Оқушылар ағзасының функционалдық жағдайына мектеп ортасының әсері
МАЗМҰНЫ
Белгілеулер мен қысқартулар
Кіріспе
1 Әдебиеттерге шолу
1.1 Қазақстан Республикасындағы оқушылардың өмір сүру сапасынының
өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Оқушылардың мектеп ортасына бейімделу мәселелері
Белгілеулер мен қысқартулар
Кіріспе
1 Әдебиеттерге шолу
1.1 Қазақстан Республикасындағы оқушылардың өмір сүру сапасынының
өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Оқушылардың мектеп ортасына бейімделу мәселелері
Кіріспе
Өзектілігі. Қазіргі таңдағы білім беру үдерісі білім алушының шығармашылықпен өзіндік дамуы, өзіндік оқуы және өздігінен жұмыс істеуімен қатар жүретін әлемдік интеграциялық технологиясына жаһандану жағдайында жүріп жатыр. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев 2006 жылғы 1-ші наурыздағы «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына кіру стратегиясы» атты Қазақстан халқына жолдауында: «Білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақты қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды ќұралдардың бірі. Бізге экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет», - деп атап көрсетті[1].
Қазіргі жағдайларда білім беру дүние жүзінің көптеген елдерінің негізгі мемлекеттік приоритеттерінің қатарына кіреді. Қазақстан үшін ғылымның, білім берудің дамуы экономикалық жүйенің бәсекеге қабілеттілігін көтерудің үздіксіз шарты, аймақтық және әлемдік деңгейдегі жоғары орын алудың, мемлекеттілікті нығайтудың және ұлттық мүдделерді дамытудың тәсілі болды. 2005-2010 жылдарына Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасына сәйкес прогрессивті технологиялар мен білім беру жүйелеріне жаңа оқыту технологияларын енгізу алға қойылған міндет болып отыр. [2].
Әр түрлі елдердің білім беру жүйесіндегі қазіргі заманғы интеграциялық үрдістер оқытудың тепе-тең және эквивалентті құралдары мен өлшемдерін құру және пайдалану қажеттілігін өмірге әкелді. Олар бар ұлттық білім беру жүйесінің халықаралық түссіздігіне қол жеткізуге бағытталған.
Қазақстан Респуликасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» жолдауында жаңа кезеңнің негізгі міндеттерінің бірі «...осы заманғы білім беру, «парасатты экономиканың» негіздерін қалыптастыру, жаңа оқыту технологияларды пайдалану оқу сапасын көтеруге басты себеп болатын, «инновациялық экономиканы дамыту» - деп атап көрсетілген, сондықтан да еліміздегі әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге байланысты білім беру жүйесіне қойылған жаңа талаптарға сай оқушылардың белсенділік пен дербестік қабілеттерінің жетілуіне әсер ететін жаңа ақпараттық технологияларды қолдану, оның әлемдік білім кеңістігіне енуіне жол ашуда. [3]
ХХІ ғасырда әлемдік білім беру жүйесінің дамуындағы негізгі басымдықтарының бірі – мектеп білімін жаңарту. Ол оқушылардың неғұрлым өз бетінше білім алып, оны іс жүзінде қолдана білу қажеттілігін тәрбиелеуге бағытталған.
Бірақ оның негізі, түпкі мақсаты қай кезде болса да қала бермек – оқушыны білім алуға және сол білімін мектеп қабырғасынан шыққанда нақты проблемаларды шеше білуде қолдануға үйрету.
Егер көптеген жұмыскерлердің ақыл-ой іс-әрекеті әр қилы өндірістік және ғылыми міндеттерді шешкен кездегі интеллектуалдық қабілеттіліктерді жүзеге
Өзектілігі. Қазіргі таңдағы білім беру үдерісі білім алушының шығармашылықпен өзіндік дамуы, өзіндік оқуы және өздігінен жұмыс істеуімен қатар жүретін әлемдік интеграциялық технологиясына жаһандану жағдайында жүріп жатыр. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев 2006 жылғы 1-ші наурыздағы «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына кіру стратегиясы» атты Қазақстан халқына жолдауында: «Білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақты қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды ќұралдардың бірі. Бізге экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет», - деп атап көрсетті[1].
Қазіргі жағдайларда білім беру дүние жүзінің көптеген елдерінің негізгі мемлекеттік приоритеттерінің қатарына кіреді. Қазақстан үшін ғылымның, білім берудің дамуы экономикалық жүйенің бәсекеге қабілеттілігін көтерудің үздіксіз шарты, аймақтық және әлемдік деңгейдегі жоғары орын алудың, мемлекеттілікті нығайтудың және ұлттық мүдделерді дамытудың тәсілі болды. 2005-2010 жылдарына Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасына сәйкес прогрессивті технологиялар мен білім беру жүйелеріне жаңа оқыту технологияларын енгізу алға қойылған міндет болып отыр. [2].
Әр түрлі елдердің білім беру жүйесіндегі қазіргі заманғы интеграциялық үрдістер оқытудың тепе-тең және эквивалентті құралдары мен өлшемдерін құру және пайдалану қажеттілігін өмірге әкелді. Олар бар ұлттық білім беру жүйесінің халықаралық түссіздігіне қол жеткізуге бағытталған.
Қазақстан Респуликасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» жолдауында жаңа кезеңнің негізгі міндеттерінің бірі «...осы заманғы білім беру, «парасатты экономиканың» негіздерін қалыптастыру, жаңа оқыту технологияларды пайдалану оқу сапасын көтеруге басты себеп болатын, «инновациялық экономиканы дамыту» - деп атап көрсетілген, сондықтан да еліміздегі әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге байланысты білім беру жүйесіне қойылған жаңа талаптарға сай оқушылардың белсенділік пен дербестік қабілеттерінің жетілуіне әсер ететін жаңа ақпараттық технологияларды қолдану, оның әлемдік білім кеңістігіне енуіне жол ашуда. [3]
ХХІ ғасырда әлемдік білім беру жүйесінің дамуындағы негізгі басымдықтарының бірі – мектеп білімін жаңарту. Ол оқушылардың неғұрлым өз бетінше білім алып, оны іс жүзінде қолдана білу қажеттілігін тәрбиелеуге бағытталған.
Бірақ оның негізі, түпкі мақсаты қай кезде болса да қала бермек – оқушыны білім алуға және сол білімін мектеп қабырғасынан шыққанда нақты проблемаларды шеше білуде қолдануға үйрету.
Егер көптеген жұмыскерлердің ақыл-ой іс-әрекеті әр қилы өндірістік және ғылыми міндеттерді шешкен кездегі интеллектуалдық қабілеттіліктерді жүзеге
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Барышников И.И. Мусийчук Ю.И. Медико-географические аспекты оценки уровня здоровья населения и состояния окружающей среды. - М., 2003.-С. 11-32.
2 Гревняк Я.П, Федеренко А.Ю, Якимова К.А, Николаенко В.В,Шумакова И.В, УстиноваИ.В. Атмосферные загрязнения как фактор риска для здоровья детского населения // Гигиена и санитария. - 2002. - № 2. - С. 21- 23.
3 S.I.Namazbaeva L.K. Ibraeva L.K. Achmetova. Besondeheiten der okologischen situation in Kazahsnan // Internationaler Kongress Fachmtsst. - 2008. - Р. 49-50.
4 Даутов Ф. Ф, Лысенко А.И, Яруллин А.Х. Влияние факторов окружающей среды на физическое развитие детей дошкольного возраста // Гигиена и
санитария. - 2001. - № 6. - С. 49-52.
5 Беляева Н.Н. Морфологические критерии риска вредного воздействия факторов окружающей среды на организм // Гигиена и санитария. - 2002. -№ 6.- С. 75-76.
6 Ревич Б.А. Загрязнение окружающей среды и здоровье населения. Введение в экологическую эпидемиологию. - М., 2001. - С. 224-230.
7 Гичев Ю.П. Загрязнение окружающей среды и здоровье человека. Новосибирск, 2002. - С. 106-130.
8 Беляков В.А, Васильев А.В. Влияние загрязненного атмосферного с воздуха на физическое развитие детей // Гигиена и санитария. - 2003. - № 4.- С. 33-34.
9 Кучма В.Р, Демина И.А, Демин А.К. Проблемы формирования здорового образа жизни у учащихся в общеобразовательных учреждениях // Гигиена и санитария. - 2000. - № 3. - С. 52-76.
10 Города и районы Карагандинской области за годы независимости Республики Казахстан (Статический сборник) // Подл. ред. Колесовой А.В. Караганда, Областное управление статистики. - 2001. - С. 35-37.
11 Намазбаева З.И, Мукашева М.А, Жумакаева К. Д. Условия формирования факторов в промышленном городе // Материалы Республиканской НПК «Актуальные вопросы охраны здоровья работающего населения». - Караганда, 2008. - С. 185-187.
12 Алексеев С.В. Экопатология детского возраста. - М., 2002. - С. 32-36.
13 Краснов В.М. Оценка физического развития детей. - Чебоксары, 2002. - С. 76-89.
14.Агаджанян Н.А, Петрова П.Г, Варфоломеев А.Р. Экология и резервы здоровья. - Якутск, 2001. - 57 с.
15.Пинигин М.А. Задачи гигиены атмосферного воздуха и пути их решения на ближайшую перспективу // Гигиена и санитария. - 2000. - № 1. - С. 3-8.
16.Маторова Н.И, Ефимова Н.В, Батурин В.А. Применение математического моделирования динамических систем при изучении вляния загрязнения атмосферного воздуха на заболеваемость детского населения // Медицина труда и промэкология. - 2003. - № 3. - С. 75-77.
17.Лысенко А.И, Ярулин А.Х, Даутов Ф.Ф. Состояние здоровья детей дошкольного возраста на территориях с различным уровнем антропогенной нагруски // Гигиена и санитария. - 2002. - № 4. - С. 41-43.
18.Кучма В.Р, Чепрасов В.В. Оценка физического развития как скрининг- тест выявления детей с донозологическим нарушением // Гигиена и санитария. - 2004. - № 4. - С. 39-42.
19.Дюсембин Қ.Д. Жасқа сай физиологиясы және мектеп гигиенасы. Алматы., 2002. - 342 6.
20.Демеуов С.Т. Мектепке дейінгі балалардың анатомиясы және физиологиясы. - Алматы, 1991. - 148 б.
21.Котышева Е.Н. Болотская М.Ю, Кошкина В.С, Хрипач Л.В, Ревазова Ю.А. Некоторые эколого-гигиенические аспекты здоровья дошкольников промышленного города // Гигиена и санитария. - 2004. - № 4. - С. 55-57.
22.Сухарева Л.М, Звездина И.В, Ямпольская Ю.А, Прусов П.К. Состояние здоровья и физическая активность современных подростков // Гигиена и санитария. - 2002. - № 3. - С. 52-55.
23.Михайлова Е.В. Состояния здоровья детей в условиях загрязнения атмосферного воздуха // Гигиена и санитария. - 2005. - № 2. - С. 49-51.
24.Онищенко Г.Г. Социально-гигинические проблемы состояния здоровья детей и подростков // Гигиена и санитария. - 2001. - № 5. - С. 7-11.
25.Патапов А.И, Ястребов Г.Г. Гигиенические проблемы охраны здоровья населения. - Самара, 2000. - С. 11-14.
26.Совченко М.Ф, Решетник Л.А, Лященко О.В. Состояние здоровья детей, проживающих в зоне влияния угольных разрезов // Гигиена и санитария. - 2000. -№3.-С. 55-58.
27.Сраубаев Е.Н, Намазбаева З.И, Пудов А.М. Методические рекомендации по определению тяжелых металлов в объектах окружающей среды и биоматериалах на атомно-абсорбционном спектрометре МГА - 915. - 2007. - 27 с.
28.Березин И.И Сровинт. Мния условый обучения в средних оброзовательных утрльд гигиения и санитария – 2010, - № 46 – С-83 – 86.
29. Максимов С.А. Возротио половия особености
30. Тимошенко К.Т гигиеническая оценка образа жизнии и состояния здоровая среников 10-11 – х классов ориентированных на получения
31. Андреева Н.Г., Никулина М.В., Тупицын И.О. Вегетативная регуляция сердечной деятельности у детей и подростков // Научные труды I Съезда физиологов СНГ. – Под. Ред. Р.И. Сепиашвили. – т.2. – М.: Медицина – Здоровье, 2005. – С.193.
32. Андрианов В.В., Василюк Н.А. Вариабельность сердечного ритма при выполнении различных результативных задач // Физиология человека. 2001.Т. 27. № 4. - С. 50.
33. Базелюк Л.Т., Кулкыбаев Г.А., Бекеева С.А. Влияние экологических факторов на здоровье детского населения // Гигиена труда и медэкология, 2003, Караганда, № 5, - С. 70-72
34. Бароненко В.А., Бугреева С.И., Рапопорт Л.А. Двигательная активность универсальный фактор оптимизации морфофункционального и психофизиологического статуса лицеистов-старшеклассников физико-математической специализации // Научные труды I Съезда физиологов СНГ. – Под. Ред. Р.И.Сепиашвили. – т.1. – М.: Медицина – Здоровье, 2005. – С.198.
35. Ботяжова О.А. Сравнительная оценка уровня физического здоровья учащихся общеобразовательных учреждений разного типа // Научные труды I Съезда физиологов СНГ. – Под. Ред. Р.И. Сепиашвили. – т.2. – М.: Медицина – Здоровье, 2005. – С.285.
36. Блинова Н.Г., Васина Е.В., Витязь С.Н., Душенина Т.В. Особенности психосоматического развития и адаптации к учебной деятельности учащихся с 7 до 16 лет //Рос. физиол. журн. им. И. М. Сеченова. -2004.-Т.90. -№ 8. - С. 354.
37. Бейсенбекова Ж.А. Оценка и прогнозирование функционального напряжения организма школьников в процессе воздействия интенсивных образовательных технологий (на примере школы для одаренных детей «Дарын»). Автореф дисс. на соис… канд. мед. наук. Тюмень, 2004. - С. 24.
38. Белова О.А. Соматическое здоровье школьников-подростков //Рос. физиол. журн. им. И. М. Сеченова. -2004.-Т.90. -№ 8. - С. 352.
39. Вербицкий Е.В., Шульга Е.Л., Колпакова Н.Ф. и соавт. Мотивации эмоций и мыслительная активность лицеистов-подростков в условиях ранней специализации //Рос. физиол. журн. им. И. М. Сеченова. -2004.-Т.90. -№ 8. - С. 83.
40.Валеева Э.Р. Сравнительный анализ заболеваемости учащихся гимназии и общеобразовательной школы. Казанский государственный медицинский университет //Гигиена и санитария// 2003г. №5. - С. 47-48.
41. Воронина Г.А., Малых Т.В., Спицин А.П. Комплексная оценка резервов адаптации и сохранение здоровья //Рос. физиол. журн. им. И. М. Сеченова. -2004.-Т.90. -№ 8. - С. 359.
42. Губина М.И., Сусликова М.И., Яргалова М.С. Оценка состояния уровня адаптации у школьников различных классов //Рос. физиол. журн. им. И. М. Сеченова. -2004.-Т.90. -№ 8. – С. 238.
43. Даутов Ф.Ф., Лысенко А. И., Яруллин А. X. Влияние факторов окружающей среды на физическое развитие детей дошкольного возраста // Гигиена и санитария, 2001, №6, - С. 49-52.
44. Даян А.В., Оганесян А.О., Геворкян Э.С. и др. Реакция сердечной деятельности старшеклассников школ с дифференцированным обучением на экзаменационный стресс // Физиология человека. 2003. Т. 29. №2. - С. 49-55.
45. Зверева С.В. Гендерный аспект развития интеллекта как высшего звена адаптационной системы в детском и подростково-юношеском возрасте // Научные труды I Съезда физиологов СНГ. – Под. Ред. Р.И.Сепиашвили. – т.1. – М.: Медицина – Здоровье, 2005. – С.145.
46. Зиятдинова А.И., Валеева Э.Р., Вагяпова A.M. Адаптация организма школьников к учебным нагрузкам // Научные труды I Съезда физиологов СНГ. – Под. Ред. Р.И.Сепиашвили. – т.1. – М.: Медицина – Здоровье, 2005. – С.153-154.
47. Камилова Р.Т. Комплексная оценка состояния здоровья детей школьного возраста в зависимости от социально-гигиенических и климато-географических условий Узбекистана. Автореф. дис. … докт. мед. наук. –Ташкент. - 2001. – С. 32.
48. Кокаева И.Ю. О состоянии здоровья детей, обучающихся в режиме полного рабочего дня// Научные труды I Съезда физиологов СНГ. – Под. Ред. Р.И.Сепиашвили. – т.1. – М.: Медицина – Здоровье, 2005. – С.147.
49. Каталеев А.Ю., Губина М.И. Вегетосоматические реакции организма учащихся при интенсивных формах обучения //Рос. физиол. журн. им. И.М. Сеченова. -2004.-Т.90. -№ 8. – С. 187.
50. Ксаджикян Н.Н., Минасян С.М., Геворкян Э.С., Адамян Ц.И. Психофизиологическое проявление учебной нагрузки у подростков // Научные труды I Съезда физиологов СНГ. – Под. Ред. Р.И. Сепиашвили. – т.2. – М.: Медицина – Здоровье, 2005. – С.286.
51. Кувандыкова Д.Э. Особенности состояния опорно-двигательной системы подростков в зависимости от типа учебного заведения // Гигиена и санитария.- 2004.- №3, - С. 65-67.
52. Кучма В.Р., Сухарева Л.М. Здоровые дети России в 21 веке / Под ред. А.А. Баранова, В.Р. Кучмы.- М., 2000.- С.35-43.
53. Лёвушкин C.П. Динамика физического развития школьников Ульяновска // Физическая культура. №1, 2005.
54. Смагулов Н.К., Сатыбалдина А.Е. Методический подход математической оценки и прогнозирования функционального напряжения организма студентов при использовании учебных компьютерных технологий. Методические рекомендации. Караганда. -2003. – С. 14.
55. Смагулов М.Н. Экзаменационный стресс и нервно-эмоциональное напряжение организма школьников, его оценка и прогноз Автореф дисс. на соис… канд. мед. наук. Тюмень, 2006. – С. 26.
56. Сонькин В.Д., Букреева Д.П., Васильева Р.М., Тамбовцева Р.В. Возрастные изменения энергетического и вегетативного обеспечения мышечной работы различной мощности у детей школьного возраста// Научные труды I Съезда физиологов СНГ. – Под. Ред. Р.И.Сепиашвили. – т.1. – М.: Медицина – Здоровье, 2005. – С. 149.
57. Степанова М.И., Куинджи Н.Н., Ильин А.Г. и др. Гигиенические проблемы реформирования школьного образования // Гигиена и санитария. 2000. № 1. - С. 40-44. .
58. Стунева Г.И., Кирюшин В.А., Цурган А.М. // Гиг. и сан. – 2000.- №3.- С.45-48
59. Суворова А.В., Мамуилов В.Г., Кузмичев Ю.Г. // Гиг. и сан. – 2000.- №3.- С.49-52
60. Фарбер Л.А., Безруких М.М. Методологические аспекты изучения фнзиологии развития ребенка // Физиологня человека. 2001. Т. 27. № 5. - С. 8.
61. Филиппов В. Здоровье школьников: актуальные проблемы и пути их решения. //Материалы круглого стола на тему «Современная школа и здоровье детей». 2004.
61. Харитонова Л.П., Калюжный Е.А. Состояние здоровья современных школьников начального периода обучения // Научные труды I Съезда физиологов СНГ. – Под. Ред. Р.И. Сепиашвили. – т.2. – М.: Медицина – Здоровье, 2005. – С.280.
62. Харитонова В.И., Горпушкина Е.Ю., Николаев В.И., Овчинников Ж.В. Особенности Хватова М.В., Сорокина Л.В., Антонюк С.Д., Максинев Д.В. Психофизиологические механизмы адаптации учащихся к вариативным условиям обучения //Рос. физиол. журн. им. И. М. Сеченова. -2004.-Т.90. -№ 8. - С. 411.
63. Целыковская Н. Ю. Социально-гигиенические факторы и здоровье детей // Гигиена и санитария, 2001, №2. - С. 58-60.
64. Шлык Н.И., Сапожникова Е.Н. Об особенностях медленноволновой структуры вариабельности ритма сердца у школьников с разной исходной активностью регуляторных систем организма // Научные труды I Съезда физиологов СНГ. – Под. Ред. Р.И.Сепиашвили. – т.1. – М.: Медицина – Здоровье, 2005. – С.149.
65. Хромцов П.И., Шешенева Г.И. Мониторинг функциональных возможностей организма школьников //2003.
66. Хватова М.В., Сорокина Л.В., Антонюк С.Д., Максинев Д.В. Психофизиологические механизмы адаптации учащихся к вариативным условиям обучения //Рос. физиол. журн. им. И. М. Сеченова. -2004.-Т.90. -№ 8. - С. 411.
67. Харитонова Л.П., Калюжный Е.А. Состояние здоровья современных школьников начального периода обучения // Научные труды I Съезда физиологов СНГ. – Под. Ред. Р.И. Сепиашвили. – Т.2. – М.: Медицина – Здоровье, 2005. – С.280.
68. Регуляции эндокринной и сердечно-сосудистой систем людей с различным типом темперамента на эмоциональный стресс // Физиология человека. 2000. Т. 26.№3. - С. 121.
1 Барышников И.И. Мусийчук Ю.И. Медико-географические аспекты оценки уровня здоровья населения и состояния окружающей среды. - М., 2003.-С. 11-32.
2 Гревняк Я.П, Федеренко А.Ю, Якимова К.А, Николаенко В.В,Шумакова И.В, УстиноваИ.В. Атмосферные загрязнения как фактор риска для здоровья детского населения // Гигиена и санитария. - 2002. - № 2. - С. 21- 23.
3 S.I.Namazbaeva L.K. Ibraeva L.K. Achmetova. Besondeheiten der okologischen situation in Kazahsnan // Internationaler Kongress Fachmtsst. - 2008. - Р. 49-50.
4 Даутов Ф. Ф, Лысенко А.И, Яруллин А.Х. Влияние факторов окружающей среды на физическое развитие детей дошкольного возраста // Гигиена и
санитария. - 2001. - № 6. - С. 49-52.
5 Беляева Н.Н. Морфологические критерии риска вредного воздействия факторов окружающей среды на организм // Гигиена и санитария. - 2002. -№ 6.- С. 75-76.
6 Ревич Б.А. Загрязнение окружающей среды и здоровье населения. Введение в экологическую эпидемиологию. - М., 2001. - С. 224-230.
7 Гичев Ю.П. Загрязнение окружающей среды и здоровье человека. Новосибирск, 2002. - С. 106-130.
8 Беляков В.А, Васильев А.В. Влияние загрязненного атмосферного с воздуха на физическое развитие детей // Гигиена и санитария. - 2003. - № 4.- С. 33-34.
9 Кучма В.Р, Демина И.А, Демин А.К. Проблемы формирования здорового образа жизни у учащихся в общеобразовательных учреждениях // Гигиена и санитария. - 2000. - № 3. - С. 52-76.
10 Города и районы Карагандинской области за годы независимости Республики Казахстан (Статический сборник) // Подл. ред. Колесовой А.В. Караганда, Областное управление статистики. - 2001. - С. 35-37.
11 Намазбаева З.И, Мукашева М.А, Жумакаева К. Д. Условия формирования факторов в промышленном городе // Материалы Республиканской НПК «Актуальные вопросы охраны здоровья работающего населения». - Караганда, 2008. - С. 185-187.
12 Алексеев С.В. Экопатология детского возраста. - М., 2002. - С. 32-36.
13 Краснов В.М. Оценка физического развития детей. - Чебоксары, 2002. - С. 76-89.
14.Агаджанян Н.А, Петрова П.Г, Варфоломеев А.Р. Экология и резервы здоровья. - Якутск, 2001. - 57 с.
15.Пинигин М.А. Задачи гигиены атмосферного воздуха и пути их решения на ближайшую перспективу // Гигиена и санитария. - 2000. - № 1. - С. 3-8.
16.Маторова Н.И, Ефимова Н.В, Батурин В.А. Применение математического моделирования динамических систем при изучении вляния загрязнения атмосферного воздуха на заболеваемость детского населения // Медицина труда и промэкология. - 2003. - № 3. - С. 75-77.
17.Лысенко А.И, Ярулин А.Х, Даутов Ф.Ф. Состояние здоровья детей дошкольного возраста на территориях с различным уровнем антропогенной нагруски // Гигиена и санитария. - 2002. - № 4. - С. 41-43.
18.Кучма В.Р, Чепрасов В.В. Оценка физического развития как скрининг- тест выявления детей с донозологическим нарушением // Гигиена и санитария. - 2004. - № 4. - С. 39-42.
19.Дюсембин Қ.Д. Жасқа сай физиологиясы және мектеп гигиенасы. Алматы., 2002. - 342 6.
20.Демеуов С.Т. Мектепке дейінгі балалардың анатомиясы және физиологиясы. - Алматы, 1991. - 148 б.
21.Котышева Е.Н. Болотская М.Ю, Кошкина В.С, Хрипач Л.В, Ревазова Ю.А. Некоторые эколого-гигиенические аспекты здоровья дошкольников промышленного города // Гигиена и санитария. - 2004. - № 4. - С. 55-57.
22.Сухарева Л.М, Звездина И.В, Ямпольская Ю.А, Прусов П.К. Состояние здоровья и физическая активность современных подростков // Гигиена и санитария. - 2002. - № 3. - С. 52-55.
23.Михайлова Е.В. Состояния здоровья детей в условиях загрязнения атмосферного воздуха // Гигиена и санитария. - 2005. - № 2. - С. 49-51.
24.Онищенко Г.Г. Социально-гигинические проблемы состояния здоровья детей и подростков // Гигиена и санитария. - 2001. - № 5. - С. 7-11.
25.Патапов А.И, Ястребов Г.Г. Гигиенические проблемы охраны здоровья населения. - Самара, 2000. - С. 11-14.
26.Совченко М.Ф, Решетник Л.А, Лященко О.В. Состояние здоровья детей, проживающих в зоне влияния угольных разрезов // Гигиена и санитария. - 2000. -№3.-С. 55-58.
27.Сраубаев Е.Н, Намазбаева З.И, Пудов А.М. Методические рекомендации по определению тяжелых металлов в объектах окружающей среды и биоматериалах на атомно-абсорбционном спектрометре МГА - 915. - 2007. - 27 с.
28.Березин И.И Сровинт. Мния условый обучения в средних оброзовательных утрльд гигиения и санитария – 2010, - № 46 – С-83 – 86.
29. Максимов С.А. Возротио половия особености
30. Тимошенко К.Т гигиеническая оценка образа жизнии и состояния здоровая среников 10-11 – х классов ориентированных на получения
31. Андреева Н.Г., Никулина М.В., Тупицын И.О. Вегетативная регуляция сердечной деятельности у детей и подростков // Научные труды I Съезда физиологов СНГ. – Под. Ред. Р.И. Сепиашвили. – т.2. – М.: Медицина – Здоровье, 2005. – С.193.
32. Андрианов В.В., Василюк Н.А. Вариабельность сердечного ритма при выполнении различных результативных задач // Физиология человека. 2001.Т. 27. № 4. - С. 50.
33. Базелюк Л.Т., Кулкыбаев Г.А., Бекеева С.А. Влияние экологических факторов на здоровье детского населения // Гигиена труда и медэкология, 2003, Караганда, № 5, - С. 70-72
34. Бароненко В.А., Бугреева С.И., Рапопорт Л.А. Двигательная активность универсальный фактор оптимизации морфофункционального и психофизиологического статуса лицеистов-старшеклассников физико-математической специализации // Научные труды I Съезда физиологов СНГ. – Под. Ред. Р.И.Сепиашвили. – т.1. – М.: Медицина – Здоровье, 2005. – С.198.
35. Ботяжова О.А. Сравнительная оценка уровня физического здоровья учащихся общеобразовательных учреждений разного типа // Научные труды I Съезда физиологов СНГ. – Под. Ред. Р.И. Сепиашвили. – т.2. – М.: Медицина – Здоровье, 2005. – С.285.
36. Блинова Н.Г., Васина Е.В., Витязь С.Н., Душенина Т.В. Особенности психосоматического развития и адаптации к учебной деятельности учащихся с 7 до 16 лет //Рос. физиол. журн. им. И. М. Сеченова. -2004.-Т.90. -№ 8. - С. 354.
37. Бейсенбекова Ж.А. Оценка и прогнозирование функционального напряжения организма школьников в процессе воздействия интенсивных образовательных технологий (на примере школы для одаренных детей «Дарын»). Автореф дисс. на соис… канд. мед. наук. Тюмень, 2004. - С. 24.
38. Белова О.А. Соматическое здоровье школьников-подростков //Рос. физиол. журн. им. И. М. Сеченова. -2004.-Т.90. -№ 8. - С. 352.
39. Вербицкий Е.В., Шульга Е.Л., Колпакова Н.Ф. и соавт. Мотивации эмоций и мыслительная активность лицеистов-подростков в условиях ранней специализации //Рос. физиол. журн. им. И. М. Сеченова. -2004.-Т.90. -№ 8. - С. 83.
40.Валеева Э.Р. Сравнительный анализ заболеваемости учащихся гимназии и общеобразовательной школы. Казанский государственный медицинский университет //Гигиена и санитария// 2003г. №5. - С. 47-48.
41. Воронина Г.А., Малых Т.В., Спицин А.П. Комплексная оценка резервов адаптации и сохранение здоровья //Рос. физиол. журн. им. И. М. Сеченова. -2004.-Т.90. -№ 8. - С. 359.
42. Губина М.И., Сусликова М.И., Яргалова М.С. Оценка состояния уровня адаптации у школьников различных классов //Рос. физиол. журн. им. И. М. Сеченова. -2004.-Т.90. -№ 8. – С. 238.
43. Даутов Ф.Ф., Лысенко А. И., Яруллин А. X. Влияние факторов окружающей среды на физическое развитие детей дошкольного возраста // Гигиена и санитария, 2001, №6, - С. 49-52.
44. Даян А.В., Оганесян А.О., Геворкян Э.С. и др. Реакция сердечной деятельности старшеклассников школ с дифференцированным обучением на экзаменационный стресс // Физиология человека. 2003. Т. 29. №2. - С. 49-55.
45. Зверева С.В. Гендерный аспект развития интеллекта как высшего звена адаптационной системы в детском и подростково-юношеском возрасте // Научные труды I Съезда физиологов СНГ. – Под. Ред. Р.И.Сепиашвили. – т.1. – М.: Медицина – Здоровье, 2005. – С.145.
46. Зиятдинова А.И., Валеева Э.Р., Вагяпова A.M. Адаптация организма школьников к учебным нагрузкам // Научные труды I Съезда физиологов СНГ. – Под. Ред. Р.И.Сепиашвили. – т.1. – М.: Медицина – Здоровье, 2005. – С.153-154.
47. Камилова Р.Т. Комплексная оценка состояния здоровья детей школьного возраста в зависимости от социально-гигиенических и климато-географических условий Узбекистана. Автореф. дис. … докт. мед. наук. –Ташкент. - 2001. – С. 32.
48. Кокаева И.Ю. О состоянии здоровья детей, обучающихся в режиме полного рабочего дня// Научные труды I Съезда физиологов СНГ. – Под. Ред. Р.И.Сепиашвили. – т.1. – М.: Медицина – Здоровье, 2005. – С.147.
49. Каталеев А.Ю., Губина М.И. Вегетосоматические реакции организма учащихся при интенсивных формах обучения //Рос. физиол. журн. им. И.М. Сеченова. -2004.-Т.90. -№ 8. – С. 187.
50. Ксаджикян Н.Н., Минасян С.М., Геворкян Э.С., Адамян Ц.И. Психофизиологическое проявление учебной нагрузки у подростков // Научные труды I Съезда физиологов СНГ. – Под. Ред. Р.И. Сепиашвили. – т.2. – М.: Медицина – Здоровье, 2005. – С.286.
51. Кувандыкова Д.Э. Особенности состояния опорно-двигательной системы подростков в зависимости от типа учебного заведения // Гигиена и санитария.- 2004.- №3, - С. 65-67.
52. Кучма В.Р., Сухарева Л.М. Здоровые дети России в 21 веке / Под ред. А.А. Баранова, В.Р. Кучмы.- М., 2000.- С.35-43.
53. Лёвушкин C.П. Динамика физического развития школьников Ульяновска // Физическая культура. №1, 2005.
54. Смагулов Н.К., Сатыбалдина А.Е. Методический подход математической оценки и прогнозирования функционального напряжения организма студентов при использовании учебных компьютерных технологий. Методические рекомендации. Караганда. -2003. – С. 14.
55. Смагулов М.Н. Экзаменационный стресс и нервно-эмоциональное напряжение организма школьников, его оценка и прогноз Автореф дисс. на соис… канд. мед. наук. Тюмень, 2006. – С. 26.
56. Сонькин В.Д., Букреева Д.П., Васильева Р.М., Тамбовцева Р.В. Возрастные изменения энергетического и вегетативного обеспечения мышечной работы различной мощности у детей школьного возраста// Научные труды I Съезда физиологов СНГ. – Под. Ред. Р.И.Сепиашвили. – т.1. – М.: Медицина – Здоровье, 2005. – С. 149.
57. Степанова М.И., Куинджи Н.Н., Ильин А.Г. и др. Гигиенические проблемы реформирования школьного образования // Гигиена и санитария. 2000. № 1. - С. 40-44. .
58. Стунева Г.И., Кирюшин В.А., Цурган А.М. // Гиг. и сан. – 2000.- №3.- С.45-48
59. Суворова А.В., Мамуилов В.Г., Кузмичев Ю.Г. // Гиг. и сан. – 2000.- №3.- С.49-52
60. Фарбер Л.А., Безруких М.М. Методологические аспекты изучения фнзиологии развития ребенка // Физиологня человека. 2001. Т. 27. № 5. - С. 8.
61. Филиппов В. Здоровье школьников: актуальные проблемы и пути их решения. //Материалы круглого стола на тему «Современная школа и здоровье детей». 2004.
61. Харитонова Л.П., Калюжный Е.А. Состояние здоровья современных школьников начального периода обучения // Научные труды I Съезда физиологов СНГ. – Под. Ред. Р.И. Сепиашвили. – т.2. – М.: Медицина – Здоровье, 2005. – С.280.
62. Харитонова В.И., Горпушкина Е.Ю., Николаев В.И., Овчинников Ж.В. Особенности Хватова М.В., Сорокина Л.В., Антонюк С.Д., Максинев Д.В. Психофизиологические механизмы адаптации учащихся к вариативным условиям обучения //Рос. физиол. журн. им. И. М. Сеченова. -2004.-Т.90. -№ 8. - С. 411.
63. Целыковская Н. Ю. Социально-гигиенические факторы и здоровье детей // Гигиена и санитария, 2001, №2. - С. 58-60.
64. Шлык Н.И., Сапожникова Е.Н. Об особенностях медленноволновой структуры вариабельности ритма сердца у школьников с разной исходной активностью регуляторных систем организма // Научные труды I Съезда физиологов СНГ. – Под. Ред. Р.И.Сепиашвили. – т.1. – М.: Медицина – Здоровье, 2005. – С.149.
65. Хромцов П.И., Шешенева Г.И. Мониторинг функциональных возможностей организма школьников //2003.
66. Хватова М.В., Сорокина Л.В., Антонюк С.Д., Максинев Д.В. Психофизиологические механизмы адаптации учащихся к вариативным условиям обучения //Рос. физиол. журн. им. И. М. Сеченова. -2004.-Т.90. -№ 8. - С. 411.
67. Харитонова Л.П., Калюжный Е.А. Состояние здоровья современных школьников начального периода обучения // Научные труды I Съезда физиологов СНГ. – Под. Ред. Р.И. Сепиашвили. – Т.2. – М.: Медицина – Здоровье, 2005. – С.280.
68. Регуляции эндокринной и сердечно-сосудистой систем людей с различным типом темперамента на эмоциональный стресс // Физиология человека. 2000. Т. 26.№3. - С. 121.
Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Оқушылар ағзасының функционалдық жағдайына мектеп ортасының әсері
050113 - Биология мамандығы
Қарағанды 2012
Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра менгерушісі_________
___________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Оқушылар ағзасының функционалдық жағдайына мектеп
ортасының әсері
050113 - Биология мамандығы
Орындады
Ғылыми жетекшісі
Б.ғ.к., доцент
Қарағанды 2012
МАЗМҰНЫ
Белгілеулер мен қысқартулар
Кіріспе
1 Әдебиеттерге шолу
1.1 Қазақстан Республикасындағы оқушылардың өмір сүру сапасынының
өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Оқушылардың мектеп ортасына бейімделу мәселелері
Белгілеулер мен қысқартулар
БДСҰ – бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы
ЖЖЖ - жүректің жиырылу жиілігі
ЖҚЖ – жүрек қан-тамыр жүйесі
ОҚШ – организмнің қызметтік ширығуы
ФЖИ – физикалық жағдай индексі
ОЖЖ – орталық жүйке жүйесі
ЖЭБ – жүйке эмоционалдық белсенділік
ФЖ – функционалдық жағдай
АҚҚ – артериялдық қан қысымы
ДАҚ – диастолалық артериалық қан қысым
САҚ – систолалық артериалық қан қысым
ТСЖ – тамыр соғысының жиілігі
ӨСБК- өзін сезіну, белсенділік, көңіл-күй
ЖМ – жеке бас мазасыздануы
РМ – реактивті мазасыздану
ш.б – шартты бірлік
мм.с.б – миллиметр сынап бағанасы
сек - секунд
минсоғ – минутына тамыр соғысы
М – орташа арифметикалық
m – орташа арифметикалық қателік
Р – айқын нәтиже критерийі
r - корреляция коэффициенті
t - Стьюдент критерийі
Кіріспе
Өзектілігі. Қазіргі таңдағы білім беру үдерісі білім алушының
шығармашылықпен өзіндік дамуы, өзіндік оқуы және өздігінен жұмыс істеуімен
қатар жүретін әлемдік интеграциялық технологиясына жаһандану жағдайында
жүріп жатыр. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев 2006 жылғы
1-ші наурыздағы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің
қатарына кіру стратегиясы атты Қазақстан халқына жолдауында: Білім беру
реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақты қабілеттілігін қамтамасыз етуге
мүмкіндік беретін аса маңызды ќұралдардың бірі. Бізге экономикалық және
қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі
қажет, - деп атап көрсетті[1].
Қазіргі жағдайларда білім беру дүние жүзінің көптеген елдерінің негізгі
мемлекеттік приоритеттерінің қатарына кіреді. Қазақстан үшін ғылымның,
білім берудің дамуы экономикалық жүйенің бәсекеге қабілеттілігін көтерудің
үздіксіз шарты, аймақтық және әлемдік деңгейдегі жоғары орын алудың,
мемлекеттілікті нығайтудың және ұлттық мүдделерді дамытудың тәсілі болды.
2005-2010 жылдарына Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың
Мемлекеттік бағдарламасына сәйкес прогрессивті технологиялар мен білім беру
жүйелеріне жаңа оқыту технологияларын енгізу алға қойылған міндет болып
отыр. [2].
Әр түрлі елдердің білім беру жүйесіндегі қазіргі заманғы интеграциялық
үрдістер оқытудың тепе-тең және эквивалентті құралдары мен өлшемдерін құру
және пайдалану қажеттілігін өмірге әкелді. Олар бар ұлттық білім беру
жүйесінің халықаралық түссіздігіне қол жеткізуге бағытталған.
Қазақстан Респуликасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Жаңа әлемдегі
жаңа Қазақстан жолдауында жаңа кезеңнің негізгі міндеттерінің бірі ...осы
заманғы білім беру, парасатты экономиканың негіздерін қалыптастыру, жаңа
оқыту технологияларды пайдалану оқу сапасын көтеруге басты себеп болатын,
инновациялық экономиканы дамыту - деп атап көрсетілген, сондықтан да
еліміздегі әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге байланысты білім беру
жүйесіне қойылған жаңа талаптарға сай оқушылардың белсенділік пен
дербестік қабілеттерінің жетілуіне әсер ететін жаңа ақпараттық
технологияларды қолдану, оның әлемдік білім кеңістігіне енуіне жол ашуда.
[3]
ХХІ ғасырда әлемдік білім беру жүйесінің дамуындағы негізгі
басымдықтарының бірі – мектеп білімін жаңарту. Ол оқушылардың неғұрлым өз
бетінше білім алып, оны іс жүзінде қолдана білу қажеттілігін тәрбиелеуге
бағытталған.
Бірақ оның негізі, түпкі мақсаты қай кезде болса да қала бермек –
оқушыны білім алуға және сол білімін мектеп қабырғасынан шыққанда нақты
проблемаларды шеше білуде қолдануға үйрету.
Егер көптеген жұмыскерлердің ақыл-ой іс-әрекеті әр қилы өндірістік және
ғылыми міндеттерді шешкен кездегі интеллектуалдық қабілеттіліктерді жүзеге
асырумен көрінсе, онда оқушыларда ол оқыту үрдісімен анықталады және оқу
материалының өсіп келе жатқан көлемін игеруде, яғни білім толықтыру мен
интеллектуалды-эмоционалды сфераны дамытумен негізделеді. Ақыл-ой еңбегі,
жүйке-эмоционалды ширығуды тудыратын, клиникаға дейіңгі түрлерде
денсаулықтың бұзылуына әкеліп соқтыратын жүрек-қан тамыр, эндокриндік,
жүйке жүйелерінің іс-әрекеттеріндегі қызметтік өзгерістермен бірге жүретіні
белгілі. Оқу іс-әрекетінің құрылымы мен жағдайлары мектеппен салыстырғанда
күрделеніп отырады [4].
Сонымен, еңбек шығындарына емес, білім беру бағдарламаларын игерудің
жоспарланып отырған нәтижелерін бағалауға бағдарланған жүйелер әлдеқайда
тартымды болып көрінеді. Олар үздіксіз білім беру мен кәсіби толық
жетілдіруді ұйымдастырған кезде әмбебап және ыңғайлы болуы керек.
Жалпы оқушылардың ағзасын кешенді зерттеу әр түрлі деңгейде жан-жақты
тәрбиелеу, жұмысқа қабілеттілігінің әрбір кезеңінде және спорттық
жаттығулардың әртүрлі кезеңінде зерттеулер жүргізу көптеген зерттеушілердің
назарын аударды. Бірақта оқушылар ағзасындағы жүктемелердің жеке түрлерін
орындауда және бұлшықеттердің локальді жұмыс істеу барысындағы өзгерістер
сипаты және тест-бағдарламалар толық зерттелмеген[5].
Өскелең ұрпақтың денсаулығын сақтау мен нығайтуда, тіршілік ету
ортасының гигиеналық толыққанды болуы, қоршаған ортаның көріктенуі, оқу
мекемесінің санитарлық жағдайының жақсы болуы маңызды мәнге ие болады. .
Балалар денсаулығына әсер ететін факторлардың ішінде 20 пайызын мектеп
ішілік орта жағдайы құрайды (9). Мектепішілік ортаның жағдайында маңызды
рөл атқаратын оқу орындарына микроклиматтық жағдайы[6].
Оқу-тәрбие процесінің қарқындылығы ағза функционалдық жағдайының
қарқыдылығына жоғары талапты қажет етеді .
Соңғы жылдары өскелең ұрпақтың денсаулық жағдайының айтарлықтай
нашарлауы мамандардың алаңдаушылықтарын туғызып отыр.Оқушылар арасында 20
миллионнан астам балаларда әртүрлі аурулардың кеңінен етек алуы байқалуда,
әсіресе қанайналу жүйесінің, жүрек-қантамырлар жүйесінің, жүйке, асқорыту
жүйелерінің аурулары, эндокриндік, зат алмасу процесстерінің бұзылулары
анықталды.
Соңғы 10 жылдарда оқушылар денсаулығының төмендеуінің тұрақты
тенденциясы байқалады, көру өткірлігінің бұзылуы, тұлғаның қисаюы, ас
қорыту жүйелерінің аурулары, жүйке-психикалық бұзылулар және ЛОР
патологиялар. Осыған байланысты, балалар мен жасөспірімдердің
патологиясының әртүрлі түрлерінің даму мүмкіндігде мектептің рөлі ерекше
екендігі айдан анық [7].
Оқушылар ағзасының функционалдық жағдайына мектеп ортасының әсерін
зерттеу қазіргі таңда өте қажет, соның көмегімен тек қана оқушылардың өмір
тіршілік жағдайларының субъективті сипаттамалары, физиологиялық,
гигиеналық, медициналық-биологиялық, әлеуметтік-экономикалық және
психологиялық – педагогикалық көрсеткіштері ғана емес, олардың объективті
көрсеткіштер арасындағы байланыс дәрежесін анықтау. Оқушылардың өмір сүру
сапасына физиологиялық-гигиеналық баға беруге арналған көптеген ғылыми
жұмыстардың нәтижелері, мектеп оқушылары денсаулығын сақтауға және
нығайтуға бағытталған әдістемелік-ұйымдастырылған іс-шаралар кешенін жасап
шығаруды талап етеді.
Қазіргі заманауи оқу орындарында оқитын жастарда, көптеген ғылыми
мәліметтер бойынша күн санап өсіп келе жатқан гипокинезия тән, физикалық
жұмысқа қабілеттілігінің төмендігі, төзімділіктің әлсіздігі, аурудың күн
санап өсуі, денсаулық жағдайының күрт төмендеуі және патологияның
қалыптасуы байқалады [8].
Қазіргі медицинаның маңызды мақсаты сенімді дәрісіз заттармен, яғни іс-
шаралармен әртүрлі генездік қажуға әкеліп соқтыратын ауыртпалықтар салдарын
ескерту және түзету болып табылады.
Эмоционалдық ауыртпалық өмір ырғағының қарқындап өсуімен
байланысты, экологиялық апат, урбанизация, ақпараттық жүктеулердің көбеюі
тікелей тұрғындардың функционалдық жағдайына әсер етеді, сонымен қатар
психосоматикалық аурулардың туындауының белгілері болып табылады. Бұл
мәселеде әсіресе жалпы мектеп оқушыларына ерекше назар аудару қажет.
Зерттеу мақсаты: Қарағанды қаласы оқушыларының ағзасының
функционалдық жағдайына мектеп ортасының әсерін зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
1. Қарағанды қаласының оқу мекемелеріндегі оқу жағдайына салыстырмалы
баға беру.
2. Оқушылардың функционалдық көрсеткіштеріне мектеп ортасының әсерін
зерттеу.
3. Мектеп ортасының факторларының балалар денсаулығына әсерін
бағалау.
1. Әдебиеттерге шолу
1. Қазақстан Республикасындағы оқушылардың өмір сүру сапасынының өзекті
мәселелері
Қазіргі XXI ғасырда оқушы жастардың мәселелерін зерттеу өте маңызды
мәселелердің бірі болып табылады. Ғылыми әдебиеттерді талдау нәтижесі
бойынша осы сұрақтарды зерттеу гигиеналық, медико-биологиялық, әлеуметтік
және психологиялық-педагогикалық зерттеу тұрғысын талап етеді. Оқушылардың
денсаулығына өмір тіршілігі барысының негізгі факторларының әсері және
олардың репрезентативтік көрсеткіштеріне кешенді баға беру бүгінгі таңның
ең өзекті мәселесі деп айтуға болады[9].
Өмір сүрудің жан-жақты әртүрлілігін сипаттайтын бірден бір көрсеткіш-
бұл өмір сапасы.
Соңғы он жылдықта клиникалық медицинада емделуге баға беру жүйесі
бойынша өмір сүру сапасы концепциясы алдыңғы қатарда тұр, бірақ
физиологияда, профилактикалық медицинада, гигиенада, сонымен қатар
жасөспірімдер және балалар гигиенасында әлі өз орнын ала қойған жоқ.
Балалардың өмір сүру сапасы – бұл медициналық-әлеуметтік көрініс өз
кезегінде балалардың соматикалық және психофизиологиялық денсаулығын
қамтитын және олардың өмірлік құндылығын, сонымен қатар қоғамның
экономикалық даму деңгейін көрсетеді. Өмір сүру сапасы – бұл физикалық,
психикалық, әлеуметтік саулықты білдіретін және өзін жетілдіруге мүмкіндік
беретін, өмір сүруді қамтамасыз ету мен денсаулық жағдайының
үйлесімділігін көрсететін категория. Көптеген әдебиеттердегі авторлардың
көзқарастары бойынша ӨС түсінігі едәуір әртүрлі болғандықтарымен, көптеген
авторлардың анықтайтын компоненттері бір-біріне ұқсайды, яғни барлығының
зерттеулері денсаулық және жеке тұлғалардың өз өмірлеріне қанағаттану
дәрежелерін анықтау болып табылады[10].
Ағзаның иммундық жүйесінің қызметін жақсарту және алдын-алу мақсатында
соңғы жылдары дене шынықтыру рөлін кеңінен насихаттайды.
Рационалдық қозғалыс белсенділігі және физикалық жаттығулар белсенді
демалыс құралы ғана емес, сонымен қатар денсаулықты нығайтуға, ағзаның
функционалдық және бейімделушілік мүмкіндіктерін арттыратын құрал болып
табылады. Сонымен физикалық ауыртпалық дәрежесін таңдауда адам жеке көңіл
бөлу қажеттігі маңызды сәт болып табылады. Өйткені шамадан тыс физикалық
жаттығу арқылы ағзаға күш түсіру денсаулығы мықты адамның өзіне де зиянын
тигізеді, тікелей тірек-қимыл аппаратына әсері және кейбір функционалдық
жүйелерге: жүрек-қантамырлар, тыныс алу, жүйке-бұлшықет және т.б. Осыған
байланысты ағзаның функционалдық мүмкіндіктеріне ауқымды баға беру, бұлшық
ет іс-әрекеті кезінде ауыртпалықтың түсуінің әрі қарай жалғасуы мен
қарқындылығын негіздеу, физиологиялық рұқсатты шектеуден шыға ағзаға күш
түсіру, қазіргі заманауи даму кезеңінде маңызды ғылыми-тәжірбиелік мәнге ие
болады [11].
Физикалық ауыртпалық кезінде ағзаның функционалдық жағдайы негізінен
физикалық жұмысқа қабілеттілікті лимиттеуші кардиореспираторлық және
гемодинамикалық жүйелер жағдайына негізделген. Қозғалу белсенділігіне
шектеу қоюды жалғастыру қанайналу жұмысының реттелу механизмін бұзады,
синокардиалдық рефлекстердің күйзелістік жағдайын туғызады.
Қазақстан қалаларының орта мектепте оқитын оқушылар ағзасына қатер
төндіретін бірнеше негізгі факторлардың жоғарғы деңгейі байқалды:
Оқу және демалыстың, тамақтану сапасы және режимінің бұзылуы, қимыл-
қозғалыс белсенділігінің жетіспеушілігі, шылым тарту және алкоголь
ішімдіктерін жиі қолдану, есірткі қолдану және жанұядағы микроклиматтың
нашарлауы сияқты бірнеше факторлар байқалды. Жасөспірімдер мен балалардың
салауатты өмір сүруін қамтамасыз ету үшін физиологиялық-гигиеналық оқыту
және тәрбиелеу жалпы білім беру мекемелерінде қолға алынуы туралы ұсыныстар
ұсынылды[12].
Жасөспірімдер денсаулығының жағдайы қоғамның және болашақтың негізгі
жетістіктері. Қазіргі заманауи кезеңде жасөспірімдер денсаулығы- бұл
қоғамның негізгі потенциялы, терең және жан- жақты зерттеуді қажет ететін
өзекті мәселе. Және биологиялық, гигиеналық және әлеуметтік факторлар
әсерімен негізгі тенденцияларға көңіл бөле отырып, оларды жақсарту
мәселелерін алға қоюға болады.
Жасөспірімдік кезең психологиялық және әлеуметтік тұрғыда қалыптасуын
сипаттайтын адам өміріндегі қиын кезеңнің бірі. Жасөспірімдік кезеңге тән,
дәл осы кезеңде ағза қоршаған ортаның әртүрлі әсерлерінен қорғалмаған және
аса әлсіз кезінде анатомиялық- физиологиялық ерекшеліктерін зерттеу өте
қажетті болып табылады. Сонымен қатар тұқым қуалау арқылы берілетін және
патологиялық ауытқушылықтар осы жасөспірімдік кезеңде айқын байқала
бастайды. 1960-2000жж аралығында денсаулығы мықты балалардың саны едәуір
азайды және функционалдық, созылмалы ауруға ұшыраған балалалар саны
айтарлықтай өсті. Кейбір денсаулықты сипаттайтын тұрақты көрсеткіштер 70-80
жылдарға қарағанда 90-жылдары денсаулық жағдайының нашарлауын көрсетті.
Ғасырдың соңында балалар денсаулығының көрсеткіштері мүлдем төмендеп
кетті.Қазір Орталық Қазақстан мектептерінде дені сау балалар 2-5% ғана
құрайды, ал созылмалы ауруы бар балалар саны үздіксіз өсуде және мектепті
бітіргенше олардың саны 70%-ды құрайды. 60%дан жоғары бітіруші түлектер әр
түрлі психикалық бұзылулуарға ұшырайды. 80%-ға жуығы кәсіп таңдауда
денсаулық жағдайына байланысты шектеледі, 40%- дан аса ұлдар денсаулық
жағдайына байланысты әскерге қызмет етуге бара алмайды. Патологиялық
бұзылулар талдамалары соңғы 3-4 жылда аурулардың күрт өсіп кеткендігін
көрсетеді. Қазіргі уақытта жалпы патологиялық бұзылулар мектеп оқушылары
арасында 23%-ға өскендігін көрсетеді. Қазіргі таңда функционалдық
ауытқушылықтар және созылмалы аурулар өте жиі кездеседі: жүйкелік, сүйек-
бұлшықет жүйелерінің және асқазан- ішек бұзылулары, әсіресе бірінші орында
аллергиялық аурулар жиі кездеседі[13].
Аурулардың туындауына әлеуметтік және экономикалық себептермен қатар
тіршілік әрекетіндегі кейбір негізгі қатерлі факторлар: шылым тарту,
алкогольдік ішімдік және наркотик қолдану, еңбек және демалыс режимінің
бұзылулары, сонымен қатар тамақтану тәртібінің бұзылуы, физикалық
белсенділіктің бұзылуы және эмоцияналдық күйзеліс.
Осы аталған факторлар балалар және жсаөспірімдер ортасында ерекше орын
алды. Мемлекеттің әлеуметтік саясат саласына жеткіліксіз көңіл бөлуі
көптеген мысалы, темекі және ішімдік заттарының бақылаусыз жарнамалануы
Бұқаралық Ақпараттар Құралдарында жиі жариялануы осы өнімдердің мемлекетте
сатылуына кеңінен жол ашты, тек соңғы кезде ғана заң жүзінде адам ағзасына
зиян келтіретін өнімдердің жарнамаларына заң жүзінде шектеу қою қолға
алынып жатыр. Одан басқа комерцияланған спорттық ұйымдарға жасөспірімдер
мен балалардың қолжетімсіздігі салдарынан физикалық дамуы жағынан артта
қалуына себепші болып отыр. Бұл жағдайда жасөспірімдердің салауатты өмір
сүруін қалыптастыру, гигиеналық біліктілікті, зиянды әдеттерге қарсы тұра
білуді, қоршаған ортаның психологиялық әсеріне бейімделу – профилактикалық
медицинада келешек ұрпақтың денсаулығын қорғау мақсатында ең маңызды мәселе
болып отыр[14].
Көптеген ғалымдардың айтуы бойынша, ересектердің көптеген аурулары бала
кезіндегі аурудың өршуі салдарынан болған, әсіресе мектептегі қалыптасу
баланың тікелей денсаулығына әсер ететіндігін ерекше аталып өтіледі.
Көптеген отандық және шетелдік мамандар мен сарапшылар дені сау ұрпақ
тәрбиесінде физиологиялық-гигиеналық білім беру және тәрбиелеу ісін алға
қойып, білім жүйесінде оның маңыздылығын алға қоя отырып, оқу процесіне
енгізуді талап етеді. Гигиеналық білім беру және тәрбиелеу әдістерін
біріктіре отырып, оқушылардың өмір сүру жағдайының дәрежесіне байланысты
гигиеналық мәдениетті қалыптастыру қажет. Көптеген оқушылардан сұрақнама
алғанда олар салауатты өмір салты туралы ақпараттанғандығы жайлы айтады,
бірақта теориялық білімдері мен іс әрекеттері сәйкес келмейді. Денсаулықты
сақтауға және нығайтуға арналған телебағдарламалар арқылы алған білімі,
салауатты өмір салты туралы ақпараттық негізгі көздер олардың іс-
әрекеттеріне жеткілікті түрде әсер етуге қауқарсыз. Сонымен қатар жанұяда
баланың іс-әрекетінің жақсы қалыптасуына жеткілікті әсер ете алмайды,
мүмкін ересектер арасында салауатты өмір салты туралы біліктіліктің болмауы
және зиянды әдеттердің кеңінен таралуына да байланысты болса керек.
Медициналық қызметкерлер мен оқытушылар, оқушыларда салауатты өмір сүру
салтын қалыптастыруда алатын ролі жеткіліксіз[15].
Ағзаға қауіп төндіретін және ауру тудыратын факторларды ескертетін,
гигиеналық режимде адамды белсенді тәрбиелеу денсаулықты сақтау тұрғысында
аса тиімді болып табылады. Гигиеналық біліктіліктер мен әдеттерді,
денсаулыққа ерекше көңіл бөлу, жеке және жалпы қауіпсіздік жасөспірімдер
үшін мектепте оқу езінде балалардың денсаулығын нығайту және денсаулық
сапасын жақсарту оқу мекемесі үшін негізгі міндет болып табылады.
Бұл мәселені шешу өскелең ұрпақтың денсаулық сапасын жақсартуда осы XXI
ғасырдағы ең өзекті мәселелердің бірі болып есептелінеді.
Салуатты өмір салтына және тәрбиеге қазіргі замануи талап баланың 6-7
жасынан бастап оның іс-әрекетіне және денсаулық жағдайына көңіл бөле отырып
балалар санасына гигиеналық біліктіліктерді сіңіру қажет, және осы даму
кезеңінде ересектер тарапынан балаларға бақылау жасау қажет. Өзінің іс-
әрекетін және денсаулығының жеке салдарын әрбір 11 жастағы оқушы бақылауда
ұстауды білуі қажет. Үнемі үйрету жағдайында және санитарлық гигиеналық
нормаларға сай іс-әрекет ету осы жастағы балаларда, жеке гигиена
біліктіліктерін білу толық қалыптасуы қажет, күн тәртібі, оқу мен демалыс
тәртібі ересектердің азда болса бақылауында болуы қажет. 13 жастағы оқушы
денсаулығы іс-әрекеті салдары туралы толық білуі тиіс және денсаулыққа
қауіп төндіретін бір төтенше жағдай болған кезде дұрыс шешім қабылдай білуі
тиіс. Мектепті бітіру кезінде (16-17жас) жасөспірімдерде өзінің
денсаулығына және қоршаған орта денсаулығына толық жауапкершілік,
денсаулықты сақтау және нығайту үшін салауатты өмір салты туралы түсінігі
болуы толық қалыптасуы қажет[16].
Осы көрсеткіштерге жету үшін оқушыларда гигиеналық сауаттылық гигиеналық
білім беру және тәрбиенің негізгі принциптерін сақтағанда ғана қол жеткізуі
мүмкін: жүйелілік, дифференциалдылық, алған білімін іс жүзінде көрсете
білушілік, білім беруде қазіргі замануи әдістерді қолдану. Бұл талаптар
таза және қауіпсіз мектеп мекемелерін қамтамасыз ету; оқушыларда адекватты
медициналық қамтамасыз етуді ұйымдастыру. Олардың денсаулығына үнемі
бақылау жасауды қамтамасыз ету; оқушыларды гигиеналық тәрбиелеу
бағдарламаларын жақсы жоспарлау, мектеп білім интеграцияланған бағдарламасы
гигиеналық білім беру және тәрбиелеу мектептік бағдарламасы мен мектептік
медициналық қамтамасыз ету жүйесі арасындағы байланыс; негізгі өмір сүру
аспектілеріне қатысты ( тамақтану, қозғалыс белсенділігі, темекі шегу,
алкогольдік ішімдік және наркотикалық затты пайдалану) нақты анықталған
мектеп заңдылықтары болуы қажет; мектепте балалардың рационалды тамақтану
ұйымдастыру; мектепте дене шынықтыру сабағында және сабақтан тыс уақытта
қозғалыс тәртібі ұйымдастыру; балалардың денсаулығын сақтау және нығайту
мақсатында мектепте жағдайлар жасау медициналық қамтамасыз ету және
педагогтар тарапынан салауатты өмір салтын қалыптастыру мақсатында жұмыстар
жүргізу; оқушылар арасында гигиеналық білім беру және тәрбие жұмысы бойынша
замануи әдістерді қолдану; оқушылар арасында гигиеналық білім беру және
тәрбиені беретін оқытушыларды кәсіби дайындықтан өткізу; балалардың және
жасөспірімдер денсаулығын нығайту мақсатында жанұя мен мектеп арасындағы
байланыс; мектеп пен қоғам арасындағы байланыс[17].
Жоғарыда айтылған нәтижелерге қарап оқушылардың салауатты өмір салтын
қалыптастыру мақсатындағы тәжірбиелік жұмыстар, олардың гигиеналық білім
алуы және тәрбиеленуі былай жүзеге асуы қажет: әрбір жалпы білім беру
мекемесінде оқитын түлек тұрақты білім алуы, өзінің денсаулықты сақтауға
және қоршаған ортаның денсаулығын сақтауға негізгі бағытталған
біліктіліктер мен іс-әрекеттерді білуі тиіс[18].
Әлеуметтік қайта құру кезінде біздің мемлекетімізде қазіргі кезде
әртүрлі қоғам ортасында өмір сүру және сол ортаға бейімделу жасқа,
жынысқа, білім деңгейіне байланысты, әлеуметтік статусқа, психологиялық
ерекщелктерге және адамның жеке басының мінез құлқына байланысты бейімделуі
өте күрделі жүреді. Қазіргі кездегі экономикалық қиындықтар, оқу
процессінің қарқындылығы, оқу процессі кезіндегі сенсорлық жүйеге жоғары
дәрежеде ауыртпалықтың түсуі, ақпарат көлемінің ұлғаюы, гиподинамия,
демалыстың пассивті түрі, жас маманының кәсіби дайындығының сапасына
жоғарғы талаптар, профилактикалық бағытқа және денсаулық сақтауға
қаржыландырудың толықтай тоқтатылуы аурудың, мүгедектіктің және студент
жастардың өлімінің өсуіне әкеліп соғады. Бұл өз кезегінде өскелең ұрпақтың
замануи мемлекеттік жағдайларына әлеуметтік бейімделуінің нашарлығын
көрсетеді [19].
Қазақстан интелектуалдық потенциалы және өндірістік күші болып табылытын
контингент бұл жастар, сонымен қатар оқушылар, олардың денсаулығын сақтау
және нығайту, қазіргі таңдағы ең өзекті мәселе болып отыр. Бұл мәселе
қазіргі таңда стратегиялық мәнге ие болып отыр, өйткені жалпы алғанда
жастар денсаулығы соңғы кезде күннен күнге нашарлап бара жатыр. Оқушылардың
денсаулығы нашарлауы жоғары оқу орнына келген кезде одан әрі төмендеуін
көрсетеді. Бұл туралы мәліметтер жалпы білім беретін мекемелердің
оқушыларын зерттегенде: 10% денсаулығы жақсы; 45-50% айтарлықтай
морфофункционалдық ауытқушылықтарға ұшырағандар; 45% созылмалы аурулармен
ауырады.
Әрбір оқушы жасөспірімнің 21 бірнеше созылмалы ауруларға және сонымен
қатар әртүрлі ағза жүйелерінің және ағза іс-әрекеттерінің функционалдық
бұзылысына ұшырауына әкеп соғады және ағзаның қорғаныстық қабілетін едәуір
төмендетеді.
Сонымен қатар 60%-дан жоғары бітіруші түлектер әр түрлі психикалық
бұзылулуарға ұшырайды. 80%-ға жуығы кәсіп таңдауда денсаулық жағдайына
байланысты шектеледі, 40%- дан аса ұлдар денсаулық жағдайына байланысты
әскерге қызмет етуге бара алмайды. 90% талапкерлердің денсаулық жағдайында
ауытқушылықтар байқалады, ал 50%-да созылмалы аурулар қалыптасқандығы
жөнінде деректер алынды[20].
Жоғарыда көрсетілген мәліметтер студенттердің денсаулығы бұзылуы
көбінесе мектеп кезеңіндегі өмірінен бастау алатындығын көрсетеді. Мектепте
оқу кезеңінде оқушылардың арасында созылмалы аурулар мен функционалдық
бұзылулардың өсетіндігі туралы ғылыми зерттеулерде көрсетілген.
Аса күрделі жағдайға көбінесе 14-16 жастағы балалар ұшырайды. Жоғары
сыныптарда оқитын оқушыларды оқу прцессінің күрделенуіне байланысты,
сонымен қатар ағзаға ауыртпалықтың көп түсуіне байланысты ағзасына айрықша
қатер төнетін топтар қатарына жатқызуға болады: оқу жүктемесінің көлемі
ұлғайады, оқу түрі мен әдістері өзгереді, оқу процессіне педагогикалық
тплаптардың ұлғаюы сияқты. Сонымен қатар бітіруші оқушылар ҰБТ-ға
дайындалуы олардың интелектуалдық эмоционалдық салада көп күш сарп етуіне
тура келетіндігі және аса жоғарғы талаппен қарайтындығына, орталық жүйке
жүйелерінің функционалдық қозуымен жүретін және ағзаның бейімделу
реакциясын гиперкомпенцаторлық сипатына ауыртпалық түсуімен қатар жүреді.
Міне, осының бәрі өз кезегінде оқушылар ағзасында психологиялық
ауытқушылықты және ағзаның әртүрлі ауруға ұшырауын туғызады[21].
Жоғары оқу мектептерінде, сонымен қатар медициналық ЖОО оқу қазіргі
кезеңде оқушылар ағзасының дамуына айтарлықтай залалын тигізіп отыр. Оқу
процессіне техникалық оқуты тәсілдерін және компьютерлік технологияларды
кеңінен енгізу нәтижесінде, ақпараттар ағынының қарқындылығы жедел өсті.
Басқа жағынан алып қарағанда оқу материалдарын меңгеруге және қорытуға
шектеулі уақыт беріледі, осы үлкен көлемдегі материалдарды оқу қажеттілігі,
оқу бағдарламаларының дұрыс тамақтанбау тәртібімен үйлесуі және басқа да
мәдени шаралады ұйымдастыру, студенттерді тәулігіне 10-12 сағат, ал сессия
кезінде 14-16 сағатқа дейін жұмыс істеуіне тура келетіндігі ағзаның
иммунитетінің төмендеп әлсіреуіне кез-келген аурудың тез дамып жетілуіне
жағдай туғызады [22].
Соңғы кездері оқудың қарқындылығын арттыру үшін интернет, видеотехника
және персоналды компьютерлерді қолдану кеңінен енгізілді.
Оқу процесіндегі жағымсыз факторлардың кешенді әсері жүйке, эндокриндік,
иммундық және басқа да ағза жүйелерінің бейімделу резервтерінің
төмендеуіне, функционалды бұзылыстарының пайда болуы мүмкін және олардың
созылмалы патологиясының жедел дамуына себеп болады, оқушының кейінгі
өміріне едәуір деңгейде әсер ететін критикалық кезеңнің бірі – сынақтар
және әсіресе, емтихандар. Бұл жағдайлар оқушылар үшін әлеуметтік мәні бар,
оқушыларда мотивациялық-детерминделген іс-әрекетті қалыптастыратын және
эмоционалдық ауыртпалықпен қатар жүретін емтихан болып табылады[23].
Мәліметтер бойынша, оқушылардың денсаулық деңгейінің 49-53 пайызы
олардың өмір сүру дағдысына байланысты болады.
Салауатты өмір сүру элементінің негізгі тірегі:
- жеткілікті түрдегі қозғалыс белсенділігі;
- тиімді тамақтану;
- күн тәртібі сақтау;
зиянды әдеттерден аулақ болу (ПАВ, ішімдіктер,темекі шегу).
2. Оқушылардың мектеп ортасына бейімделу мәселелері
Орта мектеп оқушылары және дәстүрлі емес оқу түрінде оқитын оқушылар
бірқатар ерекшелігімен іс-әрекеттерімен сипатталатын ой еңбегімен
айналысатын адамдар тобын құрайды Соңғы жылдары осы тақырыпта зерттеу
жұмыстары көбейіп барады, оған себеп бүгінгі таңда жасөспірімдердің оқу
процессіне, физиологиялық қызметі және денсаулық жағдайына арналған
мәселелердің өзектілігі зерттеушілердің қызығушылығын тудырып отыр[24].
Баланың мектепте оқу барысында жаңа ортаға бейімделу жағдайы мінез-құлық
реакцияларының өзгеруімен яғни ұйқының және тамаққа тәбетінің бұзылуымен
сипатталады. Бұл симптомдар иммундық жүйе қызметінің ауытқуымен, жоғарғы
тыныс жолдардың ауруларының жиілеуімен, өсу және даму процессінің
бұзылуымен, кейбір жағдайларда балаларда оқуға құлқының болмауы сияқты
дағдылар қалыптасуы мүмкіндігімен жүреді.
Бейімдеушілік дегеніміз – ол организмнің өзгеріп отыратын жағдайларға
шынайы икемделуі. Оның өзіне тән ерекшеліктері қосымша жүктемелер
жағдайларында жұмысқа бір уақытта барлық физиологиялық механизмдерді қосу
арқылы организм өзінің қызметтік белсенділігін күшейту қаблеттілігі болып
табылады. Бейімдеушілік оқушылардың оқу еңбек іс-әрекетіндегі ең маңызды
үрдіс болса және де оның тіршілік әрекеттері осы үрдістердің іске асуынсыз
мүмкін емес. Сау организмде бейімдеушілік тірішілікті қамтамасыз етудің
оңтайлы деңгейін сақтауды және организмдердің бір физиологиялық күйден
басқасына өту мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Физиологияның міндеттерінің
бірі студенттерде өз денсаулығына санаулы қарым-қатынасқа, салауатты өмір
салтын ұйымдастыруға қажетті санитарлық гигиеналық іскерліліктер мен
дағдыларды игеруге тәрбиелеу болып табылады[25].
Бейімделушіліктің көпдеңгейлі қызметтік жүйесі икемделу реакцияларының
физиологиялық және психикалық компоненттерінің өзара әрекеттері мен өзара
әсерлерінде қалыптасады. Бұл компоненттердің әр қайсысының қосатын үлесі
бейімделушіліктің екі мақсатының – гомеостаздың сақталуы және іс-әрекет
міндеттерін орындау қатынасымен анықталады. Орта мектептерде білім алу
кезеңінде оқушылар өзіндік емес факторлардың (климаттық-географиялық,
экологиялық) да, өзіндік ерекше факторлардың (жас, физиологиялық және
психологиялық ерекшеліктер, эмоционалды артық шамалар, тіршіліктің аз
қозғалысты күйі) да әсерлеріне ұшырайтыны белгілі: жаңа факторлардың
кешеніне бейімделу оқушылар организмдерінің толықтырушы-бейімделушілік
жүйелерінің едәуір ширығуымен бірге жүреді[26].
Оқушылардың денсаулығы мен оның білім алуы өзара байланысты және бір-
бірін өзара қамтамасыз етеді. Физиологиялық көзқарастар тұрғысынан неғұрлым
оқушылардың денсаулығы мықты болса, соғұрлым оның білім алуы күшейеді,
соғұрлым жеке тұлғалардың қалыптасуы нәтижелі жүреді. Мұнда денсаулық
жағдайларымен жеке тұлғалардың арасында тығыз байланыс байқалады.
Оқушылардың оқу жүкетемелеріне бейімделуі жалпы оқу тәрбие үрдісіндегі
жан-жақты үйлесімді дамыған жеке тұлғалардың қалыптасуының компоненттерінің
бірі болуы керек.
Жүргізілген көптеген психофизиологиялық зерттеулер оқушы
жасөспірімдердің денсаулық жағдайының қанағатсыздығын көрсетті: орта
есеппен әр оқушыда кем дегенде бір созылмалы ауру бар, бұл жағдайда
жартысына жуығында оқудың соңына қарай екі аурудан қалыптасады, ал 15%-да
үш және одан көп ауру туындайды. Н.А. Бирюкова өзінің шолуында
белгілегендей: Болашақ ұрпақтың денсаулық жағдайы өзекті мемлекеттік
мәселе және бірінші кезекті маңаздылығы бар сауал болып табылады, өйткені
ол елдің келешегін, оның экономикалық және ғылыми потенциалын
анықтайды[27].
Қазіргі кездегі жалпы білім берудің ерекшелігі оқытудың жаңа тәсілдерін,
құралдарын және түрлерін іздеу болып саналады. Білім беруге оқу-тәрбие
үрдісін қарқындатумен сипатталатын инновациялық оқу мекемелерін кеңінен
енгізу студенттер организмінің қызметтік жағдайларына қойылатын талаптардың
артуын қамтамасыз етеді.
Оқу үрдісімен байланысты ақыл-ой іс-әрекеті оқушылар үшін ең қиындар
қатарына жатады. Оқушылардың үлкен ми қыртысының жүйке клеткалары әлі
салыстырмалы төмен қызметтік мүмкіндіктерге ие, сондықтан көп ой
жүктемелері олардың жүдеуін тудыруы мүмкін[28].
Оқушылардың ой еңбегі өзіндік ерекше. Егер де көптеген жұмыскерлердің ой
іс-әрекеті әр-түрлі өндірістік және ғылыми мәселелерді шешу кезіндегі
интеллектуалды қабілеттіліктерін жүзеге асырумен бейнеленсе, онда
оқушыларда ол оқу үрдісімен анықталады және үнемі артып отыратын оқу
материалының көлемін игерумен сипатталады, яғни білім толықтыру және
интеллектуалды-эмоциялы сфераның дамуымен сипатталады.
Ой еңбегі клиникаға дейіңгі түрлерінде денсаулықтың бұзылуына әкеліп
соқтыратын жүйке-эмоционалдық ширығудың туындауын ескертетін, жүрек –қан
тамыр, эндокриндік, жүйке жүйелерінің іс-әрекетіндегі қызметтік
өзгерістермен бірге жүреді. Балалық шақпен салыстырғанда жасөспірімдік
кезеңде оқу іс-әрекетінің құрылымы мен жағдайлары күрделенеді[29].
Оқушылардың денсаулығы мен жұмыс қабілеттілігінің жағдайында оқу
мерзімінен тыс, әсіресе қызметтер сабақ соңына дейін күрт өзгерген болып
қалатын жағдайларда жүргізілген зерттеулер өте маңызды. Мұндай ыңғайда осы
қызметтердің өзгеру ұзақтығы қандай екенін және олар қашан қалпына
келетінін белгілеген маңызды, ал егер олар қайта қалыптарына келмесе,
алдағы уақытта қандай сипатқа ие болатынын, шамадан тыс ширығу жағдайында
жүйке үрдістерінің тоқырауы пайда болар ма екенін анықтау қажет.
Бірінші, екінші және таңдау бойынша жоғарғы сынып оқушылары арасында
жүргізілген кешенді медициналық тексерістер олардың арасында тек 20—35%
ғана (оқу бағдарламасының күрделенуіне байланысты) толығымен дені сау,
40—45%-ға дейінгілері ауру және 30—40%-да әртүрлі қатерлік факторлары
болатынын көрсетті[30].
Себеп-салдардың ішіне - өмір күйі факторларының (қозғалыс және
медициналық белсенділіктің жеткіліксіз дәрежесі, зиянды әдеттерді ұстану,
әлеуметтік-гигиеналық жағдайлар) әсері, тамақтануды жоспарлау, дәрістер мен
машықтану сабақтарының кестесін құру, бір қатар дәрісханалардың белгілі бір
түзетулер мен толық жетілдіруді талап ететін материалдық жабдықтану деңгейі
кіреді.
В. А. Шидловский вегетативті қызметтердің тұрақтануы ағзаның күйін
бағалаудың сенімді көрсеткіші ретінде болатынын көрсетті. Сондықтан,
денсаулық пен жұмыс қабілеттілігінің жағдайын сипаттау үшін көбіне
көрсеткіштердің абсолютті мәндері, мысалға қызметтердің артуы немесе
төмендеуі маңызды емес, керісінше ұзақ уақыт бойы сақталса, онда олардың
тұрақтылығы маңыздырақ.
Патологиялық деңгейде физиологиялық қызметтер мен психоэмоционалды
көрсеткіштердің тұрақтануын анықтау, олардың типизациясы дамып жүйкенің
келе жатқан шамадан тыс ширығуын психоэмоционалды қолайсыздықты және
сырқаттың алдын бағалау үшін пайдаланылуы мүмкін[31].
Эмоционалды қозу жағдайындағы оқу еңбегінің сәйкес ерекшеліктерінің
әсерімен қызметтер белгісінің жиі ауысуы бағалау көрсеткіші ретінде бола
алады. Мұндай жиі ауытқулар, әсіресе прессорлы және депрессорлы
механизмдердің арасында күрес жүріп жатқанда олардың балансын гипер- немесе
гипофункцияға қарай тұрақты бұзылуын тудыруы мүмкін, бұл өз кезегінде
жүйкенің қозу жағдайын немесе сырқат алдын қалыптастырады.
Жоғары жүйке іс-әрекетін бағалағанда субъективті күй көрсеткіштері
елеулі маңызға ие болады. А. А. Ухтомский белгілегендей, былайша айтқанда,
субъективті бағалар кез-келген басқалары сияқты объективті, әрі бар
лабораториялық әдістерге қарағанда, тәжірибе жүзінде қажу мен
шаршағандықтың әлдеқайда сыпайы және нақты көрсеткіштерін береді[32].
Үнемі қайталанып отыратын және жасөспірімдер организмінде вегетативтік
дауыл тудыратын жүйке-эмоционалдық ширығу дәрежесі жоғары оқу іс-әрекеті,
ақыр аяғында бейімделушілік мүмкіндіктерінің шегін бұзып, аурудың алдын
тудыруы мүмкін. Аурудың алды – дегеніміз бірінші кезекке қорғаныстың
компенсаторлық-икемделушілік механизмдерінің шамадан тыс ширығуы немесе
жүдеу белгілері шығатын кезең. Тура осы кезеңде студенттерде сырқат
алдының, ақпараттық невроздардың алдын алуға бағытталған бірінші ретті
профилактика шараларын қабылдаған өте маңызды. Сырқат алдын зерттеу,
көбінекей, жүйкенің шамадан тыс ширығуы кезінде пайда болған
психовисцеральды дисфункцияларды анықтауы керек. Қалыпты жағдай мен ауытқу
алдының арасындағы қатаң шек қою, сонымен қатар олардың әрең байқалатын
өтпелдері профилактикалық зерттеулердің күрделі мәселесі болып
табылады[33].
Жүйке жүйесінің созбалы өзгерген қызметтік күй жағдайында ширығу немесе
шамадан тыс ширығу жаңа сапалы қасиетке ие болады. Сырқат алдының берілген
кезеңін сипаттайтын осы жаңа қызметтік қасиетін, аурудың пайда болу
мүмкіндігі туралы жақсы белгі бола бастағандықтан, өзгерген қызметтік күйді
бағалау көрсеткіші деп есептеуге болады. Оқушыларда осы кезеңді дер кезінде
табу өте маңызды, және де жоғарыда аталған физиологиялық және клиникалық
әдістемелердің көмегімен невроздар мен сырқат алдыларын болдырмас үшін
бақылаулар жүргізіп, дер кезінде алдын ала терапиялар бастаған жөн. Сонымен
қатар, сырқат алдының осы кезеңінің өзіндік ерекшеліктерін анықтау алдын
алу және болжау мақсатымен оқушыларда эмоционалды-стресс факторларына
әрекет етуге бейімділігін, сонымен бірге әлі организмнің психофизиологиялық
жүйелерінің тұрақты өзгерістерімен жүрмейтін жүйке бұзылыстарының ерте
кезеңдері мен түрлерін табуға мүмкіндік берер еді[34].
Орындалатын жұмыстың түріне байланысты физикалық, ақыл-ой, сенсорлы және
эмоционалды қажуды бөлуге болады. Олардың арасындағы айырмашылық жекелеген
рецепторлардағы, ОЖЖ-ң бөлімдеріндегі, бұлшық еттердегі қызметтік
өзгерістердің тереңдігінің қатынасымен анықталуы мүмкін. Алайда мұндай бөлу
шартты болып саналады, өйткені қажудың барлық түрлері организмдегі
вегетативтік ауытқуларға және шаршаудың субъективті сезімдеріне ұқсас жұмыс
сапасының нашарлауымен бірге жүреді.
Фондық кезеңдегі кардиореспираторлы жүйе көрсеткіштерінің өзара
әрекеттесу сипатын, катехоламиндер экскрециясы мен реактивті тынышсыздық
деңгейін зерттеу, күйзеліс кезеңіндегі жүйеаралық байланыстар санының
артқанын, ал жүйеішілік байланыстар санының кемігенін көрсетті. Адреналин
экскрециясы деңгейінің жүрек-қан тамыр жүйесінің іс-әрекетіне айқын әсері
және күйзеліс жағдайын субъективті бағалау мен вегетативті жүйке жүйесінің
адреналин экскрециясымен қызмет ету көрсеткіштерінің арасында корреляциялық
байланыстардың жоқтығы анықталды[35].
Жүрек-қан тамыр, тыныс алу және эндокринді жүйелер қызметтерінің
көрсеткіштері қалыпты сабақтар кезінде аз өзгереді. Тек жүректің жиырылу
жиілігінің артуы немесе кемуі, артериялық қысым деңгейінің сәл көтерілуі
немесе төмендеуі байқалады.
П.К. Анохин артериялық қан қысымды (АҚҚ) организмнің үш тұрақты
константаларына жатқызды. АҚҚ деңгейі ЖҚЖ-ң жағдайын жеткілікті толық
бейнелейді. АҚҚ организмнің қызметтік жағдайына байланысты ауытқитыны
белгіленді.
Елеулі жүйке-эмоционалдық ширығуда ҚМК (қанның минуттік көлемі) артады,
артериялық қысым көтеріледі және жиілейді, ал кей жағдайда пульс
сирейді[36].
Жүрек-қан тамыр жүйесін зерттеудің ең ақпаратты және қол жеткізерлік
көрсеткіштерінің бірі жүректің жиырылу жиілігі (ЖЖЖ) болып табылады. Сау
адамдарда бір минуттағы жүректің жиырылу саны пульстің жиілік санына сәйкес
келеді. Сондықтан, пульсті есептей отырып, ЖЖЖ жайында сөз қозғайды. Оқу
жүктемесінің әсерінен жүрек ырғағының өзгерісі жүреді. Ой еңбегінің
динамикасында авторлар ЖЖЖ-ң жиілеуін де, оның сиреуін де тіркеген.
Қазіргі кезде эмоцияның жүрек ырғағының жиілігі қатынасында жүрекің іс-
әрекетіне әсері жеткілікті толық зерттелді, өйткені тура осы көрсеткіш
эмоцияларды ширығудың дәрежесіндегі ең сенімді индикатор болып келеді.
Жүрек-қан тамыр жүйесі организмнің бейімделушілік-иемделу іс-әрекетінің
индикаторы болып табылады. Оқушылардың науқастануын талдау, жиі және ұзақ
уақытты эмоционалды шамадан тыс жүктемелердің болу есебінен жүрек-қан тамыр
жүйесінің зақымдануының едәуір кең тарағанын көрсетті [37].
Психофизиологиялық жағдай, жүректің ырғақ құрылымының өзгерістер
динамикасын бағалау оқу үрдісіндегі реттеуші жүйелердің ширығу дәрежесін
анықтауға мүмкіндік береді.
Қарқынды ақыл-ой жүктемелері оқытудың әр қилы түрлерінде оқитын
оқушылардың организмінің қызметтік күйіне жағымсыз әсер етеді.
Мектепке ұзақ уақытты бейімделу процессінде физиологиялық жүйелерді
морфо-функционалдық ұйымдастыруды толық жетілдіру, бейімделу іс-әрекетін
іріктеп қосатын, онтогенезде бірте-бірте қалыптасатын иілгіш пластикалық
буын интеграция дәрежесінің жоғарылау есебімен қамтамасыз етіледі[38].
Заманауи кезеңде оқушылар денсаулығының төмендеу пайызымен байланысты,
оқушылардың бейімделу мүмкіндіктерінің деңгейін өзекті зерттеу,
функционалдық қорды анықтау, денсаулықтың сапасы мен динамикасын бағалауға
мүмкіндік береді.
Ой еңбегіне қабілеттілік, баланың оқу жүктемесіне бейімделуіне және оқу
іс-әрекетінде жетістіктерге жетуінде маңызды көрсеткіш болып табылады.
Адамзат XXI ғасырға әлеуметтік-экономикалық мәселелердің жүгін арқалай
аяқ басты, сондай бір мәселелердің бірі жасөспірімдер және балалар
денсаулығының жағдайы болып табылады. Жасөспірімдік шақ бұл– физикалық және
жыныстық жетілу кезеңі. XX ғасырдың аяғы 70 жылдары физикалық дамудың
акселерациясы деакселерация процессіне ауысты.
Ғылыми-техникалық прогресс, ақпараттық және психоэмоционалдық
ауыртпалықтың өсуімен байланысты және оқу жүктемесіне ағзаның бейімделуінің
функционалдық қорларын ашуға көмектесетін әдістерді іздеуге
негізделеді[39].
Пубертаттық кезеңде жүретін эндокриндік өзгерістер, ой жұмысқа
қабілеттілік динамикасына және деңгейіне әсер етеді (ОЖҚ). ОЖҚ динамикасы
ағзаның функционалдық жағдайын сипаттайды және оқу жүктемесіне бейімделудің
сенімді критериі болып табылады.
Ой жұмысқа қабілеттілік көрсеткіштері, ішкі тежелудің белсенді
жылдамдығын және зерделі жұмысқа қабілеттілік өнімділігінің коэффициенті
жыныстық жетілу (ЖЖ) кезеңінде ұлдарға қарағанда қыздарда жоғарғы деңгейді
көрсетті.
Мотивациялық саланың жетілмегендігі, эмоционалдық қолайсыздық, көңіл
бөлініудің жетіспеушілігі және жоғарғы ақпаратты мимен талдаудағы
функцияның төмендеуі, өзін-өзі бағалаудың жоғары деңгейі міне осының
барлығы лицейліктердің оқу процессіне бейімделуінің жағымсыз факторлары
болып табылады[40].
Қазіргі таңда оқудың инновациялық түрі (гимназия, колледждер, жеке
меншік мектептер) дифференциалданған және жекеленген оқу түріне көп көңіл
бөлінеді және ондай оқу орындары кеңінен таралған. Дифференциалданған және
жекеленген оқу жағдайында білім алу психофизиологиялық және педагогикалық
тұрғыдан алып қарағанда өте өзекті және тартысты мәселе. Қоршаған ортаның
өзгеріс жағдайына тиімді бейімделуге қабілетті баланың жеке қалыптасуына
үлес қосатын оқытудың әрі қарай тиімді жолын таңдау қажет. Инновациялық
оқыту әдісін процесске енгізу, балалардың ой, физикалық жүктемелерге
бейімделу жағдайында олардың ағзасының жаттығуының дамуына септігін
тигізуі қажет. Зерттеулер көрсеткендей оқушылардың едәуір бөлігі, қарқынды
ой жүктемелеріне дайын еместігін көрсетеді[41].
Пубертатық кезең бастала салысымен, жүрек қызметінің реттелу
механизмдері, жыныстық жетілуді жүргізетін нейроэндокриндік қайта қалыптасу
әсеріне шалдығады. Бұл осы механизмдерге күш түскен кезде байқалады, біздің
зерттеулерімізде жасөспірімдерде АМо және КТИ (ИН) ұлғайғандығы байқалды.
Қыздарда жыныстық жетілу кезеңі ерте басталғандықтан оларда 10 жастан 13
жасқа дейінгі аралықта вегетативтік реттелу сипатында өзгеріс байқалады, ал
ұлдарда мұндай өзгеріс 12-14 жаста байқалады. Берілген динамикалық
көрсеткіштер ғылыми әдебиеттерде берілген мәліметтерге сәйкес келеді, яғни
реттеуші жүйелердің есебінен қанайналу аппараты қызметінің ауытқушылық
деңгейі 12-13 жастағы қыздарда және 13-14 жастағы ұлдарда байқалды.
Функционалдық жағдайдың талдауы бойынша 14 жастағы қыздардың арасында
бейімделудің қанағаттанарлықсыз жағдай проценті ұлғайғандығын көрсетеді.
Бұл өз кезегінде онтогенездің сын кезеңдерінде ұсынылған қарқынды оқу
жүктемесі және өмір сүрудің қолайсыз режимінде инновациялық оқу жағдайында
вегетативтік реттелу механизмдері жұмысына айтарлықтай күш тусуі
күшейетіндігін көрсетеді[42].
Жеке даму процессінде бала ағзасы біртұтас өзгереді. Оның құрылымдық,
функционалдық және бейімделу ерекшеліктері, барлық мүшелердің,
интеграцияның әртүрлі деңгейінде, клеткаішіліктен жүйеаралыққа дейінгі
өзара әрекеттесуіне шартталған. Әртүрлі жастағы топтардың көрсеткіштерінің
кластерлік талдау нәтижелерінде кластерлердің қалыптасуының тұрақты
тенденциялары, 7 жастағы бүлдіршіндерден басқа одан жоғарғы жастағы
балалардың барлықтарында бір көрсеткішті көрсетті.
Оқу және кәсіби бейімделу әлеуметтік-психологиялық және
психофизиологиялық компонеттерді қосатын, ғылыми зерттеуде маңызды бағыт
болып табылатын бейімделудің бір түрі болып табылады. В.Г. Асеевтің
ұсынысы бойынша оқу іс-әрекетіне бейімделудің жетістігін бағалау
критерилері бойынша жалпы білім беру мектептеріндегі және жоғарғы оқу
орындарындағы оқу процессіне бейімделудің тиімділігі көрсеткіштері:
табыстылық ( ағымдағы және емтихандық үлгерім ); оқу барысындағы оқушылар
ағзасының функционалдық жағдайының тұрақтылығы (психофизиологиялық
функциялардың арақатынасында жылдам ауытқушылықтардың болмауы): оқу іс-
әрекеттерін орындау барысында қажудың айқын белгілерінің болмауы[43].
Оқу жағдайына және кәсіби іс-әрекет саласында кез-келген тұрақты
бейімделушілік ағза үшін өзіндік бағаға ие болады, бейімделу процессі
кезінде ағзаға үлкен ауыртпалық түсумен функционалдық жүйелердің тозғандығы
байқалуы мүмкін.
Әсіресе 12-14 жас аралығындағы экосенситивтік кезеңді, былайша айтқанда
пубертаттық кезеңді ерекше атап өтуге болады. Осы жас аралығында
эндокриндік жүйелердің (гипоталамус) орталық звеноларының белсенділігі
жедел күшеюімен сипатталады, үлкен ми сыңарлары қыртыстары және қыртыс асты
өзара әрекеттесудің жедел ауысуына әкеп соғады. Нәтижесінде әлеуметтік-
психологиялық факторлардың әсерімен, ағзаның вегетативтік функцияларының іс-
әрекеттерінің үйлеспеуі және реттеуші механизмдердің бұзылуы байқалады[44].
Бейімделу үздіксіз процесс көп деңгейлі және динамикалық сипатқа ие.
Бейімделу потенциалы жеке және популяциялық деңгейде генетикалық түрде
бекітіген, бірақта оның жүзеге асуы орта мен жаттығуларға байланысты
болады. Бейімделу потенциалының диапозоны реттеуші механизмдердің
мобильділігі айқын байқалатын жыныстық, жасерекшелік, жеке-генетикалық
тәуелділікке ие, сонымен қатар әлеуметтік және экономикалық байланыстарға
негізделген. Дамып келе жатқан ағзаға міндетті түрде теңестірілмеген
жүктемелер және оның потенциялын қолдану керек. Кәсіби және өндірсітік іс-
әрекеттерде оқытудың қазіргі жүйесі ағзаның физиологиялық мүмкіндіктерін
шектейді. Билолгиялық жетілудің жеке ырғақтарын және морфо-фунциянадық
ерекшеліктерді есепке алмай, оның бір бағыттағы сипаты прессингті әсер
етеді. Бұл өз кезегінде бейімделу механизмдерінің үзілуіне және ауыртпалық
түсуіне, денмсаулық деңгейінң айтарлықтай төмендеуіне, интеллектуалдық және
еңбекке қабілетті жастағы халықтың физикалық потенциал деңгейінің
төмендеуіне әкеліп соғады.
Физиологиялық функциялар мен ағза бейімделуін қамтамасыз ететін
механизмдерді олардың реттелуін кешенді зерттеу әлеуметтік сонымен қатар
биологиялық жоспарда өзекті болып табылады және жалпы білім, кәсіби білім
беруде еңбек процесстерін рацияналдауға мүмкіндік береді[45].
Осы мәселелерде сыртқы және ішкі әсерлерге аса сезімтал, ағзаның
бейімделу- қабілеттілік іс- әрекеттеріне белсенді араласатын, оның ішкі
ортасының тұрақтылығын қамтамасыз ететін жүрек қантамырлар және симпато-
адреналдық жүйелерді зерттеу ерекше маңызды орын алады[46].
П.К.Анохин функционалдық жүйелерді фокусталған пайдалы нәтижелерді
алуға бағытталған таңдап алынған компоненттердің кешені ретінде
зерттегені белгілі болды. Ал басқа жағынан алып қарағанда Г.Селье
бейімделу терминін қолдана отырып, оны өмірдің тұрақты мәні ретінде
қарастырады. Бұл механизмдердің түсінігінің кейінгі талдамасы
функционалдық жүйелердің бағынушылығын құрайтын орындаушы мүшелер сиқты,
жүйке орталықтарын қосатын уақытша құрылымдар қамтамасыз етілетін орта
факторларына бейімделу реакциясы екендігін көрсетеді. әрбір
функционалдық жүйе өзіне тиісті элементтерді қоса отырып және тыныштық
күйде автономды жүйеде жұмыс істей отырып, функционалдық базасы үшін аса
жоғарғы қатарда орта құрайтын элементтік жүйе қызметін атқара
алады.Өлшемдердің берілу параметрінің өлшемі санының артуы немесе
С.С.Шварц терминологиясы бойынша бір бөлігі бір – біріне тәуелді,
элементтер арасында кореляциялық қатынас түрінде пайда болатын,
морфофизиялогиялық индикаторлар ретінде кез келген бейімделуде
функционалдық жүйенің иерархиясы туындайды. в виде корреляционных.
Функционалдық жүйе базалық ретінде аса тиімді, себебі тез шығындалады
және жұмсалады, функционалдық жүйенің жоғарғы деңгейі үшін
бейімделудің резервтік қызметін атқарады.Сонымен медицинада және
физиологияда бейімделу терминінің туындауы, әртүрлі өнімдік туынды
сияқты, әртүрлі білім саласында экстраполиттенетін, табиғи және
әлеуметтік құбылыстарда жүйелердің тұтас теориясын құрай отырып, жалпы
ғылыми философиялық категорияда тез дамыды[47].
1.3 Оқу жүктемесі әсерінен оқушылардың психоэмоционалдық ширығуы
Стрестің маңыздылығы - адамның жүйкесінің тым ширығуынан немесе ақыл-
ойдың тым ширығуынан туындайтын стерсті бағалау өте күрделі, Әлі беймәлім
эмиционалдық стресс қандай факторларда дезадаптация және ағзаның
компенсаторлық механизмінің бұзылыстарының себептері бола алатыны, себебеі
эмоционалдық стрестің пайда болуы толығымен адамның дербес (индивидуалды)
реактивтігіне байланысты[48].
Әртүрлі стрестік факторлар бір қатар жағдайда адамның мінез-қылығының
ұйымдасуын бұзады, бірақ стрестік кейбір деңгейін оның тіршілігі үшін
қажетті, себебі белгілі стрестік факторлар ағзаның тұрақтылығына әкелуі
мүмкін. Бұл жағдада стрестің аяқталуы жаңа бейімделу – компенсаторлық
механизімін енгізуі мүмкін. Р. Лазарус көрсетуінше эмоционалдық стрестің
аяқталуы негізінен индивидиуммен жүзеге асатын стресс - факторлардың
бағалануынан тәуелді. Бір және сол стресс – факторымен туындаған
эмоционалдық стрестіәң сол деңгейі әртүрлі адамдарда бірдей көрініс бермеуі
мүмкін. A. Welford есептеуінше, стресс туындауының негізгі шарты –
индивидиум ерекшеліктерімен қоршаған орта немесе әлеуметтік ситуациялар
арасындағы сәйкессіздік болып келеді. Сонымен қатар оның айтуынша, адам
үшін оптимальды – ол орташа жүктеме болып табылады және ол қорытындылайды,
яғни емтихан негізінде туындайтын стрестік ситуация талантты студенттерді
анықтауға кедергі жасауы мүмкін[49].
Интеллектуалды іс-әрекет эмоциямен өте тығыз байланысты, ол адамның сол
жұмыстағы қызығушылығына, оны орындау қиындығына, нәтижелілігіне және
көптеген басқа факторларға тәуелді.
Эмоция – адамдағы стрестің міндетті кешені. Олар психологиялық
ақпараттық стрессорларда айтарлықтай мәнді бола алады.
Жоғарғы қатардағы эмоция студенттерді күрделі жағдайға сәйкес мінез-
қылықтың күшін жинақтайды.
Эмоционалдық стресс бір және сол уақытта ағза үшін зиянды, жағымсыз
құбылыс және ағзаның тірішілігімен одан әрі жетілуі үшін қажетті жағымды
құбылыс.
Оқу үрдісі және қоршаған орта факторлары, стресс-факторлар ретінде,
орталық жүйке жүйесінің әрекет қабілеттілігінің өзгеруіне әкеледі, осының
салдарынан ол реттейтін жүйелер жағынан бұзылулар және өндірістк қажу
дамиды. Адамның жұмыскершілігі туралы оның еңбек әрекетінің көрсеткіштері
бойынша білуге болады (белгілі уақыт ішінде жасайтын еңбек операцияларының
саны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Оқушылар ағзасының функционалдық жағдайына мектеп ортасының әсері
050113 - Биология мамандығы
Қарағанды 2012
Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра менгерушісі_________
___________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Оқушылар ағзасының функционалдық жағдайына мектеп
ортасының әсері
050113 - Биология мамандығы
Орындады
Ғылыми жетекшісі
Б.ғ.к., доцент
Қарағанды 2012
МАЗМҰНЫ
Белгілеулер мен қысқартулар
Кіріспе
1 Әдебиеттерге шолу
1.1 Қазақстан Республикасындағы оқушылардың өмір сүру сапасынының
өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Оқушылардың мектеп ортасына бейімделу мәселелері
Белгілеулер мен қысқартулар
БДСҰ – бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы
ЖЖЖ - жүректің жиырылу жиілігі
ЖҚЖ – жүрек қан-тамыр жүйесі
ОҚШ – организмнің қызметтік ширығуы
ФЖИ – физикалық жағдай индексі
ОЖЖ – орталық жүйке жүйесі
ЖЭБ – жүйке эмоционалдық белсенділік
ФЖ – функционалдық жағдай
АҚҚ – артериялдық қан қысымы
ДАҚ – диастолалық артериалық қан қысым
САҚ – систолалық артериалық қан қысым
ТСЖ – тамыр соғысының жиілігі
ӨСБК- өзін сезіну, белсенділік, көңіл-күй
ЖМ – жеке бас мазасыздануы
РМ – реактивті мазасыздану
ш.б – шартты бірлік
мм.с.б – миллиметр сынап бағанасы
сек - секунд
минсоғ – минутына тамыр соғысы
М – орташа арифметикалық
m – орташа арифметикалық қателік
Р – айқын нәтиже критерийі
r - корреляция коэффициенті
t - Стьюдент критерийі
Кіріспе
Өзектілігі. Қазіргі таңдағы білім беру үдерісі білім алушының
шығармашылықпен өзіндік дамуы, өзіндік оқуы және өздігінен жұмыс істеуімен
қатар жүретін әлемдік интеграциялық технологиясына жаһандану жағдайында
жүріп жатыр. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев 2006 жылғы
1-ші наурыздағы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің
қатарына кіру стратегиясы атты Қазақстан халқына жолдауында: Білім беру
реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақты қабілеттілігін қамтамасыз етуге
мүмкіндік беретін аса маңызды ќұралдардың бірі. Бізге экономикалық және
қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі
қажет, - деп атап көрсетті[1].
Қазіргі жағдайларда білім беру дүние жүзінің көптеген елдерінің негізгі
мемлекеттік приоритеттерінің қатарына кіреді. Қазақстан үшін ғылымның,
білім берудің дамуы экономикалық жүйенің бәсекеге қабілеттілігін көтерудің
үздіксіз шарты, аймақтық және әлемдік деңгейдегі жоғары орын алудың,
мемлекеттілікті нығайтудың және ұлттық мүдделерді дамытудың тәсілі болды.
2005-2010 жылдарына Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың
Мемлекеттік бағдарламасына сәйкес прогрессивті технологиялар мен білім беру
жүйелеріне жаңа оқыту технологияларын енгізу алға қойылған міндет болып
отыр. [2].
Әр түрлі елдердің білім беру жүйесіндегі қазіргі заманғы интеграциялық
үрдістер оқытудың тепе-тең және эквивалентті құралдары мен өлшемдерін құру
және пайдалану қажеттілігін өмірге әкелді. Олар бар ұлттық білім беру
жүйесінің халықаралық түссіздігіне қол жеткізуге бағытталған.
Қазақстан Респуликасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Жаңа әлемдегі
жаңа Қазақстан жолдауында жаңа кезеңнің негізгі міндеттерінің бірі ...осы
заманғы білім беру, парасатты экономиканың негіздерін қалыптастыру, жаңа
оқыту технологияларды пайдалану оқу сапасын көтеруге басты себеп болатын,
инновациялық экономиканы дамыту - деп атап көрсетілген, сондықтан да
еліміздегі әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге байланысты білім беру
жүйесіне қойылған жаңа талаптарға сай оқушылардың белсенділік пен
дербестік қабілеттерінің жетілуіне әсер ететін жаңа ақпараттық
технологияларды қолдану, оның әлемдік білім кеңістігіне енуіне жол ашуда.
[3]
ХХІ ғасырда әлемдік білім беру жүйесінің дамуындағы негізгі
басымдықтарының бірі – мектеп білімін жаңарту. Ол оқушылардың неғұрлым өз
бетінше білім алып, оны іс жүзінде қолдана білу қажеттілігін тәрбиелеуге
бағытталған.
Бірақ оның негізі, түпкі мақсаты қай кезде болса да қала бермек –
оқушыны білім алуға және сол білімін мектеп қабырғасынан шыққанда нақты
проблемаларды шеше білуде қолдануға үйрету.
Егер көптеген жұмыскерлердің ақыл-ой іс-әрекеті әр қилы өндірістік және
ғылыми міндеттерді шешкен кездегі интеллектуалдық қабілеттіліктерді жүзеге
асырумен көрінсе, онда оқушыларда ол оқыту үрдісімен анықталады және оқу
материалының өсіп келе жатқан көлемін игеруде, яғни білім толықтыру мен
интеллектуалды-эмоционалды сфераны дамытумен негізделеді. Ақыл-ой еңбегі,
жүйке-эмоционалды ширығуды тудыратын, клиникаға дейіңгі түрлерде
денсаулықтың бұзылуына әкеліп соқтыратын жүрек-қан тамыр, эндокриндік,
жүйке жүйелерінің іс-әрекеттеріндегі қызметтік өзгерістермен бірге жүретіні
белгілі. Оқу іс-әрекетінің құрылымы мен жағдайлары мектеппен салыстырғанда
күрделеніп отырады [4].
Сонымен, еңбек шығындарына емес, білім беру бағдарламаларын игерудің
жоспарланып отырған нәтижелерін бағалауға бағдарланған жүйелер әлдеқайда
тартымды болып көрінеді. Олар үздіксіз білім беру мен кәсіби толық
жетілдіруді ұйымдастырған кезде әмбебап және ыңғайлы болуы керек.
Жалпы оқушылардың ағзасын кешенді зерттеу әр түрлі деңгейде жан-жақты
тәрбиелеу, жұмысқа қабілеттілігінің әрбір кезеңінде және спорттық
жаттығулардың әртүрлі кезеңінде зерттеулер жүргізу көптеген зерттеушілердің
назарын аударды. Бірақта оқушылар ағзасындағы жүктемелердің жеке түрлерін
орындауда және бұлшықеттердің локальді жұмыс істеу барысындағы өзгерістер
сипаты және тест-бағдарламалар толық зерттелмеген[5].
Өскелең ұрпақтың денсаулығын сақтау мен нығайтуда, тіршілік ету
ортасының гигиеналық толыққанды болуы, қоршаған ортаның көріктенуі, оқу
мекемесінің санитарлық жағдайының жақсы болуы маңызды мәнге ие болады. .
Балалар денсаулығына әсер ететін факторлардың ішінде 20 пайызын мектеп
ішілік орта жағдайы құрайды (9). Мектепішілік ортаның жағдайында маңызды
рөл атқаратын оқу орындарына микроклиматтық жағдайы[6].
Оқу-тәрбие процесінің қарқындылығы ағза функционалдық жағдайының
қарқыдылығына жоғары талапты қажет етеді .
Соңғы жылдары өскелең ұрпақтың денсаулық жағдайының айтарлықтай
нашарлауы мамандардың алаңдаушылықтарын туғызып отыр.Оқушылар арасында 20
миллионнан астам балаларда әртүрлі аурулардың кеңінен етек алуы байқалуда,
әсіресе қанайналу жүйесінің, жүрек-қантамырлар жүйесінің, жүйке, асқорыту
жүйелерінің аурулары, эндокриндік, зат алмасу процесстерінің бұзылулары
анықталды.
Соңғы 10 жылдарда оқушылар денсаулығының төмендеуінің тұрақты
тенденциясы байқалады, көру өткірлігінің бұзылуы, тұлғаның қисаюы, ас
қорыту жүйелерінің аурулары, жүйке-психикалық бұзылулар және ЛОР
патологиялар. Осыған байланысты, балалар мен жасөспірімдердің
патологиясының әртүрлі түрлерінің даму мүмкіндігде мектептің рөлі ерекше
екендігі айдан анық [7].
Оқушылар ағзасының функционалдық жағдайына мектеп ортасының әсерін
зерттеу қазіргі таңда өте қажет, соның көмегімен тек қана оқушылардың өмір
тіршілік жағдайларының субъективті сипаттамалары, физиологиялық,
гигиеналық, медициналық-биологиялық, әлеуметтік-экономикалық және
психологиялық – педагогикалық көрсеткіштері ғана емес, олардың объективті
көрсеткіштер арасындағы байланыс дәрежесін анықтау. Оқушылардың өмір сүру
сапасына физиологиялық-гигиеналық баға беруге арналған көптеген ғылыми
жұмыстардың нәтижелері, мектеп оқушылары денсаулығын сақтауға және
нығайтуға бағытталған әдістемелік-ұйымдастырылған іс-шаралар кешенін жасап
шығаруды талап етеді.
Қазіргі заманауи оқу орындарында оқитын жастарда, көптеген ғылыми
мәліметтер бойынша күн санап өсіп келе жатқан гипокинезия тән, физикалық
жұмысқа қабілеттілігінің төмендігі, төзімділіктің әлсіздігі, аурудың күн
санап өсуі, денсаулық жағдайының күрт төмендеуі және патологияның
қалыптасуы байқалады [8].
Қазіргі медицинаның маңызды мақсаты сенімді дәрісіз заттармен, яғни іс-
шаралармен әртүрлі генездік қажуға әкеліп соқтыратын ауыртпалықтар салдарын
ескерту және түзету болып табылады.
Эмоционалдық ауыртпалық өмір ырғағының қарқындап өсуімен
байланысты, экологиялық апат, урбанизация, ақпараттық жүктеулердің көбеюі
тікелей тұрғындардың функционалдық жағдайына әсер етеді, сонымен қатар
психосоматикалық аурулардың туындауының белгілері болып табылады. Бұл
мәселеде әсіресе жалпы мектеп оқушыларына ерекше назар аудару қажет.
Зерттеу мақсаты: Қарағанды қаласы оқушыларының ағзасының
функционалдық жағдайына мектеп ортасының әсерін зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
1. Қарағанды қаласының оқу мекемелеріндегі оқу жағдайына салыстырмалы
баға беру.
2. Оқушылардың функционалдық көрсеткіштеріне мектеп ортасының әсерін
зерттеу.
3. Мектеп ортасының факторларының балалар денсаулығына әсерін
бағалау.
1. Әдебиеттерге шолу
1. Қазақстан Республикасындағы оқушылардың өмір сүру сапасынының өзекті
мәселелері
Қазіргі XXI ғасырда оқушы жастардың мәселелерін зерттеу өте маңызды
мәселелердің бірі болып табылады. Ғылыми әдебиеттерді талдау нәтижесі
бойынша осы сұрақтарды зерттеу гигиеналық, медико-биологиялық, әлеуметтік
және психологиялық-педагогикалық зерттеу тұрғысын талап етеді. Оқушылардың
денсаулығына өмір тіршілігі барысының негізгі факторларының әсері және
олардың репрезентативтік көрсеткіштеріне кешенді баға беру бүгінгі таңның
ең өзекті мәселесі деп айтуға болады[9].
Өмір сүрудің жан-жақты әртүрлілігін сипаттайтын бірден бір көрсеткіш-
бұл өмір сапасы.
Соңғы он жылдықта клиникалық медицинада емделуге баға беру жүйесі
бойынша өмір сүру сапасы концепциясы алдыңғы қатарда тұр, бірақ
физиологияда, профилактикалық медицинада, гигиенада, сонымен қатар
жасөспірімдер және балалар гигиенасында әлі өз орнын ала қойған жоқ.
Балалардың өмір сүру сапасы – бұл медициналық-әлеуметтік көрініс өз
кезегінде балалардың соматикалық және психофизиологиялық денсаулығын
қамтитын және олардың өмірлік құндылығын, сонымен қатар қоғамның
экономикалық даму деңгейін көрсетеді. Өмір сүру сапасы – бұл физикалық,
психикалық, әлеуметтік саулықты білдіретін және өзін жетілдіруге мүмкіндік
беретін, өмір сүруді қамтамасыз ету мен денсаулық жағдайының
үйлесімділігін көрсететін категория. Көптеген әдебиеттердегі авторлардың
көзқарастары бойынша ӨС түсінігі едәуір әртүрлі болғандықтарымен, көптеген
авторлардың анықтайтын компоненттері бір-біріне ұқсайды, яғни барлығының
зерттеулері денсаулық және жеке тұлғалардың өз өмірлеріне қанағаттану
дәрежелерін анықтау болып табылады[10].
Ағзаның иммундық жүйесінің қызметін жақсарту және алдын-алу мақсатында
соңғы жылдары дене шынықтыру рөлін кеңінен насихаттайды.
Рационалдық қозғалыс белсенділігі және физикалық жаттығулар белсенді
демалыс құралы ғана емес, сонымен қатар денсаулықты нығайтуға, ағзаның
функционалдық және бейімделушілік мүмкіндіктерін арттыратын құрал болып
табылады. Сонымен физикалық ауыртпалық дәрежесін таңдауда адам жеке көңіл
бөлу қажеттігі маңызды сәт болып табылады. Өйткені шамадан тыс физикалық
жаттығу арқылы ағзаға күш түсіру денсаулығы мықты адамның өзіне де зиянын
тигізеді, тікелей тірек-қимыл аппаратына әсері және кейбір функционалдық
жүйелерге: жүрек-қантамырлар, тыныс алу, жүйке-бұлшықет және т.б. Осыған
байланысты ағзаның функционалдық мүмкіндіктеріне ауқымды баға беру, бұлшық
ет іс-әрекеті кезінде ауыртпалықтың түсуінің әрі қарай жалғасуы мен
қарқындылығын негіздеу, физиологиялық рұқсатты шектеуден шыға ағзаға күш
түсіру, қазіргі заманауи даму кезеңінде маңызды ғылыми-тәжірбиелік мәнге ие
болады [11].
Физикалық ауыртпалық кезінде ағзаның функционалдық жағдайы негізінен
физикалық жұмысқа қабілеттілікті лимиттеуші кардиореспираторлық және
гемодинамикалық жүйелер жағдайына негізделген. Қозғалу белсенділігіне
шектеу қоюды жалғастыру қанайналу жұмысының реттелу механизмін бұзады,
синокардиалдық рефлекстердің күйзелістік жағдайын туғызады.
Қазақстан қалаларының орта мектепте оқитын оқушылар ағзасына қатер
төндіретін бірнеше негізгі факторлардың жоғарғы деңгейі байқалды:
Оқу және демалыстың, тамақтану сапасы және режимінің бұзылуы, қимыл-
қозғалыс белсенділігінің жетіспеушілігі, шылым тарту және алкоголь
ішімдіктерін жиі қолдану, есірткі қолдану және жанұядағы микроклиматтың
нашарлауы сияқты бірнеше факторлар байқалды. Жасөспірімдер мен балалардың
салауатты өмір сүруін қамтамасыз ету үшін физиологиялық-гигиеналық оқыту
және тәрбиелеу жалпы білім беру мекемелерінде қолға алынуы туралы ұсыныстар
ұсынылды[12].
Жасөспірімдер денсаулығының жағдайы қоғамның және болашақтың негізгі
жетістіктері. Қазіргі заманауи кезеңде жасөспірімдер денсаулығы- бұл
қоғамның негізгі потенциялы, терең және жан- жақты зерттеуді қажет ететін
өзекті мәселе. Және биологиялық, гигиеналық және әлеуметтік факторлар
әсерімен негізгі тенденцияларға көңіл бөле отырып, оларды жақсарту
мәселелерін алға қоюға болады.
Жасөспірімдік кезең психологиялық және әлеуметтік тұрғыда қалыптасуын
сипаттайтын адам өміріндегі қиын кезеңнің бірі. Жасөспірімдік кезеңге тән,
дәл осы кезеңде ағза қоршаған ортаның әртүрлі әсерлерінен қорғалмаған және
аса әлсіз кезінде анатомиялық- физиологиялық ерекшеліктерін зерттеу өте
қажетті болып табылады. Сонымен қатар тұқым қуалау арқылы берілетін және
патологиялық ауытқушылықтар осы жасөспірімдік кезеңде айқын байқала
бастайды. 1960-2000жж аралығында денсаулығы мықты балалардың саны едәуір
азайды және функционалдық, созылмалы ауруға ұшыраған балалалар саны
айтарлықтай өсті. Кейбір денсаулықты сипаттайтын тұрақты көрсеткіштер 70-80
жылдарға қарағанда 90-жылдары денсаулық жағдайының нашарлауын көрсетті.
Ғасырдың соңында балалар денсаулығының көрсеткіштері мүлдем төмендеп
кетті.Қазір Орталық Қазақстан мектептерінде дені сау балалар 2-5% ғана
құрайды, ал созылмалы ауруы бар балалар саны үздіксіз өсуде және мектепті
бітіргенше олардың саны 70%-ды құрайды. 60%дан жоғары бітіруші түлектер әр
түрлі психикалық бұзылулуарға ұшырайды. 80%-ға жуығы кәсіп таңдауда
денсаулық жағдайына байланысты шектеледі, 40%- дан аса ұлдар денсаулық
жағдайына байланысты әскерге қызмет етуге бара алмайды. Патологиялық
бұзылулар талдамалары соңғы 3-4 жылда аурулардың күрт өсіп кеткендігін
көрсетеді. Қазіргі уақытта жалпы патологиялық бұзылулар мектеп оқушылары
арасында 23%-ға өскендігін көрсетеді. Қазіргі таңда функционалдық
ауытқушылықтар және созылмалы аурулар өте жиі кездеседі: жүйкелік, сүйек-
бұлшықет жүйелерінің және асқазан- ішек бұзылулары, әсіресе бірінші орында
аллергиялық аурулар жиі кездеседі[13].
Аурулардың туындауына әлеуметтік және экономикалық себептермен қатар
тіршілік әрекетіндегі кейбір негізгі қатерлі факторлар: шылым тарту,
алкогольдік ішімдік және наркотик қолдану, еңбек және демалыс режимінің
бұзылулары, сонымен қатар тамақтану тәртібінің бұзылуы, физикалық
белсенділіктің бұзылуы және эмоцияналдық күйзеліс.
Осы аталған факторлар балалар және жсаөспірімдер ортасында ерекше орын
алды. Мемлекеттің әлеуметтік саясат саласына жеткіліксіз көңіл бөлуі
көптеген мысалы, темекі және ішімдік заттарының бақылаусыз жарнамалануы
Бұқаралық Ақпараттар Құралдарында жиі жариялануы осы өнімдердің мемлекетте
сатылуына кеңінен жол ашты, тек соңғы кезде ғана заң жүзінде адам ағзасына
зиян келтіретін өнімдердің жарнамаларына заң жүзінде шектеу қою қолға
алынып жатыр. Одан басқа комерцияланған спорттық ұйымдарға жасөспірімдер
мен балалардың қолжетімсіздігі салдарынан физикалық дамуы жағынан артта
қалуына себепші болып отыр. Бұл жағдайда жасөспірімдердің салауатты өмір
сүруін қалыптастыру, гигиеналық біліктілікті, зиянды әдеттерге қарсы тұра
білуді, қоршаған ортаның психологиялық әсеріне бейімделу – профилактикалық
медицинада келешек ұрпақтың денсаулығын қорғау мақсатында ең маңызды мәселе
болып отыр[14].
Көптеген ғалымдардың айтуы бойынша, ересектердің көптеген аурулары бала
кезіндегі аурудың өршуі салдарынан болған, әсіресе мектептегі қалыптасу
баланың тікелей денсаулығына әсер ететіндігін ерекше аталып өтіледі.
Көптеген отандық және шетелдік мамандар мен сарапшылар дені сау ұрпақ
тәрбиесінде физиологиялық-гигиеналық білім беру және тәрбиелеу ісін алға
қойып, білім жүйесінде оның маңыздылығын алға қоя отырып, оқу процесіне
енгізуді талап етеді. Гигиеналық білім беру және тәрбиелеу әдістерін
біріктіре отырып, оқушылардың өмір сүру жағдайының дәрежесіне байланысты
гигиеналық мәдениетті қалыптастыру қажет. Көптеген оқушылардан сұрақнама
алғанда олар салауатты өмір салты туралы ақпараттанғандығы жайлы айтады,
бірақта теориялық білімдері мен іс әрекеттері сәйкес келмейді. Денсаулықты
сақтауға және нығайтуға арналған телебағдарламалар арқылы алған білімі,
салауатты өмір салты туралы ақпараттық негізгі көздер олардың іс-
әрекеттеріне жеткілікті түрде әсер етуге қауқарсыз. Сонымен қатар жанұяда
баланың іс-әрекетінің жақсы қалыптасуына жеткілікті әсер ете алмайды,
мүмкін ересектер арасында салауатты өмір салты туралы біліктіліктің болмауы
және зиянды әдеттердің кеңінен таралуына да байланысты болса керек.
Медициналық қызметкерлер мен оқытушылар, оқушыларда салауатты өмір сүру
салтын қалыптастыруда алатын ролі жеткіліксіз[15].
Ағзаға қауіп төндіретін және ауру тудыратын факторларды ескертетін,
гигиеналық режимде адамды белсенді тәрбиелеу денсаулықты сақтау тұрғысында
аса тиімді болып табылады. Гигиеналық біліктіліктер мен әдеттерді,
денсаулыққа ерекше көңіл бөлу, жеке және жалпы қауіпсіздік жасөспірімдер
үшін мектепте оқу езінде балалардың денсаулығын нығайту және денсаулық
сапасын жақсарту оқу мекемесі үшін негізгі міндет болып табылады.
Бұл мәселені шешу өскелең ұрпақтың денсаулық сапасын жақсартуда осы XXI
ғасырдағы ең өзекті мәселелердің бірі болып есептелінеді.
Салуатты өмір салтына және тәрбиеге қазіргі замануи талап баланың 6-7
жасынан бастап оның іс-әрекетіне және денсаулық жағдайына көңіл бөле отырып
балалар санасына гигиеналық біліктіліктерді сіңіру қажет, және осы даму
кезеңінде ересектер тарапынан балаларға бақылау жасау қажет. Өзінің іс-
әрекетін және денсаулығының жеке салдарын әрбір 11 жастағы оқушы бақылауда
ұстауды білуі қажет. Үнемі үйрету жағдайында және санитарлық гигиеналық
нормаларға сай іс-әрекет ету осы жастағы балаларда, жеке гигиена
біліктіліктерін білу толық қалыптасуы қажет, күн тәртібі, оқу мен демалыс
тәртібі ересектердің азда болса бақылауында болуы қажет. 13 жастағы оқушы
денсаулығы іс-әрекеті салдары туралы толық білуі тиіс және денсаулыққа
қауіп төндіретін бір төтенше жағдай болған кезде дұрыс шешім қабылдай білуі
тиіс. Мектепті бітіру кезінде (16-17жас) жасөспірімдерде өзінің
денсаулығына және қоршаған орта денсаулығына толық жауапкершілік,
денсаулықты сақтау және нығайту үшін салауатты өмір салты туралы түсінігі
болуы толық қалыптасуы қажет[16].
Осы көрсеткіштерге жету үшін оқушыларда гигиеналық сауаттылық гигиеналық
білім беру және тәрбиенің негізгі принциптерін сақтағанда ғана қол жеткізуі
мүмкін: жүйелілік, дифференциалдылық, алған білімін іс жүзінде көрсете
білушілік, білім беруде қазіргі замануи әдістерді қолдану. Бұл талаптар
таза және қауіпсіз мектеп мекемелерін қамтамасыз ету; оқушыларда адекватты
медициналық қамтамасыз етуді ұйымдастыру. Олардың денсаулығына үнемі
бақылау жасауды қамтамасыз ету; оқушыларды гигиеналық тәрбиелеу
бағдарламаларын жақсы жоспарлау, мектеп білім интеграцияланған бағдарламасы
гигиеналық білім беру және тәрбиелеу мектептік бағдарламасы мен мектептік
медициналық қамтамасыз ету жүйесі арасындағы байланыс; негізгі өмір сүру
аспектілеріне қатысты ( тамақтану, қозғалыс белсенділігі, темекі шегу,
алкогольдік ішімдік және наркотикалық затты пайдалану) нақты анықталған
мектеп заңдылықтары болуы қажет; мектепте балалардың рационалды тамақтану
ұйымдастыру; мектепте дене шынықтыру сабағында және сабақтан тыс уақытта
қозғалыс тәртібі ұйымдастыру; балалардың денсаулығын сақтау және нығайту
мақсатында мектепте жағдайлар жасау медициналық қамтамасыз ету және
педагогтар тарапынан салауатты өмір салтын қалыптастыру мақсатында жұмыстар
жүргізу; оқушылар арасында гигиеналық білім беру және тәрбие жұмысы бойынша
замануи әдістерді қолдану; оқушылар арасында гигиеналық білім беру және
тәрбиені беретін оқытушыларды кәсіби дайындықтан өткізу; балалардың және
жасөспірімдер денсаулығын нығайту мақсатында жанұя мен мектеп арасындағы
байланыс; мектеп пен қоғам арасындағы байланыс[17].
Жоғарыда айтылған нәтижелерге қарап оқушылардың салауатты өмір салтын
қалыптастыру мақсатындағы тәжірбиелік жұмыстар, олардың гигиеналық білім
алуы және тәрбиеленуі былай жүзеге асуы қажет: әрбір жалпы білім беру
мекемесінде оқитын түлек тұрақты білім алуы, өзінің денсаулықты сақтауға
және қоршаған ортаның денсаулығын сақтауға негізгі бағытталған
біліктіліктер мен іс-әрекеттерді білуі тиіс[18].
Әлеуметтік қайта құру кезінде біздің мемлекетімізде қазіргі кезде
әртүрлі қоғам ортасында өмір сүру және сол ортаға бейімделу жасқа,
жынысқа, білім деңгейіне байланысты, әлеуметтік статусқа, психологиялық
ерекщелктерге және адамның жеке басының мінез құлқына байланысты бейімделуі
өте күрделі жүреді. Қазіргі кездегі экономикалық қиындықтар, оқу
процессінің қарқындылығы, оқу процессі кезіндегі сенсорлық жүйеге жоғары
дәрежеде ауыртпалықтың түсуі, ақпарат көлемінің ұлғаюы, гиподинамия,
демалыстың пассивті түрі, жас маманының кәсіби дайындығының сапасына
жоғарғы талаптар, профилактикалық бағытқа және денсаулық сақтауға
қаржыландырудың толықтай тоқтатылуы аурудың, мүгедектіктің және студент
жастардың өлімінің өсуіне әкеліп соғады. Бұл өз кезегінде өскелең ұрпақтың
замануи мемлекеттік жағдайларына әлеуметтік бейімделуінің нашарлығын
көрсетеді [19].
Қазақстан интелектуалдық потенциалы және өндірістік күші болып табылытын
контингент бұл жастар, сонымен қатар оқушылар, олардың денсаулығын сақтау
және нығайту, қазіргі таңдағы ең өзекті мәселе болып отыр. Бұл мәселе
қазіргі таңда стратегиялық мәнге ие болып отыр, өйткені жалпы алғанда
жастар денсаулығы соңғы кезде күннен күнге нашарлап бара жатыр. Оқушылардың
денсаулығы нашарлауы жоғары оқу орнына келген кезде одан әрі төмендеуін
көрсетеді. Бұл туралы мәліметтер жалпы білім беретін мекемелердің
оқушыларын зерттегенде: 10% денсаулығы жақсы; 45-50% айтарлықтай
морфофункционалдық ауытқушылықтарға ұшырағандар; 45% созылмалы аурулармен
ауырады.
Әрбір оқушы жасөспірімнің 21 бірнеше созылмалы ауруларға және сонымен
қатар әртүрлі ағза жүйелерінің және ағза іс-әрекеттерінің функционалдық
бұзылысына ұшырауына әкеп соғады және ағзаның қорғаныстық қабілетін едәуір
төмендетеді.
Сонымен қатар 60%-дан жоғары бітіруші түлектер әр түрлі психикалық
бұзылулуарға ұшырайды. 80%-ға жуығы кәсіп таңдауда денсаулық жағдайына
байланысты шектеледі, 40%- дан аса ұлдар денсаулық жағдайына байланысты
әскерге қызмет етуге бара алмайды. 90% талапкерлердің денсаулық жағдайында
ауытқушылықтар байқалады, ал 50%-да созылмалы аурулар қалыптасқандығы
жөнінде деректер алынды[20].
Жоғарыда көрсетілген мәліметтер студенттердің денсаулығы бұзылуы
көбінесе мектеп кезеңіндегі өмірінен бастау алатындығын көрсетеді. Мектепте
оқу кезеңінде оқушылардың арасында созылмалы аурулар мен функционалдық
бұзылулардың өсетіндігі туралы ғылыми зерттеулерде көрсетілген.
Аса күрделі жағдайға көбінесе 14-16 жастағы балалар ұшырайды. Жоғары
сыныптарда оқитын оқушыларды оқу прцессінің күрделенуіне байланысты,
сонымен қатар ағзаға ауыртпалықтың көп түсуіне байланысты ағзасына айрықша
қатер төнетін топтар қатарына жатқызуға болады: оқу жүктемесінің көлемі
ұлғайады, оқу түрі мен әдістері өзгереді, оқу процессіне педагогикалық
тплаптардың ұлғаюы сияқты. Сонымен қатар бітіруші оқушылар ҰБТ-ға
дайындалуы олардың интелектуалдық эмоционалдық салада көп күш сарп етуіне
тура келетіндігі және аса жоғарғы талаппен қарайтындығына, орталық жүйке
жүйелерінің функционалдық қозуымен жүретін және ағзаның бейімделу
реакциясын гиперкомпенцаторлық сипатына ауыртпалық түсуімен қатар жүреді.
Міне, осының бәрі өз кезегінде оқушылар ағзасында психологиялық
ауытқушылықты және ағзаның әртүрлі ауруға ұшырауын туғызады[21].
Жоғары оқу мектептерінде, сонымен қатар медициналық ЖОО оқу қазіргі
кезеңде оқушылар ағзасының дамуына айтарлықтай залалын тигізіп отыр. Оқу
процессіне техникалық оқуты тәсілдерін және компьютерлік технологияларды
кеңінен енгізу нәтижесінде, ақпараттар ағынының қарқындылығы жедел өсті.
Басқа жағынан алып қарағанда оқу материалдарын меңгеруге және қорытуға
шектеулі уақыт беріледі, осы үлкен көлемдегі материалдарды оқу қажеттілігі,
оқу бағдарламаларының дұрыс тамақтанбау тәртібімен үйлесуі және басқа да
мәдени шаралады ұйымдастыру, студенттерді тәулігіне 10-12 сағат, ал сессия
кезінде 14-16 сағатқа дейін жұмыс істеуіне тура келетіндігі ағзаның
иммунитетінің төмендеп әлсіреуіне кез-келген аурудың тез дамып жетілуіне
жағдай туғызады [22].
Соңғы кездері оқудың қарқындылығын арттыру үшін интернет, видеотехника
және персоналды компьютерлерді қолдану кеңінен енгізілді.
Оқу процесіндегі жағымсыз факторлардың кешенді әсері жүйке, эндокриндік,
иммундық және басқа да ағза жүйелерінің бейімделу резервтерінің
төмендеуіне, функционалды бұзылыстарының пайда болуы мүмкін және олардың
созылмалы патологиясының жедел дамуына себеп болады, оқушының кейінгі
өміріне едәуір деңгейде әсер ететін критикалық кезеңнің бірі – сынақтар
және әсіресе, емтихандар. Бұл жағдайлар оқушылар үшін әлеуметтік мәні бар,
оқушыларда мотивациялық-детерминделген іс-әрекетті қалыптастыратын және
эмоционалдық ауыртпалықпен қатар жүретін емтихан болып табылады[23].
Мәліметтер бойынша, оқушылардың денсаулық деңгейінің 49-53 пайызы
олардың өмір сүру дағдысына байланысты болады.
Салауатты өмір сүру элементінің негізгі тірегі:
- жеткілікті түрдегі қозғалыс белсенділігі;
- тиімді тамақтану;
- күн тәртібі сақтау;
зиянды әдеттерден аулақ болу (ПАВ, ішімдіктер,темекі шегу).
2. Оқушылардың мектеп ортасына бейімделу мәселелері
Орта мектеп оқушылары және дәстүрлі емес оқу түрінде оқитын оқушылар
бірқатар ерекшелігімен іс-әрекеттерімен сипатталатын ой еңбегімен
айналысатын адамдар тобын құрайды Соңғы жылдары осы тақырыпта зерттеу
жұмыстары көбейіп барады, оған себеп бүгінгі таңда жасөспірімдердің оқу
процессіне, физиологиялық қызметі және денсаулық жағдайына арналған
мәселелердің өзектілігі зерттеушілердің қызығушылығын тудырып отыр[24].
Баланың мектепте оқу барысында жаңа ортаға бейімделу жағдайы мінез-құлық
реакцияларының өзгеруімен яғни ұйқының және тамаққа тәбетінің бұзылуымен
сипатталады. Бұл симптомдар иммундық жүйе қызметінің ауытқуымен, жоғарғы
тыныс жолдардың ауруларының жиілеуімен, өсу және даму процессінің
бұзылуымен, кейбір жағдайларда балаларда оқуға құлқының болмауы сияқты
дағдылар қалыптасуы мүмкіндігімен жүреді.
Бейімдеушілік дегеніміз – ол организмнің өзгеріп отыратын жағдайларға
шынайы икемделуі. Оның өзіне тән ерекшеліктері қосымша жүктемелер
жағдайларында жұмысқа бір уақытта барлық физиологиялық механизмдерді қосу
арқылы организм өзінің қызметтік белсенділігін күшейту қаблеттілігі болып
табылады. Бейімдеушілік оқушылардың оқу еңбек іс-әрекетіндегі ең маңызды
үрдіс болса және де оның тіршілік әрекеттері осы үрдістердің іске асуынсыз
мүмкін емес. Сау организмде бейімдеушілік тірішілікті қамтамасыз етудің
оңтайлы деңгейін сақтауды және организмдердің бір физиологиялық күйден
басқасына өту мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Физиологияның міндеттерінің
бірі студенттерде өз денсаулығына санаулы қарым-қатынасқа, салауатты өмір
салтын ұйымдастыруға қажетті санитарлық гигиеналық іскерліліктер мен
дағдыларды игеруге тәрбиелеу болып табылады[25].
Бейімделушіліктің көпдеңгейлі қызметтік жүйесі икемделу реакцияларының
физиологиялық және психикалық компоненттерінің өзара әрекеттері мен өзара
әсерлерінде қалыптасады. Бұл компоненттердің әр қайсысының қосатын үлесі
бейімделушіліктің екі мақсатының – гомеостаздың сақталуы және іс-әрекет
міндеттерін орындау қатынасымен анықталады. Орта мектептерде білім алу
кезеңінде оқушылар өзіндік емес факторлардың (климаттық-географиялық,
экологиялық) да, өзіндік ерекше факторлардың (жас, физиологиялық және
психологиялық ерекшеліктер, эмоционалды артық шамалар, тіршіліктің аз
қозғалысты күйі) да әсерлеріне ұшырайтыны белгілі: жаңа факторлардың
кешеніне бейімделу оқушылар организмдерінің толықтырушы-бейімделушілік
жүйелерінің едәуір ширығуымен бірге жүреді[26].
Оқушылардың денсаулығы мен оның білім алуы өзара байланысты және бір-
бірін өзара қамтамасыз етеді. Физиологиялық көзқарастар тұрғысынан неғұрлым
оқушылардың денсаулығы мықты болса, соғұрлым оның білім алуы күшейеді,
соғұрлым жеке тұлғалардың қалыптасуы нәтижелі жүреді. Мұнда денсаулық
жағдайларымен жеке тұлғалардың арасында тығыз байланыс байқалады.
Оқушылардың оқу жүкетемелеріне бейімделуі жалпы оқу тәрбие үрдісіндегі
жан-жақты үйлесімді дамыған жеке тұлғалардың қалыптасуының компоненттерінің
бірі болуы керек.
Жүргізілген көптеген психофизиологиялық зерттеулер оқушы
жасөспірімдердің денсаулық жағдайының қанағатсыздығын көрсетті: орта
есеппен әр оқушыда кем дегенде бір созылмалы ауру бар, бұл жағдайда
жартысына жуығында оқудың соңына қарай екі аурудан қалыптасады, ал 15%-да
үш және одан көп ауру туындайды. Н.А. Бирюкова өзінің шолуында
белгілегендей: Болашақ ұрпақтың денсаулық жағдайы өзекті мемлекеттік
мәселе және бірінші кезекті маңаздылығы бар сауал болып табылады, өйткені
ол елдің келешегін, оның экономикалық және ғылыми потенциалын
анықтайды[27].
Қазіргі кездегі жалпы білім берудің ерекшелігі оқытудың жаңа тәсілдерін,
құралдарын және түрлерін іздеу болып саналады. Білім беруге оқу-тәрбие
үрдісін қарқындатумен сипатталатын инновациялық оқу мекемелерін кеңінен
енгізу студенттер организмінің қызметтік жағдайларына қойылатын талаптардың
артуын қамтамасыз етеді.
Оқу үрдісімен байланысты ақыл-ой іс-әрекеті оқушылар үшін ең қиындар
қатарына жатады. Оқушылардың үлкен ми қыртысының жүйке клеткалары әлі
салыстырмалы төмен қызметтік мүмкіндіктерге ие, сондықтан көп ой
жүктемелері олардың жүдеуін тудыруы мүмкін[28].
Оқушылардың ой еңбегі өзіндік ерекше. Егер де көптеген жұмыскерлердің ой
іс-әрекеті әр-түрлі өндірістік және ғылыми мәселелерді шешу кезіндегі
интеллектуалды қабілеттіліктерін жүзеге асырумен бейнеленсе, онда
оқушыларда ол оқу үрдісімен анықталады және үнемі артып отыратын оқу
материалының көлемін игерумен сипатталады, яғни білім толықтыру және
интеллектуалды-эмоциялы сфераның дамуымен сипатталады.
Ой еңбегі клиникаға дейіңгі түрлерінде денсаулықтың бұзылуына әкеліп
соқтыратын жүйке-эмоционалдық ширығудың туындауын ескертетін, жүрек –қан
тамыр, эндокриндік, жүйке жүйелерінің іс-әрекетіндегі қызметтік
өзгерістермен бірге жүреді. Балалық шақпен салыстырғанда жасөспірімдік
кезеңде оқу іс-әрекетінің құрылымы мен жағдайлары күрделенеді[29].
Оқушылардың денсаулығы мен жұмыс қабілеттілігінің жағдайында оқу
мерзімінен тыс, әсіресе қызметтер сабақ соңына дейін күрт өзгерген болып
қалатын жағдайларда жүргізілген зерттеулер өте маңызды. Мұндай ыңғайда осы
қызметтердің өзгеру ұзақтығы қандай екенін және олар қашан қалпына
келетінін белгілеген маңызды, ал егер олар қайта қалыптарына келмесе,
алдағы уақытта қандай сипатқа ие болатынын, шамадан тыс ширығу жағдайында
жүйке үрдістерінің тоқырауы пайда болар ма екенін анықтау қажет.
Бірінші, екінші және таңдау бойынша жоғарғы сынып оқушылары арасында
жүргізілген кешенді медициналық тексерістер олардың арасында тек 20—35%
ғана (оқу бағдарламасының күрделенуіне байланысты) толығымен дені сау,
40—45%-ға дейінгілері ауру және 30—40%-да әртүрлі қатерлік факторлары
болатынын көрсетті[30].
Себеп-салдардың ішіне - өмір күйі факторларының (қозғалыс және
медициналық белсенділіктің жеткіліксіз дәрежесі, зиянды әдеттерді ұстану,
әлеуметтік-гигиеналық жағдайлар) әсері, тамақтануды жоспарлау, дәрістер мен
машықтану сабақтарының кестесін құру, бір қатар дәрісханалардың белгілі бір
түзетулер мен толық жетілдіруді талап ететін материалдық жабдықтану деңгейі
кіреді.
В. А. Шидловский вегетативті қызметтердің тұрақтануы ағзаның күйін
бағалаудың сенімді көрсеткіші ретінде болатынын көрсетті. Сондықтан,
денсаулық пен жұмыс қабілеттілігінің жағдайын сипаттау үшін көбіне
көрсеткіштердің абсолютті мәндері, мысалға қызметтердің артуы немесе
төмендеуі маңызды емес, керісінше ұзақ уақыт бойы сақталса, онда олардың
тұрақтылығы маңыздырақ.
Патологиялық деңгейде физиологиялық қызметтер мен психоэмоционалды
көрсеткіштердің тұрақтануын анықтау, олардың типизациясы дамып жүйкенің
келе жатқан шамадан тыс ширығуын психоэмоционалды қолайсыздықты және
сырқаттың алдын бағалау үшін пайдаланылуы мүмкін[31].
Эмоционалды қозу жағдайындағы оқу еңбегінің сәйкес ерекшеліктерінің
әсерімен қызметтер белгісінің жиі ауысуы бағалау көрсеткіші ретінде бола
алады. Мұндай жиі ауытқулар, әсіресе прессорлы және депрессорлы
механизмдердің арасында күрес жүріп жатқанда олардың балансын гипер- немесе
гипофункцияға қарай тұрақты бұзылуын тудыруы мүмкін, бұл өз кезегінде
жүйкенің қозу жағдайын немесе сырқат алдын қалыптастырады.
Жоғары жүйке іс-әрекетін бағалағанда субъективті күй көрсеткіштері
елеулі маңызға ие болады. А. А. Ухтомский белгілегендей, былайша айтқанда,
субъективті бағалар кез-келген басқалары сияқты объективті, әрі бар
лабораториялық әдістерге қарағанда, тәжірибе жүзінде қажу мен
шаршағандықтың әлдеқайда сыпайы және нақты көрсеткіштерін береді[32].
Үнемі қайталанып отыратын және жасөспірімдер организмінде вегетативтік
дауыл тудыратын жүйке-эмоционалдық ширығу дәрежесі жоғары оқу іс-әрекеті,
ақыр аяғында бейімделушілік мүмкіндіктерінің шегін бұзып, аурудың алдын
тудыруы мүмкін. Аурудың алды – дегеніміз бірінші кезекке қорғаныстың
компенсаторлық-икемделушілік механизмдерінің шамадан тыс ширығуы немесе
жүдеу белгілері шығатын кезең. Тура осы кезеңде студенттерде сырқат
алдының, ақпараттық невроздардың алдын алуға бағытталған бірінші ретті
профилактика шараларын қабылдаған өте маңызды. Сырқат алдын зерттеу,
көбінекей, жүйкенің шамадан тыс ширығуы кезінде пайда болған
психовисцеральды дисфункцияларды анықтауы керек. Қалыпты жағдай мен ауытқу
алдының арасындағы қатаң шек қою, сонымен қатар олардың әрең байқалатын
өтпелдері профилактикалық зерттеулердің күрделі мәселесі болып
табылады[33].
Жүйке жүйесінің созбалы өзгерген қызметтік күй жағдайында ширығу немесе
шамадан тыс ширығу жаңа сапалы қасиетке ие болады. Сырқат алдының берілген
кезеңін сипаттайтын осы жаңа қызметтік қасиетін, аурудың пайда болу
мүмкіндігі туралы жақсы белгі бола бастағандықтан, өзгерген қызметтік күйді
бағалау көрсеткіші деп есептеуге болады. Оқушыларда осы кезеңді дер кезінде
табу өте маңызды, және де жоғарыда аталған физиологиялық және клиникалық
әдістемелердің көмегімен невроздар мен сырқат алдыларын болдырмас үшін
бақылаулар жүргізіп, дер кезінде алдын ала терапиялар бастаған жөн. Сонымен
қатар, сырқат алдының осы кезеңінің өзіндік ерекшеліктерін анықтау алдын
алу және болжау мақсатымен оқушыларда эмоционалды-стресс факторларына
әрекет етуге бейімділігін, сонымен бірге әлі организмнің психофизиологиялық
жүйелерінің тұрақты өзгерістерімен жүрмейтін жүйке бұзылыстарының ерте
кезеңдері мен түрлерін табуға мүмкіндік берер еді[34].
Орындалатын жұмыстың түріне байланысты физикалық, ақыл-ой, сенсорлы және
эмоционалды қажуды бөлуге болады. Олардың арасындағы айырмашылық жекелеген
рецепторлардағы, ОЖЖ-ң бөлімдеріндегі, бұлшық еттердегі қызметтік
өзгерістердің тереңдігінің қатынасымен анықталуы мүмкін. Алайда мұндай бөлу
шартты болып саналады, өйткені қажудың барлық түрлері организмдегі
вегетативтік ауытқуларға және шаршаудың субъективті сезімдеріне ұқсас жұмыс
сапасының нашарлауымен бірге жүреді.
Фондық кезеңдегі кардиореспираторлы жүйе көрсеткіштерінің өзара
әрекеттесу сипатын, катехоламиндер экскрециясы мен реактивті тынышсыздық
деңгейін зерттеу, күйзеліс кезеңіндегі жүйеаралық байланыстар санының
артқанын, ал жүйеішілік байланыстар санының кемігенін көрсетті. Адреналин
экскрециясы деңгейінің жүрек-қан тамыр жүйесінің іс-әрекетіне айқын әсері
және күйзеліс жағдайын субъективті бағалау мен вегетативті жүйке жүйесінің
адреналин экскрециясымен қызмет ету көрсеткіштерінің арасында корреляциялық
байланыстардың жоқтығы анықталды[35].
Жүрек-қан тамыр, тыныс алу және эндокринді жүйелер қызметтерінің
көрсеткіштері қалыпты сабақтар кезінде аз өзгереді. Тек жүректің жиырылу
жиілігінің артуы немесе кемуі, артериялық қысым деңгейінің сәл көтерілуі
немесе төмендеуі байқалады.
П.К. Анохин артериялық қан қысымды (АҚҚ) организмнің үш тұрақты
константаларына жатқызды. АҚҚ деңгейі ЖҚЖ-ң жағдайын жеткілікті толық
бейнелейді. АҚҚ организмнің қызметтік жағдайына байланысты ауытқитыны
белгіленді.
Елеулі жүйке-эмоционалдық ширығуда ҚМК (қанның минуттік көлемі) артады,
артериялық қысым көтеріледі және жиілейді, ал кей жағдайда пульс
сирейді[36].
Жүрек-қан тамыр жүйесін зерттеудің ең ақпаратты және қол жеткізерлік
көрсеткіштерінің бірі жүректің жиырылу жиілігі (ЖЖЖ) болып табылады. Сау
адамдарда бір минуттағы жүректің жиырылу саны пульстің жиілік санына сәйкес
келеді. Сондықтан, пульсті есептей отырып, ЖЖЖ жайында сөз қозғайды. Оқу
жүктемесінің әсерінен жүрек ырғағының өзгерісі жүреді. Ой еңбегінің
динамикасында авторлар ЖЖЖ-ң жиілеуін де, оның сиреуін де тіркеген.
Қазіргі кезде эмоцияның жүрек ырғағының жиілігі қатынасында жүрекің іс-
әрекетіне әсері жеткілікті толық зерттелді, өйткені тура осы көрсеткіш
эмоцияларды ширығудың дәрежесіндегі ең сенімді индикатор болып келеді.
Жүрек-қан тамыр жүйесі организмнің бейімделушілік-иемделу іс-әрекетінің
индикаторы болып табылады. Оқушылардың науқастануын талдау, жиі және ұзақ
уақытты эмоционалды шамадан тыс жүктемелердің болу есебінен жүрек-қан тамыр
жүйесінің зақымдануының едәуір кең тарағанын көрсетті [37].
Психофизиологиялық жағдай, жүректің ырғақ құрылымының өзгерістер
динамикасын бағалау оқу үрдісіндегі реттеуші жүйелердің ширығу дәрежесін
анықтауға мүмкіндік береді.
Қарқынды ақыл-ой жүктемелері оқытудың әр қилы түрлерінде оқитын
оқушылардың организмінің қызметтік күйіне жағымсыз әсер етеді.
Мектепке ұзақ уақытты бейімделу процессінде физиологиялық жүйелерді
морфо-функционалдық ұйымдастыруды толық жетілдіру, бейімделу іс-әрекетін
іріктеп қосатын, онтогенезде бірте-бірте қалыптасатын иілгіш пластикалық
буын интеграция дәрежесінің жоғарылау есебімен қамтамасыз етіледі[38].
Заманауи кезеңде оқушылар денсаулығының төмендеу пайызымен байланысты,
оқушылардың бейімделу мүмкіндіктерінің деңгейін өзекті зерттеу,
функционалдық қорды анықтау, денсаулықтың сапасы мен динамикасын бағалауға
мүмкіндік береді.
Ой еңбегіне қабілеттілік, баланың оқу жүктемесіне бейімделуіне және оқу
іс-әрекетінде жетістіктерге жетуінде маңызды көрсеткіш болып табылады.
Адамзат XXI ғасырға әлеуметтік-экономикалық мәселелердің жүгін арқалай
аяқ басты, сондай бір мәселелердің бірі жасөспірімдер және балалар
денсаулығының жағдайы болып табылады. Жасөспірімдік шақ бұл– физикалық және
жыныстық жетілу кезеңі. XX ғасырдың аяғы 70 жылдары физикалық дамудың
акселерациясы деакселерация процессіне ауысты.
Ғылыми-техникалық прогресс, ақпараттық және психоэмоционалдық
ауыртпалықтың өсуімен байланысты және оқу жүктемесіне ағзаның бейімделуінің
функционалдық қорларын ашуға көмектесетін әдістерді іздеуге
негізделеді[39].
Пубертаттық кезеңде жүретін эндокриндік өзгерістер, ой жұмысқа
қабілеттілік динамикасына және деңгейіне әсер етеді (ОЖҚ). ОЖҚ динамикасы
ағзаның функционалдық жағдайын сипаттайды және оқу жүктемесіне бейімделудің
сенімді критериі болып табылады.
Ой жұмысқа қабілеттілік көрсеткіштері, ішкі тежелудің белсенді
жылдамдығын және зерделі жұмысқа қабілеттілік өнімділігінің коэффициенті
жыныстық жетілу (ЖЖ) кезеңінде ұлдарға қарағанда қыздарда жоғарғы деңгейді
көрсетті.
Мотивациялық саланың жетілмегендігі, эмоционалдық қолайсыздық, көңіл
бөлініудің жетіспеушілігі және жоғарғы ақпаратты мимен талдаудағы
функцияның төмендеуі, өзін-өзі бағалаудың жоғары деңгейі міне осының
барлығы лицейліктердің оқу процессіне бейімделуінің жағымсыз факторлары
болып табылады[40].
Қазіргі таңда оқудың инновациялық түрі (гимназия, колледждер, жеке
меншік мектептер) дифференциалданған және жекеленген оқу түріне көп көңіл
бөлінеді және ондай оқу орындары кеңінен таралған. Дифференциалданған және
жекеленген оқу жағдайында білім алу психофизиологиялық және педагогикалық
тұрғыдан алып қарағанда өте өзекті және тартысты мәселе. Қоршаған ортаның
өзгеріс жағдайына тиімді бейімделуге қабілетті баланың жеке қалыптасуына
үлес қосатын оқытудың әрі қарай тиімді жолын таңдау қажет. Инновациялық
оқыту әдісін процесске енгізу, балалардың ой, физикалық жүктемелерге
бейімделу жағдайында олардың ағзасының жаттығуының дамуына септігін
тигізуі қажет. Зерттеулер көрсеткендей оқушылардың едәуір бөлігі, қарқынды
ой жүктемелеріне дайын еместігін көрсетеді[41].
Пубертатық кезең бастала салысымен, жүрек қызметінің реттелу
механизмдері, жыныстық жетілуді жүргізетін нейроэндокриндік қайта қалыптасу
әсеріне шалдығады. Бұл осы механизмдерге күш түскен кезде байқалады, біздің
зерттеулерімізде жасөспірімдерде АМо және КТИ (ИН) ұлғайғандығы байқалды.
Қыздарда жыныстық жетілу кезеңі ерте басталғандықтан оларда 10 жастан 13
жасқа дейінгі аралықта вегетативтік реттелу сипатында өзгеріс байқалады, ал
ұлдарда мұндай өзгеріс 12-14 жаста байқалады. Берілген динамикалық
көрсеткіштер ғылыми әдебиеттерде берілген мәліметтерге сәйкес келеді, яғни
реттеуші жүйелердің есебінен қанайналу аппараты қызметінің ауытқушылық
деңгейі 12-13 жастағы қыздарда және 13-14 жастағы ұлдарда байқалды.
Функционалдық жағдайдың талдауы бойынша 14 жастағы қыздардың арасында
бейімделудің қанағаттанарлықсыз жағдай проценті ұлғайғандығын көрсетеді.
Бұл өз кезегінде онтогенездің сын кезеңдерінде ұсынылған қарқынды оқу
жүктемесі және өмір сүрудің қолайсыз режимінде инновациялық оқу жағдайында
вегетативтік реттелу механизмдері жұмысына айтарлықтай күш тусуі
күшейетіндігін көрсетеді[42].
Жеке даму процессінде бала ағзасы біртұтас өзгереді. Оның құрылымдық,
функционалдық және бейімделу ерекшеліктері, барлық мүшелердің,
интеграцияның әртүрлі деңгейінде, клеткаішіліктен жүйеаралыққа дейінгі
өзара әрекеттесуіне шартталған. Әртүрлі жастағы топтардың көрсеткіштерінің
кластерлік талдау нәтижелерінде кластерлердің қалыптасуының тұрақты
тенденциялары, 7 жастағы бүлдіршіндерден басқа одан жоғарғы жастағы
балалардың барлықтарында бір көрсеткішті көрсетті.
Оқу және кәсіби бейімделу әлеуметтік-психологиялық және
психофизиологиялық компонеттерді қосатын, ғылыми зерттеуде маңызды бағыт
болып табылатын бейімделудің бір түрі болып табылады. В.Г. Асеевтің
ұсынысы бойынша оқу іс-әрекетіне бейімделудің жетістігін бағалау
критерилері бойынша жалпы білім беру мектептеріндегі және жоғарғы оқу
орындарындағы оқу процессіне бейімделудің тиімділігі көрсеткіштері:
табыстылық ( ағымдағы және емтихандық үлгерім ); оқу барысындағы оқушылар
ағзасының функционалдық жағдайының тұрақтылығы (психофизиологиялық
функциялардың арақатынасында жылдам ауытқушылықтардың болмауы): оқу іс-
әрекеттерін орындау барысында қажудың айқын белгілерінің болмауы[43].
Оқу жағдайына және кәсіби іс-әрекет саласында кез-келген тұрақты
бейімделушілік ағза үшін өзіндік бағаға ие болады, бейімделу процессі
кезінде ағзаға үлкен ауыртпалық түсумен функционалдық жүйелердің тозғандығы
байқалуы мүмкін.
Әсіресе 12-14 жас аралығындағы экосенситивтік кезеңді, былайша айтқанда
пубертаттық кезеңді ерекше атап өтуге болады. Осы жас аралығында
эндокриндік жүйелердің (гипоталамус) орталық звеноларының белсенділігі
жедел күшеюімен сипатталады, үлкен ми сыңарлары қыртыстары және қыртыс асты
өзара әрекеттесудің жедел ауысуына әкеп соғады. Нәтижесінде әлеуметтік-
психологиялық факторлардың әсерімен, ағзаның вегетативтік функцияларының іс-
әрекеттерінің үйлеспеуі және реттеуші механизмдердің бұзылуы байқалады[44].
Бейімделу үздіксіз процесс көп деңгейлі және динамикалық сипатқа ие.
Бейімделу потенциалы жеке және популяциялық деңгейде генетикалық түрде
бекітіген, бірақта оның жүзеге асуы орта мен жаттығуларға байланысты
болады. Бейімделу потенциалының диапозоны реттеуші механизмдердің
мобильділігі айқын байқалатын жыныстық, жасерекшелік, жеке-генетикалық
тәуелділікке ие, сонымен қатар әлеуметтік және экономикалық байланыстарға
негізделген. Дамып келе жатқан ағзаға міндетті түрде теңестірілмеген
жүктемелер және оның потенциялын қолдану керек. Кәсіби және өндірсітік іс-
әрекеттерде оқытудың қазіргі жүйесі ағзаның физиологиялық мүмкіндіктерін
шектейді. Билолгиялық жетілудің жеке ырғақтарын және морфо-фунциянадық
ерекшеліктерді есепке алмай, оның бір бағыттағы сипаты прессингті әсер
етеді. Бұл өз кезегінде бейімделу механизмдерінің үзілуіне және ауыртпалық
түсуіне, денмсаулық деңгейінң айтарлықтай төмендеуіне, интеллектуалдық және
еңбекке қабілетті жастағы халықтың физикалық потенциал деңгейінің
төмендеуіне әкеліп соғады.
Физиологиялық функциялар мен ағза бейімделуін қамтамасыз ететін
механизмдерді олардың реттелуін кешенді зерттеу әлеуметтік сонымен қатар
биологиялық жоспарда өзекті болып табылады және жалпы білім, кәсіби білім
беруде еңбек процесстерін рацияналдауға мүмкіндік береді[45].
Осы мәселелерде сыртқы және ішкі әсерлерге аса сезімтал, ағзаның
бейімделу- қабілеттілік іс- әрекеттеріне белсенді араласатын, оның ішкі
ортасының тұрақтылығын қамтамасыз ететін жүрек қантамырлар және симпато-
адреналдық жүйелерді зерттеу ерекше маңызды орын алады[46].
П.К.Анохин функционалдық жүйелерді фокусталған пайдалы нәтижелерді
алуға бағытталған таңдап алынған компоненттердің кешені ретінде
зерттегені белгілі болды. Ал басқа жағынан алып қарағанда Г.Селье
бейімделу терминін қолдана отырып, оны өмірдің тұрақты мәні ретінде
қарастырады. Бұл механизмдердің түсінігінің кейінгі талдамасы
функционалдық жүйелердің бағынушылығын құрайтын орындаушы мүшелер сиқты,
жүйке орталықтарын қосатын уақытша құрылымдар қамтамасыз етілетін орта
факторларына бейімделу реакциясы екендігін көрсетеді. әрбір
функционалдық жүйе өзіне тиісті элементтерді қоса отырып және тыныштық
күйде автономды жүйеде жұмыс істей отырып, функционалдық базасы үшін аса
жоғарғы қатарда орта құрайтын элементтік жүйе қызметін атқара
алады.Өлшемдердің берілу параметрінің өлшемі санының артуы немесе
С.С.Шварц терминологиясы бойынша бір бөлігі бір – біріне тәуелді,
элементтер арасында кореляциялық қатынас түрінде пайда болатын,
морфофизиялогиялық индикаторлар ретінде кез келген бейімделуде
функционалдық жүйенің иерархиясы туындайды. в виде корреляционных.
Функционалдық жүйе базалық ретінде аса тиімді, себебі тез шығындалады
және жұмсалады, функционалдық жүйенің жоғарғы деңгейі үшін
бейімделудің резервтік қызметін атқарады.Сонымен медицинада және
физиологияда бейімделу терминінің туындауы, әртүрлі өнімдік туынды
сияқты, әртүрлі білім саласында экстраполиттенетін, табиғи және
әлеуметтік құбылыстарда жүйелердің тұтас теориясын құрай отырып, жалпы
ғылыми философиялық категорияда тез дамыды[47].
1.3 Оқу жүктемесі әсерінен оқушылардың психоэмоционалдық ширығуы
Стрестің маңыздылығы - адамның жүйкесінің тым ширығуынан немесе ақыл-
ойдың тым ширығуынан туындайтын стерсті бағалау өте күрделі, Әлі беймәлім
эмиционалдық стресс қандай факторларда дезадаптация және ағзаның
компенсаторлық механизмінің бұзылыстарының себептері бола алатыны, себебеі
эмоционалдық стрестің пайда болуы толығымен адамның дербес (индивидуалды)
реактивтігіне байланысты[48].
Әртүрлі стрестік факторлар бір қатар жағдайда адамның мінез-қылығының
ұйымдасуын бұзады, бірақ стрестік кейбір деңгейін оның тіршілігі үшін
қажетті, себебі белгілі стрестік факторлар ағзаның тұрақтылығына әкелуі
мүмкін. Бұл жағдада стрестің аяқталуы жаңа бейімделу – компенсаторлық
механизімін енгізуі мүмкін. Р. Лазарус көрсетуінше эмоционалдық стрестің
аяқталуы негізінен индивидиуммен жүзеге асатын стресс - факторлардың
бағалануынан тәуелді. Бір және сол стресс – факторымен туындаған
эмоционалдық стрестіәң сол деңгейі әртүрлі адамдарда бірдей көрініс бермеуі
мүмкін. A. Welford есептеуінше, стресс туындауының негізгі шарты –
индивидиум ерекшеліктерімен қоршаған орта немесе әлеуметтік ситуациялар
арасындағы сәйкессіздік болып келеді. Сонымен қатар оның айтуынша, адам
үшін оптимальды – ол орташа жүктеме болып табылады және ол қорытындылайды,
яғни емтихан негізінде туындайтын стрестік ситуация талантты студенттерді
анықтауға кедергі жасауы мүмкін[49].
Интеллектуалды іс-әрекет эмоциямен өте тығыз байланысты, ол адамның сол
жұмыстағы қызығушылығына, оны орындау қиындығына, нәтижелілігіне және
көптеген басқа факторларға тәуелді.
Эмоция – адамдағы стрестің міндетті кешені. Олар психологиялық
ақпараттық стрессорларда айтарлықтай мәнді бола алады.
Жоғарғы қатардағы эмоция студенттерді күрделі жағдайға сәйкес мінез-
қылықтың күшін жинақтайды.
Эмоционалдық стресс бір және сол уақытта ағза үшін зиянды, жағымсыз
құбылыс және ағзаның тірішілігімен одан әрі жетілуі үшін қажетті жағымды
құбылыс.
Оқу үрдісі және қоршаған орта факторлары, стресс-факторлар ретінде,
орталық жүйке жүйесінің әрекет қабілеттілігінің өзгеруіне әкеледі, осының
салдарынан ол реттейтін жүйелер жағынан бұзылулар және өндірістк қажу
дамиды. Адамның жұмыскершілігі туралы оның еңбек әрекетінің көрсеткіштері
бойынша білуге болады (белгілі уақыт ішінде жасайтын еңбек операцияларының
саны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz