге: әзірбайжан, алтай, башқұрт, гагауз, қазақ, қарайым,
қарақалпақ, қырғыз, құманды, құмық, қыпшақ, ноғай, ойрат, печенек, половец,
салар, татар, түрік, түркімен, өзбек, ұйғыр, шағатай, шұлым тілдерін
жатқызады. Көне тілдерге, ғалымның пайымдауынша: чуваш (бұлғар, хазар өлі
тілдерімен қоса): айақура, қойхур (етістік); руникалық мәтіндер тілі
(оғыз тілдер одағы); көне ұйғыр тілі, тыва, тофалар, ескішағатай (адақ,
қод), якут-саха (атах, қуол), хакас, шор, сары ұйғыр (азақ, қоз) тілдері
бірігеді.
С.Е.Малов, сонымен бірге, тіл арты ғ дыбысын да топтастыру белгісі
ретінде таңдап алған[17, 139 б.].
Тілдерді жас мөлшеріне қарай топтастыру - өте күрделі және даулы
мәселе. Себебі ең жаңа деген тілдің өзінде архаизмдер сақталып қалған.
Мәселен, қазақ ғалымы М.Томанов тарихи принциптерге негізделген
С.Е.Маловтың топтастыруын сынай келіп, былай дейді: "Қазақ тілі
классификация бойынша жаңа тілдер тобына жатқызылады. Өйткені "жаңалықтың"
белгілері сөз соңындағы, сөз ортасындағы ғ, г дауыссыздарының жартылай
дауыстыға айналуы, түпкі (алғашқы) созылыңқылардың болмауы тәрізді белгілер
қазақ тіліне тән. Әрине, сонымен қатар, қазақ тілінде ұяңдар мен
қатаңдардың арақатынасы да шамалас, рт, лт, нт тәрізді көне дыбыс
тіркестері де екі буынды сөздер (көбіне есімдер) құрамында сақталған. Бірақ
бұл соңғы ерекшеліктер қазақ тілінің де пәлендей "жаңа" емес, оның
қалыптаса бастауы да сол көне дәуірлерде болғандығының дәлелі болса
керек"[18, 28 б.].
Сонымен бірге С.Е.Маловтың аталмыш топтастыруы, негізінен, фонетикалық
деректермен ғана шектеліп қалған.
Қорыта келгенде, қаралып өткен барлық топтастырулар түгелдей жарамсыз
екен деген ұғым тумау керек. Олар түркі тілдерінің генетикалық, тілдік
байланыстарын біршама толық ашып бере алған. Бірақ әр ғалымның көзқарасы
әртүрлі шығып жатады және олар чуваш, якут тілдеріне келгенде ғана мәмілеге
келгендей болады. Өйткені барлық ғалымдар ол екеуін көне тілдер деп
есептейді. Ал, біздің ойымызша, якут-саха мен чуваш тілдеріндегі өзіндік
ерекшелік олардың көнелігін емес, олардың дамымай қалғандығын көрсетеді.
Олар басқа түркі елдерінен шеткері ораласқандықтан, басқа түркі
тілдеріндегі өзгеріс, дамулардан тыс қалған. Дамудың төменгі сатысында
тұрған соң, ол тілдер көне тілге ұқсайды, ал қалған түркі тілдері ол сатыны
баяғыда аттап кеткен болатын.
Санамалап өткен топтастырулардың негізгі кемшілігі олар ұстанған
ұстанымдар мен әдістемелерінде жатыр. Нақтылап айтқанда топтастырудың
әдістемелік жағы әлі де жетілмеген. Профессор Н.З.Гаджиева түркі тілдерін
топтастыруда мына қағидалардың ескерілуін талап етеді: 1) жеке тілдік
ерешеліктерді анықтауда ареалдық жұмыстың маңызын жоғалтпау; 2) бір тілде
басқа бір тілдің элементтері араласып жүруі мүмкін; 3) жеке түркі тілдеріне
әсер еткен қыпшақтық және оғыздық тілдік белгілерді қатаң түрде бөліп
көрсету керек; 4) тілдердің конвергенция үдерісіне ұшырауы мүмкін екенін
естен шығармау; 5) топтастыруда, ең алдымен, тілдік талдауларға маңыз
берілуі қажет, ал одан соң ғана тарихи факторларға сүйенуге болады; 6)
түркі тілдерін топтастыруда бір тілді, оның барлық диалектілерін ескере
отырып, өте терең зерттемесе болмайды [1, 15 б.].
2 ТҮРКІ ТІЛДЕРІН ТОПТАСТЫРУДАҒЫ НЕГІЗГІ ҰСТАНЫМДАР
2.1 Түркі тілдерін топтастырудың алғашқы үлгілері
1) Махмұд Қашқари (1029—1101) - түркі ғалымы, әйгілі Диуану лұғат-ит-
түрк (Түркі сөздерінің жинағы) атты еңбектің авторы. Толық аты жөні
Махмұт ибн әл Хұсейн ибн Мұхаммед. Туған жері қазіргі Қырғызстан жеріндегі
Ыстықкөл жағасындағы (кей деректе Шу бойындағы) Барсхан қаласы. Махмұдтың
әкесі белгілі қолбасшы, Барсханның әмірі болған. Ол кейін Қарахан әулеті
билеген мемлекеттің мәдени саяси орталықтарының бірі Қашқарға ауысқан.
Махмұд осында дәріс алған, ұзақ жылдар тұрған. Оның аты жөніне қай жерден
шыққанын көрсететін дәстүрмен Қашқариді тіркеуінің мәнісі де содан.
Ғалымның туған, қайтқан жылы белгісіз. Ол жөнінде өзі де, басқа зерттеулер
мен сол тұстағы жазбаларда да ештеме айтылмайды. Ол Қашқарда алған білімін
одан әрі толықтыру мақсатымен, Бұқара, Нишапур, Бағдад қалаларында болады,
түркі тілінің сыртында араб, парсы, тілдерін жетік меңгереді. Өз заманының
аса білімдар филологы, тарихшысы, этнографы, географы ретінде танылады.
Махмұд Қашқари түркінің тұңғыш тіл маманы, түркі тілінің оқулығын жасаған,
грамматикасын түзеп, жалпы түркі әлемінің тіл өнерінің өрісін кеңейтіп,
өркенін өсірген ғұлама. Түркология тарихында ол тұңғыш тарихи салыстырмалы
әдісті қолданып, түркі тілдері тарихи диалектологиясының негізін салды.
Оның осы тілдерді салыстырмалы түрде зерттеу тәсілі бүкіл Шығыс тілшілеріне
ортақ зерттеу тәсілі ретінде өзінше бір мектеп болып қалыптасты. Түркі
жұртының бай тарихы, географиялық жағдайы, әдебиеті мен өнері, этнологияық
ерекшеліктері Диуани лұғат ат түркте нақты тарихи деректілік сипатпен
танылған. Ол көптеген ұлыстардың, тайпалардың тіл ерекшеліктерін саралап,
түркі тілінің бітімін ежіктей түсіндіреді, тұрмыс салтын, әдет ғұрпын
баяндайды, сол кездегі бір қатар қаламгерлердің, ғұламалардың, тарихи
адамдардың аттары мен өмірбаяндық деректерін, түркі халықтарының байырғы
жырларын, мақал мәтелдерін береді. Сонымен қатар ол көне дәуірдегі түркінің
әлемдік қартасын жасап, онда Барсхан, Баласағұн, Тараз, Екіөгіз, Қашқардан
бастап, түркі дүниесінің ежелгі шаһарларын, елді мекендерін түгел дерлік
көрсетеді. Бұл ретте оны түркі жұртының тұңғыш энциклопедиялық анықтамалығы
десе де болады.
Ол өзінің "Диуани лұғат-ит түрк" деген сөздігінде түркі тілдерін
орналасқан орнына қарай және тілдердің тазалығына қарай топтастырады.
Географиялық орналасуына қарай Рұмнан бастап Синған (Қытайға) дейін
орналасқан түрктерді екіге бөледі: "Мұсылман болсын, болмасын мейлі, Рұм
өлкесі жанынан Күншығысқа қарай кеткен рулар бойынша, біртіндеп, шығыстағы
тайпалардың орналасқан жайларын көрсеттім", - деп, Рұм төңірегіндегі
тайпаларды бір топқа, Қытай (Шин) төңірегіндегілерді екінші топқа бөледі.
Бірінші, Рұм төңірегіндегілерге қыпшақ, оғыз, иемен, бишенек,башғыры,
басмыл, край, пабақу, татар, қырғыз десе; Шин төңірегіндегілерге шігіл,
тохсы, яғма, ұғрақ, жаруқ, жомыл, ұйғыр, жанғұт, қытай деп көрсеткен [19,
54 б.].
"Диуанда" екінші бір жолмен топтастыру бар. Ол - тілдердегі тазалық пен
басқа тілмен араласқан тілдерді бөлу. М.Қашқаридың өз сөзімен айтсақ: "Ең
ашық-айқын әрі тура-түзу тіл - тек сол бір ғана тілді біліп, араласпайтын
және шет өлкелермен барыс-келіс жасамайтын кісілердің тілдері. Екі тіл
білетін және шаһарлармен араласып қалған кісілердің тілдерінде бұзықтық
бар. Соғдақ, кенжик, арғу тайпалары осындай екі тілді білетіндерге кіреді"
[19, 55 б.]. Аралас тілдердің бірнеше барлығын көрсетеді. Мысалы:
"Баласағұндықтар соғдыша, иә түрікше сөйлейді. Тараз бен Бейдә шаһарларының
халықтары да солай, соғдыша және түрікше сөйлейді. Іспижаб шаһарынан
Баласағұнға дейін жайылған бүтін Арғу шаһарлары халықтарының тілдерінде
кемшіліктер бар" [19, 56 б.]. Таза түрікше сөйлейтін тілдерді де санаған.
Тілдердің ескісі оғыз тілдері, ең түзуі, турасы тахсы мен яғма тілдері.
Және таза тілдерге қай, шабыну, татар, басмыл, қырғыз, қыпшақ, ұғрақ,
жанғұт т.б. тілдері жатады. Ұйғыр тілдерін ерекше бөліп көрсетеді. Яғни,
ұйғырлардың тілі түрікше, әйтсе де, өзара бір-бірімен тағы бір түрлі өзгеше
тілмен сөйлесетінін атап көрсетеді.
Профессор Н.А.Баскаков түркі тілдерін алғаш топтастырушы М.Қашқари
екенін айта келіп: "Ол түркі тілдерінің негізгі топтарын (оғыз, қыпшақ,
ұйғыр) анықтап қана қоймайды, оларды топтастырудың негізгі белгілерін де
ұсынады" , - дейді [4, 26 б.].
2) Абель Ремюза (1788-1832) - батыс ғалымдарынан алғаш рет түркі
тілдерін жүйеге келтірген ғалым (1820 жылдары). Француз ғалымы Жан-Пьер
Абель-Ремюза батыстағы алғашқы қытайтанушы (синолог) ғалымдардың бірі
болған. Негізгі зерттеу тақырыбы қытай тілі болғанмен, түркі, моңғол
тілдерін де қосымша қарастырды. Ол зерттеулерінде қытай жазбаларындағы
деректерге сүйеніп отырған.
А.Ремюза түркі тілдерін бес топқа бөліп қарайды: 1) якут (саха) тобы;
2) ұйғыр тобы (ұйғыр, шағатай, түркімен тілдері); 3) ноғай тобы (Қырым-
Астрахан төңірегіндегі татарлар тілдері); 4) қырғыз тобы; 5) түрік тобы.
Тілші-ғалым өз жіктемесінде түркі тілдерінде сөйлейтін халықтардың тұрған
жерлері мен олардың тұрмыс-тіршілігінен де қосымша деректер берген.
Дегенмен бұл жіктеуді түркі тілдерін толық қамтыған, ғылыми принципке
негізделген деп айтуға болмайды. Оны түркімен тілін ұйғыр тобына
жатқызуынан-ақ байқауға болады.
3) Густав Йон Рамстедт (1873-1950) - фин елінің тілші-ғалымы, орал,
алтай, корей, жапон тілдерінің маманы. Ұлты швед.
Алдымен угро-фин тілдерін Хельсинкий университетінде Э.Н.Сетялдың
жетекшілігімен зерттей бастайды. Кейін алтай тілдерімен айналысып,
Моңғолияға экспедициямен барады. Моңғолия мен Ресей арасында елшілік қызмет
те атқарады.
Алтай тілдерін түбегейлі зерттей келе, бұрын ешбір тілдер семьясына
жатпай келген жапон, корей тілдерін алтай тілдеріне туыс деп табады. Кейін
Финляндияның Жапониядағы елшісі қызметін атқарады. Алтай тілдерінің
туыстығын дәлеледейтін аса құнды ғылыми еңбектер жазып қалдырған.
Г.Й.Рамстедттің алтай тілдер семьясының ең белді тобы болып табылатын
түркі тілдерін зерттемей кетуі мүмкін емес еді. Сол мақсатпен түркі
тілдерінің классификациясын жасап шығады.
Г.Й.Рамстедтің топтастыруы
• Чуваш тілі;
• Якут тілі;
• Солтүстік топ: Алтай тауының маңындағы барлық түркі тілдері мен
диалектілері жатады;
• Батыс топ: қырғыз, қазақ, қарақалпақ, ноғай, құмық, қарашай, балқар,
қарайым, татар және башқұрт тілдері, осы топқа құман, қыпшақ өлі тілдері
де енеді;
• Шығыс топ: жаңаұйғыр және өзбек тілдері;
• Оңтүстік топ: түркімен, әзірбайжан, түрік және гагауз тілдері.
1-кесте. Г.Рамстедтің топтастыруы.
I II III IV V VI
Солтүстік топ Батыс топ Шығыс топ Оңтүстік топ
Чуваш Якут Алтай тауының қырғыз, қазақ, Жаңа ұйғыр түркімен,
тілі тілі маңындағы қарақалпақ, және өзбек әзірбайжан,
барлық түркі ноғай, құмық, тілдері түрік және
тілдері мен қарашай, балқар, гагауз
диалектілері қарайым, татар тілдері
жатады және башқұрт
тілдері, осы
топқа құман,
қыпшақ өлі
тілдері де енеді
4) В.В.Радлов - Ресей оқымыстыларының ішінен алғашқы толық топтастыру
жасаған ғалым. Радлов Василий Васильевич (Фридрих Вильгельм) (5.1.1837,
Берлин — 12.5. 1918, Петроград) — Ресей шығыстанушысы, этнограф, археолог,
Петербург Ғылым Академиясының академигі (1884). Полиция қызметкерінің
отбасында дүниеге келген. Жасында гимназияда оқыған, Берлин университетін
бітірген (1858). Осы тұста ол араб тілі, парсы тілі, түрік тілі, татар
тілі, моңғол, манчжур, қытай тілі, т.б. тілдерді үйренді. Радлов 1858 ж.
Ресейге көшіп келіп, Алтай өлкесінде мұғалім болды. Кейіннен Қазан оқу
бөлімінің татар, қазақ, башқұрт мектептерінің инспекторы (1871 — 84), Азия
(1885 — 90), антропология және этнография (1894 — 1918) музейлерінің
директоры, Орталық және Шығармалары Азияны зерттеу жөніндегі орыс комитетін
құрушылардың бірі, оның басшысы (1903 — 18) болды. Радловтың ғылыми өмірі
үш кезеңге бөлінеді: Алтай, Қазан, Петербург. Алтай кезеңінде (1859 — 71)
Батыс Сібір, қазақ даласы, Хакасия, Жетісу аймақтарында тіл, фольклор,
этнография материалдарын жинаумен айналысты. Қазан кезеңінде (1871-84)
“Солтүстік түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы” және “Сібірден”
(екеуі де неміс тілінде) aтты екі еңбегі жарық көрді. Петербург кезеңінде
(1884-1918) “Түркі тілдері сөздігін жасау тәжірибесі” атты көп томдығы
баспадан шыға бастады (әлі күнге дейін толық жарық көрмеген, 4 жинағы
шыққан). 1891 ж. ол Ресей ҒА экспедициясын басқарып, Моңғолия жеріндегі
Орхон ескерткіштерін зерттеген. 10-нан астам әріп таңбаларын оқып, Кошо-
Цайдам ескерткіштерінің фонетикалық-грамматикалық ерекшеліктері туралы
жазды, мәтіндердің орыс тіліндегі транскрипциясын жасады. Әр жылдары “Құтты
білік” (1891-1910), “Тоныкөк” (1899) ескерткіштерінің аудармасы мен
транскрипциясын жариялады.
Радловтың Пазырық жерiндегi археологиялық қазбалары Пазырық мәдениетiн
ашуға жол ашты. Көне ұйғыр жазбаларын, оның тарихын зерттеді, грамматикалық
құрылысы жайында бағалы пікірлер айтты. Құнды еңбектерінің бірі —
“Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы” деп аталды. Ол ғылыми еңбектерінде
түркологияның барлық саласын қарастырды: лексикография мен диалектология,
салыстырмалы-тарихи фонетика мен текстология, көне түркі, ұйғыр және араб
ескерткіштері, түркі халықтарының фольклоры, этнографиясы, тарихы мен
археологиясына байланысты түбегейлі зерттеулер қалдырды. Оның тарих пен
этнография саласындағы еңбектері: а) Сібір мен Орта Азия түркі тілдес
халықтарының этнографиясын; ә) олардың көне тарихы; археологиясы, мәдени
даму жолдарын; б) аңшылық пен көшпелі халықтардың даму ерекшеліктерін,
әсіресе түркі халықтарының рулық құрамын анықтау мәселелерін қамтыды.
Радловты аса көрнекті фольклортанушы ретінде танытқан “Түркі тайпалары
халық әдебиетінің үлгілері” aтты 10 томдық еңбегі болды. Оның 1-кітабы
(1866) алтай, құманды татарлары, шор, саян, 2-кітабы (1868) шұлым, түрік,
хакас, 3-кітабы (1870) қазақ, 4-кітабы (1872) барабы, тобыл, түмен
татарларының фольклорына арналды. Қазақ фольклоры үшін аса қымбат қазына
болып табылатын 3-томдағы ел аузынан дәлме-дәл жазып алынған шығармалар,
ақын-жыршыларға берген мінездеме, халық ауыз әдебиетінің жанрлық құрамын
белгілеуі, халық шығармаларының тіл және стиль ерекшеліктерін анықтауы күні
бүгінге дейін маңызын жойған жоқаласы Радлов жинаған фольклор үлгілері
“Халық өлеңдері” (жеке шумақтар, бата сөз, жоқтау, бақсы сөзі, өтірік
өлең), “Ертегілер”, “Батырлар жыры” (“Ер Көкше”, “Ер Тарғын”, “Сайын
батыр”) болып жіктелген. Сонымен бірге ғашықтық, тарихи жырлар, аңыз, қисса-
дастан, айтыс үлгілері мен ақын-жыраулар мұрасы да қамтылған. Радловтың
Сібір қазақтарының этнографиясы туралы құнды еңбегі “Сібірден” деген атпен
шықты. Ол қырғыз эпосы “Манасты” жазып алып, бастырып шығарды. Радлов
салыстырмалы тарихи зерттеудің нәтижесінде Орта Азия, Қазақстан және
Сібірдегі түркі халықтары фольклорының төркіні ортақ екенін дәлелдеді.
Радлов көптеген ғылыми еңбектерімен түркология ғылымының дамуына зор
еңбек сіңірді, өзінің мектебін қалыптастырды. Оның ісін шәкірттері Б.Я.
Владимирцев, Н.Ф. Катанов, С.Е. Малов, П.М. Мелиоранский, А.Н. Самойлович,
т.б. жалғастырды, олар Радловтың ғылыми мұрасы жайлы құнды пікірлер
қалдырды. Соңғы уақытта Радловтың шығармашылық шеберханасы жайлы жазылған
М.Шоқай жазбалары да ғылыми айналымға енді.
Түркі тілдерінің фонетикалық жүйесіне сүйене отырып, В.В.Радлов оларды:
1) шығыс тобы, 2) батыс тобы, 3) орта Азия тобы және 4) оңтүстік тобы деп
төрт топқа бөледі. Бұл топтастыруда тілдердің орналасу мекен-жайы мен
фонетикалық белгілері негізге алынған. Мысалы, шығыс тобы деп аталатын
түркі тілдерінің тобына Сібірдегі түркі тілдері енген. Олардың негізгі
фонетикалық белгілері ретінде автор: 1) и (і) дыбысының болуын; 2) о
дауысты дыбысының өзінен кейінгі қысқа дауысты дыбыстарға ықпалының
белсенділігін; 3) ө дауысты дыбысының өзінен кейінгі қысқа дауыстыларға
күшті ықпал етуін; 4) түбір сөздердің қатаң дауыссыздардан басталатындығын
(бас-пас); 5) ш, т, дыбыстарына аяқталатын түбірлерге дауысты дыбыстан
басталатын қосымша қосылса, олар дың ұяңға айналуы (тиш+и-тижи, тут+ар-
тудар); 6) сөз соңындағы қатаң п, қ, к дыбыстарының дауысты дыбыс алдында
ұяңдануын; 7) л дыбысының әрі ұяң, әрі қатаң айтылатын нұсқалары болуын;
8) сөз құрамында мұрын жолды дауыссыздар болған жағдайда сөз басындағы б
дыбысы да мұрын жолды дыбысқа айналуын қарастырған. В.В.Радлов шығыс тобына
саха тілін қоспастан, оны жеке тіл ретінде қараған.
Батыс тобына автор Батыс Сібір татарларының, Еділ татарларының тілін,
сондай-ақ қырғыз, қазақ, башқұрт тілдерін енгізеді. Бұл топтағы тілдердің
фонетикалық ерекшеліктері ретінде мыналарды атап көрсетеді: 1) сөз басында
қатаң дауыссыздардан қ, к, т және п дыбыстары қолданылады (гүн-күн); 2) сөз
басында ұяң б дыбысы қолданылады (бас-пас); 3) сөз соңында үнсіз
дауыссыздардың қолданылуы; 4) сөз басында д дыбысының қолданылуы; 5) сөз
соңындағы қатаң дацыссыз дыбыстың дауысты дыбыстың алдында тұрғанда, ұяңға
айналуы (кітап+ы-кітабы, етік+і-етігі); 6) сөз соңындағы т дыбысы дауысты
дыбыстан басталған қосымша жалғанғнда, өзінің қатаңдық қасиетін сақтайды;
7) л жуан және жіңішке дыбстарға бөлінеді; 8) с, з, ш дыбыстары сөздің
барлық позициясында қолданылады; 9) с-ш, ч-ш, ч-ц дыбыстарының сәйкес келуі
(қырғыз. таш, қазақ. тас, Қасымов татарлары цай); 10) э-и, ө-ү, о-у
дыбыстарының өзара сәйкес келуі (қырғыз. қол, татар. құл) т.б.
В.В.Радлов Орта Азия тобына өзбек және ұйғыр тілдерін жатқызады да,
олардың мынадай ерекшелігін көрсетеді: 1) еріндік о, ө дыбыстары түбір
сөздің бірінші буынында қолданылады; 2) ы және и (і) дыбыстары өзгеріске
ұшырайды; 3) сөз соңында ұяң дауыссыздар қолданылады; 4) сөз соңындағы -ығ
көрсеткіші -ық нұсқасымен ауыстырылады (ұйғырша сериқ, өзбекше сорық); 5)
етістіктің түбіріндегі қ, п қатаңдары дауысты дыбыстың алдында тұрса да,
ұяңдамайды (қырғызша чығат орнына чықады); 6) л және ль дыбыстарының
конвергенциясы байқалады т.б. Осы топтың ішінде тараншы тілін (Құлжа, Іле
өлкесін мекендейтін түркі халқының тілін) жеке топ етіп береді. Шын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz