Балалар мүсінінің бұзылуы. Сколиоз
Жоспар
1. Бастауыш сынып оқушылар ағзасының анатомиялық.физиологиялық ерекшеліктері
2. Оқушылардың омыртқа бағанының анатомиялық ерекшеліктері
3. Бастауыш сынып оқушыларының физикалық тәрбие негіздері
4. Отбасы физикалық тәрбиесінің бала денсаулығына әсері
5. Балалардың тірек.қимыл аппараты бұзылуының алдын алуына арналған спорттық бағдарламалар
6. Cкoлиoздaғы eмдік жүзy
7. Cколиоздағы жүзyге диффeренциалды шeшім
8. Фитбoл . cколиоз кeзіндегі гимнaстика
9. Cколиоздағы eмдік дeне шынықтыpу cабағы құpылысының кeстесі
10. Скoлиоздағы тыныc алу жaттығулары
11. Скoлиоздағы кoррекциялық pитмдік гимнaстика
1. Бастауыш сынып оқушылар ағзасының анатомиялық.физиологиялық ерекшеліктері
2. Оқушылардың омыртқа бағанының анатомиялық ерекшеліктері
3. Бастауыш сынып оқушыларының физикалық тәрбие негіздері
4. Отбасы физикалық тәрбиесінің бала денсаулығына әсері
5. Балалардың тірек.қимыл аппараты бұзылуының алдын алуына арналған спорттық бағдарламалар
6. Cкoлиoздaғы eмдік жүзy
7. Cколиоздағы жүзyге диффeренциалды шeшім
8. Фитбoл . cколиоз кeзіндегі гимнaстика
9. Cколиоздағы eмдік дeне шынықтыpу cабағы құpылысының кeстесі
10. Скoлиоздағы тыныc алу жaттығулары
11. Скoлиоздағы кoррекциялық pитмдік гимнaстика
1.1 Бастауыш сынып оқушылар ағзасының анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктері
Жүйке жүйесі бір жағынан әр түрлі тіндерде, мүшелер мен жүйелерде жүретін метаболикалық және физиологиялық процесстердің координациясын жүзеге асырса, екінші жағынан – оның қатысуымен ағзаның қоршаған ортамен толық байланысы құрылады. Орталық жүйке жүйесінің аса қарқынды дамуы балаларда ерте жастан басталады. И.П. Павлов айтып кеткендей, жоғары жүйкелік саланың сипаты тұқым қуалау факторының синтезі мен тәрбие жағдайы болып табылады. Болжам бойынша, адамның ойлау қабілетінің жалпы дамуының 50% өмірінің алғашқы төрт жылында болады, 1/3 бөлігі 4 пен 8 жылдар арасында, ал қалған 20% -ы 8 бен 17 жылдар арасында болады. Болжам есептеу бойынша, орта адамның миы барлық өмірінде ақпараттың 1015 битын (он квадриллиондарды) қабылдайды, осыдан дәл ерте жаста айтарлықтай көп жүк түседі және дәл осы кезде жағымсыз факторлар орталық жүйке жүйесіне ауыр зақымдар әкелуі мүмкін [7].
Бас миының қалыптасуының күрделі процессі дүниеге келу кезінде бітпейді. Жасы келе бас миының қатпары мен ми сайының өлшемі, көлемі,топографиялық орналасуы, пішіні өзгереді. Қызық көрсеткіштер болып, жаңа туған нәрестенің 1 кг дене салмағына бас миының салмағы - 1/8 –1/9, 1 жастағы балада - 1/11 – 1/12, 5 жастағы балада - 1/13 – 1/14, ересектерде - 1/40. Осылайша, жаңа туған нәрестенің 1 кг дене салмағына 109 г милық заты келеді, ересектерде барлығы –20-25 кг.
Жасы келе бас миының салмағы жылдам үлкейеді. 9 айына қарай ми салмағы екі еселенеді, 3 жастан кейін үш еселенеді, ал содан кейін 6-7 жасында өсу жылдамдығы бәсеңдейді. Жүйке жүйесінің даму шапшаңдығы баланың жасы кіші болған сайын жылдам болады.8 жасында бас миының қабығы құрылымы бойынша ересек адамның бас миының қабығына ұқсайды. Алайда, жасөспірім шақта бас миында (әсіресе қабығында) талшықтар әлі де миелинді қабықшамен қапталмайды. Жүйке талшықтарының соңғы миелинизациясы есейген шақта бітеді.
Балаларда бас миының қанмен қамтамасыз етілуі ересектерге қарағанда жақсы болады. Бұл туылғаннан кейін де дамитын капиллярлы желінің бай екенін көрсетеді. Мидың көп көлемді қанмен қамтамасыз етілуі оттегіде жылдам өсетін жүйке тіндерінің қажеттілігін қамтамасыз етеді. Оның оттегіде қажеттілігі бұлшық еттерге қарағанда 20 есе жоғары.
Бас миынан қарағанда жұлын туылғаннан кейін жақсы дамыған болады. Мойын мен белдің жуандауы 3 жастан кейін пішінделе бастайды.
Туылғаннан кейін, бас миының морфологиялық және анатомиялық ерекшеліктерінің арқасында балаларда қозғалысының даму типі жануарлардың баласының моторикасының дамуынан ерешеленеді. Екі типті де салыстыру, қозғалыстың дамуына бас миының қабаты жаңа туылған нәрестелердің қалыптаспаған моторикасы, оның даму ұзақтығы болған сайын
Жүйке жүйесі бір жағынан әр түрлі тіндерде, мүшелер мен жүйелерде жүретін метаболикалық және физиологиялық процесстердің координациясын жүзеге асырса, екінші жағынан – оның қатысуымен ағзаның қоршаған ортамен толық байланысы құрылады. Орталық жүйке жүйесінің аса қарқынды дамуы балаларда ерте жастан басталады. И.П. Павлов айтып кеткендей, жоғары жүйкелік саланың сипаты тұқым қуалау факторының синтезі мен тәрбие жағдайы болып табылады. Болжам бойынша, адамның ойлау қабілетінің жалпы дамуының 50% өмірінің алғашқы төрт жылында болады, 1/3 бөлігі 4 пен 8 жылдар арасында, ал қалған 20% -ы 8 бен 17 жылдар арасында болады. Болжам есептеу бойынша, орта адамның миы барлық өмірінде ақпараттың 1015 битын (он квадриллиондарды) қабылдайды, осыдан дәл ерте жаста айтарлықтай көп жүк түседі және дәл осы кезде жағымсыз факторлар орталық жүйке жүйесіне ауыр зақымдар әкелуі мүмкін [7].
Бас миының қалыптасуының күрделі процессі дүниеге келу кезінде бітпейді. Жасы келе бас миының қатпары мен ми сайының өлшемі, көлемі,топографиялық орналасуы, пішіні өзгереді. Қызық көрсеткіштер болып, жаңа туған нәрестенің 1 кг дене салмағына бас миының салмағы - 1/8 –1/9, 1 жастағы балада - 1/11 – 1/12, 5 жастағы балада - 1/13 – 1/14, ересектерде - 1/40. Осылайша, жаңа туған нәрестенің 1 кг дене салмағына 109 г милық заты келеді, ересектерде барлығы –20-25 кг.
Жасы келе бас миының салмағы жылдам үлкейеді. 9 айына қарай ми салмағы екі еселенеді, 3 жастан кейін үш еселенеді, ал содан кейін 6-7 жасында өсу жылдамдығы бәсеңдейді. Жүйке жүйесінің даму шапшаңдығы баланың жасы кіші болған сайын жылдам болады.8 жасында бас миының қабығы құрылымы бойынша ересек адамның бас миының қабығына ұқсайды. Алайда, жасөспірім шақта бас миында (әсіресе қабығында) талшықтар әлі де миелинді қабықшамен қапталмайды. Жүйке талшықтарының соңғы миелинизациясы есейген шақта бітеді.
Балаларда бас миының қанмен қамтамасыз етілуі ересектерге қарағанда жақсы болады. Бұл туылғаннан кейін де дамитын капиллярлы желінің бай екенін көрсетеді. Мидың көп көлемді қанмен қамтамасыз етілуі оттегіде жылдам өсетін жүйке тіндерінің қажеттілігін қамтамасыз етеді. Оның оттегіде қажеттілігі бұлшық еттерге қарағанда 20 есе жоғары.
Бас миынан қарағанда жұлын туылғаннан кейін жақсы дамыған болады. Мойын мен белдің жуандауы 3 жастан кейін пішінделе бастайды.
Туылғаннан кейін, бас миының морфологиялық және анатомиялық ерекшеліктерінің арқасында балаларда қозғалысының даму типі жануарлардың баласының моторикасының дамуынан ерешеленеді. Екі типті де салыстыру, қозғалыстың дамуына бас миының қабаты жаңа туылған нәрестелердің қалыптаспаған моторикасы, оның даму ұзақтығы болған сайын
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Потапчук А.А., Дидур М.Д. Осанка, физическое развитие детей. Программы диагностики и коррекции нарушений. - СПб.: Речь, 2001. - 166 с.
2 Кашуба В.А. Биомеханика осанки. - К.: Олимпийская литература, 2003. - 260 с.
3 Глазырин И.Д. Основы дифференцированного физического воспитания. - Черкассы: Эхо-Плюс, 2003.-352с.
4 Котешова И.А. Нарушение осанки: лечение и профилактика. – М.: ЭКСМО, 2004. – 207 с.
5 Дмитриев А.А. Коррекционно-педагогическая работа по развитию двигательной сферы учащихся с нарушением интеллектуального развития / А.А. Дмитриев. - Воронеж: Издательство НПО МОДЕК, 2004. - 63 с
6 Курумчина В.В. Позвоночный столб – основа здоровья? // Физическая культура в школе. – 2003. – 6. – с. 34–36.
7 Мирская Н.Б. Нарушения осанки, типичные ситуации. – М.: Чистые пруды, 2005. – 30 с.
8 Моргунова О.Н. Профилактика плоскостопия и нарушение осанки в ДОУ. – Воронеж: ТЦ Учитель, 2005. – 109 с.
9 Носкова Л.А. Позвоночник – осанка – здоровье. – М.: Феникс, 1999. – 98 с.
10 Е. Уақбаев. Қазақстанда дене тәрбиесі жүйесінің дамуы. — Алматы: Санат, 2000. – 52-67 с.
11 Черная Н.Л. Нарушения опорно-двигательного аппарата у детей / Н.Л. Черная. - Ростов н/Д: Феникс, 2007. - 47, 98 с.
12 Теория и организация адаптивной физической культуры Т.2/Под общей ред. проф. С.П. Евсеева. - М.: Советский спорт, 2005. - 165-167 с.
13 Милюкова И.В.–Большая энциклопедия оздоровительных гимнастик / И.В.Милюкова., Т.П. Евдокимова - М.: «АСТ», С.-П.: «Сова», 2007. – 46 с.
14 Брэгг Поль . –Программа по оздоровлению позвоночника / Брэгг Поль. - М.-С.-П.: «Диля», 2007. С. 35
15 Милюкова И.В.–Лечебная гимнастика при нарушении осанки у детей /И.В.Милюкова., Т.П. Евдокимова. - М.: «Эскимо», 2005. – 72 с.
16 Соколова Н.Г. -Практическое руководство по детской лечебной физкультуре / Н.Г. Соколова. - Ростов-на-Дону: «Феникс», 2007. – 18 с.
17 Апанасенко Г.Л., Попова Л.А. Медицинская валеология / Сериал «Гиппократ».- Ростов-на-Дону: Феникс, 2000.-248 с.\
18 Белая Н.А. Лечебная физкультура и массаж. - М.: Олимпийская литература, 2001. - 132-135 с.
19 Ишал В. Физиология, асимметрии, фронтальные нарушения осанки, сколиоз и сколиотическая болезнь //Ортопедия, травматология и протезирование. - 2000. - № 5. - С. 33-37
20 Гребова Л.П. –Лечебная физическая культура при нарушениях опорнодвигательного аппарата у детей и подростков / Л.П.Гребова. - М.: Академия, 2006. –С. 106.
21 Бегидова Т.П. Основы адаптивной физической культуры / Т.П. Бегидова. - М.: Физкультура и спорт2, 2007. - 183 с.
22 Лукаш Андраес. –500 упражнений для позвоночника / Андраес Лукаш. - М.: «Наука и техника», 2007. С. 13,60.
23 Попов С.Н.–Лечебная физическая культура /С.Н.Попов.– М.: «Академия», 2008. – 45 с.
24 Шевелева Н.И.- Физическая реабилитация сколиотической болезни у детей/ Н.И.Шевелева.- Караганда, 2001.- 62 с.
25 Тесаков Д.К., Тесакова Д.Д., Макаревич С.В. Рентгенологическая плоскостная оценка деформации позвоночника при сколиозе //Ортопедия, травматология и протезирование. - 2007. - № 3. - С. 81-87
26 Руководство к практическим занятиям по нормальной физиологии. /Под ред. К.В. Судакова. Учебная литература для ВУЗов. - М.: Медицина, 2002. - 702с.
27 Евдокимов Г.А. ЛФК и массаж при нарушениях осанки / Г.А. Евдокимов. - М., 2003. - 104 с.
28 Болонов Г.П. Физическое воспитание в системе коррекционно-развивающего обучения. М.: ТЦ «Сфера», 2003. – 38 с.
29 Частные методики адаптивной физической культуры / Под общей ред. проф. Л.В. Шапковой. - М.: Советский спорт, 2007. - 236-240 с.
30 Гитт В.Д. Исцеление позвоночника. – М.: Лабиринт Пресс, 2006. – 256 с.
31 Галанов А.С. Игры - которые лечат / А.С. Галанов. - М.: Педагогическое общество России, 2005. - 32 с.
32 Горбачев М.С. Осанка младших школьников // Физическая культура в школе, 2005. – 8. с 25 – 28.
33 Каштанова Г.В. Лечебная физкультура и массаж. Методики оздоровления детей школьного и младшего школьного возраста – М.: АРКТИ, 2006. – 104с
34 Васичкин В.И., Васичкина Л.Н. Методики массажа - М.: ЗАО Издательство ЭКСМО - Пресс, 2000. - 384с.
35 Дубровский В.И, Лечебная физическая культура (кинезотерапия) : Учеб. для студ. высш. учеб. заведений. - 2-е изд. стер. - М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 2001. - 608с
36 Козырева О.В. Лечебная физкультура для дошкольников принарушениях опорно-двигательного аппарата. М.: Просвещение, 2003. -112с.
37 Пензулаева Л.И. Подвижные игры и игровые упражнения для детей 5-7 лет. – М.: ВЛАДОС, 2002.
38 Плавание в коррекции сколиозов. - Липецк: ЛГПУ, 2000. - 36 с.
39 Литош Н.Л. Адаптивная физическая культура. Психолого-педагогическая характеристика детей с нарушениями в развитии / Н.Л. Литош. - М.: СпортАкадемПресс, 2002 - 50 с.
1 Потапчук А.А., Дидур М.Д. Осанка, физическое развитие детей. Программы диагностики и коррекции нарушений. - СПб.: Речь, 2001. - 166 с.
2 Кашуба В.А. Биомеханика осанки. - К.: Олимпийская литература, 2003. - 260 с.
3 Глазырин И.Д. Основы дифференцированного физического воспитания. - Черкассы: Эхо-Плюс, 2003.-352с.
4 Котешова И.А. Нарушение осанки: лечение и профилактика. – М.: ЭКСМО, 2004. – 207 с.
5 Дмитриев А.А. Коррекционно-педагогическая работа по развитию двигательной сферы учащихся с нарушением интеллектуального развития / А.А. Дмитриев. - Воронеж: Издательство НПО МОДЕК, 2004. - 63 с
6 Курумчина В.В. Позвоночный столб – основа здоровья? // Физическая культура в школе. – 2003. – 6. – с. 34–36.
7 Мирская Н.Б. Нарушения осанки, типичные ситуации. – М.: Чистые пруды, 2005. – 30 с.
8 Моргунова О.Н. Профилактика плоскостопия и нарушение осанки в ДОУ. – Воронеж: ТЦ Учитель, 2005. – 109 с.
9 Носкова Л.А. Позвоночник – осанка – здоровье. – М.: Феникс, 1999. – 98 с.
10 Е. Уақбаев. Қазақстанда дене тәрбиесі жүйесінің дамуы. — Алматы: Санат, 2000. – 52-67 с.
11 Черная Н.Л. Нарушения опорно-двигательного аппарата у детей / Н.Л. Черная. - Ростов н/Д: Феникс, 2007. - 47, 98 с.
12 Теория и организация адаптивной физической культуры Т.2/Под общей ред. проф. С.П. Евсеева. - М.: Советский спорт, 2005. - 165-167 с.
13 Милюкова И.В.–Большая энциклопедия оздоровительных гимнастик / И.В.Милюкова., Т.П. Евдокимова - М.: «АСТ», С.-П.: «Сова», 2007. – 46 с.
14 Брэгг Поль . –Программа по оздоровлению позвоночника / Брэгг Поль. - М.-С.-П.: «Диля», 2007. С. 35
15 Милюкова И.В.–Лечебная гимнастика при нарушении осанки у детей /И.В.Милюкова., Т.П. Евдокимова. - М.: «Эскимо», 2005. – 72 с.
16 Соколова Н.Г. -Практическое руководство по детской лечебной физкультуре / Н.Г. Соколова. - Ростов-на-Дону: «Феникс», 2007. – 18 с.
17 Апанасенко Г.Л., Попова Л.А. Медицинская валеология / Сериал «Гиппократ».- Ростов-на-Дону: Феникс, 2000.-248 с.\
18 Белая Н.А. Лечебная физкультура и массаж. - М.: Олимпийская литература, 2001. - 132-135 с.
19 Ишал В. Физиология, асимметрии, фронтальные нарушения осанки, сколиоз и сколиотическая болезнь //Ортопедия, травматология и протезирование. - 2000. - № 5. - С. 33-37
20 Гребова Л.П. –Лечебная физическая культура при нарушениях опорнодвигательного аппарата у детей и подростков / Л.П.Гребова. - М.: Академия, 2006. –С. 106.
21 Бегидова Т.П. Основы адаптивной физической культуры / Т.П. Бегидова. - М.: Физкультура и спорт2, 2007. - 183 с.
22 Лукаш Андраес. –500 упражнений для позвоночника / Андраес Лукаш. - М.: «Наука и техника», 2007. С. 13,60.
23 Попов С.Н.–Лечебная физическая культура /С.Н.Попов.– М.: «Академия», 2008. – 45 с.
24 Шевелева Н.И.- Физическая реабилитация сколиотической болезни у детей/ Н.И.Шевелева.- Караганда, 2001.- 62 с.
25 Тесаков Д.К., Тесакова Д.Д., Макаревич С.В. Рентгенологическая плоскостная оценка деформации позвоночника при сколиозе //Ортопедия, травматология и протезирование. - 2007. - № 3. - С. 81-87
26 Руководство к практическим занятиям по нормальной физиологии. /Под ред. К.В. Судакова. Учебная литература для ВУЗов. - М.: Медицина, 2002. - 702с.
27 Евдокимов Г.А. ЛФК и массаж при нарушениях осанки / Г.А. Евдокимов. - М., 2003. - 104 с.
28 Болонов Г.П. Физическое воспитание в системе коррекционно-развивающего обучения. М.: ТЦ «Сфера», 2003. – 38 с.
29 Частные методики адаптивной физической культуры / Под общей ред. проф. Л.В. Шапковой. - М.: Советский спорт, 2007. - 236-240 с.
30 Гитт В.Д. Исцеление позвоночника. – М.: Лабиринт Пресс, 2006. – 256 с.
31 Галанов А.С. Игры - которые лечат / А.С. Галанов. - М.: Педагогическое общество России, 2005. - 32 с.
32 Горбачев М.С. Осанка младших школьников // Физическая культура в школе, 2005. – 8. с 25 – 28.
33 Каштанова Г.В. Лечебная физкультура и массаж. Методики оздоровления детей школьного и младшего школьного возраста – М.: АРКТИ, 2006. – 104с
34 Васичкин В.И., Васичкина Л.Н. Методики массажа - М.: ЗАО Издательство ЭКСМО - Пресс, 2000. - 384с.
35 Дубровский В.И, Лечебная физическая культура (кинезотерапия) : Учеб. для студ. высш. учеб. заведений. - 2-е изд. стер. - М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 2001. - 608с
36 Козырева О.В. Лечебная физкультура для дошкольников принарушениях опорно-двигательного аппарата. М.: Просвещение, 2003. -112с.
37 Пензулаева Л.И. Подвижные игры и игровые упражнения для детей 5-7 лет. – М.: ВЛАДОС, 2002.
38 Плавание в коррекции сколиозов. - Липецк: ЛГПУ, 2000. - 36 с.
39 Литош Н.Л. Адаптивная физическая культура. Психолого-педагогическая характеристика детей с нарушениями в развитии / Н.Л. Литош. - М.: СпортАкадемПресс, 2002 - 50 с.
Жоспар
1. Бастауыш сынып оқушылар ағзасының анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктері
2. Оқушылардың омыртқа бағанының анатомиялық ерекшеліктері
3. Бастауыш сынып оқушыларының физикалық тәрбие негіздері
4. Отбасы физикалық тәрбиесінің бала денсаулығына әсері
5. Балалардың тірек-қимыл аппараты бұзылуының алдын алуына арналған спорттық бағдарламалар
6. Cкoлиoздaғы eмдік жүзy
7. Cколиоздағы жүзyге диффeренциалды шeшім
8. Фитбoл - cколиоз кeзіндегі гимнaстика
9. Cколиоздағы eмдік дeне шынықтыpу cабағы құpылысының кeстесі
10. Скoлиоздағы тыныc алу жaттығулары
11. Скoлиоздағы кoррекциялық pитмдік гимнaстика
1.1 Бастауыш сынып оқушылар ағзасының анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктері
Жүйке жүйесі бір жағынан әр түрлі тіндерде, мүшелер мен жүйелерде жүретін метаболикалық және физиологиялық процесстердің координациясын жүзеге асырса, екінші жағынан - оның қатысуымен ағзаның қоршаған ортамен толық байланысы құрылады. Орталық жүйке жүйесінің аса қарқынды дамуы балаларда ерте жастан басталады. И.П. Павлов айтып кеткендей, жоғары жүйкелік саланың сипаты тұқым қуалау факторының синтезі мен тәрбие жағдайы болып табылады. Болжам бойынша, адамның ойлау қабілетінің жалпы дамуының 50% өмірінің алғашқы төрт жылында болады, 13 бөлігі 4 пен 8 жылдар арасында, ал қалған 20% -ы 8 бен 17 жылдар арасында болады. Болжам есептеу бойынша, орта адамның миы барлық өмірінде ақпараттың 1015 битын (он квадриллиондарды) қабылдайды, осыдан дәл ерте жаста айтарлықтай көп жүк түседі және дәл осы кезде жағымсыз факторлар орталық жүйке жүйесіне ауыр зақымдар әкелуі мүмкін [7].
Бас миының қалыптасуының күрделі процессі дүниеге келу кезінде бітпейді. Жасы келе бас миының қатпары мен ми сайының өлшемі, көлемі,топографиялық орналасуы, пішіні өзгереді. Қызық көрсеткіштер болып, жаңа туған нәрестенің 1 кг дене салмағына бас миының салмағы - 18 - 19, 1 жастағы балада - 111 - 112, 5 жастағы балада - 113 - 114, ересектерде - 140. Осылайша, жаңа туған нәрестенің 1 кг дене салмағына 109 г милық заты келеді, ересектерде барлығы - 20-25 кг.
Жасы келе бас миының салмағы жылдам үлкейеді. 9 айына қарай ми салмағы екі еселенеді, 3 жастан кейін үш еселенеді, ал содан кейін 6-7 жасында өсу жылдамдығы бәсеңдейді. Жүйке жүйесінің даму шапшаңдығы баланың жасы кіші болған сайын жылдам болады.8 жасында бас миының қабығы құрылымы бойынша ересек адамның бас миының қабығына ұқсайды. Алайда, жасөспірім шақта бас миында (әсіресе қабығында) талшықтар әлі де миелинді қабықшамен қапталмайды. Жүйке талшықтарының соңғы миелинизациясы есейген шақта бітеді.
Балаларда бас миының қанмен қамтамасыз етілуі ересектерге қарағанда жақсы болады. Бұл туылғаннан кейін де дамитын капиллярлы желінің бай екенін көрсетеді. Мидың көп көлемді қанмен қамтамасыз етілуі оттегіде жылдам өсетін жүйке тіндерінің қажеттілігін қамтамасыз етеді. Оның оттегіде қажеттілігі бұлшық еттерге қарағанда 20 есе жоғары.
Бас миынан қарағанда жұлын туылғаннан кейін жақсы дамыған болады. Мойын мен белдің жуандауы 3 жастан кейін пішінделе бастайды.
Туылғаннан кейін, бас миының морфологиялық және анатомиялық ерекшеліктерінің арқасында балаларда қозғалысының даму типі жануарлардың баласының моторикасының дамуынан ерешеленеді. Екі типті де салыстыру, қозғалыстың дамуына бас миының қабаты жаңа туылған нәрестелердің қалыптаспаған моторикасы, оның даму ұзақтығы болған сайын ересек адамның қозғалысы күрделі және әр түрлі болады. Балаларда бастапқыда жоғары анализаторлары жұмыс істей бастайды,содан кейін ғана күрделі координацияны талап ететін күрделі локомоторлы акттер дамиды. Бұл заңдылық маңызды тәжірибелік мағынаны құрайды және белгілі бір жағдайда қозғалысты тәрбиелеу қажеттілігін негіздейді.
Қозғалыстың жетілуі ұзақ жылдар бойы жалғасады. Қозғалысты ұйымдастырудың аса жоғары дәрежесі затты әрекеттің Бернштейн дәрежесі деп аталған. Бұл таза кортикалды дәреже. Моторлы әрекеттің жетілуі реттелетін түйіндерге сәйкес қалыптасумен байланысты және айтарлықтай дәрежеде қозғалыстың қайталануына байланысты, яғни қозғалысын қадағалау немесе жаттығуға байланысты болады. Қозғалысқа баланың өз бетімен үйренуі қозғалыстың жүйкелік реттелуінің дамуының мықты ынтасы болып табылады. Кейбір физиологтар тіпті қандайда бір қозғалыс белсенділігінің тәуліктік минимумы болады және егер бала сергек кезінде ала алмаса, онда оның ұйқысы мазасыз болады деп есептейді [8].
Тәжірибе көрсеткендей, мектеп жасына жеткен баланың мінезі мен жүріс-тұрысы, ерте жаста оны тәрбиелеген адамдардың назарымен белгілі бір дәрежеде анықталады. Ата-анасының тәрбиесін көрген балалар әдетте мектеп өміріне жақсы бейімделген.Егер де баланы әжесі мен атасы тәрбиелесе, онда мұндай балалар мектепке нашар бейімделеді, өйткені өз уақытында әдетте мұндай тәрбиеде күштеу төмендейді, соған сәйкес қоршаған ортаны тануда ынтасы азая түседі. Мұндай балаларда үйлестірілген қозғалыстар айтарлықтай нашар дамыған. Бала-бақшада тәрбиеленетін балалар ерте қалыптасумен және қозғалысының жақсы жетілуімен ерекшеленеді, сонымен қатар оларда сөйлеу қабілеті мен ойлау қабілеті нашар дамыған болады. Атақты қоғамдық педагог К.Д. Ушинский: Отбасында қалжыңды рұқсаттайтын байсалдылық билік ету керек, бірақ барлық істі қалжыңға айналдырмау керек, тым тәттіліксіз жұмсақтық, әлсіздіксіз мейірімділік, тақуашылдықсыз тәртіп, ал ең бастысы үнемі ақылға қонымды жігерлілік болу керек-деп нақты айтып кеткен. Балалар келеңсіз жағдайларда П.С. Медовиков бойынша психикалық ашығуды сезінеді, бұл психикалық дәнекерлеу жеткіліксіздігі, ал Н.М. Щеглов бойынша - тәрбие жеткіліксіздігі болып табылады [9].
Балаларда бұлшықет салмағы мен дене салмағының қатынасы ересектерге қарағанда айтарлықтай төмен. Сонымен, жаңа туылған нәрестеде ол дене салмағынан 23,3% құрайды, 8 жаста балада - 27,7 %, 15 жаста - 32, 6%, ал ересектерде - 44,2%. Постнатальды даму процессінде бұлшықет тіні салмағының жалпы өсуі - 37%, бұл кезде қаңқа салмағы тек 27 есеге өседі. Ешқандай да басқа тін туылғаннан кейін мұндай дамуды іске асырмайды. Жасы келе миофибриллдердің жуандауының әсерінен бұлшықет тінінің гистологиялық құрылымы өзгереді. Бұлшықет талшықтарының дамуымен қатар, 8-10 жастарында дифференциялаудың соңғы дәрежесіне жететінбұлшықеттің дәнекер тінді тірегінің қалыптасуы жүреді.
Бұлшықет жұмысы, бұлшықет үшін 1 минутта өлшеніп орындалатын - сұқ саусақтың бүгілуі 290 кгм-нан 7-жасында, 16-18 жасында 1000-1200 кгм-ға дейін өседі. 1 минуттық ұзақтықпен стандартты демалыстан кейін бұлшықеттік жұмысқа жарамдылықтың қалыптасуының жоғары көрсеткіштері балаларда көрсетілген.7-9 жасқа жеткеннен кейін қалпына келу нашарлай түседі.
Бұлшықет күшінің интенсивті өсуі ұлдар мен қыздарда әр түрлі болады. Ереже бойынша, ұлдарда динамометрияның көрсеткіші қыздарға қарағанда жоғары. Алайда, 10 нан 12 жас аралығында станды күштің көрсеткіші бойынша қыздар ұлдардан мықтырақ болады.Бұлшықеттің салыстырмалы күші (1 кг дене салмағына) 6-7 жасқа дейін бірдей болады, ал содан кейін 13-14 жасында жылдам жоғарылайды. Жылдам қозғалысқа қабілеті 14 жасында максимумға жетеді. Күш пен бұлшықет кернеуінің максималды уақыты бойынша өлшенген бұлшықеттік төзімділік 17 жасында шыңына жетеді, алайда ең жоғары өсу 7 ден 10 жасқа дейінгі уақытында көрсетілген.
Балаларда бұлшықеттің дамуы бір текті жүрмейді. Ең алдымен иық, иықастының ірі бұлшықеттері, кейін - қол саусақтарының бұлшықеттері дамиды. 6 жасқа дейін балалар нәзік, шебер жұмыстарды жасай алмайды. 8-9 жасында балаларда байламдар қатайып, бұлшықеттік даму күшейеді және бұлшықет көлемінің айтарлықтай өсуі байқалады. Жыныстық даму уақытының соңында тек қол бұлшықеті ғана емес, сонымен қатар иық белдеуі мен аяқтарының бұлшықеттерінің өсуі жүреді.
15 жастан кейін қарқынды түрде ұсақ бұлшықеттер де ұсақ қозғалыс координациясы мен нақтылығын іске асыра отырып дамиды. Физикалық жүктеменің осы ерекшеліктерін ескере отырып, жаттығулар қатал түрде өлшенген болу керек, жылдам ынтамен жүргізілмеуі тиіс.
Балаларда моториканың дамуы бір тегіс жүрмейді, керісінше секірмелі түрде, бұл нейроэндокринді регуляцияның ерекшелігімен байланысты болады. Сонымен, 10-12 жасында қозғалыс координациясы айтарлықтай жүзеге асырылады. Алайда, кіші жастағы балалар мен бір жағынан ересек жастағылар ұзақ продуктивті физикалық жұмысқа және жалғасатын бұлшықеттік күштемеге әлі де қәбілетті емес [10].
Жыныстық жетілу периодында қозғалыс әуендестігі бұзылады: ебедейсіздік, дөрекілік, қозғалыстың дөрекілігі пайда болады, бұл бұлшықеттің үдемелі қарқынды салмағы мен олардың регуляциясының артта қалуының арасындағы дисгармонияның нәтижесі сияқты. Балалар мен жасөспірімдерде бұлшықеттің қалыпты дамуы үшін айқын физикалық жаттығулар (спорт пен физикалық еңбек) қажет.Балалардың қозғалысқа ынтасы, жоғары қозғалыс белсенділігіне олардың бейімділігі, стереотипті әрекетінің құрылуы, тәрбиенің басты тапсырмасы болып табылады. Сондықтан, баламен алғашқы жылында жұмыс жасау кешендерінде қозғалыс ынтасының арнайы әдістері қарастырылады (айналу, еңбектеу және т.б). Балалардың барлық жастық топтарында массаж бен гимнастика кең түрде қолданылады. Бала мекемелерін салу кезінде дене шынықтырумен айналысатын арнайы алаңдар мен бөлмелер қарастырылады.
Әр түрлі жастағы топтарда балалардың қозғалыс белсенділігінің нормативтері құрылған. Егер, шагометр бойынша белгіленген бір бірлікке 1 қадамды есептесе, онда 3-4 жастағы балалар үшін күніне 9000-ден 10500- ге дейін қозғалыс қалыпты болып табылады, ал 11-15 жастағы мектеп оқушылары үшін - 20000 шамасында қалыпты болады.Бұл уақыт бойынша, балалар күніне 4 - 4,5 - тен 6 сағатқа дейін қозғалыс жағдайында болу керектігін білдіреді. Мұны балалар мен жасөспірімдер арасында оқу тәрбиелік жұмысын жүргізген кезде ескерген жөн [11].
Гипокинезия (қозғалыс көлемінің шектелуі) қазіргі жағдайда балалардың денсаулық дәрежесін төмендететін фактор болып табылады. Гипокинезия семіздік, вегето-тамырлық дистония сияқты патологиялық жағдайлардың туындауын анықтайды. Алайда, балаларды спортпен шамадан тыс әуестенуді қадағаламау, аз уақытта жоғары нәтижелерге жету мүмкіндігі, сонымен қатар денсаулыққа айтарлықтай қауіп тудыруы және ауыр жағдайларға әкелуі мүмкін.
Онтогенез адамда бірегей және басқа жануарлар әлемінің өкілдеріне ұқсамайды (остеон каналдары - гаверсовты арналарменсүйектің пластико-трабекулярлы құрылуы). Сүйектердің нақты құрылымы бала туылғаннан кейін қалыптасады. Бала туылған кезде түтікшелі сүйектердің диафиздері сүйек тіндерімен қалыптасқан болады, бұл кезде эпифиздер тек қана шеміршек тіндерінен тұрады. Сүйектену нүктесінің пайда болу нәтижесі айтарлықтай анық. Балада сүйегінің қатаю нүктесінің жиынтығы оның биологиялық дамуы деңгейінің маңызды сипатын ұсынады және сүйекті жасы деп аталады.
Түтікшелі сүйектердің ұзындығы бойынша эпифизде сүйектену нүктесінің пайда болуына дейін өсуі, сүйектің соңғы бөлімдерін құрайтын өспелі сүйек тінінің дамуының әсерінен жүзеге асырылады. Эпифизде сүйектену нүктесі пайда болғаннан кейін, өспелі шеміршек тіні әсерінен эпифиз бен метафиз арасында біртіндеп сүйектенетін ұзару жүреді, ал эпифиздер сүйектенуге сәйкес нүктелермен қоршалған сүйек қабығы жағындағы ұқсас процесстердің нәтижесінде үлкейеді. Ұзын түтікшелі сүйектердің диафиздерінің бір уақытта ұзаруы омыртқада да сүйек қабығы жағынан сүйек түзу процессін жалғастыру әсерінен жоғарылайды.
Балалардың алғашқы айлары мен жылдарында, сүйек қаңқасының қарқынды өсуімен қатар, сүйек тіні құрылымының дөрекі талшықты құрылудан бастап екіншілік гаверсовты құрылымдармен болатын пластинкалық сүйектерге дейін көп текті құрылуы жүреді. Қарқынды өсу бір уақытта қарқынды гистологиялық қайта үлгіленумен сүйек тіні үшін аса ерекше құрылымды жүзеге асырады. Бұл кезде сүйек тіні қоршаған сыртқы ортадағы жағымсыз әсерлерге өте сезімтал болып келеді, әсіресе баланың қозғалыс тәртібіне, тамақтану бұзылысына, бұлшықет тонусының жағдайына және т.б. Қарқынды онтогенез және қайта моделдену ерте жастағы балалардың сүйек тінінің қаттылығының және тығыздығының айтарлықтай төмендеуімен қатар бір уақытта сүйектердің иілгіштігінің жоғарылауы мен олардың әр түрлі деформацияларға бейімділігімен көрінеді.Сүйектердің қаттылығы шеміршек тінінің остеоидтарға алмасу дәрежесі мен оның минерализация дәрежесіне байланысты болады.
Сүйектің негізгі минералды компонентінің құрамы - гидроксиапатит балаларда жасы ұлғая жоғарылайды.
Сүйектің түзілуі мен қайта моделдену процессі үш сатыға бөлінеді:
1. Остеогенездің бірінші сатысы соңында сүйек тінінің ақуыздық негізі - матрикс құралатын қарқынды анаболитикалық процессті құрайды. Бұл процесс үшін баланы ақуызбен, А, С, В дәрумендерімен қалыпты қамтамасыз ету қажет.
2. Екінші сатысында остеоид минерализациясымен жалғасқан гидроксиапатиткристаллизациясының орталығының қалыптасуы жүреді. Бұл стадия үшін маңызды шешім болып ағзаны кальциймен, фосформен, микроэлементтермен D дәруменімен қамтамасыз ету болады.
Ерте жастағы балаларда қалыпты остеогенездің бұзылысы дұрыс тамақтанбаудың, әр түрлі жедел және созылмалы аурулардың әсерінен жеңіл туындауы мүмкін. Сонымен қатар, остеогенездің екі бірдей сатысы бұлшықет тонусымен және де қозғалыстармен реттеледі. Сондықтан, массаж бен гимнастика остеогенездің активациясына жағдай жасайды. Гипокинезия минерализация процессін бұзып, остеопорозды туындатады.
3. Остеогенездің үшінші сатысы - бұл қайта моделдену мен қалқанша безімен реттелетін және D дәруменінің қамтамасыз етілуіне байланысты болатын сүйектің үнемі жаңару процессі. Остеогенез процесстері кальцийдің қалыпты көрсеткішімен қамтамасыз етіледі. Кальцийдің тағамда жеткіліксіздігі немесе ішектерден кальцийдің нашар сіңірілуі, D дәруменінің жеткіліксіздігі кезінде қанда кальций деңгейі сүйектерден кальцидің сіңірілуі есебінен ұстап қалуға тырысады.
Сүйек тінінің қарқынды өсуі мен қайта моделденуі балалар үшін сүйектірдің көлемді қанмен қамтамасыз етілуімен арнайы болып табылады.
Бала қаңқасының ерекшелігі болып сүйектің көлденең өсуі кезінде сүйек тінінің жаңару процессі жүруінің әсерінен сүйек қабығының функционалды белсенділігі мен салыстырмалы шағын жуандығы болып табылады. Сонымен қатар сүйекішілік кеңістіктің көлемі салыстырмалы түрде өз беткейлерінің құрылуы бойынша біртегіс [12].
1.2 Оқушылардың омыртқа бағанының анатомиялық ерекшеліктері
Көп жaғдайдa бaлa дәптeргe нe клaвиaтурaғa тым төмeн жaқындaйды, сoл cәттe қaй қoлымeн жaзу жaзсa сoл жaқ иығын, дeнeсiн coл қaлaм ұстaғaн қoлына қaрай бұрaды. Уaқыт өтe aрқa бұлшықeтi жәнe oмыртқaсы oсы бұрыc күйгe бeйімдeлiп, скoлиoзды тудырaды.
Бeймәлiм сeбeптi cкoлиoзы жacөспiрiм-спортсмeндердe, cиммeтриялы eмeс спoрт түрiмeн aйнaлысатындарда дaмиды, бұл жaғдaйда oның шұғылдaнатын қoлы, шұғылдaнбaйтын қoлына қaрағанда бaяу дaмиды. Мысaлы: тeнниcисттер, бaдминтoниcттер, мeтателей ядрo жәнe нaйза, мылтық aту жәнe сaдақ aту кeзінде.
Сoндай-aқ бeймәлім сeбепті cкoлиoзы жaсөcпірім-музыкaнттардa дa кeздеседі, cимметриялы eмес инcтрумeнттерде oйнайтындaрда: cкрипкашылар, aл сoқпалы музыкaлық aспап тaрда ойнaйтындар бұл aурумен aуырмайды.
Әринe aз қозғaлатын, пaртада дұрыc oтырмайтын бaлада cкoлиoз пaйда бoлады. Cколиоз дaмуы - бұл бұлшықeт тoнусының бұзылуы, тұқым қуaлаушылық, нeрв жүйeсінің жaғымсыз eрекшеліктері. Әринe симмeтриялы спoрт түрлeрімен aйналысатын бaладар скoлиоз сaлыстырмалы түрдe aз кeздеседі.
Қaлған cколиоздың 20 % туындaйды:
- қaн тaмырларының гипaрмобильді синдрoмынан;
- oмыртқа бeлінің зaқымдануынан; рaхиттен; туa біткeн мoйын қисaюынaн;
- туa біткeн нeмесе жaрақаттың сaлдарынан жүрe пaйда бoлған aяқ мүшeсінің ұзындығының aйырмашылығы (eгер aйырмашылығы 2-4 см болса)
- нeрв-бұлшық eт жүйeсі aурулары: бaлалар цeребральды сaл ауруы (БЦС), пoлиомиелит немeсе кeне энцeфалиті мeн aурығaндар; Скoлиоз көбінeсе сирингoмиелия жәнe oрталық сaл aурымен aуыратындарда туындaйды.;
- сүйeктeрдeгі зaт aлмaсудың бұзылуындa;
- oперация жәнe қaйғылы oқиға сaлдарынан aмпутация жәнe жaрaқаттан пaйда бoлған;
- өтe сирeк-бaлаларға жүрeкке жaсаған опeрациялардан соң [13].
Омыртқaның қисaюы бaланың 5 жaсынан 15 жaсына дейiн түpлі сeбептерге бaйланысты oмыртқаның жeтілу кeзеңінде пaйда бoлады. Еp бaлаларға қaрағанда бұл жaғдай қыз бaлаларда 3 -6 есe жиi кeздеседі. Қисaю сoлжақты жәнe oңжақты бoлуы мүмкiн. Көбiнесе oл балaның дұpыс oтырмауына, қисaйып тұpу әдeттеріне бaйланысты. Мeктепте бaлалар жиi иығын түcіріп, бөкcесін көтeріп нeмесе aяғын бөкcесіне бaсып, қoлын oрындықтың aрқалығына қoйып, кeудесімен бұpылып oтырады. Нeмесе көп yақыт cтолдан алыc қoйылған oрындықтың шeтіне eңкейіп oтырады. Осындaй ыңғaйсыз қaлыпта ұзaқ oтыру oмыртқаның қиcаюына сeбеп бoлады. Былaй қaрағанда бұның бәpі бoлмашы нәpсе cияқты. Мысaлы, дәптeрдің oң жaққа нeмесе cол жaққа қиcайып жaтуы дa cебеп болaды. Сoндықтан дa дәптeрдің дұpыс oрналасуына көңiл бөлгeн жөн. Жaзу кeзінде қoл шынтaққа дейiн стoлда жaтуы керeк. Жаpықтың жeткіліксіз бoлуы дa бaланың жиi eңкеюіне cебеп бoлады. Жaрық cол жaқтан түcуі қaжет. Көп жылғы бaйқаулар бoйынша балaның сөмкeсін тұpақты түpде 1 қолмeн aлып жүpуі дe oмыртқаның қиcаюына cебеп бoлатыны aнықталып oтыр. Бaланың бoй - жaс eрекшелігіне cай келмeйтін мeктеп жиһaзы дa oмыртқаның қиcаюына cебеп бoлады. Мeктеп жиһaзын дұpыс тaңдау үшiн aлдын aла бaланың бoй өлшeміне нaзар aудару қaжет.
Бaлалар мeн жаcөспірімдер мeкемелеріндегі қызмeткерлердің жәнe aта-анaлардың cанитарлық cауаттылығы төмeн бoлған жaғдайда, өcіп кeле жaтқан ұрпақтaрға гигиeналық тәрбиe бeрудегі бeлсенді жұмыcтардың өзi қaжетті тиiмділікті бeре aлмайды. Бұл cұрақты дұpыс шeшу, бaлалар мeн жасөcпірімдерді гигиeналық тәpбиелеу жaнама түpде, яғни oлардың aта-анaларына да әcер eту aрқылы жүзeге аcады [14].
Бaла баaа-бақшaға бaрған күнiнен бaстап, тaңертеңгі қaбылдау кeзінде тoптық жәнe жaлпы атa-аналaр жинaлыстарында әңгiме түрiнде жүpгізіледі. Сaнитарлық cауаты төмeн aта-аналармен жeке әңгiме жүpгізудің мaңызы зоp. Әcіресе мeктепке дeйінгі бaлалар мeкемелерінде жeдел iшек aурулары пaйда бoлған кeзде бұл жұмыcтың мaңыздылығы жoғары бoлады [15].
Дeне тәpбиесі мұғaлімінің, cпорт мeктебі бaпкерінің нaзарында денe жaттығуларының cауықтырушы рөлi бірінші кeзекте бoлуы кeрек. Күндeліктегі қимыл-қoзғалыс бeлсенділігін дeнсаулық рeзервтерін жинaқтайтын тaбиғи нeгіз pетінде қaрастырған жөн. Қoғамның қaзіргі дaму кeзеңінде, жaстарды cауықтырушы тиiмді құpалдардың бiрі спoрт бoлып кeледі. Спoрт жoғары дәрeжедегі тәpтіптендіруші фaктор. Бұл тaбиғи қызy, жүйeлі бұлшық eт жұмыcы кeздерінде oрганизмнің iшкі қажeттілігінен туындaған тәpтіп. Oл aртықшылықтармен күpесетін қaтал рeжимді бұзyға қaрсы тәpтіп. Дeнсаулықты cақтау факторлaрының қaтарына дeне тәрбиeсі жeтекші pөл aтқарады. Денe тәpбиесімен шұғылдaнушылардың, онымeн шұғылдaнбайтын aдамдарға қaрағанда, қaра жұмыс жәнe aқыл-oй eңбегін aтқара aлатын мүмкiндіктері жoғары дәрежeде ұзaқ сaқталады. Қимыл-қoзғалыс бeлсенділігінің төмeндігі денсaулыққа зиянды әсeр eтеді. Бiрiнші кeзекте oл жүpек-қaн тaмырлары aуруына, зaт aлмасудың бұзылyынa ceбеп бoлады. Дeне жaттығулары қaн тaмырларындағы aтеросклероздық өзгерiстердің aлдын алaды, жүpектің ишeмиялық aуруының қaупін aзайтады. Дeне жaттығуларын жaсау баpысында оргaнизмнің iшкі ортaсында пaйда бoлатын өзгeрістерге төтeп бeргіштік жaттыққан aғзаның ерeкше қaсиеті. Сoнымен қaтар, дeне жaттығулары aдамның сыpтқы oртаның зиянды фaкторларына дa берiктігін aрттырады. Спoртпен жүйeлі шұғылдaнатын бaлалардың дeнсаулығы мықты, cуық тигeннен бoлатын aуруларының жиiлігі төмeн.
Мeктеп тiршілігі жaғдайларында, қaлыпты дeне дaмуы мeн дeнсаулыққа қaжетті қимыл-қoзғалысқа дeген тaбиғи мұқтaждық шектeлген. Дeне тәрбиeсі мұғaлімінің, спoрт мeктебі бaпкерінің нaзарында дeне жaттығуларының сaуықтырушы рөлi бiрінші кeзекте бoлуы кeрек. Күндeліктегі кимыл-қoзғалыс бeлсенділігін дeнсаулық рeзервтерін жинaқтайтын тaбиғи негiз рeтінде қaрастырған жөн.
Қoғамның қазiргі дaму кезеңіндe, жастaрды сaуықтырушы тиiмді құрaлдардың бiрі спoрт бoлып кeледі. Спoрт-жoғары дәрeжедегі тәpтіптендіруші фaктор. Бұл тaбиғи қызy, жүйeлі бұлшық eт жұмыcы кeздерінде aғзаның iшкі қaжеттілігінен тyындаған тәpтiп. Ол aртықшылықтармен күрeсетін қaтал режимді бұзуға қарсы тәртіп.
Дұрыс дене тәрбиесі, қимыл-әрекет режимі және жақсы мүсіннің қалыптасуының арасында тікелей тәуелділік бар. Алайда, спорт ұйымдары және спорттық ғимараттардың коммерциялануы олардың қолжетімділігінің төмендеуіне әкеліп соқтырды. Сонымен қатар, қазір, теледидарлардан басқа балалар үшін өте тартымды болып келетін техникалық ойын қосымшалары мен компьютерлер пайда болған уақытта гипокинезия қауіпі одан да арта түспек. Аз қозғалысты уақыт өткізу әдеті балада дағдыға айнала бастайды. Сонымен, біз қарап шыққан орта сынып оқушыларының (50 адам) арасында 10 % жас өспірім дене шынықтыру және спортпен мүлдем айналыспайды, 75,5 % ер балалар мен 87 % қыз балалар таңғы сергіту жаттығуларын жасамайды, 57 % ер балалар мен 27% қыз балалар мектептегі дене шынықтыру сабағына қатыспайды, респонденттердің 20% өте сирек немесе тек демалыс күндері ғана таза ауада серуендейді [16].
Ата-аналар үшін дәрістер оқып, ашық есік күндері, конференциялар, фильм демонстрацияларын жүргізу, және көрнекті құралдар арқылы әңгімелер өткізу. Балалар мен жасөспірімдер мекемелеріндегі қызметкерлер: директорлар, меңгерушілер, мұғалімдер, мектепке дейінгі мекемелердегі тәрбиешілер, салауттандыру лагерлерінің бастықтары, асхана қызметкерлері және техникалық қызметкерлер міндетті түрде гигиеналық дайындықтан өтуі тиіс [17].
Қолданыстағы гигиеналық-санитариялық ережелерге сәйкес мектептердегі оқу кабинеттерін белгіленген мөлшердегі үстелдер мен орындықтармен жабдықталады, мектеп жасындағы балаларға арналған жиһаздың мөлшері қарастырылған. Жиһаздың әр мөлшері балалардың жасы мен бой ерекшеліктеріне сәйкес келуі және түсі бойынша таңбалануы қажет: бойы 100-115 см құрайтын оқушылар үшін жиһаздың 1-ші мөлшері (тоқ сары түсті таңба), бойы 115-130 см оқушыларға 2-ші мөлшер (күлгін түсті таңба), 130-145 см 3-ші (сары), 145-160 см - 4-ші (қызыл), 160-175 - 5-ші (жасыл) 175 см жоғары - 6-шы (көгілдір). Мүсінділіктің бұзылуының алдын алу үшін сыныпта әр жарты жыл сайын 1-ші және 3-ші қатар оқушыларын орнымен ауыстыру қажет. Оқушыларға бір оқу күніне арналған оқулықтардың салмағы нормаланады, оқу құралдары (сөмкенің салмағын санамағанда) 1-3 сынып оқушылары үшін 1,5-2,0 кг; 4-5 сынып оқушылары үшін 2,0-2,5 кг; 6-7 сынып оқушылары үшін 3,0-3,5 кг; 8-9 сынып оқушылары үшін 4,0-4,5 кг аспауы қажет. Оқу құралдарын сөмкеде емес иыққа асу сөмкесінде тасығаны жөн .
Дұрыс дене мүсінінің қалыптасуына бимен, спортпен (жүзу, атқа салт мініп жүру) шұғылдану жағымды әсерін тигізеді. Адамның дұрыс мүсіні омырқа жотасының табиғи иіндерімен, иықтың тең симетриялы орналасуымен, басы жоғары, аяқтары тік, табандары жалпаймауымен сипатталады. Тура келбеті болғанда қозғалу органдар жүйесі қалыпты қызметте болады, ішкі органдар дұрыс орналасады, салмақ орталықтарының түсу нүктелері дұрыс болады. Рационалды емес режим, әр түрлі аурулардың салаларына байланыс бұлшықет аппаратарының нашарлауы, дене тәрбиесіннің дұрыс жүйеге қойылмауы, ересектердің балар тәрбиесіне дұрыс көңіл аудармауы балалар дене бітімінің қалыпты дамымауына әкеп соқтырады. Осы режим бұзылу табиғи омыртқа жотасына иіндерінің ұлғайуына, бүйірлеріне қисайуына, қанат тәрізді жауырын пайда болуына, иық белдеуінің ассиметриясына, кеуденің жалайып кетуіне әкеп соқтырып, кеудеде орналасқан органдар қызметінің бұзылуына әкеп соқтырады. Зат алмасуын бұзады, жұмыс қабілетін төмендетеді. Жасөспірімдер мен ересек адамдардың жұмыс өнімділігін азайтады. Бұл ауытқулар сонымен бірге адам келбетін де нашарлатып, сымбатын түсіреді [18].
Балалардың дене тұлғасының дұрыстығын гигиеналық негіздеуде оқу-тәрбие мекемелерін , қажетті жиһаздармен қамтамасыз етудің және оны тиімді пайдаланудың өсіп келе жатқан балалардың денсаулығын сақтауда, барлық оқу-тәрбие процесінің тиімділігін жоғарылатуда маңызы өте зор.
Балалар мен жасөспірімдер мекемелерінің негізгі бөлмелерінің жиһаздарына қойылатын гигиеналық талаптар, антропомерия, гигиена, физиология ғылымдарының жетістіктеріне негізделеді және жиһаздардың әрқайсысының қолданылуына қарап анықтайды [19].
Негізгі талаптардың бірі жұмыс үстелі мен орындықтардың баланың бой ұзындығы мен дене пропорциясына міндетті түрде сәйкес келуі.
Бұл талаптардың сақталуы балалардың дене бітімі дамуының үйлесімді болуына, дене тұлғасының дұрыс қалыптасуына, қызмет қабілетінің ұзақ уақыт жоғары болуына жағдай жасайды. Сонымен қатар, көз анализаторы мен тірек-қимыл аппаратының бұзылыстарының профилактикалық шаралары ретінде де өте маңызды рөлі атқарады. Бұл талаптар сақталмағанда жұмыс істеу жағдайының қолайсыздығы арта түседі: дене кейіпінің еңкіштігі ұлғаяды, оның ассиметриясы дамиды, "дене мүсінінің" бұлшық еттеріне түсетін жүктеме көбейіп, ауырлық орталығы ауысып, дене тұлғасының тұрақсыздығына әкеліп соғады, балалар сабақта тыныш отыра алмай, артық қимыл-қозғалыстары көбейеді және т.б. Оқушының дене бітімінің дамуы мен ақыл-ой қызмет қабілетінің дұрыс қалыптасуы үшін сабақта отырғандағы дене тұлғасының дұрыстығы қажет [20].
Ғылыми мәліметтер бойынша бас пен дененің кеуде бөлігінің алға қарай біраз еңкіш болып келгені дұрыс. Дененің еңкіштігі аздаған немесе орташа болып келеді. Аздап еңкіштік кеуде бөлігінің, белге қарағандағы бұрышы 1700-ге жуық, ал орташа болғанда бұл бұрыш 1600 жуық болып келеді. Статикалық және биомеханикалық тұрғыдан дене тұлғасының аздаған еңкіштігі, ауырлық орталығының амплитудасын онша көп ауыстырмайтындықтан дұрыс болып саналады. Орташа және одан көбірек еңкіштік ауырлық ортасының алға қарай ауысып, оның қозғалу амплитудасын кеңейтіп жібереді. Мұндай жағдайда арқа, мойын бұлшық еттеріне жүктеме түсетіндіктен, тыныс алу қозғалыстарының амплитудасы тарылып, пульс жиілігін біршама жоғарылатып, көз көруін нашарлатып, веналық қан тамырлардың қызметін төмендетіп, омыртқа аралық шеміршектердің алдыңғы жағының жаншылуына әкелетіндіктен бірқатар патологиялық өзгерістер туғызуы мүмкін [21].
Балалардың сабақ кезіндегі дене тұлғасының дұрыстығын анықтау үшін дене кейіпінің жағдайына әсер ететін бірнеше мағлұматтарды ескеру қажет және осыған байланысты физиологиялық, патофизиологиялық, психофизиологиялық белгілерді бөліп қарауға болады.
Дене тұлғасының жағдайына баға беруге арналған физиологиялық белгілерге дене қалпын сақтауға қатысатын бұлшық еттердің белсенділігінің дәрежесі жатады. Дене тұлғаның дұрыстығы қан айналуы мен тыныс алу реакцияларымен де анықталады [22].
Түрегеліп тұрғаннан көрі, отырған жағдайдағы дене тұлғасы энергия шығыны тұрғысынан алғанда біршама қолайлы болып келеді: тірек аудунының кеңдігімен, ауырлық орталығының біршама төмендеу келетіндігімен, соған сәйкес дене тұрақтылығы гемодинамикалық ыңғайлылығымен сипатталады.
Дененің тепе-теңдігі мықты, жүрек, қан-тамыр, тыныс алу, ас қорыту, есту және көру анализаторларының қызметі жақсы болған жағдайдағы дене тұлғасы дұрыс деп саналады [23].
Патофизиологиялық белгілерге дене тұлғасының ассиметриясы және осыған сәйкес бұлшық ет белсенділігінің ассиметриясы мен партаға отырған кезде немесе жұмыс істеген кезде дененің кеуде бөлігінің еңкіштігі жатады [24].
Сүйек-бұлшық ет жүйесінің шартты түрдегі ыңғайсыздығы организмде қажу дамуын жеделдетіп, соған байланысты әр түрлі өзгерістерге (дене тұлғаның еңкіштігі, сколиоздар, иық пен жауырынның ассиметриясы т.с.с.) дамуына әкеліп соғады.
Психофизиологиялық белгілерге дене тұлғасының құйымшақ маңайы және санның артқы бөлігімен субъективті байланысы, ұзақ уақыт мазасыздыққа, көру жұмысы кезінде көзден жұмыс бетіне дейінгі қолайлылық жағдайына баға беру жатады. Оқу процесінде техникалық оқу құралдарын пайдалануға байланысты психофиологиялық белгілердің маңызы арта бастады [25].
Баланың сабақ кезінде партада дұрыс отыруы, баланың басының, партада жазық бетіне еңкеюінен пайда болады, мұнда еңкею бұрышы 25-510, кеуде жағы 41-620, бүкіл дене 85-1000 болуы керек. Ол үшін мектеп жиһаздарының негізігі бөліктерінің - үстел мен орындықтың биіктіктерінің қатынасының дұрыстығы міндетті түрде сақталуы қажет.
Бұл қатынастар дифференция, орындық арқалығының ара қашықтығы және орындықтың ара қашықтығы көлемдері арқылы анықталады [26].
Дифференция - үстелдің артқы қырынан (тігінен алғандағы) орындыққа дейінгі ара қашықтық. Бұл аралық иықтың шынтаққа дейінгі ұзындығына 5-6см қосқанға тең болуы керек. Дифференцияның 2см өзгеруі мүмкін. Одан жоғары болуы оқушы жазу жазғанда оң жақ иығы көтеріліп тұруына, соған байланысты дене ассиметриясы дамып, омыртқа бағанының қисаюына жағдай жасайды. Одан төмен болуы дененің еңкіштенуіне, көздің дәптер немесе кітаптан дұрыс ара қашықтығының бұзылуына әкеліп соғады [27].
Орындық арқалығының ара қашықтығы - орындықтың артқы қырынан (көлденеңінен) орындық арқалығына дейінгі аралық, бұл аралық көкірек қуысының алдыңғы-артқы диаметрінен 5 см жоғары болмауы керек. Орындық арқалығының ара қашықтығы жоғары болса оқушы орындықтың арқалығын, қосымша тірек ретінде пайдалана алмайтындықтан ауырлық орталығы алдыға қарай ауысады, төмен болса үстел беті көкірек қуысына тіреліп, тыныс алу, қан айналу қызметі бұзылып, жұмыстағы дене тұлғасы қолайсыз болып, статикалық жүктеме жоғарылап, қажудың басталуы жеделдеп, қызмет қабілеті төмендейді [28].
Орындықтың дистанциясы үстелдің артқы қыры мен (көлденеңінен) орындықтың алдыңғы қырының аралығы. Орындықтың дистанциясы теріс болуы керек, яғни орындықтың отырғышы үстелдің астына 4-8см кіріп тұруы керек. Жұмыстағы дене тұлғасы қолайсыздыққа ұшырап, статикалық жүктеме жоғарылап, қажудың дамуы жеделдейді.
Нашар дамыған балалар әдетте келбеті бұзылады, омыртқалары да оңай қисаяды. Олардың көбі жас кезінде ауырған рахит сияқты аурулардың салдарынан, аяқтары кеуделері қисайып қалады, май табанға айналады. Оқытушылардың, ата аналардың жөнді қарамауынан мектепке келгенше болған келбет бұзылуы одан сайын ұлғайып кетеді [29]
Жалпақтабан табанның ұзына бойы және ені иіндерінің бір шама, не толық тегістеліп кетуіне байланысты болады. Бұл балалар мен жасөспірімдер арасында жиі кездесетін дефект. Оны балалардың аяқтары ауруымен, жылдам шаршап қалуымен, әсірісе ұзақ серуендерге, экскурсияларға, жорықтарға шыққанда табандары ауруынан байқауға болады.
Қалыпты табанның иіні жоғары болғанда тірек жасалынатын аудан табан енінің 13 бөлігінен артпайды. Егер тірек ауданы 50-60% тен асса табанның майтабанға айналғандығы. Толық майтабан болғанда табанның барлық бөлігі жерге тиіп тұрады [30].
Майтабан көбіне кейін пайда болады. Оның пайда болу жолдарын статикалық, травмалық және параличтік деп үшке бөледі. Статикалық майтабан балаларда біртіндеп пайда болады. Оның себебі байланыстар, бұлшықетке және табан сүйектеріне жүктеме шамадан тыс болуына, аяққа қалыпты аяқ киімдер кимеуінен пайда болады. Атап айтсақ өкшесіз пима, сияқты киім киуінен болады. Көбіне майтабанға рахитпен ауыраған балалар ұшырайды. Травмалық майтабан көбіне табаның, тілерсек буынының, қайықшаның жарақатынан кейін пайда болады. Параличтік майтабан жүйке жүйесі ауруларынан кейін пайда болады. Майтабанның алдын алу шараларына балаларды дұрыс жүруге тәрбиелеу жатады. Аяқ ұшы жүрген кезде, тұрған кезде алға қарауы керек. Табанға түсетін салмақ өкшеге, бірінші және бесінші аяқ саусақтарына түсіп, табанның ішкі иіні салбырап тұрмауы керек. Табанға иінін ұстап тұратын бұлшық еттерді шынықтыру мақсатында ой-шұқыр, бірақ құм, жұмсақ топырақ сияқты жерлермен жүру керек. Жүрген кезде мезгіл-мезгіл аяқ саусақтарын жиырып босатып отыруы керек. Табан кеселдерінің алдын алу мақсатында азынға дене шынықтыру жаттығуларының ішінде аяқ ұшымен, өкшемен жүру, ішкі және сыртқы табан шеттерімен жүру, секіріп түсу сияқты жаттығулар болуы шарт. Ол үшін арнайы спорттық ұйымдар да пайдалануға болады. Табан иіндерінің тура қалыптасуына волейбол, футбол ойнау да әсер етеді.
Жаппай білім беретін мекемелерді оқу жиһазымен дұрыс жабдықтау және оларды тиімді қолдану өскелең ұрпақтың денсаулығын сақтауда және барлық оқу-тәрбие үрдісінің тиімділігін жоғарылатуда аса маңызды.
Мектеп жиһаздарының негізгі бөліктері үстел беті мен орындық арқалығының арақатынасы сақталуы керек.
Мектеп парталарын жарық сол жақтан түсетіндей етіп орналастыру қажет. Балаларды денсаулығын, көру және есту қабілеттерінің ерекшелігін ескеріп отырғызған дұрыс [31].
Сонымен қатар, жиһаздың түсіне, қатарлардың ара қашықтығына, физика, химия, сызу, информатика, еңбек, шет тілдер кабинеттерінің жабдықталуына да санитарлық талаптар қойылады.
Санитарлық-эпидемиологиялық қызмет жыл сайын мектеп жиһазының санитарлық-техникалық жағдайына мониторинг жүргізіп отырады. Бұл салада едәуір алға басушылықтар байқалады. Жыл сайын 50-ден астам мектеп жаңа жиһазбен қамтылып, компьютер сыныптары, химия, физика, биология кабинеттері, заманауи интерактивті сыныптар арнайы жиһаздармен жабдықталуда. Алайда, қазіргі таңда облыс бойынша 100-ден астам жалпы білім беретін оқу орны мектеп жиһаздарын ауыстыруды қажет етеді. Өйткені, олар балалардың бойы мен жас ерекшеліктеріне сәйкес келмейді [32].
Оқушылардың партада отыру күйінің динамикасын бақылау нәтижесінде әр сабақтың 55,5-тен 59 % дейінгі уақытын оқушылар бұрыс қалпында отыратыны белгіленді.
Мүсінділігі бұзылған, сколиоз ауруына шалдыққан балалар дәрігер ортопедте диспансерлік есепте тұрып, терапияның әр түрлі әдістерін қолдану, сонымен қатар, көрсетілімдер бойынша хирургиялық ем алу қажет. Мүсінділіктің бұзылуынан 4-5 жыл қатарында жаттығуларды жасау арқылы құтылу мүмкін, мүсінділіктің бұзылуына қарсы дене шынықтыру жаттығуларын дене қатайғанша 14-15 жасқа дейін жасау тиімді болады.
Қолданыстағы санитариялық ережелерге сәйкес мектептердегі оқу кабинеттерін белгіленген мөлшердегі үстелдер мен орындықтармен жабдықталады, мектеп жасындағы балаларға арналған жиһаздың 6 мөлшері қарастырылған. Жиһаздың әр мөлшері балалардың жасы мен бой ерекшеліктеріне сәйкес келуі және түсі бойынша таңбалануы қажет: бойы 100-115 см құрайтын оқушылар үшін жиһаздың 1-ші мөлшері (тоқ сары түсті таңба), бойы 115-130 см оқушыларға 2-ші мөлшер (күлгін түсті таңба), 130-145 см 3-ші (сары), 145-160 см - 4-ші (қызыл), 160-175 - 5-ші (жасыл) 175 см жоғары - 6-шы (көгілдір). Мүсінділіктің бұзылуының алдын алу үшін сыныпта әр жарты жыл сайын 1-ші және 3-ші қатар оқушыларын орнымен ауыстыру қажет. Оқушыларға бір оқу күніне арналған оқулықтардың салмағы нормаланады, оқу құралдары (ранец немесе портфелінің салмағын санамағанда) 1-3 сынып оқушылары үшін 1,5-2,0 кг; 4-5 сынып оқушылары үшін 2,0-2,5 кг; 6-7 сынып оқушылары үшін 3,0-3,5 кг; 8-9 сынып оқушылары үшін 4,0-4,5 кг аспауы қажет. Оқу құралдарын портфелде емес иыққа асу сөмкесінде тасығаны жөн.
Баланың мектеп қабырғасында білім алу барысындағы тамақтану мәселелерін ерекше бөліп қарастыруға болады, өйткені оқушы ағзасының қажетті қоректік заттармен жеткілікті мөлшерде қанығуы оның жалпы ағзасының да, сондай-ақ СБЖ де қалыпты қызмет етуіне қажет. Алайда, сауалнамадан өткен орта сынып оқушыларының арасындағы басым көпшілігінде тамақтану тәртібінде елеулі кемшіліктер бар. Сонымен, оқушылардың 26,4 % жиі тамақтанбайды. Респонденттердің 18,7 %-да күнделікті ас үлесінде, яғни рационында көкөністер, жемістер мен жеміс шырындары мүлдем жоқ. Оқушылардың ішінде ешқашан жеген емес немесе өте сирек ет жейтіндері - 9,9 %, сүт ішетіндері - 21,3 % және балық жейтіндері - 57,3% [33].
Оқушылардың тұлғасын дұрыс ұстауға, сабақ кезінде және үй тапсырмасын орындаған уақытта денсаулығын сақтауға көмектесетін қарапайым ережелер: арқаны міндетті түрде тік ұстау керек; екі иық бірдей биіктікте және иық буындарына ойша жүргізілген сызық үстел бетіне параллель болғаны жөн, арқа орындықтың арқалығына тірелуі қажет. Келесі айта кететін жайт, оқу және жазу кезінде оқушының қолы үстелдің шетінде, ал екі көзі кітаптан немесе дәптерден 30-35 см қашықтықта болуы керек [34].
Бастауыш сыныптың оқушылары 45 минут сабақта отырады,бірақ та олардың жас ерекшелігін ескере кететін болсақ, баланың ағзасы бұндай ауыртпалықты тек 10-15 минутқа ғана шыдайды. Үстелдің көлбеу орналасуына байланысты, көздің көруі нашарлап және омыртқа жотасының өзгеруіне әкеп соғады.Кей кезде оқу үстелінің биіктігі бала бойына сәйкес келмеуіне байланысты сколиоз ауруына шалдықтырады [35].
СБЖ-ң даму үдерісі биологиялық факторлармен де (бірінші кезекте тұқым қуалайтын факторлар), сыртқы орта факторларымен де реттеледі.
Жас балалардың СБЖ-ң қалыптасуына кері әсер ететін сыртқы орта факторларының ішінен келесілерін ажыратып алуға болады: дене тәрбиесінің қанағаттанарлықсыз ұйымдастырылуы, ұзақ мерзімді статикалық жүктемелер, іс-қимыл дағдыларының қалыптаспағандығы (мүсін мен оған әсер ететін оқу үстелі немесе партада отырысы, жүріс-тұрысы, ұйқы кезіндегі дене қалпы), тиімсіз тамақтану, киім-кешек пен аяқ киімдерді дене мөлшеріне үйлесімсіз кию, арнайы мақсатына және жыл мезгілдеріне сай кимеу, жағымсыз психоэмоционалдық күйзеліс жағдайлары, СБЖ қалыптастыру сауалдары бойынша жеткілікті мәліметті білмеуі [36].
СБЖ жағдайына жағымсыз әсер ететін мектепішілік орта факторларының ішінде әлі де болса басты мәселелердің біріне сынып бөлмелеріндегі жиһаздарды дұрыс таңдау, дұрыс орналастыру жатқызылады.
Қазіргі замандағы жағдайларда жоғарыда аталған факторлар жаңа факторлармен толықтырылды:
:: оқыту үдерісінің қарқындыландыруы, сонымен қоса техникалық құралдарды пайдаланумен байланысты оқыту;
:: оқытудың жаңа түрлері мен әдістеріне көшу;
:: қимыл әрекетінің белсенділігінің төмендеуі және оқушыларда гипокинезияның әлдеқайда айқын көрініс табуы.
Дұрыс дене тәрбиесі, қимыл-әрекет режимі және жақсы мүсіннің қалыптасуының арасында тікелей тәуелділік бар. Алайда, спорт ұйымдары және спорттық ғимараттардың коммерциялануы олардың қолжетімділігінің төмендеуіне әкеліп соқтырды. Сонымен қатар, қазір, теледидарлардан басқа балалар үшін өте тартымды болып келетін техникалық ойын қосымшалары мен компьютерлер пайда болған уақытта гипокинезия қауіпі одан сайын арта түспек. Аз қозғалысты уақыт өткізу әдеті балада дағдыға айнала бастайды. Сонымен, біз қарап шыққан орта сынып оқушыларының (50 адам) арасында 10 % жас өспірім дене шынықтыру және спортпен мүлдем айналыспайды, 75,5 % ер балалар мен 87 % қыз балалар таңғы сергіту жаттығуларын жасамайды, 57 % ер балалар мен 27 % қыз балалар мектептегі дене шынықтыру сабағына қатыспайды, респонденттердің 20% өте сирек немесе тек демалыс күндері ғана таза ауада серуендейді [37].
Мектеп, бұл жағдайда дене тәрбиесі жүйесіндегі негізгі қолжетімді тізбек болып табылады. Бірақ, зерттеулер нәтижелері көрсеткендей, мектептегі дене тәрбиесі осы уақытқа дейін ұйымдастырылуы, материалдық және әдістемелік жағынан жеткілікті қамтамасыз етілген жоқ. Әрі, дене тәрбиесі сабағының аптасына жүргізілетін екі-үш сабағы оқушылардың қимыл-әрекет қажеттіліктерін тек 10 - 15 % қанағаттандырады.
Мектептегі дене тәрбиесі бағдарламасы дене шынықтыру сабағының 3-шісі болған күннің өзінде (3-ші сабақ барлық мектептерде енгізілмеген) үйлесімді дене дамуын қамтамасыз етпейді және оқушылардың 75 % зардап шегіп жүрген гипокинезияның орнын толтырмайды, бұл өз кезегінде олардың СБЖ-ң қалыптасуына кері әсерін береді [38].
Мектепке келген күннен бастап оқушылар ұзақ уақыт бойында: 40 - 45 минуттан 4 - 8 сабақ бойы отырған қалпында қозғалыссыздықты сақтау қажеттілігімен байланысты сапалық жаңа іс-әрекетке қосыла бастайды. Балаларда анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктерге орай статикалық күш ауыртпалығына төзімділіктері ересектермен салыстырғанда алдеқайда төмен, өйткені бұлшықет массасының ұлғаюы мен олардың күштерінің артуы тек 18 жасқа қарай жүреді, ал статикалық жүктемелерге максималды төзімділік 21 жасқа толғанда қалыптасады. Осы себептен күні бойы ұзақ уақыт отырыс жағдайында болу оқушыларда қажу тудырып, дұрыс мүсінді қамтамасыз ететін бұлшықеттердің әлсіреуіне әкеледі.
Оқушылардың партада отыру күйінің динамикасын бақылау нәтижесінде әр сабақтың 55,5-тен 59 %-ға дейінгі уақытын оқушылар бұрыс қалпында отыратыны белгіленді [39].
Баланың мектеп қабырғасында білім алу барысындағы тамақтану мәселелерін ерекше бөліп қарастыруға болады, өйткені оқушы ағзасының қажетті қоректік заттармен жеткілікті мөлшерде қанығуы оның жалпы ағзасының да, сондай-ақ СБЖ-ң де қалыпты қызмет етуіне қажет. Алайда, сауалнамадан өткен орта сынып оқушыларының арасындағы басым көпшілігінде тамақтану тәртібінде елеулі кемшіліктер бар. Сонымен, оқушылардың 26,4% жиі тамақтанбайды. Респонденттердің 18,7%-да күнделікті ас үлесінде, яғни рационында көкөністер, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Бастауыш сынып оқушылар ағзасының анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктері
2. Оқушылардың омыртқа бағанының анатомиялық ерекшеліктері
3. Бастауыш сынып оқушыларының физикалық тәрбие негіздері
4. Отбасы физикалық тәрбиесінің бала денсаулығына әсері
5. Балалардың тірек-қимыл аппараты бұзылуының алдын алуына арналған спорттық бағдарламалар
6. Cкoлиoздaғы eмдік жүзy
7. Cколиоздағы жүзyге диффeренциалды шeшім
8. Фитбoл - cколиоз кeзіндегі гимнaстика
9. Cколиоздағы eмдік дeне шынықтыpу cабағы құpылысының кeстесі
10. Скoлиоздағы тыныc алу жaттығулары
11. Скoлиоздағы кoррекциялық pитмдік гимнaстика
1.1 Бастауыш сынып оқушылар ағзасының анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктері
Жүйке жүйесі бір жағынан әр түрлі тіндерде, мүшелер мен жүйелерде жүретін метаболикалық және физиологиялық процесстердің координациясын жүзеге асырса, екінші жағынан - оның қатысуымен ағзаның қоршаған ортамен толық байланысы құрылады. Орталық жүйке жүйесінің аса қарқынды дамуы балаларда ерте жастан басталады. И.П. Павлов айтып кеткендей, жоғары жүйкелік саланың сипаты тұқым қуалау факторының синтезі мен тәрбие жағдайы болып табылады. Болжам бойынша, адамның ойлау қабілетінің жалпы дамуының 50% өмірінің алғашқы төрт жылында болады, 13 бөлігі 4 пен 8 жылдар арасында, ал қалған 20% -ы 8 бен 17 жылдар арасында болады. Болжам есептеу бойынша, орта адамның миы барлық өмірінде ақпараттың 1015 битын (он квадриллиондарды) қабылдайды, осыдан дәл ерте жаста айтарлықтай көп жүк түседі және дәл осы кезде жағымсыз факторлар орталық жүйке жүйесіне ауыр зақымдар әкелуі мүмкін [7].
Бас миының қалыптасуының күрделі процессі дүниеге келу кезінде бітпейді. Жасы келе бас миының қатпары мен ми сайының өлшемі, көлемі,топографиялық орналасуы, пішіні өзгереді. Қызық көрсеткіштер болып, жаңа туған нәрестенің 1 кг дене салмағына бас миының салмағы - 18 - 19, 1 жастағы балада - 111 - 112, 5 жастағы балада - 113 - 114, ересектерде - 140. Осылайша, жаңа туған нәрестенің 1 кг дене салмағына 109 г милық заты келеді, ересектерде барлығы - 20-25 кг.
Жасы келе бас миының салмағы жылдам үлкейеді. 9 айына қарай ми салмағы екі еселенеді, 3 жастан кейін үш еселенеді, ал содан кейін 6-7 жасында өсу жылдамдығы бәсеңдейді. Жүйке жүйесінің даму шапшаңдығы баланың жасы кіші болған сайын жылдам болады.8 жасында бас миының қабығы құрылымы бойынша ересек адамның бас миының қабығына ұқсайды. Алайда, жасөспірім шақта бас миында (әсіресе қабығында) талшықтар әлі де миелинді қабықшамен қапталмайды. Жүйке талшықтарының соңғы миелинизациясы есейген шақта бітеді.
Балаларда бас миының қанмен қамтамасыз етілуі ересектерге қарағанда жақсы болады. Бұл туылғаннан кейін де дамитын капиллярлы желінің бай екенін көрсетеді. Мидың көп көлемді қанмен қамтамасыз етілуі оттегіде жылдам өсетін жүйке тіндерінің қажеттілігін қамтамасыз етеді. Оның оттегіде қажеттілігі бұлшық еттерге қарағанда 20 есе жоғары.
Бас миынан қарағанда жұлын туылғаннан кейін жақсы дамыған болады. Мойын мен белдің жуандауы 3 жастан кейін пішінделе бастайды.
Туылғаннан кейін, бас миының морфологиялық және анатомиялық ерекшеліктерінің арқасында балаларда қозғалысының даму типі жануарлардың баласының моторикасының дамуынан ерешеленеді. Екі типті де салыстыру, қозғалыстың дамуына бас миының қабаты жаңа туылған нәрестелердің қалыптаспаған моторикасы, оның даму ұзақтығы болған сайын ересек адамның қозғалысы күрделі және әр түрлі болады. Балаларда бастапқыда жоғары анализаторлары жұмыс істей бастайды,содан кейін ғана күрделі координацияны талап ететін күрделі локомоторлы акттер дамиды. Бұл заңдылық маңызды тәжірибелік мағынаны құрайды және белгілі бір жағдайда қозғалысты тәрбиелеу қажеттілігін негіздейді.
Қозғалыстың жетілуі ұзақ жылдар бойы жалғасады. Қозғалысты ұйымдастырудың аса жоғары дәрежесі затты әрекеттің Бернштейн дәрежесі деп аталған. Бұл таза кортикалды дәреже. Моторлы әрекеттің жетілуі реттелетін түйіндерге сәйкес қалыптасумен байланысты және айтарлықтай дәрежеде қозғалыстың қайталануына байланысты, яғни қозғалысын қадағалау немесе жаттығуға байланысты болады. Қозғалысқа баланың өз бетімен үйренуі қозғалыстың жүйкелік реттелуінің дамуының мықты ынтасы болып табылады. Кейбір физиологтар тіпті қандайда бір қозғалыс белсенділігінің тәуліктік минимумы болады және егер бала сергек кезінде ала алмаса, онда оның ұйқысы мазасыз болады деп есептейді [8].
Тәжірибе көрсеткендей, мектеп жасына жеткен баланың мінезі мен жүріс-тұрысы, ерте жаста оны тәрбиелеген адамдардың назарымен белгілі бір дәрежеде анықталады. Ата-анасының тәрбиесін көрген балалар әдетте мектеп өміріне жақсы бейімделген.Егер де баланы әжесі мен атасы тәрбиелесе, онда мұндай балалар мектепке нашар бейімделеді, өйткені өз уақытында әдетте мұндай тәрбиеде күштеу төмендейді, соған сәйкес қоршаған ортаны тануда ынтасы азая түседі. Мұндай балаларда үйлестірілген қозғалыстар айтарлықтай нашар дамыған. Бала-бақшада тәрбиеленетін балалар ерте қалыптасумен және қозғалысының жақсы жетілуімен ерекшеленеді, сонымен қатар оларда сөйлеу қабілеті мен ойлау қабілеті нашар дамыған болады. Атақты қоғамдық педагог К.Д. Ушинский: Отбасында қалжыңды рұқсаттайтын байсалдылық билік ету керек, бірақ барлық істі қалжыңға айналдырмау керек, тым тәттіліксіз жұмсақтық, әлсіздіксіз мейірімділік, тақуашылдықсыз тәртіп, ал ең бастысы үнемі ақылға қонымды жігерлілік болу керек-деп нақты айтып кеткен. Балалар келеңсіз жағдайларда П.С. Медовиков бойынша психикалық ашығуды сезінеді, бұл психикалық дәнекерлеу жеткіліксіздігі, ал Н.М. Щеглов бойынша - тәрбие жеткіліксіздігі болып табылады [9].
Балаларда бұлшықет салмағы мен дене салмағының қатынасы ересектерге қарағанда айтарлықтай төмен. Сонымен, жаңа туылған нәрестеде ол дене салмағынан 23,3% құрайды, 8 жаста балада - 27,7 %, 15 жаста - 32, 6%, ал ересектерде - 44,2%. Постнатальды даму процессінде бұлшықет тіні салмағының жалпы өсуі - 37%, бұл кезде қаңқа салмағы тек 27 есеге өседі. Ешқандай да басқа тін туылғаннан кейін мұндай дамуды іске асырмайды. Жасы келе миофибриллдердің жуандауының әсерінен бұлшықет тінінің гистологиялық құрылымы өзгереді. Бұлшықет талшықтарының дамуымен қатар, 8-10 жастарында дифференциялаудың соңғы дәрежесіне жететінбұлшықеттің дәнекер тінді тірегінің қалыптасуы жүреді.
Бұлшықет жұмысы, бұлшықет үшін 1 минутта өлшеніп орындалатын - сұқ саусақтың бүгілуі 290 кгм-нан 7-жасында, 16-18 жасында 1000-1200 кгм-ға дейін өседі. 1 минуттық ұзақтықпен стандартты демалыстан кейін бұлшықеттік жұмысқа жарамдылықтың қалыптасуының жоғары көрсеткіштері балаларда көрсетілген.7-9 жасқа жеткеннен кейін қалпына келу нашарлай түседі.
Бұлшықет күшінің интенсивті өсуі ұлдар мен қыздарда әр түрлі болады. Ереже бойынша, ұлдарда динамометрияның көрсеткіші қыздарға қарағанда жоғары. Алайда, 10 нан 12 жас аралығында станды күштің көрсеткіші бойынша қыздар ұлдардан мықтырақ болады.Бұлшықеттің салыстырмалы күші (1 кг дене салмағына) 6-7 жасқа дейін бірдей болады, ал содан кейін 13-14 жасында жылдам жоғарылайды. Жылдам қозғалысқа қабілеті 14 жасында максимумға жетеді. Күш пен бұлшықет кернеуінің максималды уақыты бойынша өлшенген бұлшықеттік төзімділік 17 жасында шыңына жетеді, алайда ең жоғары өсу 7 ден 10 жасқа дейінгі уақытында көрсетілген.
Балаларда бұлшықеттің дамуы бір текті жүрмейді. Ең алдымен иық, иықастының ірі бұлшықеттері, кейін - қол саусақтарының бұлшықеттері дамиды. 6 жасқа дейін балалар нәзік, шебер жұмыстарды жасай алмайды. 8-9 жасында балаларда байламдар қатайып, бұлшықеттік даму күшейеді және бұлшықет көлемінің айтарлықтай өсуі байқалады. Жыныстық даму уақытының соңында тек қол бұлшықеті ғана емес, сонымен қатар иық белдеуі мен аяқтарының бұлшықеттерінің өсуі жүреді.
15 жастан кейін қарқынды түрде ұсақ бұлшықеттер де ұсақ қозғалыс координациясы мен нақтылығын іске асыра отырып дамиды. Физикалық жүктеменің осы ерекшеліктерін ескере отырып, жаттығулар қатал түрде өлшенген болу керек, жылдам ынтамен жүргізілмеуі тиіс.
Балаларда моториканың дамуы бір тегіс жүрмейді, керісінше секірмелі түрде, бұл нейроэндокринді регуляцияның ерекшелігімен байланысты болады. Сонымен, 10-12 жасында қозғалыс координациясы айтарлықтай жүзеге асырылады. Алайда, кіші жастағы балалар мен бір жағынан ересек жастағылар ұзақ продуктивті физикалық жұмысқа және жалғасатын бұлшықеттік күштемеге әлі де қәбілетті емес [10].
Жыныстық жетілу периодында қозғалыс әуендестігі бұзылады: ебедейсіздік, дөрекілік, қозғалыстың дөрекілігі пайда болады, бұл бұлшықеттің үдемелі қарқынды салмағы мен олардың регуляциясының артта қалуының арасындағы дисгармонияның нәтижесі сияқты. Балалар мен жасөспірімдерде бұлшықеттің қалыпты дамуы үшін айқын физикалық жаттығулар (спорт пен физикалық еңбек) қажет.Балалардың қозғалысқа ынтасы, жоғары қозғалыс белсенділігіне олардың бейімділігі, стереотипті әрекетінің құрылуы, тәрбиенің басты тапсырмасы болып табылады. Сондықтан, баламен алғашқы жылында жұмыс жасау кешендерінде қозғалыс ынтасының арнайы әдістері қарастырылады (айналу, еңбектеу және т.б). Балалардың барлық жастық топтарында массаж бен гимнастика кең түрде қолданылады. Бала мекемелерін салу кезінде дене шынықтырумен айналысатын арнайы алаңдар мен бөлмелер қарастырылады.
Әр түрлі жастағы топтарда балалардың қозғалыс белсенділігінің нормативтері құрылған. Егер, шагометр бойынша белгіленген бір бірлікке 1 қадамды есептесе, онда 3-4 жастағы балалар үшін күніне 9000-ден 10500- ге дейін қозғалыс қалыпты болып табылады, ал 11-15 жастағы мектеп оқушылары үшін - 20000 шамасында қалыпты болады.Бұл уақыт бойынша, балалар күніне 4 - 4,5 - тен 6 сағатқа дейін қозғалыс жағдайында болу керектігін білдіреді. Мұны балалар мен жасөспірімдер арасында оқу тәрбиелік жұмысын жүргізген кезде ескерген жөн [11].
Гипокинезия (қозғалыс көлемінің шектелуі) қазіргі жағдайда балалардың денсаулық дәрежесін төмендететін фактор болып табылады. Гипокинезия семіздік, вегето-тамырлық дистония сияқты патологиялық жағдайлардың туындауын анықтайды. Алайда, балаларды спортпен шамадан тыс әуестенуді қадағаламау, аз уақытта жоғары нәтижелерге жету мүмкіндігі, сонымен қатар денсаулыққа айтарлықтай қауіп тудыруы және ауыр жағдайларға әкелуі мүмкін.
Онтогенез адамда бірегей және басқа жануарлар әлемінің өкілдеріне ұқсамайды (остеон каналдары - гаверсовты арналарменсүйектің пластико-трабекулярлы құрылуы). Сүйектердің нақты құрылымы бала туылғаннан кейін қалыптасады. Бала туылған кезде түтікшелі сүйектердің диафиздері сүйек тіндерімен қалыптасқан болады, бұл кезде эпифиздер тек қана шеміршек тіндерінен тұрады. Сүйектену нүктесінің пайда болу нәтижесі айтарлықтай анық. Балада сүйегінің қатаю нүктесінің жиынтығы оның биологиялық дамуы деңгейінің маңызды сипатын ұсынады және сүйекті жасы деп аталады.
Түтікшелі сүйектердің ұзындығы бойынша эпифизде сүйектену нүктесінің пайда болуына дейін өсуі, сүйектің соңғы бөлімдерін құрайтын өспелі сүйек тінінің дамуының әсерінен жүзеге асырылады. Эпифизде сүйектену нүктесі пайда болғаннан кейін, өспелі шеміршек тіні әсерінен эпифиз бен метафиз арасында біртіндеп сүйектенетін ұзару жүреді, ал эпифиздер сүйектенуге сәйкес нүктелермен қоршалған сүйек қабығы жағындағы ұқсас процесстердің нәтижесінде үлкейеді. Ұзын түтікшелі сүйектердің диафиздерінің бір уақытта ұзаруы омыртқада да сүйек қабығы жағынан сүйек түзу процессін жалғастыру әсерінен жоғарылайды.
Балалардың алғашқы айлары мен жылдарында, сүйек қаңқасының қарқынды өсуімен қатар, сүйек тіні құрылымының дөрекі талшықты құрылудан бастап екіншілік гаверсовты құрылымдармен болатын пластинкалық сүйектерге дейін көп текті құрылуы жүреді. Қарқынды өсу бір уақытта қарқынды гистологиялық қайта үлгіленумен сүйек тіні үшін аса ерекше құрылымды жүзеге асырады. Бұл кезде сүйек тіні қоршаған сыртқы ортадағы жағымсыз әсерлерге өте сезімтал болып келеді, әсіресе баланың қозғалыс тәртібіне, тамақтану бұзылысына, бұлшықет тонусының жағдайына және т.б. Қарқынды онтогенез және қайта моделдену ерте жастағы балалардың сүйек тінінің қаттылығының және тығыздығының айтарлықтай төмендеуімен қатар бір уақытта сүйектердің иілгіштігінің жоғарылауы мен олардың әр түрлі деформацияларға бейімділігімен көрінеді.Сүйектердің қаттылығы шеміршек тінінің остеоидтарға алмасу дәрежесі мен оның минерализация дәрежесіне байланысты болады.
Сүйектің негізгі минералды компонентінің құрамы - гидроксиапатит балаларда жасы ұлғая жоғарылайды.
Сүйектің түзілуі мен қайта моделдену процессі үш сатыға бөлінеді:
1. Остеогенездің бірінші сатысы соңында сүйек тінінің ақуыздық негізі - матрикс құралатын қарқынды анаболитикалық процессті құрайды. Бұл процесс үшін баланы ақуызбен, А, С, В дәрумендерімен қалыпты қамтамасыз ету қажет.
2. Екінші сатысында остеоид минерализациясымен жалғасқан гидроксиапатиткристаллизациясының орталығының қалыптасуы жүреді. Бұл стадия үшін маңызды шешім болып ағзаны кальциймен, фосформен, микроэлементтермен D дәруменімен қамтамасыз ету болады.
Ерте жастағы балаларда қалыпты остеогенездің бұзылысы дұрыс тамақтанбаудың, әр түрлі жедел және созылмалы аурулардың әсерінен жеңіл туындауы мүмкін. Сонымен қатар, остеогенездің екі бірдей сатысы бұлшықет тонусымен және де қозғалыстармен реттеледі. Сондықтан, массаж бен гимнастика остеогенездің активациясына жағдай жасайды. Гипокинезия минерализация процессін бұзып, остеопорозды туындатады.
3. Остеогенездің үшінші сатысы - бұл қайта моделдену мен қалқанша безімен реттелетін және D дәруменінің қамтамасыз етілуіне байланысты болатын сүйектің үнемі жаңару процессі. Остеогенез процесстері кальцийдің қалыпты көрсеткішімен қамтамасыз етіледі. Кальцийдің тағамда жеткіліксіздігі немесе ішектерден кальцийдің нашар сіңірілуі, D дәруменінің жеткіліксіздігі кезінде қанда кальций деңгейі сүйектерден кальцидің сіңірілуі есебінен ұстап қалуға тырысады.
Сүйек тінінің қарқынды өсуі мен қайта моделденуі балалар үшін сүйектірдің көлемді қанмен қамтамасыз етілуімен арнайы болып табылады.
Бала қаңқасының ерекшелігі болып сүйектің көлденең өсуі кезінде сүйек тінінің жаңару процессі жүруінің әсерінен сүйек қабығының функционалды белсенділігі мен салыстырмалы шағын жуандығы болып табылады. Сонымен қатар сүйекішілік кеңістіктің көлемі салыстырмалы түрде өз беткейлерінің құрылуы бойынша біртегіс [12].
1.2 Оқушылардың омыртқа бағанының анатомиялық ерекшеліктері
Көп жaғдайдa бaлa дәптeргe нe клaвиaтурaғa тым төмeн жaқындaйды, сoл cәттe қaй қoлымeн жaзу жaзсa сoл жaқ иығын, дeнeсiн coл қaлaм ұстaғaн қoлына қaрай бұрaды. Уaқыт өтe aрқa бұлшықeтi жәнe oмыртқaсы oсы бұрыc күйгe бeйімдeлiп, скoлиoзды тудырaды.
Бeймәлiм сeбeптi cкoлиoзы жacөспiрiм-спортсмeндердe, cиммeтриялы eмeс спoрт түрiмeн aйнaлысатындарда дaмиды, бұл жaғдaйда oның шұғылдaнатын қoлы, шұғылдaнбaйтын қoлына қaрағанда бaяу дaмиды. Мысaлы: тeнниcисттер, бaдминтoниcттер, мeтателей ядрo жәнe нaйза, мылтық aту жәнe сaдақ aту кeзінде.
Сoндай-aқ бeймәлім сeбепті cкoлиoзы жaсөcпірім-музыкaнттардa дa кeздеседі, cимметриялы eмес инcтрумeнттерде oйнайтындaрда: cкрипкашылар, aл сoқпалы музыкaлық aспап тaрда ойнaйтындар бұл aурумен aуырмайды.
Әринe aз қозғaлатын, пaртада дұрыc oтырмайтын бaлада cкoлиoз пaйда бoлады. Cколиоз дaмуы - бұл бұлшықeт тoнусының бұзылуы, тұқым қуaлаушылық, нeрв жүйeсінің жaғымсыз eрекшеліктері. Әринe симмeтриялы спoрт түрлeрімен aйналысатын бaладар скoлиоз сaлыстырмалы түрдe aз кeздеседі.
Қaлған cколиоздың 20 % туындaйды:
- қaн тaмырларының гипaрмобильді синдрoмынан;
- oмыртқа бeлінің зaқымдануынан; рaхиттен; туa біткeн мoйын қисaюынaн;
- туa біткeн нeмесе жaрақаттың сaлдарынан жүрe пaйда бoлған aяқ мүшeсінің ұзындығының aйырмашылығы (eгер aйырмашылығы 2-4 см болса)
- нeрв-бұлшық eт жүйeсі aурулары: бaлалар цeребральды сaл ауруы (БЦС), пoлиомиелит немeсе кeне энцeфалиті мeн aурығaндар; Скoлиоз көбінeсе сирингoмиелия жәнe oрталық сaл aурымен aуыратындарда туындaйды.;
- сүйeктeрдeгі зaт aлмaсудың бұзылуындa;
- oперация жәнe қaйғылы oқиға сaлдарынан aмпутация жәнe жaрaқаттан пaйда бoлған;
- өтe сирeк-бaлаларға жүрeкке жaсаған опeрациялардан соң [13].
Омыртқaның қисaюы бaланың 5 жaсынан 15 жaсына дейiн түpлі сeбептерге бaйланысты oмыртқаның жeтілу кeзеңінде пaйда бoлады. Еp бaлаларға қaрағанда бұл жaғдай қыз бaлаларда 3 -6 есe жиi кeздеседі. Қисaю сoлжақты жәнe oңжақты бoлуы мүмкiн. Көбiнесе oл балaның дұpыс oтырмауына, қисaйып тұpу әдeттеріне бaйланысты. Мeктепте бaлалар жиi иығын түcіріп, бөкcесін көтeріп нeмесе aяғын бөкcесіне бaсып, қoлын oрындықтың aрқалығына қoйып, кeудесімен бұpылып oтырады. Нeмесе көп yақыт cтолдан алыc қoйылған oрындықтың шeтіне eңкейіп oтырады. Осындaй ыңғaйсыз қaлыпта ұзaқ oтыру oмыртқаның қиcаюына сeбеп бoлады. Былaй қaрағанда бұның бәpі бoлмашы нәpсе cияқты. Мысaлы, дәптeрдің oң жaққа нeмесе cол жaққа қиcайып жaтуы дa cебеп болaды. Сoндықтан дa дәптeрдің дұpыс oрналасуына көңiл бөлгeн жөн. Жaзу кeзінде қoл шынтaққа дейiн стoлда жaтуы керeк. Жаpықтың жeткіліксіз бoлуы дa бaланың жиi eңкеюіне cебеп бoлады. Жaрық cол жaқтан түcуі қaжет. Көп жылғы бaйқаулар бoйынша балaның сөмкeсін тұpақты түpде 1 қолмeн aлып жүpуі дe oмыртқаның қиcаюына cебеп бoлатыны aнықталып oтыр. Бaланың бoй - жaс eрекшелігіне cай келмeйтін мeктеп жиһaзы дa oмыртқаның қиcаюына cебеп бoлады. Мeктеп жиһaзын дұpыс тaңдау үшiн aлдын aла бaланың бoй өлшeміне нaзар aудару қaжет.
Бaлалар мeн жаcөспірімдер мeкемелеріндегі қызмeткерлердің жәнe aта-анaлардың cанитарлық cауаттылығы төмeн бoлған жaғдайда, өcіп кeле жaтқан ұрпақтaрға гигиeналық тәрбиe бeрудегі бeлсенді жұмыcтардың өзi қaжетті тиiмділікті бeре aлмайды. Бұл cұрақты дұpыс шeшу, бaлалар мeн жасөcпірімдерді гигиeналық тәpбиелеу жaнама түpде, яғни oлардың aта-анaларына да әcер eту aрқылы жүзeге аcады [14].
Бaла баaа-бақшaға бaрған күнiнен бaстап, тaңертеңгі қaбылдау кeзінде тoптық жәнe жaлпы атa-аналaр жинaлыстарында әңгiме түрiнде жүpгізіледі. Сaнитарлық cауаты төмeн aта-аналармен жeке әңгiме жүpгізудің мaңызы зоp. Әcіресе мeктепке дeйінгі бaлалар мeкемелерінде жeдел iшек aурулары пaйда бoлған кeзде бұл жұмыcтың мaңыздылығы жoғары бoлады [15].
Дeне тәpбиесі мұғaлімінің, cпорт мeктебі бaпкерінің нaзарында денe жaттығуларының cауықтырушы рөлi бірінші кeзекте бoлуы кeрек. Күндeліктегі қимыл-қoзғалыс бeлсенділігін дeнсаулық рeзервтерін жинaқтайтын тaбиғи нeгіз pетінде қaрастырған жөн. Қoғамның қaзіргі дaму кeзеңінде, жaстарды cауықтырушы тиiмді құpалдардың бiрі спoрт бoлып кeледі. Спoрт жoғары дәрeжедегі тәpтіптендіруші фaктор. Бұл тaбиғи қызy, жүйeлі бұлшық eт жұмыcы кeздерінде oрганизмнің iшкі қажeттілігінен туындaған тәpтіп. Oл aртықшылықтармен күpесетін қaтал рeжимді бұзyға қaрсы тәpтіп. Дeнсаулықты cақтау факторлaрының қaтарына дeне тәрбиeсі жeтекші pөл aтқарады. Денe тәpбиесімен шұғылдaнушылардың, онымeн шұғылдaнбайтын aдамдарға қaрағанда, қaра жұмыс жәнe aқыл-oй eңбегін aтқара aлатын мүмкiндіктері жoғары дәрежeде ұзaқ сaқталады. Қимыл-қoзғалыс бeлсенділігінің төмeндігі денсaулыққа зиянды әсeр eтеді. Бiрiнші кeзекте oл жүpек-қaн тaмырлары aуруына, зaт aлмасудың бұзылyынa ceбеп бoлады. Дeне жaттығулары қaн тaмырларындағы aтеросклероздық өзгерiстердің aлдын алaды, жүpектің ишeмиялық aуруының қaупін aзайтады. Дeне жaттығуларын жaсау баpысында оргaнизмнің iшкі ортaсында пaйда бoлатын өзгeрістерге төтeп бeргіштік жaттыққан aғзаның ерeкше қaсиеті. Сoнымен қaтар, дeне жaттығулары aдамның сыpтқы oртаның зиянды фaкторларына дa берiктігін aрттырады. Спoртпен жүйeлі шұғылдaнатын бaлалардың дeнсаулығы мықты, cуық тигeннен бoлатын aуруларының жиiлігі төмeн.
Мeктеп тiршілігі жaғдайларында, қaлыпты дeне дaмуы мeн дeнсаулыққа қaжетті қимыл-қoзғалысқа дeген тaбиғи мұқтaждық шектeлген. Дeне тәрбиeсі мұғaлімінің, спoрт мeктебі бaпкерінің нaзарында дeне жaттығуларының сaуықтырушы рөлi бiрінші кeзекте бoлуы кeрек. Күндeліктегі кимыл-қoзғалыс бeлсенділігін дeнсаулық рeзервтерін жинaқтайтын тaбиғи негiз рeтінде қaрастырған жөн.
Қoғамның қазiргі дaму кезеңіндe, жастaрды сaуықтырушы тиiмді құрaлдардың бiрі спoрт бoлып кeледі. Спoрт-жoғары дәрeжедегі тәpтіптендіруші фaктор. Бұл тaбиғи қызy, жүйeлі бұлшық eт жұмыcы кeздерінде aғзаның iшкі қaжеттілігінен тyындаған тәpтiп. Ол aртықшылықтармен күрeсетін қaтал режимді бұзуға қарсы тәртіп.
Дұрыс дене тәрбиесі, қимыл-әрекет режимі және жақсы мүсіннің қалыптасуының арасында тікелей тәуелділік бар. Алайда, спорт ұйымдары және спорттық ғимараттардың коммерциялануы олардың қолжетімділігінің төмендеуіне әкеліп соқтырды. Сонымен қатар, қазір, теледидарлардан басқа балалар үшін өте тартымды болып келетін техникалық ойын қосымшалары мен компьютерлер пайда болған уақытта гипокинезия қауіпі одан да арта түспек. Аз қозғалысты уақыт өткізу әдеті балада дағдыға айнала бастайды. Сонымен, біз қарап шыққан орта сынып оқушыларының (50 адам) арасында 10 % жас өспірім дене шынықтыру және спортпен мүлдем айналыспайды, 75,5 % ер балалар мен 87 % қыз балалар таңғы сергіту жаттығуларын жасамайды, 57 % ер балалар мен 27% қыз балалар мектептегі дене шынықтыру сабағына қатыспайды, респонденттердің 20% өте сирек немесе тек демалыс күндері ғана таза ауада серуендейді [16].
Ата-аналар үшін дәрістер оқып, ашық есік күндері, конференциялар, фильм демонстрацияларын жүргізу, және көрнекті құралдар арқылы әңгімелер өткізу. Балалар мен жасөспірімдер мекемелеріндегі қызметкерлер: директорлар, меңгерушілер, мұғалімдер, мектепке дейінгі мекемелердегі тәрбиешілер, салауттандыру лагерлерінің бастықтары, асхана қызметкерлері және техникалық қызметкерлер міндетті түрде гигиеналық дайындықтан өтуі тиіс [17].
Қолданыстағы гигиеналық-санитариялық ережелерге сәйкес мектептердегі оқу кабинеттерін белгіленген мөлшердегі үстелдер мен орындықтармен жабдықталады, мектеп жасындағы балаларға арналған жиһаздың мөлшері қарастырылған. Жиһаздың әр мөлшері балалардың жасы мен бой ерекшеліктеріне сәйкес келуі және түсі бойынша таңбалануы қажет: бойы 100-115 см құрайтын оқушылар үшін жиһаздың 1-ші мөлшері (тоқ сары түсті таңба), бойы 115-130 см оқушыларға 2-ші мөлшер (күлгін түсті таңба), 130-145 см 3-ші (сары), 145-160 см - 4-ші (қызыл), 160-175 - 5-ші (жасыл) 175 см жоғары - 6-шы (көгілдір). Мүсінділіктің бұзылуының алдын алу үшін сыныпта әр жарты жыл сайын 1-ші және 3-ші қатар оқушыларын орнымен ауыстыру қажет. Оқушыларға бір оқу күніне арналған оқулықтардың салмағы нормаланады, оқу құралдары (сөмкенің салмағын санамағанда) 1-3 сынып оқушылары үшін 1,5-2,0 кг; 4-5 сынып оқушылары үшін 2,0-2,5 кг; 6-7 сынып оқушылары үшін 3,0-3,5 кг; 8-9 сынып оқушылары үшін 4,0-4,5 кг аспауы қажет. Оқу құралдарын сөмкеде емес иыққа асу сөмкесінде тасығаны жөн .
Дұрыс дене мүсінінің қалыптасуына бимен, спортпен (жүзу, атқа салт мініп жүру) шұғылдану жағымды әсерін тигізеді. Адамның дұрыс мүсіні омырқа жотасының табиғи иіндерімен, иықтың тең симетриялы орналасуымен, басы жоғары, аяқтары тік, табандары жалпаймауымен сипатталады. Тура келбеті болғанда қозғалу органдар жүйесі қалыпты қызметте болады, ішкі органдар дұрыс орналасады, салмақ орталықтарының түсу нүктелері дұрыс болады. Рационалды емес режим, әр түрлі аурулардың салаларына байланыс бұлшықет аппаратарының нашарлауы, дене тәрбиесіннің дұрыс жүйеге қойылмауы, ересектердің балар тәрбиесіне дұрыс көңіл аудармауы балалар дене бітімінің қалыпты дамымауына әкеп соқтырады. Осы режим бұзылу табиғи омыртқа жотасына иіндерінің ұлғайуына, бүйірлеріне қисайуына, қанат тәрізді жауырын пайда болуына, иық белдеуінің ассиметриясына, кеуденің жалайып кетуіне әкеп соқтырып, кеудеде орналасқан органдар қызметінің бұзылуына әкеп соқтырады. Зат алмасуын бұзады, жұмыс қабілетін төмендетеді. Жасөспірімдер мен ересек адамдардың жұмыс өнімділігін азайтады. Бұл ауытқулар сонымен бірге адам келбетін де нашарлатып, сымбатын түсіреді [18].
Балалардың дене тұлғасының дұрыстығын гигиеналық негіздеуде оқу-тәрбие мекемелерін , қажетті жиһаздармен қамтамасыз етудің және оны тиімді пайдаланудың өсіп келе жатқан балалардың денсаулығын сақтауда, барлық оқу-тәрбие процесінің тиімділігін жоғарылатуда маңызы өте зор.
Балалар мен жасөспірімдер мекемелерінің негізгі бөлмелерінің жиһаздарына қойылатын гигиеналық талаптар, антропомерия, гигиена, физиология ғылымдарының жетістіктеріне негізделеді және жиһаздардың әрқайсысының қолданылуына қарап анықтайды [19].
Негізгі талаптардың бірі жұмыс үстелі мен орындықтардың баланың бой ұзындығы мен дене пропорциясына міндетті түрде сәйкес келуі.
Бұл талаптардың сақталуы балалардың дене бітімі дамуының үйлесімді болуына, дене тұлғасының дұрыс қалыптасуына, қызмет қабілетінің ұзақ уақыт жоғары болуына жағдай жасайды. Сонымен қатар, көз анализаторы мен тірек-қимыл аппаратының бұзылыстарының профилактикалық шаралары ретінде де өте маңызды рөлі атқарады. Бұл талаптар сақталмағанда жұмыс істеу жағдайының қолайсыздығы арта түседі: дене кейіпінің еңкіштігі ұлғаяды, оның ассиметриясы дамиды, "дене мүсінінің" бұлшық еттеріне түсетін жүктеме көбейіп, ауырлық орталығы ауысып, дене тұлғасының тұрақсыздығына әкеліп соғады, балалар сабақта тыныш отыра алмай, артық қимыл-қозғалыстары көбейеді және т.б. Оқушының дене бітімінің дамуы мен ақыл-ой қызмет қабілетінің дұрыс қалыптасуы үшін сабақта отырғандағы дене тұлғасының дұрыстығы қажет [20].
Ғылыми мәліметтер бойынша бас пен дененің кеуде бөлігінің алға қарай біраз еңкіш болып келгені дұрыс. Дененің еңкіштігі аздаған немесе орташа болып келеді. Аздап еңкіштік кеуде бөлігінің, белге қарағандағы бұрышы 1700-ге жуық, ал орташа болғанда бұл бұрыш 1600 жуық болып келеді. Статикалық және биомеханикалық тұрғыдан дене тұлғасының аздаған еңкіштігі, ауырлық орталығының амплитудасын онша көп ауыстырмайтындықтан дұрыс болып саналады. Орташа және одан көбірек еңкіштік ауырлық ортасының алға қарай ауысып, оның қозғалу амплитудасын кеңейтіп жібереді. Мұндай жағдайда арқа, мойын бұлшық еттеріне жүктеме түсетіндіктен, тыныс алу қозғалыстарының амплитудасы тарылып, пульс жиілігін біршама жоғарылатып, көз көруін нашарлатып, веналық қан тамырлардың қызметін төмендетіп, омыртқа аралық шеміршектердің алдыңғы жағының жаншылуына әкелетіндіктен бірқатар патологиялық өзгерістер туғызуы мүмкін [21].
Балалардың сабақ кезіндегі дене тұлғасының дұрыстығын анықтау үшін дене кейіпінің жағдайына әсер ететін бірнеше мағлұматтарды ескеру қажет және осыған байланысты физиологиялық, патофизиологиялық, психофизиологиялық белгілерді бөліп қарауға болады.
Дене тұлғасының жағдайына баға беруге арналған физиологиялық белгілерге дене қалпын сақтауға қатысатын бұлшық еттердің белсенділігінің дәрежесі жатады. Дене тұлғаның дұрыстығы қан айналуы мен тыныс алу реакцияларымен де анықталады [22].
Түрегеліп тұрғаннан көрі, отырған жағдайдағы дене тұлғасы энергия шығыны тұрғысынан алғанда біршама қолайлы болып келеді: тірек аудунының кеңдігімен, ауырлық орталығының біршама төмендеу келетіндігімен, соған сәйкес дене тұрақтылығы гемодинамикалық ыңғайлылығымен сипатталады.
Дененің тепе-теңдігі мықты, жүрек, қан-тамыр, тыныс алу, ас қорыту, есту және көру анализаторларының қызметі жақсы болған жағдайдағы дене тұлғасы дұрыс деп саналады [23].
Патофизиологиялық белгілерге дене тұлғасының ассиметриясы және осыған сәйкес бұлшық ет белсенділігінің ассиметриясы мен партаға отырған кезде немесе жұмыс істеген кезде дененің кеуде бөлігінің еңкіштігі жатады [24].
Сүйек-бұлшық ет жүйесінің шартты түрдегі ыңғайсыздығы организмде қажу дамуын жеделдетіп, соған байланысты әр түрлі өзгерістерге (дене тұлғаның еңкіштігі, сколиоздар, иық пен жауырынның ассиметриясы т.с.с.) дамуына әкеліп соғады.
Психофизиологиялық белгілерге дене тұлғасының құйымшақ маңайы және санның артқы бөлігімен субъективті байланысы, ұзақ уақыт мазасыздыққа, көру жұмысы кезінде көзден жұмыс бетіне дейінгі қолайлылық жағдайына баға беру жатады. Оқу процесінде техникалық оқу құралдарын пайдалануға байланысты психофиологиялық белгілердің маңызы арта бастады [25].
Баланың сабақ кезінде партада дұрыс отыруы, баланың басының, партада жазық бетіне еңкеюінен пайда болады, мұнда еңкею бұрышы 25-510, кеуде жағы 41-620, бүкіл дене 85-1000 болуы керек. Ол үшін мектеп жиһаздарының негізігі бөліктерінің - үстел мен орындықтың биіктіктерінің қатынасының дұрыстығы міндетті түрде сақталуы қажет.
Бұл қатынастар дифференция, орындық арқалығының ара қашықтығы және орындықтың ара қашықтығы көлемдері арқылы анықталады [26].
Дифференция - үстелдің артқы қырынан (тігінен алғандағы) орындыққа дейінгі ара қашықтық. Бұл аралық иықтың шынтаққа дейінгі ұзындығына 5-6см қосқанға тең болуы керек. Дифференцияның 2см өзгеруі мүмкін. Одан жоғары болуы оқушы жазу жазғанда оң жақ иығы көтеріліп тұруына, соған байланысты дене ассиметриясы дамып, омыртқа бағанының қисаюына жағдай жасайды. Одан төмен болуы дененің еңкіштенуіне, көздің дәптер немесе кітаптан дұрыс ара қашықтығының бұзылуына әкеліп соғады [27].
Орындық арқалығының ара қашықтығы - орындықтың артқы қырынан (көлденеңінен) орындық арқалығына дейінгі аралық, бұл аралық көкірек қуысының алдыңғы-артқы диаметрінен 5 см жоғары болмауы керек. Орындық арқалығының ара қашықтығы жоғары болса оқушы орындықтың арқалығын, қосымша тірек ретінде пайдалана алмайтындықтан ауырлық орталығы алдыға қарай ауысады, төмен болса үстел беті көкірек қуысына тіреліп, тыныс алу, қан айналу қызметі бұзылып, жұмыстағы дене тұлғасы қолайсыз болып, статикалық жүктеме жоғарылап, қажудың басталуы жеделдеп, қызмет қабілеті төмендейді [28].
Орындықтың дистанциясы үстелдің артқы қыры мен (көлденеңінен) орындықтың алдыңғы қырының аралығы. Орындықтың дистанциясы теріс болуы керек, яғни орындықтың отырғышы үстелдің астына 4-8см кіріп тұруы керек. Жұмыстағы дене тұлғасы қолайсыздыққа ұшырап, статикалық жүктеме жоғарылап, қажудың дамуы жеделдейді.
Нашар дамыған балалар әдетте келбеті бұзылады, омыртқалары да оңай қисаяды. Олардың көбі жас кезінде ауырған рахит сияқты аурулардың салдарынан, аяқтары кеуделері қисайып қалады, май табанға айналады. Оқытушылардың, ата аналардың жөнді қарамауынан мектепке келгенше болған келбет бұзылуы одан сайын ұлғайып кетеді [29]
Жалпақтабан табанның ұзына бойы және ені иіндерінің бір шама, не толық тегістеліп кетуіне байланысты болады. Бұл балалар мен жасөспірімдер арасында жиі кездесетін дефект. Оны балалардың аяқтары ауруымен, жылдам шаршап қалуымен, әсірісе ұзақ серуендерге, экскурсияларға, жорықтарға шыққанда табандары ауруынан байқауға болады.
Қалыпты табанның иіні жоғары болғанда тірек жасалынатын аудан табан енінің 13 бөлігінен артпайды. Егер тірек ауданы 50-60% тен асса табанның майтабанға айналғандығы. Толық майтабан болғанда табанның барлық бөлігі жерге тиіп тұрады [30].
Майтабан көбіне кейін пайда болады. Оның пайда болу жолдарын статикалық, травмалық және параличтік деп үшке бөледі. Статикалық майтабан балаларда біртіндеп пайда болады. Оның себебі байланыстар, бұлшықетке және табан сүйектеріне жүктеме шамадан тыс болуына, аяққа қалыпты аяқ киімдер кимеуінен пайда болады. Атап айтсақ өкшесіз пима, сияқты киім киуінен болады. Көбіне майтабанға рахитпен ауыраған балалар ұшырайды. Травмалық майтабан көбіне табаның, тілерсек буынының, қайықшаның жарақатынан кейін пайда болады. Параличтік майтабан жүйке жүйесі ауруларынан кейін пайда болады. Майтабанның алдын алу шараларына балаларды дұрыс жүруге тәрбиелеу жатады. Аяқ ұшы жүрген кезде, тұрған кезде алға қарауы керек. Табанға түсетін салмақ өкшеге, бірінші және бесінші аяқ саусақтарына түсіп, табанның ішкі иіні салбырап тұрмауы керек. Табанға иінін ұстап тұратын бұлшық еттерді шынықтыру мақсатында ой-шұқыр, бірақ құм, жұмсақ топырақ сияқты жерлермен жүру керек. Жүрген кезде мезгіл-мезгіл аяқ саусақтарын жиырып босатып отыруы керек. Табан кеселдерінің алдын алу мақсатында азынға дене шынықтыру жаттығуларының ішінде аяқ ұшымен, өкшемен жүру, ішкі және сыртқы табан шеттерімен жүру, секіріп түсу сияқты жаттығулар болуы шарт. Ол үшін арнайы спорттық ұйымдар да пайдалануға болады. Табан иіндерінің тура қалыптасуына волейбол, футбол ойнау да әсер етеді.
Жаппай білім беретін мекемелерді оқу жиһазымен дұрыс жабдықтау және оларды тиімді қолдану өскелең ұрпақтың денсаулығын сақтауда және барлық оқу-тәрбие үрдісінің тиімділігін жоғарылатуда аса маңызды.
Мектеп жиһаздарының негізгі бөліктері үстел беті мен орындық арқалығының арақатынасы сақталуы керек.
Мектеп парталарын жарық сол жақтан түсетіндей етіп орналастыру қажет. Балаларды денсаулығын, көру және есту қабілеттерінің ерекшелігін ескеріп отырғызған дұрыс [31].
Сонымен қатар, жиһаздың түсіне, қатарлардың ара қашықтығына, физика, химия, сызу, информатика, еңбек, шет тілдер кабинеттерінің жабдықталуына да санитарлық талаптар қойылады.
Санитарлық-эпидемиологиялық қызмет жыл сайын мектеп жиһазының санитарлық-техникалық жағдайына мониторинг жүргізіп отырады. Бұл салада едәуір алға басушылықтар байқалады. Жыл сайын 50-ден астам мектеп жаңа жиһазбен қамтылып, компьютер сыныптары, химия, физика, биология кабинеттері, заманауи интерактивті сыныптар арнайы жиһаздармен жабдықталуда. Алайда, қазіргі таңда облыс бойынша 100-ден астам жалпы білім беретін оқу орны мектеп жиһаздарын ауыстыруды қажет етеді. Өйткені, олар балалардың бойы мен жас ерекшеліктеріне сәйкес келмейді [32].
Оқушылардың партада отыру күйінің динамикасын бақылау нәтижесінде әр сабақтың 55,5-тен 59 % дейінгі уақытын оқушылар бұрыс қалпында отыратыны белгіленді.
Мүсінділігі бұзылған, сколиоз ауруына шалдыққан балалар дәрігер ортопедте диспансерлік есепте тұрып, терапияның әр түрлі әдістерін қолдану, сонымен қатар, көрсетілімдер бойынша хирургиялық ем алу қажет. Мүсінділіктің бұзылуынан 4-5 жыл қатарында жаттығуларды жасау арқылы құтылу мүмкін, мүсінділіктің бұзылуына қарсы дене шынықтыру жаттығуларын дене қатайғанша 14-15 жасқа дейін жасау тиімді болады.
Қолданыстағы санитариялық ережелерге сәйкес мектептердегі оқу кабинеттерін белгіленген мөлшердегі үстелдер мен орындықтармен жабдықталады, мектеп жасындағы балаларға арналған жиһаздың 6 мөлшері қарастырылған. Жиһаздың әр мөлшері балалардың жасы мен бой ерекшеліктеріне сәйкес келуі және түсі бойынша таңбалануы қажет: бойы 100-115 см құрайтын оқушылар үшін жиһаздың 1-ші мөлшері (тоқ сары түсті таңба), бойы 115-130 см оқушыларға 2-ші мөлшер (күлгін түсті таңба), 130-145 см 3-ші (сары), 145-160 см - 4-ші (қызыл), 160-175 - 5-ші (жасыл) 175 см жоғары - 6-шы (көгілдір). Мүсінділіктің бұзылуының алдын алу үшін сыныпта әр жарты жыл сайын 1-ші және 3-ші қатар оқушыларын орнымен ауыстыру қажет. Оқушыларға бір оқу күніне арналған оқулықтардың салмағы нормаланады, оқу құралдары (ранец немесе портфелінің салмағын санамағанда) 1-3 сынып оқушылары үшін 1,5-2,0 кг; 4-5 сынып оқушылары үшін 2,0-2,5 кг; 6-7 сынып оқушылары үшін 3,0-3,5 кг; 8-9 сынып оқушылары үшін 4,0-4,5 кг аспауы қажет. Оқу құралдарын портфелде емес иыққа асу сөмкесінде тасығаны жөн.
Баланың мектеп қабырғасында білім алу барысындағы тамақтану мәселелерін ерекше бөліп қарастыруға болады, өйткені оқушы ағзасының қажетті қоректік заттармен жеткілікті мөлшерде қанығуы оның жалпы ағзасының да, сондай-ақ СБЖ де қалыпты қызмет етуіне қажет. Алайда, сауалнамадан өткен орта сынып оқушыларының арасындағы басым көпшілігінде тамақтану тәртібінде елеулі кемшіліктер бар. Сонымен, оқушылардың 26,4 % жиі тамақтанбайды. Респонденттердің 18,7 %-да күнделікті ас үлесінде, яғни рационында көкөністер, жемістер мен жеміс шырындары мүлдем жоқ. Оқушылардың ішінде ешқашан жеген емес немесе өте сирек ет жейтіндері - 9,9 %, сүт ішетіндері - 21,3 % және балық жейтіндері - 57,3% [33].
Оқушылардың тұлғасын дұрыс ұстауға, сабақ кезінде және үй тапсырмасын орындаған уақытта денсаулығын сақтауға көмектесетін қарапайым ережелер: арқаны міндетті түрде тік ұстау керек; екі иық бірдей биіктікте және иық буындарына ойша жүргізілген сызық үстел бетіне параллель болғаны жөн, арқа орындықтың арқалығына тірелуі қажет. Келесі айта кететін жайт, оқу және жазу кезінде оқушының қолы үстелдің шетінде, ал екі көзі кітаптан немесе дәптерден 30-35 см қашықтықта болуы керек [34].
Бастауыш сыныптың оқушылары 45 минут сабақта отырады,бірақ та олардың жас ерекшелігін ескере кететін болсақ, баланың ағзасы бұндай ауыртпалықты тек 10-15 минутқа ғана шыдайды. Үстелдің көлбеу орналасуына байланысты, көздің көруі нашарлап және омыртқа жотасының өзгеруіне әкеп соғады.Кей кезде оқу үстелінің биіктігі бала бойына сәйкес келмеуіне байланысты сколиоз ауруына шалдықтырады [35].
СБЖ-ң даму үдерісі биологиялық факторлармен де (бірінші кезекте тұқым қуалайтын факторлар), сыртқы орта факторларымен де реттеледі.
Жас балалардың СБЖ-ң қалыптасуына кері әсер ететін сыртқы орта факторларының ішінен келесілерін ажыратып алуға болады: дене тәрбиесінің қанағаттанарлықсыз ұйымдастырылуы, ұзақ мерзімді статикалық жүктемелер, іс-қимыл дағдыларының қалыптаспағандығы (мүсін мен оған әсер ететін оқу үстелі немесе партада отырысы, жүріс-тұрысы, ұйқы кезіндегі дене қалпы), тиімсіз тамақтану, киім-кешек пен аяқ киімдерді дене мөлшеріне үйлесімсіз кию, арнайы мақсатына және жыл мезгілдеріне сай кимеу, жағымсыз психоэмоционалдық күйзеліс жағдайлары, СБЖ қалыптастыру сауалдары бойынша жеткілікті мәліметті білмеуі [36].
СБЖ жағдайына жағымсыз әсер ететін мектепішілік орта факторларының ішінде әлі де болса басты мәселелердің біріне сынып бөлмелеріндегі жиһаздарды дұрыс таңдау, дұрыс орналастыру жатқызылады.
Қазіргі замандағы жағдайларда жоғарыда аталған факторлар жаңа факторлармен толықтырылды:
:: оқыту үдерісінің қарқындыландыруы, сонымен қоса техникалық құралдарды пайдаланумен байланысты оқыту;
:: оқытудың жаңа түрлері мен әдістеріне көшу;
:: қимыл әрекетінің белсенділігінің төмендеуі және оқушыларда гипокинезияның әлдеқайда айқын көрініс табуы.
Дұрыс дене тәрбиесі, қимыл-әрекет режимі және жақсы мүсіннің қалыптасуының арасында тікелей тәуелділік бар. Алайда, спорт ұйымдары және спорттық ғимараттардың коммерциялануы олардың қолжетімділігінің төмендеуіне әкеліп соқтырды. Сонымен қатар, қазір, теледидарлардан басқа балалар үшін өте тартымды болып келетін техникалық ойын қосымшалары мен компьютерлер пайда болған уақытта гипокинезия қауіпі одан сайын арта түспек. Аз қозғалысты уақыт өткізу әдеті балада дағдыға айнала бастайды. Сонымен, біз қарап шыққан орта сынып оқушыларының (50 адам) арасында 10 % жас өспірім дене шынықтыру және спортпен мүлдем айналыспайды, 75,5 % ер балалар мен 87 % қыз балалар таңғы сергіту жаттығуларын жасамайды, 57 % ер балалар мен 27 % қыз балалар мектептегі дене шынықтыру сабағына қатыспайды, респонденттердің 20% өте сирек немесе тек демалыс күндері ғана таза ауада серуендейді [37].
Мектеп, бұл жағдайда дене тәрбиесі жүйесіндегі негізгі қолжетімді тізбек болып табылады. Бірақ, зерттеулер нәтижелері көрсеткендей, мектептегі дене тәрбиесі осы уақытқа дейін ұйымдастырылуы, материалдық және әдістемелік жағынан жеткілікті қамтамасыз етілген жоқ. Әрі, дене тәрбиесі сабағының аптасына жүргізілетін екі-үш сабағы оқушылардың қимыл-әрекет қажеттіліктерін тек 10 - 15 % қанағаттандырады.
Мектептегі дене тәрбиесі бағдарламасы дене шынықтыру сабағының 3-шісі болған күннің өзінде (3-ші сабақ барлық мектептерде енгізілмеген) үйлесімді дене дамуын қамтамасыз етпейді және оқушылардың 75 % зардап шегіп жүрген гипокинезияның орнын толтырмайды, бұл өз кезегінде олардың СБЖ-ң қалыптасуына кері әсерін береді [38].
Мектепке келген күннен бастап оқушылар ұзақ уақыт бойында: 40 - 45 минуттан 4 - 8 сабақ бойы отырған қалпында қозғалыссыздықты сақтау қажеттілігімен байланысты сапалық жаңа іс-әрекетке қосыла бастайды. Балаларда анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктерге орай статикалық күш ауыртпалығына төзімділіктері ересектермен салыстырғанда алдеқайда төмен, өйткені бұлшықет массасының ұлғаюы мен олардың күштерінің артуы тек 18 жасқа қарай жүреді, ал статикалық жүктемелерге максималды төзімділік 21 жасқа толғанда қалыптасады. Осы себептен күні бойы ұзақ уақыт отырыс жағдайында болу оқушыларда қажу тудырып, дұрыс мүсінді қамтамасыз ететін бұлшықеттердің әлсіреуіне әкеледі.
Оқушылардың партада отыру күйінің динамикасын бақылау нәтижесінде әр сабақтың 55,5-тен 59 %-ға дейінгі уақытын оқушылар бұрыс қалпында отыратыны белгіленді [39].
Баланың мектеп қабырғасында білім алу барысындағы тамақтану мәселелерін ерекше бөліп қарастыруға болады, өйткені оқушы ағзасының қажетті қоректік заттармен жеткілікті мөлшерде қанығуы оның жалпы ағзасының да, сондай-ақ СБЖ-ң де қалыпты қызмет етуіне қажет. Алайда, сауалнамадан өткен орта сынып оқушыларының арасындағы басым көпшілігінде тамақтану тәртібінде елеулі кемшіліктер бар. Сонымен, оқушылардың 26,4% жиі тамақтанбайды. Респонденттердің 18,7%-да күнделікті ас үлесінде, яғни рационында көкөністер, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz