Үй жануарларының жұқпалы аурулары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 Жиі кездесетін мал аурулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1 Індеттану бағытының тарихы мен жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Індет процесінің динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3Инфекциялық ауру түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3.1 Топалаң ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3.2 Аусыл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.3.3 Туберкулез ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
1.4. Инфекция зардабының әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
1.5 Аурулар ошағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
1.6 Ауыл шаруашылығын дамытудағы үй малдарының орны ... ... ... ... ... ... 25
2Зерттеу материалдарды мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.1 Індет қарқынын анықтау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.2 Мал ауруларының таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.3 Үй және жабайы жануарлардың індеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
3. Нәтижелерді талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.1 Қарағанды облысы бойынша сиыр бруцеллезі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
3.2 Жұқпалы аурулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.2.1 Жұқпалы ауруларға қарсы иммунитет және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ..53
3.3 Жұқпалы ауруларды болжау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
3.4 Індетпен күресу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 Жиі кездесетін мал аурулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1 Індеттану бағытының тарихы мен жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Індет процесінің динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3Инфекциялық ауру түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3.1 Топалаң ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3.2 Аусыл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.3.3 Туберкулез ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
1.4. Инфекция зардабының әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
1.5 Аурулар ошағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
1.6 Ауыл шаруашылығын дамытудағы үй малдарының орны ... ... ... ... ... ... 25
2Зерттеу материалдарды мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.1 Індет қарқынын анықтау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.2 Мал ауруларының таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.3 Үй және жабайы жануарлардың індеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
3. Нәтижелерді талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.1 Қарағанды облысы бойынша сиыр бруцеллезі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
3.2 Жұқпалы аурулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.2.1 Жұқпалы ауруларға қарсы иммунитет және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ..53
3.3 Жұқпалы ауруларды болжау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
3.4 Індетпен күресу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Жұқпалы аурулар ерте заманда, олардың жаппай таралуы мен ауыр түрде өтуін сипаттайтын әр түрлі атаулармен белгілі болды. Жұқпалы аурулар туралы ғылымның дамуында әр түрлі қоздырғыш микробтардың ашылуы үлкен рөл атқарды. Жұкпалы аурулар мал ағзасына қоздырғыштың енуінен кейін пайда болады. Қоздырғыш микробтар ауру малдан сау малға беріледі. Белгілі бір жағдайларда ауру жаппайтаралады. Ауру туғызатын микробтар бактериялар, вирустар, спирохетар, саңырауқұлақтар болуы мүмкін. Ауру сыртқы ортада тез өледі. туғызатын микробтар, әдетте, Олардың өмір сүріп, көбейетін жері — адам немесе мал ағзасы. Белгілі бір климаттык географиялык жағдайларда кездеседі, бұл жерде қоздырғыштарды табиғи сақтаушылары жабайы аңдар мен қоздырғыштардың тасмалдаушылары жәндіктер мен кенелер. Жұқпалы аурулардың қоздырғыштары паразиттік өмір кешеді, белгілі бір уақытка дейін қажетті нәрсемен камтамасыз етіледі, осы уақыт біткеннен кейін қожайынды ауыстыру қажеттілігі туады. Бұл берілудің тиісті механизмі көмегімен жүзеге асырылады. Бұл жүйеде пайда болып отыратын және өзара байланысты жұқпалы жағдайдың үздіксіз тізбегі, ол
клиникалық айқын немесе жасырын формада көрініп отырады, бұл эпидемиялық процесс деп аталады. Эпидемиялық ошақ дегеніміз—инфекция көзінің өзін қоршаған аумақ шегінде нақты жағдайда жұкпалы бастауды беруге қабілетті орны. Эпидемиялык процестін пайда болуы үшін фактордың өзара қимылы кажет: жұқпа қоздырғышының көзі, жұкпаның берілу механизмі жөне қабылдағыш ағза. Қоздырғыштың залалданған ағзадан сау ағзаға өтуі эволюциялық қалыптасқан әдіспен өтеді. Ағзада коздырғыштың орналасуы мен жұкпаның берілуіне байланысты бар жұқпалы аурулар 4 топқа бөлінеді: ішек жұкпасы, тыныс алу жолдарының жұкпасы, қан жұкпасы жөне сыртқы кабат жұқпасы. Ішекжұқпасына қоздырғыштардың ішекте орнығуы мен соған сөйкес олардың сыртқы ортаға, негізінен, нәжіспен бөлінуі тән. Бұл аурулардың қоздырғыштары сау адамдарға ауыз аркылы азық-түлікпен, ауыз сумен немесе лас қолдармен ағзаға түсуі нәтижесінде жұғады.
Тыныс алу жолдарының жұқпасына тыныс алу жолдарының шырышты кабықшаларда өсіп-өнетін және сыртқы ортаға жөтелу, түшкіру, шулы тыныс алу кезінде шырышыты ұсақ бөліктерімен, қақырықпен бөлінетін қоздырғыштары бар аурулар жатады. Сау малға, сондай-ақ шырыштың жұкпаға ұшыраған белігінің жоғары тыныс алу жолдарына түсуі нәтижесінде жұғады. Бұл аурларға тұмау, табиғи шешек, дифтерия жатады. Қан жұқпа тобына, қоздырғыштары қан ағысына қан ссорғыш буынаяқтылардың (бүрге, маса) шағуы кезінде түсетін, қанда орнығатын қоздырғыштары бар аурулар жатады.
Сырткы қабат жұкпалары - сау малдың шырышты қабыкшасы немесе керісінше ауру тудыратын қоздырғыштардың түсуі нәтижесінде жұғады. Жара жұқпа жарақат нәтижесінде сыртқы жамылғыш қабат тұтастығының бұзылуы тән. Сыртқы жамылғыш қабат жұкпасына — түйнеме, туляремия, саңырауқұлақтық аурулар жатады.
Тақырыптың өзектілігі. Жұқпалы аурулар ерте заманда, олардың жаппай таралуы мен ауыр түрде өтуін сипаттайтын әр түрлі атаулармен белгілі болды. Жұқпалы аурулар туралы ғылымның дамуында әр түрлі қоздырғыш микробтардың ашылуы үлкен рөл атқарды. Жұкпалы аурулар мал ағзасына қоздырғыштың енуінен кейін пайда болады. Қоздырғыш микробтар ауру малдан сау малға беріледі. Белгілі бір жағдайларда ауру жаппайтаралады. Ауру туғызатын микробтар бактериялар, вирустар, спирохетар, саңырауқұлақтар болуы мүмкін. Ауру сыртқы ортада тез өледі. туғызатын микробтар, әдетте, Олардың өмір сүріп, көбейетін жері — адам немесе мал ағзасы. Белгілі бір климаттык географиялык жағдайларда кездеседі, бұл жерде қоздырғыштарды табиғи сақтаушылары жабайы аңдар мен қоздырғыштардың тасмалдаушылары жәндіктер мен кенелер. Жұқпалы аурулардың қоздырғыштары паразиттік өмір кешеді, белгілі бір уақытка дейін қажетті нәрсемен камтамасыз етіледі, осы уақыт біткеннен кейін қожайынды ауыстыру қажеттілігі туады. Бұл берілудің тиісті механизмі көмегімен жүзеге асырылады. Бұл жүйеде пайда болып отыратын және өзара байланысты жұқпалы жағдайдың үздіксіз тізбегі, ол
клиникалық айқын немесе жасырын формада көрініп отырады, бұл эпидемиялық процесс деп аталады. Эпидемиялық ошақ дегеніміз—инфекция көзінің өзін қоршаған аумақ шегінде нақты жағдайда жұкпалы бастауды беруге қабілетті орны. Эпидемиялык процестін пайда болуы үшін фактордың өзара қимылы кажет: жұқпа қоздырғышының көзі, жұкпаның берілу механизмі жөне қабылдағыш ағза. Қоздырғыштың залалданған ағзадан сау ағзаға өтуі эволюциялық қалыптасқан әдіспен өтеді. Ағзада коздырғыштың орналасуы мен жұкпаның берілуіне байланысты бар жұқпалы аурулар 4 топқа бөлінеді: ішек жұкпасы, тыныс алу жолдарының жұкпасы, қан жұкпасы жөне сыртқы кабат жұқпасы. Ішекжұқпасына қоздырғыштардың ішекте орнығуы мен соған сөйкес олардың сыртқы ортаға, негізінен, нәжіспен бөлінуі тән. Бұл аурулардың қоздырғыштары сау адамдарға ауыз аркылы азық-түлікпен, ауыз сумен немесе лас қолдармен ағзаға түсуі нәтижесінде жұғады.
Тыныс алу жолдарының жұқпасына тыныс алу жолдарының шырышты кабықшаларда өсіп-өнетін және сыртқы ортаға жөтелу, түшкіру, шулы тыныс алу кезінде шырышыты ұсақ бөліктерімен, қақырықпен бөлінетін қоздырғыштары бар аурулар жатады. Сау малға, сондай-ақ шырыштың жұкпаға ұшыраған белігінің жоғары тыныс алу жолдарына түсуі нәтижесінде жұғады. Бұл аурларға тұмау, табиғи шешек, дифтерия жатады. Қан жұқпа тобына, қоздырғыштары қан ағысына қан ссорғыш буынаяқтылардың (бүрге, маса) шағуы кезінде түсетін, қанда орнығатын қоздырғыштары бар аурулар жатады.
Сырткы қабат жұкпалары - сау малдың шырышты қабыкшасы немесе керісінше ауру тудыратын қоздырғыштардың түсуі нәтижесінде жұғады. Жара жұқпа жарақат нәтижесінде сыртқы жамылғыш қабат тұтастығының бұзылуы тән. Сыртқы жамылғыш қабат жұкпасына — түйнеме, туляремия, саңырауқұлақтық аурулар жатады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Сайдулдин Т. Індеттану және жануарлардың жұқпалы аурулары. 2009,6 б
2 Қожанов Қ. Ветеринариялық фармокология. С 12
3 Бакулов И.А Індеттану және микробиология негіздері. С 23
4 Мырзабеков Ш.Б Ветеринариялық вирусология. 11 б
5 Зуев В.А Медленные вирусные инфекций человека и животных 1987С33
6 Филдс Б, Найп Д вирусология 3-томдық 1898 С 18
7 Воронин Е.С., Девришов Д.А., Есепенюк В.А. Инфекционные болезни животных раннего постнатального периоды 2008 С 16
8 Сюрин В.Н. Вирусные болезни животных 1991 С25
9 Воронин Е.С., Девришов Д.А., Есепенюк В.А. Инфекционные болезни животных раннего постнатального периоды 2008 С 33
10http://mgov.kz/kz/napravleniya-razvitiya/chasto-zadavaemy-e-voprosy
11 Прудников В.С. Болезни животных 2010 С 45
12 Новак М.Д. Паразитарные болезни животных 2013 С 51
13 Федюкович Н.И Внутренние болезни 2008 С 43
14 Табаков Г.П Основы ветеринарии 2006 С 21
15 Зуев В.А Прионныные болезни человека и животных 1999 С24
16 Қисықов Т.Қ Сиыр бурцеллезіне қатысты індеттанулық моноторинг және күрес шараларын жетілдіру. 2010 17 б
17 Куриленко А.Н., Крупальник В.Л., Пименов Н.ВБактериальные и вирусные болезни молодняка сельскохозяйственных животных, 2005
18 Куредко А.С Абрамова С.С Клиническая диагностика болезнейживотных, 2011 С 42
19 Байқадамов Г.А Індеттану және індетті аурулар 26 б
20 Шувалова Е.П Инфекционные болезни 2005 С 43
21 Климов А.А.Анатомия домашних животных 2011 С 118
22 Ющук Н.Д.Бактериальные болезни 2014 С 254
23 Концевая С.Ю.Общая хирургия животных 2008 С 156
24 Трухачев В.И. Оробец В.А. Позов С. Средства и методы диагностики и терапий внутренних болезней животных 2009 С 73
25 Храмцов В.ВЗоогигиена с основами ветеринарии и санитарии
26 Дмитриев Т.А Шакуров М.Ш Саленко П.Т Топографическая анатомия домашних животных 2008, Ст 56
27 Боровков М.Ф., Фролов В.П., Серко С.А. Ветеринарно-санитарная экспертиза сосновами технологиии стандартизации продуктовживотноводства, 2013 Ст 26
28 Кертиева Н.М.Основы ветеринарной хирургии, 2009 С43
29 Белоусова Р.В., Преображенская Э.А., Третьякова И.В.Ветеринарная вирусология, 2007 С 95
30 Госманов Р.Г. Колычев Н.М.Ветеринарная вирусология, 2006 С 102
31 Андреев И.Д.Атлас оперативной хирургии для ветеринаров 2009, С 56
32 Никитин Ю.И.Физиология сельскохозяйственных животных, 2006 ст 69
33 Аргунов М.Н,Бузлама Б.С, Редкий М.И, Середа С.В, Шабунин С.ВВетеринария, 2005 С 84
34 Кондрахин И.П. Методы ветеринарной клинической лабороторной диагностики, 2004 С 98
35 Тимофеев С.В, Филиппов Ю.И, Концевая С.Ю Общая хирургия животных, 2007, С 45
36 Кирк Р, Д. Бонагура Современный курс ветеринарной медицины кирка, 2005 Ст 106
37 Дюльгер Г.П Основы ветеринарий, 2013 С 165
38 Барышников П.И Ветеринарная вирусология, 2015 С 69
39 Бияшев К.Б, Мынжанов М.Т, Организация ветеринарного дела, 2003 С 84
40 Щербаков Г.Г , Яшин А.В, Ковалев С.П, Веников С.В, Внутренные болезни животных, 2012 С 69
41 http://74.img.avito.st/1280x960/615851574.jpg
42http://s2.i-news.kz/illustrations/b/f4/bc/b7/1413952444-293.jpg
1 Сайдулдин Т. Індеттану және жануарлардың жұқпалы аурулары. 2009,6 б
2 Қожанов Қ. Ветеринариялық фармокология. С 12
3 Бакулов И.А Індеттану және микробиология негіздері. С 23
4 Мырзабеков Ш.Б Ветеринариялық вирусология. 11 б
5 Зуев В.А Медленные вирусные инфекций человека и животных 1987С33
6 Филдс Б, Найп Д вирусология 3-томдық 1898 С 18
7 Воронин Е.С., Девришов Д.А., Есепенюк В.А. Инфекционные болезни животных раннего постнатального периоды 2008 С 16
8 Сюрин В.Н. Вирусные болезни животных 1991 С25
9 Воронин Е.С., Девришов Д.А., Есепенюк В.А. Инфекционные болезни животных раннего постнатального периоды 2008 С 33
10http://mgov.kz/kz/napravleniya-razvitiya/chasto-zadavaemy-e-voprosy
11 Прудников В.С. Болезни животных 2010 С 45
12 Новак М.Д. Паразитарные болезни животных 2013 С 51
13 Федюкович Н.И Внутренние болезни 2008 С 43
14 Табаков Г.П Основы ветеринарии 2006 С 21
15 Зуев В.А Прионныные болезни человека и животных 1999 С24
16 Қисықов Т.Қ Сиыр бурцеллезіне қатысты індеттанулық моноторинг және күрес шараларын жетілдіру. 2010 17 б
17 Куриленко А.Н., Крупальник В.Л., Пименов Н.ВБактериальные и вирусные болезни молодняка сельскохозяйственных животных, 2005
18 Куредко А.С Абрамова С.С Клиническая диагностика болезнейживотных, 2011 С 42
19 Байқадамов Г.А Індеттану және індетті аурулар 26 б
20 Шувалова Е.П Инфекционные болезни 2005 С 43
21 Климов А.А.Анатомия домашних животных 2011 С 118
22 Ющук Н.Д.Бактериальные болезни 2014 С 254
23 Концевая С.Ю.Общая хирургия животных 2008 С 156
24 Трухачев В.И. Оробец В.А. Позов С. Средства и методы диагностики и терапий внутренних болезней животных 2009 С 73
25 Храмцов В.ВЗоогигиена с основами ветеринарии и санитарии
26 Дмитриев Т.А Шакуров М.Ш Саленко П.Т Топографическая анатомия домашних животных 2008, Ст 56
27 Боровков М.Ф., Фролов В.П., Серко С.А. Ветеринарно-санитарная экспертиза сосновами технологиии стандартизации продуктовживотноводства, 2013 Ст 26
28 Кертиева Н.М.Основы ветеринарной хирургии, 2009 С43
29 Белоусова Р.В., Преображенская Э.А., Третьякова И.В.Ветеринарная вирусология, 2007 С 95
30 Госманов Р.Г. Колычев Н.М.Ветеринарная вирусология, 2006 С 102
31 Андреев И.Д.Атлас оперативной хирургии для ветеринаров 2009, С 56
32 Никитин Ю.И.Физиология сельскохозяйственных животных, 2006 ст 69
33 Аргунов М.Н,Бузлама Б.С, Редкий М.И, Середа С.В, Шабунин С.ВВетеринария, 2005 С 84
34 Кондрахин И.П. Методы ветеринарной клинической лабороторной диагностики, 2004 С 98
35 Тимофеев С.В, Филиппов Ю.И, Концевая С.Ю Общая хирургия животных, 2007, С 45
36 Кирк Р, Д. Бонагура Современный курс ветеринарной медицины кирка, 2005 Ст 106
37 Дюльгер Г.П Основы ветеринарий, 2013 С 165
38 Барышников П.И Ветеринарная вирусология, 2015 С 69
39 Бияшев К.Б, Мынжанов М.Т, Организация ветеринарного дела, 2003 С 84
40 Щербаков Г.Г , Яшин А.В, Ковалев С.П, Веников С.В, Внутренные болезни животных, 2012 С 69
41 http://74.img.avito.st/1280x960/615851574.jpg
42http://s2.i-news.kz/illustrations/b/f4/bc/b7/1413952444-293.jpg
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1 Жиі кездесетін мал аурулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Індеттану бағытының тарихы мен жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Індет процесінің динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Инфекциялық ауру түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3.1 Топалаң ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.3.2 Аусыл ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.3.3 Туберкулез ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.4. Инфекция зардабының әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1.5 Аурулар ошағы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
1.6 Ауыл шаруашылығын дамытудағы үй малдарының орны ... ... ... ... ... ... 25
2 Зерттеу материалдарды мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 8
2.1 Індет қарқынын анықтау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Мал ауруларының таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.3 Үй және жабайы жануарлардың індеттері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .42
3. Нәтижелерді талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.1 Қарағанды облысы бойынша сиыр бруцеллезі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .44
3.2 Жұқпалы аурулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
3.2.1 Жұқпалы ауруларға қарсы иммунитет және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ..53
3.3 Жұқпалы ауруларды болжау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
3.4 Індетпен күресу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Жұқпалы аурулар ерте заманда, олардың жаппай таралуы мен ауыр түрде өтуін сипаттайтын әр түрлі атаулармен белгілі болды. Жұқпалы аурулар туралы ғылымның дамуында әр түрлі қоздырғыш микробтардың ашылуы үлкен рөл атқарды. Жұкпалы аурулар мал ағзасына қоздырғыштың енуінен кейін пайда болады. Қоздырғыш микробтар ауру малдан сау малға беріледі. Белгілі бір жағдайларда ауру жаппайтаралады. Ауру туғызатын микробтар бактериялар, вирустар, спирохетар, саңырауқұлақтар болуы мүмкін. Ауру сыртқы ортада тез өледі. туғызатын микробтар, әдетте, Олардың өмір сүріп, көбейетін жері -- адам немесе мал ағзасы. Белгілі бір климаттык географиялык жағдайларда кездеседі, бұл жерде қоздырғыштарды табиғи сақтаушылары жабайы аңдар мен қоздырғыштардың тасмалдаушылары жәндіктер мен кенелер. Жұқпалы аурулардың қоздырғыштары паразиттік өмір кешеді, белгілі бір уақытка дейін қажетті нәрсемен камтамасыз етіледі, осы уақыт біткеннен кейін қожайынды ауыстыру қажеттілігі туады. Бұл берілудің тиісті механизмі көмегімен жүзеге асырылады. Бұл жүйеде пайда болып отыратын және өзара байланысты жұқпалы жағдайдың үздіксіз тізбегі, ол
клиникалық айқын немесе жасырын формада көрініп отырады, бұл эпидемиялық процесс деп аталады. Эпидемиялық ошақ дегеніміз -- инфекция көзінің өзін қоршаған аумақ шегінде нақты жағдайда жұкпалы бастауды беруге қабілетті орны. Эпидемиялык процестін пайда болуы үшін фактордың өзара қимылы кажет: жұқпа қоздырғышының көзі, жұкпаның берілу механизмі жөне қабылдағыш ағза. Қоздырғыштың залалданған ағзадан сау ағзаға өтуі эволюциялық қалыптасқан әдіспен өтеді. Ағзада коздырғыштың орналасуы мен жұкпаның берілуіне байланысты бар жұқпалы аурулар 4 топқа бөлінеді: ішек жұкпасы, тыныс алу жолдарының жұкпасы, қан жұкпасы жөне сыртқы кабат жұқпасы. Ішекжұқпасына қоздырғыштардың ішекте орнығуы мен соған сөйкес олардың сыртқы ортаға, негізінен, нәжіспен бөлінуі тән. Бұл аурулардың қоздырғыштары сау адамдарға ауыз аркылы азық-түлікпен, ауыз сумен немесе лас қолдармен ағзаға түсуі нәтижесінде жұғады.
Тыныс алу жолдарының жұқпасына тыныс алу жолдарының шырышты кабықшаларда өсіп-өнетін және сыртқы ортаға жөтелу, түшкіру, шулы тыныс алу кезінде шырышыты ұсақ бөліктерімен, қақырықпен бөлінетін қоздырғыштары бар аурулар жатады. Сау малға, сондай-ақ шырыштың жұкпаға ұшыраған белігінің жоғары тыныс алу жолдарына түсуі нәтижесінде жұғады. Бұл аурларға тұмау, табиғи шешек, дифтерия жатады. Қан жұқпа тобына, қоздырғыштары қан ағысына қан ссорғыш буынаяқтылардың (бүрге, маса) шағуы кезінде түсетін, қанда орнығатын қоздырғыштары бар аурулар жатады.
Сырткы қабат жұкпалары - сау малдың шырышты қабыкшасы немесе керісінше ауру тудыратын қоздырғыштардың түсуі нәтижесінде жұғады. Жара жұқпа жарақат нәтижесінде сыртқы жамылғыш қабат тұтастығының бұзылуы тән. Сыртқы жамылғыш қабат жұкпасына -- түйнеме, туляремия, саңырауқұлақтық аурулар жатады.
Қазіргі кезде сау орта, сау табиғат бағдарламасы бойынша шикі зат тағам көзі ретінде, малдардың ауруын болдырмау, алдын алу бүгүнгі күнің өзекті мәселесі. Егер жұқпалы ауруларға қарсы шаралар қолданылмаса мал шаруашылығы орсан зор шығынға ұшырайды. Бұл шығынды құрайтындар: мал өнімі және соған байланысты мал басының кемуі, ауырған малдан алынатын өнімнің азаюы, елдің шикізат қорының және мал мен мал өнімдерін экспортқа шығарудың төмендеуі. Жұқпалы ауру шыққан кезде карантин мен шектеу шаралары шаруашылықтың экономикалық байланыстарына нұсқан келтіріп, оның іс-әрекеттеріне қолбайлау болады.
Біздің зерттеу нәтижесінде Қазақстан Республикасында мал аурулары жиі кездесетінін анықтадық. Соның ішінде Қарағанды облысында сиыр бурцеллезі жиі кездесетінің анықтадық. Осы ауруларды алдын алу практикалық ұсыныстар: індет ошағында жүргізілетін шаралар. Карантин және шектеу қою, алу. Ауру және ауруға күдікті жануарларға қатысты шаралар. Індет ошағындағы жануарларды вакциналау. Ірі мал фермалары мен кешендерді індеттен қорғау. Кешендерді салу және малмен толтыруға қойылатын санитариялық талаптар. Кешендердің ішкі және сыртқы санитариялық аймақтары, олардағы індетке қарсы шаралар қолдану. Осыған байланысты мақсат пен міндеттер қойылды.
Жұмыстың мақсаты. Малдардың жиі кездесетін жұқпалы ауруларын, пайда болу ошағын, таралу зандылықтарын және олармен күресу жолдарын зерттеу.
Міндеттері:
1 Қарағанды облысы бойынша жиі кездесетін мал ауруларын және оның себептерін анықтау
2. Мал ауруларының жылдық және көпжылдық динамикасын зерттеу
3. Мал ауруларының таралу сипаты және олармен күресу жолдарын қарастыру
1 Жиі кездесетін мал аурулары
Жұқпалы аурулардың пайда болу және таралу зандылықтары зерттелді, сол арқылы жұқпалы аурулармен күресу әдістерінің тиімді жолдары қарастырылды. Қазіргі ветеринария бір-бірімен тығыз байланысты үш саладан тұрады. Олар- нақты індеттану, инфекцилық аурулар және ветеринарлық санитария. Практикалық ветеринарияды бұларда бір-бірінен бөліп қаруға болмайды. Нақты індеттану індет процесін зерттейді. Ол жалпы індеттану індет процесінің барлық немесе көптеген жұқпалы ауруларға тән зандылықтарын қарастырады. Жекеше індеттану жеке аурулар кезіндегі індет процесін зерттейді. Әрбір жұқпалы ауру - ұзақ эволюцияның нәтижесінде қалыптасқан нозологиялық бірлік. Оның өзгешілігі мен дербестілігі қоздырушы микробпен байланысты. Жұқпалы аурудың дербестігін тану үшін оны қоздырушы микробтың өзгешелігіне яғни жеке даралығына көз жеткізу қажет. Басқаша айтқанда әрбір жұқпалы аурудың өзіне ғана тән қоздырушысы болады, ал әрбір зардапты микроб өзіне ғана тән ауру қоздырады. Яғни бір аурудың екі бірдей қоздырушысы болмайды, керісінше әр түрлі бірнеше зардапты микроб бір ғана ауру тудырмайды. Бұл қағиданың дұрыстығы тәжірбиеде дәлелденген. Оған сәйкес еклмитін тосын жәйттердің жәй ғана кездейсоқтық екені айқындалады. Мысалы, шошқа обасының қоздырушысы вирусы ашылмаған, вирусологиялық әдістердің белгісіз кезінде обадан өлген шошқанын өлексесінен салмонеллалардың жиі бөлінуіне байланысты осы микроб обаның қоздырушысы ретінде қабылданды. Содан барып Salmonella suipestifer ( шошқа обасының салмонелласы) деген атау пайда болды. Осыдан кейін салмонелла бактериясының бір ғана ауруды - салмоннелезді қоздыратындығы, ал оба кезінде тек қана қосалықы микроб ретінде бөлінетіндігі дау тудырмайтын болады.
Сиырдың жұқпалы ринотрахейті және жұқпалы вульвовагенитегі кезінде бөлініп алынған вирустың осы екі ауруға да ортақ қоздырушы екені анықталды. Бұдан кейін бұл ауруларды жалғыз ғана нозологиялық бірлік деп қабылдап, оның тыныс және жыныс мүшелерін зақымдайтын клиникалық екі түрі бар деп тұжырымдалады. Практика бұл қорытындының дұрыс екендігін толық дәлелдеді, сондықтан қолданылатын вакцина және диагностикум аурудың әр түрі үшін емес екеуіне де ортақ. Бір микробтың бірнеше варианттары болуы мүмкін. Мұндай жағдайда лептоспироз, аусыл сияқты ауруларға тән. Сонымен қатар жоғарыда айтылғандай бір микроб қоздырған аурудың бірнеше клиникалық түрлері болуы да дау туғызбайды. Бұл жағдайларда әр аурудың өзіне ғана тән қоздырушысы болатындығын жоққа шығара алмайды, тек қана қоздырушының да, аурудың да, бір қалыпты ғана емес бірнеше вариантты болатындығын дәлелдейді. Әйтсе де осы уақытқа дейін микробтар ассоциациясы қодыратын аурулар деген ұғым бар. Оған клостридиоздар, вирустық пневмоэнтериттер жатады. Жан-жақты терең зерттеулердің нәтижесінде әрбір себепкер микробтың рөлі айқындалып, мұндай аурулардың саны барған сайын азайып келеді. Микробтың ассоцациясы, әсіресе шартты түрде зардапты микробтар жиынтығы, тек қана кейбір ерекшк жағдайларда ғана, мысалы жануар жарақаттанғанда, суыққа немесе ыстыққа шалдыққанда және басқа да стресс факторлар әсер еткенде ауру қоздырады. Өзіне тән қоздырушысы болғандықтан бұл аурулар өзгеше жеке дара жұқпалы ауру ретінде қарастыруға болмайды [1].
1.1 Індеттану тарихы мен жетістіктері
Ертеде Грекия мен Рим ойшылдары (Гиппократ, б.д.д 460-377 ж; Тит Лукреций, б.д.д ді96-55 ж; Вергилий б.д.д 70-19ж; Д Фрокастро, 1478-1553 ж) адам мен жануарлардың жұқпалы ауруларының табиғатын дөп басып, оларда қоздыратын бір адамнан екінші адамға немесе малдан малға берілетін қандай да бір себепкердің болатындығын тұжырымдады. Жұқпалы аурулармен күрестің ғылыми негеізі микробиология мен иммунологияның жетістіктерінен туындады. Атап айтқанда, француз ғалымы Луи Пастер (1822-1895), неміс ғалымы Роберт Кох (1843-1910) ауру қоздыратын микробтарды ашып, олардан вакцина даярлауы осы заманға жұқпалы аурулар туралы барлық ғалымдардың іргетасын қалады. Бұл саладағы ғылымдарды дамытуға фагоцитарлық теорияның авторы ресейлік ғалым И.И. Мечников (1845-1916) иммунитеттің гуморальдық теориясын жасаған неміс ғылымы П Эрлих (1854-1915) вирустарды ашқан орыс ғалымы Д.И. Ивановский (1864-1920) үлкен әсер етті. Ал енді осы ғалымдардың аясынан індеттанудың (эпизоотологияның) жеке ілім болып қалыптасуына 1905ж. Будапешт қаласында шықан одан бері 11 рет қайта басталған Ф. Гутира мен И Марек жазған Үй жануарларының арнайы потологиясы мен теориясы деген үш томдық еңбек айтарлықтай үлес қосты. Малдың жұқпалы аурулары Ресейдің Петербург қаласындағы дәрігерлік хирургиялық академиясындң оқытыла бастауына байланысты осы оқу орнының профессоры П.И.Лукин (1790-1863) 1836 жылы Эпизоотологические болезни или скотские подежи (Індет аурулары немесе малдың қырылуы), белгілі эпизоотолог, профессор И.В.Всеволодов (1790-1863) 1846 жылы Жануарлардың жаппай өлім-жітімі және жұқпалы ауруларын зерттей тәжірбиесі деген кітәп жазып, сол кездегі жинақталған ғылымның осы саласындағы жетістіктерін қортындылады.
Кеңес одағында індеттану пәнін оқыту, оқулықтар жазу жолында академик С.Н.Вышелесский (1874-1958),профессор М.С.Ганушкин (1903-1969) елеулі қызмет атқарды. Жұқпалы ауруларды зерттеуде және індеттану ғылымын дамыту саласында бұрыңғы Кеңес Одағының ғалымдары айтарлықтай табыстарға жетті. Олардың қатарында ауасыбағасыз микорбтар қоздыратын ауруларды жан-жақты зерттеген академик Я.Р. Коволенко (1906-1978), жылқының делбе, төлдің колибактериоз ауруларын зерттеген профессор Я.Е.Коляков, вирус аурулары бойынша академик А.Х.Саркисов бар.
Қазақ халқы мал шаруашылығымен айналысқан өзінің сан ғасырлық тарихында жануарлардың жұқпалы аурулармен күресудің өзіндік мол тәжірбиесін жинақтады. Оның ішінде атам заманнан қалыптасқан сиырда аусылды, қойдың шешекті, ешкіде кебенекті ауру малдан сау малға егу арқылы осы індеттермен күресу әдістерін атауға болады. Сондай ақ сол заманғы шарушылық және тіршілік жағдайына сай жұрт жаңарту, жайылым ауыстыру, көші-қонды реттеу, ауру малды оқшаулау, өлкесінен көму, не өртеу сияқты шараларды алсақ, індеттің тарауына қарсы қалыптасқан тұтас бір жүйені көреміз [4].
1.2 Індет процесінің динамикасы
Індет процесін құрайтын негізгі буындардың; инфекция қоздырушысының бастауы, берілу тетігі және беім жануарлардың үшеуі де болып, олар бір-біріне әсер еткенде індеттану тоқтаусыз жалғаса береді. Аталған індет бұғауының буындары індеттің шығуын ғана емес, одан әрі дамуын да қамтамасыз етеді, яғни оның тікелей қозғаушы күштері болып табылады. Індеттің сатылары. Індеттенудің қозғаушы күштері арасындағы байланыс індет процесінің пайда болу мен дамуының ғана емес, сонымен бірге оның тежелуінің, тіпті өшуінің де себепкері болып табылады. Осындай ішкі қайшылықтардың нәтижесінде індет процесі біркелкі дамымайды, ол бірнеше сатыларға бөлінеді. Індеттің өрбу динамикасын алты сатыға бөледі. Олар- індетаралық, індеталды, өршу, шегңне жету, өшу, індет соңы кезендері деп аталады.
Індетаралық саты немесе тыныштық кезені- екі індет аралығындағы уақыт. Бұл уақыт аралығында індет процесінің сақталуын қамтамасыз ететін аурудың ілуде бір кездесіп тұруы мүмкін. Бірақ бұл жекелеген жағдайлардан індет тарап кетпиді. Микоб алыр жүру мен симптомсыз, білінбейтін инфекция басым болады, бірақ ауруға бейімдерінің саны біртіндеп көбие береді. Індеталды сатысы- індеттің шығуына нақтылы мүмкіндік туған уақыт аралығы. Жануарлардың біртіндеп иммунитетін жоғалта бастауынан, иммунитетсіз жас төлдің тууна және ауруға бейім жануарларды шеттен әкелуге байланысты індеттің туындауына мүмкіндіктер пайда болады. Індеттің өршу сатысы- індеталды сатысынаң соң басталады. Бұл кезеңге тән белгілер- індеттің одан ары таралуына қолайлы жағдайлардың болуы және аурудың басым көпшілігінің өзіне тән кәдімгі белгілерімен жіті түрде байқалуы. Індет бұғауының әрбір буыны және олардың өзара байланыстары күшейе түседі және оның нәтижесінде жаңадан ауыруға малдың саны күрт көбйеді. Бірақ та, бұнымен қатар иммунді аурып жазылған жануарлар да көбейіп, індеттің өше бастауының алғышарттары қалыптаса бастайды.
Індеттің шегіне жету сатысы- індеттенудің келесі ең жоғарғы шарықтау шегі. Бұл кезде белгілі бір уақыт аралығында (тәулік, апта, ай) ауруға жаңадан шалдыққан жануарлардың саны ең жоғарғы шегіне жетеді. Аурудың жіті түрімен қатар жітіден төмен түрі де байқалады. Иммунді жануарлардың саны арта түседі. Індеттің өшу сатысы- індеттану шетіне жеткенен кейін ауруға жаңадан шалдықан жануарлардың саны кеми бастайды. Аурудың қоздырушысына қарсы иммунитет недәуір артады. Инфекция қоздырушысының берілу тетігі бұзылад. Бұл кезенде
аурудың өшкін белгілері басым болып, жітіден төмен және созылмалы өршу үзілмелері басым болады. Індеттің соңғы сатысы- аурудың одан ары тармай, тоқтаған уақыты. Бұл кезеңде иммунитеті өте күшті жануарлардың саны тым жоғары деңгейге жетеді. Аурудың жанадан байқалуы бірен саран ғана болады. Белгісі білінбеген инфкция мен микроб алып жүру басым болады [6].
Індет процесінің қарқаыны (интенсивтілігі) аурудың бір малдаң басқа малға жұғу жағынан немесе оның кеністікте таралу ауқымы тұрғысынан болсы, әр түрлі ауруды былай қойғанда бір ауру кезенің өзінде барлық жағдайда бірдей болмайды. Бір жағдайда бірен-саран мал ауырса, екінші жағдайда ауруға малдар жаппай шалдығады. Індеттің таралған аймағының ауданы да әртүрлі болад. Сондықтан да қарқыны (таралу екпіні) және жайылу ауқымына байланысты індет процесі үш түрлі болып кездеседі: аурудың бірен-сараң білінуі (спорадия), індет (эпизоотия) және лаң ( панзоотия)
Спородия жұқпалы аурудың аздаған, бірлі-екілі жануарларда ғана білінуі. Негізінен әрбір білінген ауру қоздырушысының бастауы ортақ емес, жеке-жеке болады. Бұл індет процесінің ең төменгі дәрежедегі қарқыны. Негізінен спорадия ретінде білінетін ауруларға сіреспе, боғлама, сиырдың спорадиялық энцефаломиелиті, зілді қатарлы қызба, т.б. жатады. Бірақ аурдың спордиялық түрде бөлінуі кейін оның жаппай таралуына әкеп соғуы мүмкін екендігін естен шығармау керек. Сондықтан спорадия кезінде де шұғыл түрде індетке қарсы шараларды іске асыру қажет.
Эпизоотия Індет процесінің орташа дәрежедегі қарқынмен дамуы. Індет кезінде жұқпалы аурулардың мал арасында кең таралуға бейім тенденциясы байқалады. Ауру асқынған сайын сол ортада ғана емес кең алқапты қамтып, аудан, облыс масштабына, тіпіт бүкіл елге жайылу мүмкін. Індет тек қана ауырған мал санының көптігімен ғана ерекшеленбейді. Індет кезінде барлық ауырған малдың ортақ бір инфекция қоздырушының бастауы және ортақ берілу жолы болады. Індет кезінде жаңа індет ошақтары пайда болады. Бұндай дисперсибельдік - жұқпалы аурудың кең таралуына ықпал жасайды. Сонымен қатар індет кезінде аз уақытта көптеген жануарлар ауруға шалдығады. Бұны індеттің тұтануы деп атайды.
Панзоотия індет процесінің ең жоғарғы қарқыны. Панзоотия кезінде жұқпалы ауру барлық малды ауруға шалдықтырып, тез арада ауру басқа да елді мекендерді, құрлықтарды қамтып кетеді. Қазіргі заманда халықаралық қауымдастық тарапынан жануарлардың тұтастай қамтуы ретінде байқалатын жжұқпалы аурулардың таралуына тосқауылдар қойылды. Індет аталған әр түрлі формаларын кей жағдай да бір-бірінен ажырату өте қиын. Оларды бір-бірінен ажырату үшін нақты індет ахалының сандық және сапалық көрсекіштеріне назар аудару қажет.
Энзоотоия індет қарқының көрсеткіші емес, оның бір ортаға тұрақтануы, жұқпалы аурудың бір жерде жиі қайталануы. Сонымен қатар, шынайы энзоотия және жалған энзоотия деген ұғымдар бар. Табиғи энзоотия - сол жердің табиғи ерекшеліктерінен туындайды, ол негізінен жұқпалы аурудың табиғи індет ошақтарына байланысты көбиеді. Жасанды энзоотия - деп табиғат жағдайымен емес, адамның шаруашылық әрекетіне байланысты індеттің бір жерде тұрақтануын айтады. Мысалы төлдің сальмонеллез, колибактериоз аурулары малды дұрыс бағып күтпегендіктен және азықтандырмағандықтан бір жерде жыл өткен сайын қайталана береді. Індет процесі үздіксіз өтетін болғандықтан, ол кейде бәсендеп отырады. Індеттану қарқыны уақыт өткен сайын өзгеруін маусымдылық (жыл маусымына сәйкес) және кезенділік (бірнеше жыл өткен соң)деп бөлінеді. Бұндай ауытқулар індет процесіне табиғи және шаруашылыққа байланысты. Сонымен қатар індеттанудың манызды сапалық көрсеткіштеріне жатады. Оларды індетке қарсы шараларды жоспарлау және орындау барысында, малға жаппай вакцина егу кезінде ескеріп отырады [3].
1.3 Инфекция және оның түрлері
Инфекция (лат. Infectio - жұқтырамын) - жануар организмі мен зардапты микробтың бір-біріне әсерінен туындайтын ерекше жағдай. Алғаш рет ғылымға бұл терминді 1842 ж . Хуфеланд енгізді. Бастапқыда оны сифилис және басқа да мерез ауруларына ған қатысты пайдаланады. Ал инфекциялық аурулар деген атау және оларды жеке топқа бөліп қарау белгілі потолог Вирховтың ұсынысымен болды. Топли 1946 ж инфекцияны тоғышар паразит пен оның иесінің бірлестігі және оның нәтижесінде иесінің зардап шегуі ретінде қарастырады. Бұл пікір инфекция туралы осы заманғы көзқарастың қалыптасуына негіз болады. Енген зардапты микроб өсіп-өнген кезде, оған жауап ретінде организмде бір сыпыра өзгерістер болады. Олар дерттің денеге жайылуының белгілері болумен қатар организмнің өзінің ішкі ортасының тұрақтылығын сақтауға бағытталған әрекеті болып табылады. Бұл жауап реакциясы биохимиялық морфологиялық және функциялық өзгерістер арқылы білінеді. Тіпті енген микроб өсіп-өнген де организмде бірқатар өзгерістер болады [26].
Зардапты микробтың организмге енуі нәтижесінде оған қарсы организмнің реакциясы қаншама сан алуан болғанымен, оларды екі топқа бөлуге болады. Біріншісі - инфекциялық потологиялық өзгрістер. Олар - микробтың организмге тигізген зардаптарының тікелей нәтижесі. Екіншісі - иммундік қорғаныс процестері. Олар организмнің зақымданған қызметі мен құрлысын қалыпты жағдайға келтіруге бағытталған. Осы бір - бірмен тығыз байланысты қарама - қайшы құбылыстар инфекциялық процесс деп аталады және олар жұқпалы аурудың патогенездік мәнін, яғни дерттің дамуын құрайды. Инфекциялық ауру - инфекцияның ең айқын көрінісі. Ол организмнің қалыпты тіршілігінің бұзылғандығының сыртқы белгілері арқылы білінеді. Мұндай жағдайда жануар организмнің қызметі бұзылып, онда морфологиялық өзгерістер байқалады. Айта кететін бір жай жұқпалы ауру және инфекциялық ауру деген ұғымдар бір-бірінің дәл баламасы емес. Жұқпала ауру ұғымның инфекциялық ауру деген ұғымнан мағынасы кең. Жұқпалы ауруларға микробтар қоздыратын инфекциялық аурулармен қатар паразиттер қоздыратын инвазиялық аурулар да жатады. Әлбетте қалыптасып кеткен дәстүр бойынша инфекциялық ауруларды жұқпалы аурулар деп атай береді.
Жұқпалы аурулар клиникалық белгілері болумен қатар симтомсыз, білінбей жасырын түрде де өтуі мүмкін. Микроб алып жүру деп денесінде микроб болып, ол өніп-өссе де жануардың ауруға шалдықпауын айтады. Аурудың жазылған соң да малдың микроб алып жүруі мүмкін, бірақ бұл жерде мәселе ауруға байланыссыз инфекцияның жеке бір түрі туралы болып отыр. Микроб организмге енген соң оның ешқандай зардаптылығы байқалмай, өніп-өскен қоздырушы ешқандай дерт белгісін бермейтін жағдайлар да болады. Мұндай жағдай инфекцияның дербес бір түрі - микроб алып жүру болып табылады. Оны микроб тасмалдаумен шатастырмау керек.Микроб алып жүру кезінде аурудың клиникалық белгіліері болмайтындығынан ондай жануарларды анықтау қиынға түседі. Мұндай жағдайда серология, аллергия сияқты иммунологиялық зерттеулер нәтиже бермейді. Тек қана бактериологиялық немесе вирусологиялық тексеру арқылы микроб алып жүруші жануарларды анықтау мүмкін. Микроб алып жүру толеранттылық пен микробиоз құбылыстарының нәтижесі болып табылады.
Имундеуші субинфекция дегеніміз енген микробтың өсіп-өнбей тіршілігін тоқтауының нәтижесінде организмнің дертке шалдықпай, онда иммунитеттің қалыптасуы. Мұның нәтижесінде организмнің қызметі бұзылмайды және ол ауру қоздырушысының бастауына айналмайды. Сонымен клиникалық сау малды бактериологиялық немесе вирусологиялық зерттеулердің теріс нәтижесі кезінде иммунологиялық реакциялар байқалады. Иммундеуші субинфекция микроб алып жүру тәрізді табиғаттқа кеңінен тараған. Мысалы сиырда қарасан негізінен 4 жасқа дейін ғана байқалады, ал одан жоғары жаста иммундеуші субенфекцияның әсерінен ауруға шалдықпайды. Осыны ескеріп 4 жастан асқан ірі қара бұл ауруға қарсы егілмейді. Инфекцияның әр түрінің бір-бірінен негізгі айырмашылықтары 1 кестеде көрсетілген [17].
Микробтың инфекция денесіне еніп, таралуына байланысты инфекцияның түрлері. Әрбір жұқпалы аурудың дерттенуі сол аурудың қоздырушысы мен организмнің оған жауап қайтаруының өзіне тән ерекшеліктермен айқындалады және де ол осы микро және макроорганизмдердің бір-біріне әсер еткен кездегі ортаның жағдайына тәуелді болады. Бұл жағдайда қоздырушының денеге ену және таралу жолдарының да маңызы аз емес. Инфекция қақпасы Зардапты микробтың жануар организміне енген орнын инфекция қақпасы деп атайды. Инфекция қақпасы қызметін тері, көз коньюктивасы, тыныс, ас қорту және несеп жолдарының кілегейлі қабықтары, ал эмбриональдік кезенде планцета атқарады.
Әрбір жұқпалы ауру қоздырушысы өз эволюциясында бейімделу арқылы организмге неу кезеңінде өзінің өсіп-өнуіне, денеде тарауына ең бір қолайлы жағдаяттарды қамтамасыз етеді. Сондықтан инфекция кіру қақпасы әр қоздырушыға телімді болып келеді. Кейбір микроорганизмдердің денеге белгілі бір жолмен енгенде ғана уыттылығы байқалады мысалы: құтырықтың вирусы зақымданған тері мен кілегейлі қабық арқылы енгенде, ал басқаларының бірнеше кіру жолдары болады. Нақтылы жұқпалы аурудың далау үшін қоздырушысының өзіне тән инфекция қақпасын білу қажет, жылқының инфекциялық анемиясының вирусы қан сорғыш арқылы енеді, бірақ бұл үшін терінің зақымдануы шарт. Ал туберкулез бен топаланның қоздырушыларының кіретін жолдары сан алуан да, жануарларды жұғудан сақтандыру үлкен қиындыққа соғады [2].
Қоздырушының денеге енуіне байланысты инфекцияның түрлері. Басым көпшілік жағдайда инфекция қоздырушысы организмге сырттан қоршаған ортадан енеді. Мұндай жағдайдан туындаған жұқпалы ауруды экзогенді инфекция деп атайды. Сау малдар микроб паразитті алып жүріп, қорғаныс күштерінің әлсіреген кезінде, әлгі микробтың уыттылығының күшеюінің нәтижесінде ауруға шалдығуы мүмкін . Мұндай құбылыс эндогендік инфекция болмаса аутоинфекция деп аталады. Ол төлдің пастеррллез, сальмонеллез, колибактериоз, шошқаның тілме, жылқының сақау ауруларының шығу кездерінде жиі байқалады. Эндогендік инфекция кезінде күшейіп алған микробтың экзогендік инфекция тудыруы жиі байқалады. Егер инфекцияның енген жолы белгісіз болғанда оны криптогенді инфекция деп атайды. Табиғи жолмен адамның араласуынсыз болған инфекция спонтандық, қолдан қоздырылған жағдайда экспиременттік деп атайды. Ауруды бір қоздырушы ғана тудырса, ол моноинфекция немесе қарапайым инфекция деп, ал бірнеше қоздырушылардың организмге неу нәтижесінде тиісінше бірнеше ауру пайда болса, ол аралас инфекция деп аталады. Мысалы, бруцеллез бен туберкулез сиырда, оба мен пастреллез шошқада аралас инфекция ретінде байқалады.
Кейбір аурулар кезінде сауығып кеткен жануар сол инфекцияға қайтадан шалдығу мүмкін. Осындай инфекцияның қайталануы ренфекция деп атайды. Ал микроб мал жазылмай тұрып қайта жұқса, ол суперинфекция болып есептеледі. Кей жағдайда ауру сылбыр, клиникалықбелгілері білінбестен өтеді. Осындай жағдайда организм әлсірейтін болса ауру асқынып кетеді. Дерттің осылайша өршуін рецидив деп, ал екі рецидивтің арасындағы кезенді ремисия деп атайды. Рецидивтер созылмалы аурулар ( бурцеллез, туберкулез, маңқа, мандам) кезінде жиі байқалады [5].
Қоздырушының денеде тұрақтануына байланысты инфекцияның түрлері. Микро организмге инфекция қақпасы арқылы енгеннен кейін сол жерде өсіп-өніп, шоғырланады, не болмаса бүкіл денеге жайыылады. Осыған байланысты туындайтын инфекцияның да екі түрі болады. Біріншісі - шектелген немесе ошақты инфекция, екіншісі - жайылған, денені жайлаған инфекция. Ал кейбір жұқпалы аурулар кезінде микроб енген жерінде қалып сол жерде ғана шоғырлана өсіп-өнсе де оның уының қан арқылы денеге тарауының нәтижесінде дерт бүкіл организмді уының қан арқылы денеге тарауының нәтижесінде дерт бүкіл организмді жайлап алады. Мұндай құбылысты токсикоинфекция деп атайды. Микроб өзінің өсіп өнген бірінші ошағынан қанға түсіп, қанда өсіп-өнбесе де қан ағысымен бүкіл денеге тараса, мұндай жағдайды бактеремия деп атайды. Ол бурцеллез, манқа, туберкулез кезінде байқалады. Мұндай жағдай вирустық инфекцияла кезінде вирусемия немесе виремия деп аталады. Ал енді қанға түскен микроб қанда өсіп-өнсе, ол бүкіл организмді тез жайлап алады да, дертті тым асқындырып жібереді. Мұндай жағдайда сепсис немесе спетицемия деп атайды. Ол қазақтың халықтық ветеринариясында өлітію деп аталады. Жұқпалы аурулардың таралуына бейіділігі, оның ауру малдан сау малға жұғу қасиеті жұғымталдығы деп аталады. Ең жұғымтал аурулар сонымен бірге тым жіті өтетін тез тарайтын аурулар. Олар аусыл, тұмау т.б [8].
1.3.1 Топалаң
Топалаң - ( anthrax, сибирская язва ) жіті өтетін, өлі тиіп, күйдіргі тектем қабыну ретінде байқалатын жұқпалы ауру. Бұл ауру малдың әр түлігінде өзінше аталып келеді. Топалаң атауы негізінде қой мен ешкіге тән. Жылқыда жамандат, талақ немесе қарабез, сиырда қарасан немесе қарабез, түйеде шелек немесе ақ шелек, адамда күйдіргі немесе түйнеме.
Қоздырушысы- Bacillus anthracis ірі (3-10х1-1,5мкм) қозғалмайтые грам оң, спора түзетін ауасыбағалы таяқша. Жануар организмнде және табиғи белогі мол қоректік ортада қауашақ түзеді және бұл қасиет уытты штамдарына тән. Өсуіне қолайсыз жағдайда, аудағы оттегінің қатысуымен, 15-420 С температура аралығында спора түзеді. Сойылмаған өлспескеде спора түзілмейді де, өлексе шірігінде микроб түр ретінде сыртқы ортада сақталады. Потологиялық материалдан алынған жағындыда бациллалар жеке-жеке немесе жұптанып, сирек жағдайда қысқа тізбек ретінде орналасады. Боялған жағындыда тізбектегі таяқшалардың шеті шорт кесілгендей, болмаса тіпті аздап дөңестеніп бітеді, ал тізбектің өзі бамбук таяғы сияқты бунақтанып турады. Топалаң қоздырушысының бастауы- ауырған жануарлар. Олар бациллаларды нәжіс, несеп, сілекей арқылы бөліп шығарады. Микроб әсіресе өлер алдында жануардың табиғи тесіктерінен аққан қанды сұйықтықта көп болады. Қоздырушының ең басты берілу факторы- топалаңнан өлген малдың өлексесі. Оның барлық мүшелері мал ұлпаларында бациллалар мейлінше көпМұндай өлексені союға болмайды. Теріні тілгенде ауадағы оттегі қоздырушының спора түзуіне жағдай жасайды, сүйтіп топырақ пен басқа да сыртқы ортадағы заттарды жаппай микроб жайлап алуы мүмкін.
Дерттенуі. Зақымданған кілегейлі қабық пен тері арқылы өтен ауру қоздырушысы өзінің агрессиндері мен экзотоксиндерді арқылы енген жеріндегі дененің қорғаныс күштерін бейтараптап, өсіп-өнеді де, сөл жүйесіне өтіп, сөл бүкіл денеге жайылып, лимфалық макрофагтық жүйенің элементтерінде бекітіледі. Бациллалар әсіресе көкбауырда шоғырланып, онда елеулі патологиялық өзгерістер туғызады. Дерттену процесіне бацилланыі қауашағын құрайтын заттары, бөліп шығаратын экзотаксині мен протеза ферментті күшті әсер етеді. Қауашақ топалаң қоздырушысының фагоцитозға ұшырауына тосқауыл болады, ал микроб бөліп шығарған улы заттар бекіткен торшаларды ыдыратады. Босанған бациллалар тағы да қан ағысына түсіп, септицемия мен интоксикацияның өрленуіне әкеп соқтырады. Гипоксия байқалып, қышқыл-сілті тепе-тендігі бұзылады, қан қю қасиетін жоғалтады.
Өту мен симптомдары. Аурудың өту жасырын кезеннің ұзақтығы ауырған жануардың төзімділігіне және микробтың уыттылғына, мөлшеріне, денеге енген орнына байланысты болады. Әдетте жасырын кезеңнің ұзақтығы 1-3 күн.
Аурудың негізгі 2 түрі бар: өлі тиген және күйдірілген (карбункулездік). Күйдіргі ретінде байқалған дерт процесінің орын тебуіне байланысты топалаңның тері, ішек, өкпе, ангина түрлері болады. Мұндай жіктеу шартты түрде, аурудың сипаттау үшін қолданылады. Алғашқыда күйдіргі ретінде білінген ауру сепсиске айналып, не керсінше сепсистен кейін дененің әр жеріне күйдіргі шығуы мүмкін. Бірнеше мүшеде орны шектелген зақымданудың қатар бөлінуі жиі байқалады. Аса жіті топалаң негізінен қой мен ешкіде, жылқы, сиырда байқалады. Ауырған мал кенеттен, аурудың клиникалық белгісі байқалып үлгермей-ақ, өліп кетеді. Мұндай жағдайда қой ентігіп, дірілдеп қалшылдап, кейде орнында секіріп барып құлайды да, бірер миуттің ішінде өледі. Мұрны мен аузынан қанды көбік ағып жатады. Жылқы мен сиыр еліріп, одан кейін тез басылады. Ентігіп, солыған баса алмай дем алады, тамыр жиі соғып, кілегейлі қабықтары көшкілденіп, дене қызуы 41-420С жетеді. Бірнеше минуттан кейін, кейде бірер сағат өткеннен соң ауырған малдың талықсып, денесі құрыстанып барып жаны шығады.
Топалаңның аса жіті және жіті түрлері негізінен септицемия ретінде түйнеме болып , іш қату, қанды іш өтеді. Ал жіті және сәл жіті түрлерінде көбінде күйдіргі байқалады.Бұл жағдайда дененің әр жерінде, әсіресе баста, кеудеде, іш аймағында, домбыққан ісік пайда болады. Басында тығыз, ыстық және ауырғыш болып, біраздан соң ауырмайтын салқын, былқылдық күге ауысады. Ісіктің ортасы ойла бастайды. 1 суретте а) сау жылқы көрсетілген, яғни терісі сау, таза, ал б) топалаңмен ауырған жылқы. Топалаңмен ауырған жылқының терісінің күйдіргіге айналғанын осы суреттен байқауға болады.
1 сурет а) сау жылқы б) Топалаңмен ауырған жылқы
Емі Диагнозы қойылғаннан соң ауырған малды жедел оқшаулап, емдеуге кіріседі. Емдеу үшін топалаңға қан сарысуы мен иммуноглобилин қолданылады. Бұл дәрмектерді тері астына бір орынға 25-30мл,жылқы мен ірі қараға 100-200мл, қой, ешкі, шошқаға 50-100мл жібереді. Аурудың қатты болған кезінде көк тамырға жібереді. Қолданылар алдында дәрмектерді су қобдиында 37-380С дейін жылытады. Анафликасия болмау үшін алдымен тері астына 0,5-1мл жіберіліп, 15-30 мин соң қалғанын жібереді. Қан сарысуымен қабаттастырып пенциллин немесе сртептомицин пайдаланса емнің нәтижесі жоғары болады. Суыққан малды 14 күн өткен сон вакциалайды [28].
1.3.2 Аусыл
Аусыл (лат. Aphtae epizooticae, яшур ағыл. Foot and mouth disease FMD) аса жұғымтал жіті өтетін, қызба және ауыздың кілегйлі қабығында, желін мен аяқтың терісінде күлдіреуік пайда болуы арқылы ерекшеленетін үә және жабайы ашатұяқты жануарлардың вирустық ауруы.
Қоздырушысы Aphtovirus РНҚ-лы, Aphtovirus туыстығына, Pikornaviridae тұқымдастығына жатад. Вирионның мөлшері 20-25нм. Вирустың антигендік құрамы өте күрделі. Антигендік қасиеті бойынша 7 серологиялық типке О, А, С, САТ-1, САТ-2, САТ-3 және Азия-1 бөлінеді. Әр тип бірнеше вариантқа болінеді: О тамағы 13 вариантқа, А-32, С-5, САТ-1 жеті, САТ-2 үш, САТ-3 төрт, Азия-1 екі. Бұл тармақтары мен варианттарының бір-бірінен иммунологиялық айырмашылықтары бар. Олардың әрқайсысы вирустық басқа типі мен вариантына иммунді жанурларда ауру қоздыра алады.
Аусылдың вирусы бейім жануарлардың эпителий ұлпаларының торшаларының өсінінде белсенді көбейеді және оның нәтижесінде ЦПӘ байқалады. Вирустың уыттылығы жаңа туған тышқан үшін өте жоғары.
Дерттенуі Вирус денеге ауыз бен тыныс жолдарының кілегейлі қабығы арқылы енеді. Вирустың алғашқы репродукциясы 18 сағат өткенен соі-ақ жұтқыншақтың кілегейлі қабығында, бас пен мойынның сөл түйіндерінде байқалады. Вирустың енген жерінде алғашқы күлдіреуік пайда болады. Бастапқы орын тепкен жерінен вирус сөл жолдары арқылы қанға, одан кейін лимфоидты-макрофагтық жүйенің ағзаларына өтеді. Онда вирустың мол мөлшерде шоғырланып, инфекция ошағын түзуіне қолайлы жағдай болғандықтан бұл сәт қайтадан өрбейтін виримияның алғы кезеңі болып табылады да, клиникалық тұрғыдан дене ыстығы көтерілуімен, жүні жоқ жерлерде, кілегейлі қабатарда және тұяқ көбесі мен тұяқ ашасының терісінде күлдіреуіктер пайда болуымен ерекшеленеді. Әдетте бұның бәрі қағынғаннан соң 48 сағат өткенде немесе одан сәл кешірек байқалады [27].
Өту және симптомдары Жасырын кезеңі 36 сағаттан 7 тәулікке, кейде 23 күнге дейн созылады. Клиникалық белгілерінің білінуі жануардың аусыл вирусына сезімталдығына және физиологиялық қалпына, ауру қоздырушысының уыттылғына байланысты. Аурудың өзіне тән белгілері ересек ірі қара малда айқын байқалады да, басқа бейім жануарларда, әсіресе бұзауда, қозыда, торайда аурудың белгілері өзіне тән болмайды. Аусылдың қатерлі және қатерсіз өтуі мүмкін.
Аурудың бірінші белгісі жануардың денесінің ыстығы 410С- қа дейін және одан да жоғары көтерілуі болып табылады. Ауырған мал қатты қиналып, тамырының соғуы жиілеп, ауызының кілегейлі қабығы мен конъюнктивасы қызарады, күйіс қайтаруы тоқтап, сүті қайтады, қаңсары құрғап, тұяқ көбесі домбыға бастайды. Мал басын төмен созып, көбінде ыңсырайды. Содан кейін шұбатылып аузынан сілекей аға бастайды да, тісін шықырлатып, оқтын-оқтын сілекейін жұтынады. Мал шөпті аса сақтықпен шайнайды да, ауырсынып жұтынады, қатты шөлдейді. Тұяқ көбісінің терісі домбығып, сезімталдығы артады. Мал зақымданған аяғын баспауға тырысып, аяқтарын кезек-кезек алмастырып басып тұрады. Ауру басталғаннан кейін 3 күндей өткененсоң терінің жұқа жерлерінде қызарған бөртіктер пайда болады. Ауызды ашып қарағанда, кілегейлі қабықтарында күлдіреуіктер көрінеді, олар дөңгелек немесе сопақша болып сұйыққа толып, сызданып тұрады да, саусақпен басқанда жарылады. Күлдіреуіктердің жарылған жерінде кілегейлі қабық астындағы ұлпадан оңай алынады. Уылғаны әсіресе тілдің үстіне жиі шығып мөлшері баланың жұдырығындай немесе тауықтың жұмыртқасындай болады. Күлдіреуіктің сөлі басында түссіз кейінненбактериялардың өсу нәтижесінде лайланып күңгірт түске ауысады. Ұсақ күлдіреуіктер езуде, ерің мен жақтың ішкі бетінде, қызыл иекте, таңдайда болады. 2 суретте в) сау сиыр көрсетілген, ал г) суретте аусылмен ауырған сиыр, сиырдың аузы уылып аузынан сілекей ағуы басында түссіз болады
2 сурет в) сау сиыр г) аусылмен ауырған сиыр
Емі ауырған малды жедел оқшаулап, жақсы жағдай жасайды, жұмсақ жемшөп береді. Құнарлы жемді, шырын тамырлы және түйін тамырлы мал азығын қайнатып бреді. Ауызын 2% сірке қышқылының, 1% бор қышқылының, 1:1000 калий перманганатының, 1:5000 фурацилин ерітінділерінің бірімен оқтын-оқтын шаяды. Күлдіреуіктін орнына 2,5г новакаин, 2,5г анестизин, 5г тотыяйын, 20г балық майы және 70г вазелиннен тұратын қоспа жағады. Болмаса ол үшін йод глицирин, 2% алюминий ашудасын пайдаланады. Тұяқтарын мұқият тазалап, зақымдалған көбесіне қара май мен балық майының тең қоспасын, Вишневский линиментін, 10% креолин, 5-10% ихтиол майларын жағады, 10-20%формалин ертіндісімен күйдіруге де болады [12].
1.3.3 Туберкулез
Туберкулез (лат. Tuberculosis, грек. Phthisis) - созылмалы түрде өтетін, әр түрлі мүшелер мен ұлпаларда өзгеше іруге бейім бұдырмақтар пайда болуымен ерекшеленетін жұқпалы ауру.
Қоздырушысы Туберкулездің қоздырушысы Mycobacterium туыстығына жатады. Бұл туыстықта ауру қоздыратын микробтың негізгі үш түрі бар: M.tuberculosis (адамды ауыртады), M.bovis (ірі қараны), M.avium (құсты). Сирек кездесетін 4-ші түрі - M.piscium балықты ауруға шалдықтырады. Жалпы алғанда бұл микробтың 31 түрі бар деп есептейді. Олардың 18-і қоректік ортада баяу өседі, 10-ы жылдам өседі, ал үшеуі ерекше жағдай қажет ететіндіктен жасанды қоректік ортада өспейді.
Микобактериялардың жоғарыда келтірілген басқа түрлері потенциялды зардапты немесе зардапсыз болып есептеледі. Микробтың атиптік, яғни әдеттегіден өзгеше түрлерге жатқызылатын бұл түрлері адамды микобактериоз деп аталатын дертке шалдықтырады, ал жануарларда параллергиялық реакциялар тудырады.
Дерттенуі денеге енген ауру қоздырушысының төңірегіндегі торшалардың пролиферциялық өсуі және экссудат бөліп шығару нәтижесінде қабыну процестері өрбиді. Ол маңға көп ядролы алып торшалар мен эпителиоидты торшалар шоғырланып, олардың сыртын лимфоидтық торшалар қоршайды. Торшалардың арасында іркілген экссудат ұйып, фибриннен тұратын тор түзеді, соның нәтижесінде тамырсыз туберкулез бұдырмағы - туберкула пайда болды. Бастапқыда оның түсі бозғылт, формасы домалақ болып, үлкендігі түйреуіштің басындай немесе бидайдай болады. Біраздаң сон бұдырмақ дәнекер ұлпалы капсуламен қоршалады. Капсуланың ішіндегі ұлпа қоректік заттар келмеген соң және микроб уының әсерінен бөлектеніп, ірімшік тәрізді құрғақ езілген массаға айналады [30].
Егер бастапқы туберкулез бұдырмағы тек қана қоздырушысы енген жерде (өкпеде, ішекте) пайда болса, ондай шектелген ошақ бастапқы эффект деп аталады. Одан қоздырушы әдетте сөл арқылы маңындағы сөл түйініне барады да, онда да дерттік өзгерістер өршиді. Ағза мен оның маңындағы сөл түйінің бір мезгілде зақымдауын алғашқы толық кешен деп атайды. Егер өзгеріске тек қана маңындағы сөл түйінің ұшыраса, онда процесс толық емес алғашқы кешен деп аталады.
Өтуі және симптомдары Аурудың жасырын кезеңі 14-40 күн. Туберкулез әдетте созылмалы, көбіне көзге түсер белгілерінсіз өтеді. Сырт көзге, әсіресе, аурудың бастапқы кезеңінде ауырған малдың сау жануарлардан еш айырмашылығы болмайды. Ауырған малды тек аллергиялық немесе серологиялық тексеру арқылы анықтау мүмкін, ал туберкулезге тән зақымдану сойылған малдың ұшасы мен ағзаларын тексерген сәтте байқалады. Ретті түрде малды туберкулинмен тексеріп тұру аурудың бастапқы сатысы кезінде байқауға мүмкіндік тудырады. Туберкулездің клиникалық формасының көзге түсуі аурудың ұзақ уақыт бойы орын алғандығын көрсетеді.
Дерт процесінің денеде орын тебуіне байланысты туберкулездің өкпедегі және ішектегі түрін ажыратады, сонымен қатар желіннің, сірі қабақтарының зақымдануы, генитальдік және денені жайлаған түрі кездеседі. Шартты түрде туберкулездің ашық немесе белсенді және жабық немесе жасырын түрлерін ажыратады. Ашық туберкулез кезінде ауру қоздырушысы нәжіспен, несеппен, сүтпен, қақырықпен сыртқа бөлініп шығады да, жабық туберкулез кезінде айаласы қабыршықтанған дерт ошақтарынан микроб денеден сыртқы ортаға шықпайды. Ішек, желін, жатыр зақымданған кезде туберкулез процесі әрқашан да ашық болып есептеледі. Ірі қараның туберкулезі кезінде өкпе жиі зақымданады. Бұл жағдайда дененің ыстығы көтеріледі, кейін қатты жөтел пайда болады Ауру созылмалы болғанда жөтел азайып, дыбыссыз болады. Қақырық түсуі байқалмайды. Жөтелген кездегі жолдарынын бөлінген сораны мал жұтып қояды, немесе ол мұрынын ағып тұрады. Ауру мал ентігіп, жем шөп жеуі азаяды Көрінентін кілегейлі қабықтары бозғылт болады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1 Жиі кездесетін мал аурулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Індеттану бағытының тарихы мен жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Індет процесінің динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Инфекциялық ауру түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3.1 Топалаң ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.3.2 Аусыл ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.3.3 Туберкулез ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.4. Инфекция зардабының әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1.5 Аурулар ошағы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
1.6 Ауыл шаруашылығын дамытудағы үй малдарының орны ... ... ... ... ... ... 25
2 Зерттеу материалдарды мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 8
2.1 Індет қарқынын анықтау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Мал ауруларының таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.3 Үй және жабайы жануарлардың індеттері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .42
3. Нәтижелерді талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.1 Қарағанды облысы бойынша сиыр бруцеллезі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .44
3.2 Жұқпалы аурулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
3.2.1 Жұқпалы ауруларға қарсы иммунитет және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ..53
3.3 Жұқпалы ауруларды болжау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
3.4 Індетпен күресу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Жұқпалы аурулар ерте заманда, олардың жаппай таралуы мен ауыр түрде өтуін сипаттайтын әр түрлі атаулармен белгілі болды. Жұқпалы аурулар туралы ғылымның дамуында әр түрлі қоздырғыш микробтардың ашылуы үлкен рөл атқарды. Жұкпалы аурулар мал ағзасына қоздырғыштың енуінен кейін пайда болады. Қоздырғыш микробтар ауру малдан сау малға беріледі. Белгілі бір жағдайларда ауру жаппайтаралады. Ауру туғызатын микробтар бактериялар, вирустар, спирохетар, саңырауқұлақтар болуы мүмкін. Ауру сыртқы ортада тез өледі. туғызатын микробтар, әдетте, Олардың өмір сүріп, көбейетін жері -- адам немесе мал ағзасы. Белгілі бір климаттык географиялык жағдайларда кездеседі, бұл жерде қоздырғыштарды табиғи сақтаушылары жабайы аңдар мен қоздырғыштардың тасмалдаушылары жәндіктер мен кенелер. Жұқпалы аурулардың қоздырғыштары паразиттік өмір кешеді, белгілі бір уақытка дейін қажетті нәрсемен камтамасыз етіледі, осы уақыт біткеннен кейін қожайынды ауыстыру қажеттілігі туады. Бұл берілудің тиісті механизмі көмегімен жүзеге асырылады. Бұл жүйеде пайда болып отыратын және өзара байланысты жұқпалы жағдайдың үздіксіз тізбегі, ол
клиникалық айқын немесе жасырын формада көрініп отырады, бұл эпидемиялық процесс деп аталады. Эпидемиялық ошақ дегеніміз -- инфекция көзінің өзін қоршаған аумақ шегінде нақты жағдайда жұкпалы бастауды беруге қабілетті орны. Эпидемиялык процестін пайда болуы үшін фактордың өзара қимылы кажет: жұқпа қоздырғышының көзі, жұкпаның берілу механизмі жөне қабылдағыш ағза. Қоздырғыштың залалданған ағзадан сау ағзаға өтуі эволюциялық қалыптасқан әдіспен өтеді. Ағзада коздырғыштың орналасуы мен жұкпаның берілуіне байланысты бар жұқпалы аурулар 4 топқа бөлінеді: ішек жұкпасы, тыныс алу жолдарының жұкпасы, қан жұкпасы жөне сыртқы кабат жұқпасы. Ішекжұқпасына қоздырғыштардың ішекте орнығуы мен соған сөйкес олардың сыртқы ортаға, негізінен, нәжіспен бөлінуі тән. Бұл аурулардың қоздырғыштары сау адамдарға ауыз аркылы азық-түлікпен, ауыз сумен немесе лас қолдармен ағзаға түсуі нәтижесінде жұғады.
Тыныс алу жолдарының жұқпасына тыныс алу жолдарының шырышты кабықшаларда өсіп-өнетін және сыртқы ортаға жөтелу, түшкіру, шулы тыныс алу кезінде шырышыты ұсақ бөліктерімен, қақырықпен бөлінетін қоздырғыштары бар аурулар жатады. Сау малға, сондай-ақ шырыштың жұкпаға ұшыраған белігінің жоғары тыныс алу жолдарына түсуі нәтижесінде жұғады. Бұл аурларға тұмау, табиғи шешек, дифтерия жатады. Қан жұқпа тобына, қоздырғыштары қан ағысына қан ссорғыш буынаяқтылардың (бүрге, маса) шағуы кезінде түсетін, қанда орнығатын қоздырғыштары бар аурулар жатады.
Сырткы қабат жұкпалары - сау малдың шырышты қабыкшасы немесе керісінше ауру тудыратын қоздырғыштардың түсуі нәтижесінде жұғады. Жара жұқпа жарақат нәтижесінде сыртқы жамылғыш қабат тұтастығының бұзылуы тән. Сыртқы жамылғыш қабат жұкпасына -- түйнеме, туляремия, саңырауқұлақтық аурулар жатады.
Қазіргі кезде сау орта, сау табиғат бағдарламасы бойынша шикі зат тағам көзі ретінде, малдардың ауруын болдырмау, алдын алу бүгүнгі күнің өзекті мәселесі. Егер жұқпалы ауруларға қарсы шаралар қолданылмаса мал шаруашылығы орсан зор шығынға ұшырайды. Бұл шығынды құрайтындар: мал өнімі және соған байланысты мал басының кемуі, ауырған малдан алынатын өнімнің азаюы, елдің шикізат қорының және мал мен мал өнімдерін экспортқа шығарудың төмендеуі. Жұқпалы ауру шыққан кезде карантин мен шектеу шаралары шаруашылықтың экономикалық байланыстарына нұсқан келтіріп, оның іс-әрекеттеріне қолбайлау болады.
Біздің зерттеу нәтижесінде Қазақстан Республикасында мал аурулары жиі кездесетінін анықтадық. Соның ішінде Қарағанды облысында сиыр бурцеллезі жиі кездесетінің анықтадық. Осы ауруларды алдын алу практикалық ұсыныстар: індет ошағында жүргізілетін шаралар. Карантин және шектеу қою, алу. Ауру және ауруға күдікті жануарларға қатысты шаралар. Індет ошағындағы жануарларды вакциналау. Ірі мал фермалары мен кешендерді індеттен қорғау. Кешендерді салу және малмен толтыруға қойылатын санитариялық талаптар. Кешендердің ішкі және сыртқы санитариялық аймақтары, олардағы індетке қарсы шаралар қолдану. Осыған байланысты мақсат пен міндеттер қойылды.
Жұмыстың мақсаты. Малдардың жиі кездесетін жұқпалы ауруларын, пайда болу ошағын, таралу зандылықтарын және олармен күресу жолдарын зерттеу.
Міндеттері:
1 Қарағанды облысы бойынша жиі кездесетін мал ауруларын және оның себептерін анықтау
2. Мал ауруларының жылдық және көпжылдық динамикасын зерттеу
3. Мал ауруларының таралу сипаты және олармен күресу жолдарын қарастыру
1 Жиі кездесетін мал аурулары
Жұқпалы аурулардың пайда болу және таралу зандылықтары зерттелді, сол арқылы жұқпалы аурулармен күресу әдістерінің тиімді жолдары қарастырылды. Қазіргі ветеринария бір-бірімен тығыз байланысты үш саладан тұрады. Олар- нақты індеттану, инфекцилық аурулар және ветеринарлық санитария. Практикалық ветеринарияды бұларда бір-бірінен бөліп қаруға болмайды. Нақты індеттану індет процесін зерттейді. Ол жалпы індеттану індет процесінің барлық немесе көптеген жұқпалы ауруларға тән зандылықтарын қарастырады. Жекеше індеттану жеке аурулар кезіндегі індет процесін зерттейді. Әрбір жұқпалы ауру - ұзақ эволюцияның нәтижесінде қалыптасқан нозологиялық бірлік. Оның өзгешілігі мен дербестілігі қоздырушы микробпен байланысты. Жұқпалы аурудың дербестігін тану үшін оны қоздырушы микробтың өзгешелігіне яғни жеке даралығына көз жеткізу қажет. Басқаша айтқанда әрбір жұқпалы аурудың өзіне ғана тән қоздырушысы болады, ал әрбір зардапты микроб өзіне ғана тән ауру қоздырады. Яғни бір аурудың екі бірдей қоздырушысы болмайды, керісінше әр түрлі бірнеше зардапты микроб бір ғана ауру тудырмайды. Бұл қағиданың дұрыстығы тәжірбиеде дәлелденген. Оған сәйкес еклмитін тосын жәйттердің жәй ғана кездейсоқтық екені айқындалады. Мысалы, шошқа обасының қоздырушысы вирусы ашылмаған, вирусологиялық әдістердің белгісіз кезінде обадан өлген шошқанын өлексесінен салмонеллалардың жиі бөлінуіне байланысты осы микроб обаның қоздырушысы ретінде қабылданды. Содан барып Salmonella suipestifer ( шошқа обасының салмонелласы) деген атау пайда болды. Осыдан кейін салмонелла бактериясының бір ғана ауруды - салмоннелезді қоздыратындығы, ал оба кезінде тек қана қосалықы микроб ретінде бөлінетіндігі дау тудырмайтын болады.
Сиырдың жұқпалы ринотрахейті және жұқпалы вульвовагенитегі кезінде бөлініп алынған вирустың осы екі ауруға да ортақ қоздырушы екені анықталды. Бұдан кейін бұл ауруларды жалғыз ғана нозологиялық бірлік деп қабылдап, оның тыныс және жыныс мүшелерін зақымдайтын клиникалық екі түрі бар деп тұжырымдалады. Практика бұл қорытындының дұрыс екендігін толық дәлелдеді, сондықтан қолданылатын вакцина және диагностикум аурудың әр түрі үшін емес екеуіне де ортақ. Бір микробтың бірнеше варианттары болуы мүмкін. Мұндай жағдайда лептоспироз, аусыл сияқты ауруларға тән. Сонымен қатар жоғарыда айтылғандай бір микроб қоздырған аурудың бірнеше клиникалық түрлері болуы да дау туғызбайды. Бұл жағдайларда әр аурудың өзіне ғана тән қоздырушысы болатындығын жоққа шығара алмайды, тек қана қоздырушының да, аурудың да, бір қалыпты ғана емес бірнеше вариантты болатындығын дәлелдейді. Әйтсе де осы уақытқа дейін микробтар ассоциациясы қодыратын аурулар деген ұғым бар. Оған клостридиоздар, вирустық пневмоэнтериттер жатады. Жан-жақты терең зерттеулердің нәтижесінде әрбір себепкер микробтың рөлі айқындалып, мұндай аурулардың саны барған сайын азайып келеді. Микробтың ассоцациясы, әсіресе шартты түрде зардапты микробтар жиынтығы, тек қана кейбір ерекшк жағдайларда ғана, мысалы жануар жарақаттанғанда, суыққа немесе ыстыққа шалдыққанда және басқа да стресс факторлар әсер еткенде ауру қоздырады. Өзіне тән қоздырушысы болғандықтан бұл аурулар өзгеше жеке дара жұқпалы ауру ретінде қарастыруға болмайды [1].
1.1 Індеттану тарихы мен жетістіктері
Ертеде Грекия мен Рим ойшылдары (Гиппократ, б.д.д 460-377 ж; Тит Лукреций, б.д.д ді96-55 ж; Вергилий б.д.д 70-19ж; Д Фрокастро, 1478-1553 ж) адам мен жануарлардың жұқпалы ауруларының табиғатын дөп басып, оларда қоздыратын бір адамнан екінші адамға немесе малдан малға берілетін қандай да бір себепкердің болатындығын тұжырымдады. Жұқпалы аурулармен күрестің ғылыми негеізі микробиология мен иммунологияның жетістіктерінен туындады. Атап айтқанда, француз ғалымы Луи Пастер (1822-1895), неміс ғалымы Роберт Кох (1843-1910) ауру қоздыратын микробтарды ашып, олардан вакцина даярлауы осы заманға жұқпалы аурулар туралы барлық ғалымдардың іргетасын қалады. Бұл саладағы ғылымдарды дамытуға фагоцитарлық теорияның авторы ресейлік ғалым И.И. Мечников (1845-1916) иммунитеттің гуморальдық теориясын жасаған неміс ғылымы П Эрлих (1854-1915) вирустарды ашқан орыс ғалымы Д.И. Ивановский (1864-1920) үлкен әсер етті. Ал енді осы ғалымдардың аясынан індеттанудың (эпизоотологияның) жеке ілім болып қалыптасуына 1905ж. Будапешт қаласында шықан одан бері 11 рет қайта басталған Ф. Гутира мен И Марек жазған Үй жануарларының арнайы потологиясы мен теориясы деген үш томдық еңбек айтарлықтай үлес қосты. Малдың жұқпалы аурулары Ресейдің Петербург қаласындағы дәрігерлік хирургиялық академиясындң оқытыла бастауына байланысты осы оқу орнының профессоры П.И.Лукин (1790-1863) 1836 жылы Эпизоотологические болезни или скотские подежи (Індет аурулары немесе малдың қырылуы), белгілі эпизоотолог, профессор И.В.Всеволодов (1790-1863) 1846 жылы Жануарлардың жаппай өлім-жітімі және жұқпалы ауруларын зерттей тәжірбиесі деген кітәп жазып, сол кездегі жинақталған ғылымның осы саласындағы жетістіктерін қортындылады.
Кеңес одағында індеттану пәнін оқыту, оқулықтар жазу жолында академик С.Н.Вышелесский (1874-1958),профессор М.С.Ганушкин (1903-1969) елеулі қызмет атқарды. Жұқпалы ауруларды зерттеуде және індеттану ғылымын дамыту саласында бұрыңғы Кеңес Одағының ғалымдары айтарлықтай табыстарға жетті. Олардың қатарында ауасыбағасыз микорбтар қоздыратын ауруларды жан-жақты зерттеген академик Я.Р. Коволенко (1906-1978), жылқының делбе, төлдің колибактериоз ауруларын зерттеген профессор Я.Е.Коляков, вирус аурулары бойынша академик А.Х.Саркисов бар.
Қазақ халқы мал шаруашылығымен айналысқан өзінің сан ғасырлық тарихында жануарлардың жұқпалы аурулармен күресудің өзіндік мол тәжірбиесін жинақтады. Оның ішінде атам заманнан қалыптасқан сиырда аусылды, қойдың шешекті, ешкіде кебенекті ауру малдан сау малға егу арқылы осы індеттермен күресу әдістерін атауға болады. Сондай ақ сол заманғы шарушылық және тіршілік жағдайына сай жұрт жаңарту, жайылым ауыстыру, көші-қонды реттеу, ауру малды оқшаулау, өлкесінен көму, не өртеу сияқты шараларды алсақ, індеттің тарауына қарсы қалыптасқан тұтас бір жүйені көреміз [4].
1.2 Індет процесінің динамикасы
Індет процесін құрайтын негізгі буындардың; инфекция қоздырушысының бастауы, берілу тетігі және беім жануарлардың үшеуі де болып, олар бір-біріне әсер еткенде індеттану тоқтаусыз жалғаса береді. Аталған індет бұғауының буындары індеттің шығуын ғана емес, одан әрі дамуын да қамтамасыз етеді, яғни оның тікелей қозғаушы күштері болып табылады. Індеттің сатылары. Індеттенудің қозғаушы күштері арасындағы байланыс індет процесінің пайда болу мен дамуының ғана емес, сонымен бірге оның тежелуінің, тіпті өшуінің де себепкері болып табылады. Осындай ішкі қайшылықтардың нәтижесінде індет процесі біркелкі дамымайды, ол бірнеше сатыларға бөлінеді. Індеттің өрбу динамикасын алты сатыға бөледі. Олар- індетаралық, індеталды, өршу, шегңне жету, өшу, індет соңы кезендері деп аталады.
Індетаралық саты немесе тыныштық кезені- екі індет аралығындағы уақыт. Бұл уақыт аралығында індет процесінің сақталуын қамтамасыз ететін аурудың ілуде бір кездесіп тұруы мүмкін. Бірақ бұл жекелеген жағдайлардан індет тарап кетпиді. Микоб алыр жүру мен симптомсыз, білінбейтін инфекция басым болады, бірақ ауруға бейімдерінің саны біртіндеп көбие береді. Індеталды сатысы- індеттің шығуына нақтылы мүмкіндік туған уақыт аралығы. Жануарлардың біртіндеп иммунитетін жоғалта бастауынан, иммунитетсіз жас төлдің тууна және ауруға бейім жануарларды шеттен әкелуге байланысты індеттің туындауына мүмкіндіктер пайда болады. Індеттің өршу сатысы- індеталды сатысынаң соң басталады. Бұл кезеңге тән белгілер- індеттің одан ары таралуына қолайлы жағдайлардың болуы және аурудың басым көпшілігінің өзіне тән кәдімгі белгілерімен жіті түрде байқалуы. Індет бұғауының әрбір буыны және олардың өзара байланыстары күшейе түседі және оның нәтижесінде жаңадан ауыруға малдың саны күрт көбйеді. Бірақ та, бұнымен қатар иммунді аурып жазылған жануарлар да көбейіп, індеттің өше бастауының алғышарттары қалыптаса бастайды.
Індеттің шегіне жету сатысы- індеттенудің келесі ең жоғарғы шарықтау шегі. Бұл кезде белгілі бір уақыт аралығында (тәулік, апта, ай) ауруға жаңадан шалдыққан жануарлардың саны ең жоғарғы шегіне жетеді. Аурудың жіті түрімен қатар жітіден төмен түрі де байқалады. Иммунді жануарлардың саны арта түседі. Індеттің өшу сатысы- індеттану шетіне жеткенен кейін ауруға жаңадан шалдықан жануарлардың саны кеми бастайды. Аурудың қоздырушысына қарсы иммунитет недәуір артады. Инфекция қоздырушысының берілу тетігі бұзылад. Бұл кезенде
аурудың өшкін белгілері басым болып, жітіден төмен және созылмалы өршу үзілмелері басым болады. Індеттің соңғы сатысы- аурудың одан ары тармай, тоқтаған уақыты. Бұл кезеңде иммунитеті өте күшті жануарлардың саны тым жоғары деңгейге жетеді. Аурудың жанадан байқалуы бірен саран ғана болады. Белгісі білінбеген инфкция мен микроб алып жүру басым болады [6].
Індет процесінің қарқаыны (интенсивтілігі) аурудың бір малдаң басқа малға жұғу жағынан немесе оның кеністікте таралу ауқымы тұрғысынан болсы, әр түрлі ауруды былай қойғанда бір ауру кезенің өзінде барлық жағдайда бірдей болмайды. Бір жағдайда бірен-саран мал ауырса, екінші жағдайда ауруға малдар жаппай шалдығады. Індеттің таралған аймағының ауданы да әртүрлі болад. Сондықтан да қарқыны (таралу екпіні) және жайылу ауқымына байланысты індет процесі үш түрлі болып кездеседі: аурудың бірен-сараң білінуі (спорадия), індет (эпизоотия) және лаң ( панзоотия)
Спородия жұқпалы аурудың аздаған, бірлі-екілі жануарларда ғана білінуі. Негізінен әрбір білінген ауру қоздырушысының бастауы ортақ емес, жеке-жеке болады. Бұл індет процесінің ең төменгі дәрежедегі қарқыны. Негізінен спорадия ретінде білінетін ауруларға сіреспе, боғлама, сиырдың спорадиялық энцефаломиелиті, зілді қатарлы қызба, т.б. жатады. Бірақ аурдың спордиялық түрде бөлінуі кейін оның жаппай таралуына әкеп соғуы мүмкін екендігін естен шығармау керек. Сондықтан спорадия кезінде де шұғыл түрде індетке қарсы шараларды іске асыру қажет.
Эпизоотия Індет процесінің орташа дәрежедегі қарқынмен дамуы. Індет кезінде жұқпалы аурулардың мал арасында кең таралуға бейім тенденциясы байқалады. Ауру асқынған сайын сол ортада ғана емес кең алқапты қамтып, аудан, облыс масштабына, тіпіт бүкіл елге жайылу мүмкін. Індет тек қана ауырған мал санының көптігімен ғана ерекшеленбейді. Індет кезінде барлық ауырған малдың ортақ бір инфекция қоздырушының бастауы және ортақ берілу жолы болады. Індет кезінде жаңа індет ошақтары пайда болады. Бұндай дисперсибельдік - жұқпалы аурудың кең таралуына ықпал жасайды. Сонымен қатар індет кезінде аз уақытта көптеген жануарлар ауруға шалдығады. Бұны індеттің тұтануы деп атайды.
Панзоотия індет процесінің ең жоғарғы қарқыны. Панзоотия кезінде жұқпалы ауру барлық малды ауруға шалдықтырып, тез арада ауру басқа да елді мекендерді, құрлықтарды қамтып кетеді. Қазіргі заманда халықаралық қауымдастық тарапынан жануарлардың тұтастай қамтуы ретінде байқалатын жжұқпалы аурулардың таралуына тосқауылдар қойылды. Індет аталған әр түрлі формаларын кей жағдай да бір-бірінен ажырату өте қиын. Оларды бір-бірінен ажырату үшін нақты індет ахалының сандық және сапалық көрсекіштеріне назар аудару қажет.
Энзоотоия індет қарқының көрсеткіші емес, оның бір ортаға тұрақтануы, жұқпалы аурудың бір жерде жиі қайталануы. Сонымен қатар, шынайы энзоотия және жалған энзоотия деген ұғымдар бар. Табиғи энзоотия - сол жердің табиғи ерекшеліктерінен туындайды, ол негізінен жұқпалы аурудың табиғи індет ошақтарына байланысты көбиеді. Жасанды энзоотия - деп табиғат жағдайымен емес, адамның шаруашылық әрекетіне байланысты індеттің бір жерде тұрақтануын айтады. Мысалы төлдің сальмонеллез, колибактериоз аурулары малды дұрыс бағып күтпегендіктен және азықтандырмағандықтан бір жерде жыл өткен сайын қайталана береді. Індет процесі үздіксіз өтетін болғандықтан, ол кейде бәсендеп отырады. Індеттану қарқыны уақыт өткен сайын өзгеруін маусымдылық (жыл маусымына сәйкес) және кезенділік (бірнеше жыл өткен соң)деп бөлінеді. Бұндай ауытқулар індет процесіне табиғи және шаруашылыққа байланысты. Сонымен қатар індеттанудың манызды сапалық көрсеткіштеріне жатады. Оларды індетке қарсы шараларды жоспарлау және орындау барысында, малға жаппай вакцина егу кезінде ескеріп отырады [3].
1.3 Инфекция және оның түрлері
Инфекция (лат. Infectio - жұқтырамын) - жануар организмі мен зардапты микробтың бір-біріне әсерінен туындайтын ерекше жағдай. Алғаш рет ғылымға бұл терминді 1842 ж . Хуфеланд енгізді. Бастапқыда оны сифилис және басқа да мерез ауруларына ған қатысты пайдаланады. Ал инфекциялық аурулар деген атау және оларды жеке топқа бөліп қарау белгілі потолог Вирховтың ұсынысымен болды. Топли 1946 ж инфекцияны тоғышар паразит пен оның иесінің бірлестігі және оның нәтижесінде иесінің зардап шегуі ретінде қарастырады. Бұл пікір инфекция туралы осы заманғы көзқарастың қалыптасуына негіз болады. Енген зардапты микроб өсіп-өнген кезде, оған жауап ретінде организмде бір сыпыра өзгерістер болады. Олар дерттің денеге жайылуының белгілері болумен қатар организмнің өзінің ішкі ортасының тұрақтылығын сақтауға бағытталған әрекеті болып табылады. Бұл жауап реакциясы биохимиялық морфологиялық және функциялық өзгерістер арқылы білінеді. Тіпті енген микроб өсіп-өнген де организмде бірқатар өзгерістер болады [26].
Зардапты микробтың организмге енуі нәтижесінде оған қарсы организмнің реакциясы қаншама сан алуан болғанымен, оларды екі топқа бөлуге болады. Біріншісі - инфекциялық потологиялық өзгрістер. Олар - микробтың организмге тигізген зардаптарының тікелей нәтижесі. Екіншісі - иммундік қорғаныс процестері. Олар организмнің зақымданған қызметі мен құрлысын қалыпты жағдайға келтіруге бағытталған. Осы бір - бірмен тығыз байланысты қарама - қайшы құбылыстар инфекциялық процесс деп аталады және олар жұқпалы аурудың патогенездік мәнін, яғни дерттің дамуын құрайды. Инфекциялық ауру - инфекцияның ең айқын көрінісі. Ол организмнің қалыпты тіршілігінің бұзылғандығының сыртқы белгілері арқылы білінеді. Мұндай жағдайда жануар организмнің қызметі бұзылып, онда морфологиялық өзгерістер байқалады. Айта кететін бір жай жұқпалы ауру және инфекциялық ауру деген ұғымдар бір-бірінің дәл баламасы емес. Жұқпала ауру ұғымның инфекциялық ауру деген ұғымнан мағынасы кең. Жұқпалы ауруларға микробтар қоздыратын инфекциялық аурулармен қатар паразиттер қоздыратын инвазиялық аурулар да жатады. Әлбетте қалыптасып кеткен дәстүр бойынша инфекциялық ауруларды жұқпалы аурулар деп атай береді.
Жұқпалы аурулар клиникалық белгілері болумен қатар симтомсыз, білінбей жасырын түрде де өтуі мүмкін. Микроб алып жүру деп денесінде микроб болып, ол өніп-өссе де жануардың ауруға шалдықпауын айтады. Аурудың жазылған соң да малдың микроб алып жүруі мүмкін, бірақ бұл жерде мәселе ауруға байланыссыз инфекцияның жеке бір түрі туралы болып отыр. Микроб организмге енген соң оның ешқандай зардаптылығы байқалмай, өніп-өскен қоздырушы ешқандай дерт белгісін бермейтін жағдайлар да болады. Мұндай жағдай инфекцияның дербес бір түрі - микроб алып жүру болып табылады. Оны микроб тасмалдаумен шатастырмау керек.Микроб алып жүру кезінде аурудың клиникалық белгіліері болмайтындығынан ондай жануарларды анықтау қиынға түседі. Мұндай жағдайда серология, аллергия сияқты иммунологиялық зерттеулер нәтиже бермейді. Тек қана бактериологиялық немесе вирусологиялық тексеру арқылы микроб алып жүруші жануарларды анықтау мүмкін. Микроб алып жүру толеранттылық пен микробиоз құбылыстарының нәтижесі болып табылады.
Имундеуші субинфекция дегеніміз енген микробтың өсіп-өнбей тіршілігін тоқтауының нәтижесінде организмнің дертке шалдықпай, онда иммунитеттің қалыптасуы. Мұның нәтижесінде организмнің қызметі бұзылмайды және ол ауру қоздырушысының бастауына айналмайды. Сонымен клиникалық сау малды бактериологиялық немесе вирусологиялық зерттеулердің теріс нәтижесі кезінде иммунологиялық реакциялар байқалады. Иммундеуші субинфекция микроб алып жүру тәрізді табиғаттқа кеңінен тараған. Мысалы сиырда қарасан негізінен 4 жасқа дейін ғана байқалады, ал одан жоғары жаста иммундеуші субенфекцияның әсерінен ауруға шалдықпайды. Осыны ескеріп 4 жастан асқан ірі қара бұл ауруға қарсы егілмейді. Инфекцияның әр түрінің бір-бірінен негізгі айырмашылықтары 1 кестеде көрсетілген [17].
Микробтың инфекция денесіне еніп, таралуына байланысты инфекцияның түрлері. Әрбір жұқпалы аурудың дерттенуі сол аурудың қоздырушысы мен организмнің оған жауап қайтаруының өзіне тән ерекшеліктермен айқындалады және де ол осы микро және макроорганизмдердің бір-біріне әсер еткен кездегі ортаның жағдайына тәуелді болады. Бұл жағдайда қоздырушының денеге ену және таралу жолдарының да маңызы аз емес. Инфекция қақпасы Зардапты микробтың жануар организміне енген орнын инфекция қақпасы деп атайды. Инфекция қақпасы қызметін тері, көз коньюктивасы, тыныс, ас қорту және несеп жолдарының кілегейлі қабықтары, ал эмбриональдік кезенде планцета атқарады.
Әрбір жұқпалы ауру қоздырушысы өз эволюциясында бейімделу арқылы организмге неу кезеңінде өзінің өсіп-өнуіне, денеде тарауына ең бір қолайлы жағдаяттарды қамтамасыз етеді. Сондықтан инфекция кіру қақпасы әр қоздырушыға телімді болып келеді. Кейбір микроорганизмдердің денеге белгілі бір жолмен енгенде ғана уыттылығы байқалады мысалы: құтырықтың вирусы зақымданған тері мен кілегейлі қабық арқылы енгенде, ал басқаларының бірнеше кіру жолдары болады. Нақтылы жұқпалы аурудың далау үшін қоздырушысының өзіне тән инфекция қақпасын білу қажет, жылқының инфекциялық анемиясының вирусы қан сорғыш арқылы енеді, бірақ бұл үшін терінің зақымдануы шарт. Ал туберкулез бен топаланның қоздырушыларының кіретін жолдары сан алуан да, жануарларды жұғудан сақтандыру үлкен қиындыққа соғады [2].
Қоздырушының денеге енуіне байланысты инфекцияның түрлері. Басым көпшілік жағдайда инфекция қоздырушысы организмге сырттан қоршаған ортадан енеді. Мұндай жағдайдан туындаған жұқпалы ауруды экзогенді инфекция деп атайды. Сау малдар микроб паразитті алып жүріп, қорғаныс күштерінің әлсіреген кезінде, әлгі микробтың уыттылығының күшеюінің нәтижесінде ауруға шалдығуы мүмкін . Мұндай құбылыс эндогендік инфекция болмаса аутоинфекция деп аталады. Ол төлдің пастеррллез, сальмонеллез, колибактериоз, шошқаның тілме, жылқының сақау ауруларының шығу кездерінде жиі байқалады. Эндогендік инфекция кезінде күшейіп алған микробтың экзогендік инфекция тудыруы жиі байқалады. Егер инфекцияның енген жолы белгісіз болғанда оны криптогенді инфекция деп атайды. Табиғи жолмен адамның араласуынсыз болған инфекция спонтандық, қолдан қоздырылған жағдайда экспиременттік деп атайды. Ауруды бір қоздырушы ғана тудырса, ол моноинфекция немесе қарапайым инфекция деп, ал бірнеше қоздырушылардың организмге неу нәтижесінде тиісінше бірнеше ауру пайда болса, ол аралас инфекция деп аталады. Мысалы, бруцеллез бен туберкулез сиырда, оба мен пастреллез шошқада аралас инфекция ретінде байқалады.
Кейбір аурулар кезінде сауығып кеткен жануар сол инфекцияға қайтадан шалдығу мүмкін. Осындай инфекцияның қайталануы ренфекция деп атайды. Ал микроб мал жазылмай тұрып қайта жұқса, ол суперинфекция болып есептеледі. Кей жағдайда ауру сылбыр, клиникалықбелгілері білінбестен өтеді. Осындай жағдайда организм әлсірейтін болса ауру асқынып кетеді. Дерттің осылайша өршуін рецидив деп, ал екі рецидивтің арасындағы кезенді ремисия деп атайды. Рецидивтер созылмалы аурулар ( бурцеллез, туберкулез, маңқа, мандам) кезінде жиі байқалады [5].
Қоздырушының денеде тұрақтануына байланысты инфекцияның түрлері. Микро организмге инфекция қақпасы арқылы енгеннен кейін сол жерде өсіп-өніп, шоғырланады, не болмаса бүкіл денеге жайыылады. Осыған байланысты туындайтын инфекцияның да екі түрі болады. Біріншісі - шектелген немесе ошақты инфекция, екіншісі - жайылған, денені жайлаған инфекция. Ал кейбір жұқпалы аурулар кезінде микроб енген жерінде қалып сол жерде ғана шоғырлана өсіп-өнсе де оның уының қан арқылы денеге тарауының нәтижесінде дерт бүкіл организмді уының қан арқылы денеге тарауының нәтижесінде дерт бүкіл организмді жайлап алады. Мұндай құбылысты токсикоинфекция деп атайды. Микроб өзінің өсіп өнген бірінші ошағынан қанға түсіп, қанда өсіп-өнбесе де қан ағысымен бүкіл денеге тараса, мұндай жағдайды бактеремия деп атайды. Ол бурцеллез, манқа, туберкулез кезінде байқалады. Мұндай жағдай вирустық инфекцияла кезінде вирусемия немесе виремия деп аталады. Ал енді қанға түскен микроб қанда өсіп-өнсе, ол бүкіл организмді тез жайлап алады да, дертті тым асқындырып жібереді. Мұндай жағдайда сепсис немесе спетицемия деп атайды. Ол қазақтың халықтық ветеринариясында өлітію деп аталады. Жұқпалы аурулардың таралуына бейіділігі, оның ауру малдан сау малға жұғу қасиеті жұғымталдығы деп аталады. Ең жұғымтал аурулар сонымен бірге тым жіті өтетін тез тарайтын аурулар. Олар аусыл, тұмау т.б [8].
1.3.1 Топалаң
Топалаң - ( anthrax, сибирская язва ) жіті өтетін, өлі тиіп, күйдіргі тектем қабыну ретінде байқалатын жұқпалы ауру. Бұл ауру малдың әр түлігінде өзінше аталып келеді. Топалаң атауы негізінде қой мен ешкіге тән. Жылқыда жамандат, талақ немесе қарабез, сиырда қарасан немесе қарабез, түйеде шелек немесе ақ шелек, адамда күйдіргі немесе түйнеме.
Қоздырушысы- Bacillus anthracis ірі (3-10х1-1,5мкм) қозғалмайтые грам оң, спора түзетін ауасыбағалы таяқша. Жануар организмнде және табиғи белогі мол қоректік ортада қауашақ түзеді және бұл қасиет уытты штамдарына тән. Өсуіне қолайсыз жағдайда, аудағы оттегінің қатысуымен, 15-420 С температура аралығында спора түзеді. Сойылмаған өлспескеде спора түзілмейді де, өлексе шірігінде микроб түр ретінде сыртқы ортада сақталады. Потологиялық материалдан алынған жағындыда бациллалар жеке-жеке немесе жұптанып, сирек жағдайда қысқа тізбек ретінде орналасады. Боялған жағындыда тізбектегі таяқшалардың шеті шорт кесілгендей, болмаса тіпті аздап дөңестеніп бітеді, ал тізбектің өзі бамбук таяғы сияқты бунақтанып турады. Топалаң қоздырушысының бастауы- ауырған жануарлар. Олар бациллаларды нәжіс, несеп, сілекей арқылы бөліп шығарады. Микроб әсіресе өлер алдында жануардың табиғи тесіктерінен аққан қанды сұйықтықта көп болады. Қоздырушының ең басты берілу факторы- топалаңнан өлген малдың өлексесі. Оның барлық мүшелері мал ұлпаларында бациллалар мейлінше көпМұндай өлексені союға болмайды. Теріні тілгенде ауадағы оттегі қоздырушының спора түзуіне жағдай жасайды, сүйтіп топырақ пен басқа да сыртқы ортадағы заттарды жаппай микроб жайлап алуы мүмкін.
Дерттенуі. Зақымданған кілегейлі қабық пен тері арқылы өтен ауру қоздырушысы өзінің агрессиндері мен экзотоксиндерді арқылы енген жеріндегі дененің қорғаныс күштерін бейтараптап, өсіп-өнеді де, сөл жүйесіне өтіп, сөл бүкіл денеге жайылып, лимфалық макрофагтық жүйенің элементтерінде бекітіледі. Бациллалар әсіресе көкбауырда шоғырланып, онда елеулі патологиялық өзгерістер туғызады. Дерттену процесіне бацилланыі қауашағын құрайтын заттары, бөліп шығаратын экзотаксині мен протеза ферментті күшті әсер етеді. Қауашақ топалаң қоздырушысының фагоцитозға ұшырауына тосқауыл болады, ал микроб бөліп шығарған улы заттар бекіткен торшаларды ыдыратады. Босанған бациллалар тағы да қан ағысына түсіп, септицемия мен интоксикацияның өрленуіне әкеп соқтырады. Гипоксия байқалып, қышқыл-сілті тепе-тендігі бұзылады, қан қю қасиетін жоғалтады.
Өту мен симптомдары. Аурудың өту жасырын кезеннің ұзақтығы ауырған жануардың төзімділігіне және микробтың уыттылғына, мөлшеріне, денеге енген орнына байланысты болады. Әдетте жасырын кезеңнің ұзақтығы 1-3 күн.
Аурудың негізгі 2 түрі бар: өлі тиген және күйдірілген (карбункулездік). Күйдіргі ретінде байқалған дерт процесінің орын тебуіне байланысты топалаңның тері, ішек, өкпе, ангина түрлері болады. Мұндай жіктеу шартты түрде, аурудың сипаттау үшін қолданылады. Алғашқыда күйдіргі ретінде білінген ауру сепсиске айналып, не керсінше сепсистен кейін дененің әр жеріне күйдіргі шығуы мүмкін. Бірнеше мүшеде орны шектелген зақымданудың қатар бөлінуі жиі байқалады. Аса жіті топалаң негізінен қой мен ешкіде, жылқы, сиырда байқалады. Ауырған мал кенеттен, аурудың клиникалық белгісі байқалып үлгермей-ақ, өліп кетеді. Мұндай жағдайда қой ентігіп, дірілдеп қалшылдап, кейде орнында секіріп барып құлайды да, бірер миуттің ішінде өледі. Мұрны мен аузынан қанды көбік ағып жатады. Жылқы мен сиыр еліріп, одан кейін тез басылады. Ентігіп, солыған баса алмай дем алады, тамыр жиі соғып, кілегейлі қабықтары көшкілденіп, дене қызуы 41-420С жетеді. Бірнеше минуттан кейін, кейде бірер сағат өткеннен соң ауырған малдың талықсып, денесі құрыстанып барып жаны шығады.
Топалаңның аса жіті және жіті түрлері негізінен септицемия ретінде түйнеме болып , іш қату, қанды іш өтеді. Ал жіті және сәл жіті түрлерінде көбінде күйдіргі байқалады.Бұл жағдайда дененің әр жерінде, әсіресе баста, кеудеде, іш аймағында, домбыққан ісік пайда болады. Басында тығыз, ыстық және ауырғыш болып, біраздан соң ауырмайтын салқын, былқылдық күге ауысады. Ісіктің ортасы ойла бастайды. 1 суретте а) сау жылқы көрсетілген, яғни терісі сау, таза, ал б) топалаңмен ауырған жылқы. Топалаңмен ауырған жылқының терісінің күйдіргіге айналғанын осы суреттен байқауға болады.
1 сурет а) сау жылқы б) Топалаңмен ауырған жылқы
Емі Диагнозы қойылғаннан соң ауырған малды жедел оқшаулап, емдеуге кіріседі. Емдеу үшін топалаңға қан сарысуы мен иммуноглобилин қолданылады. Бұл дәрмектерді тері астына бір орынға 25-30мл,жылқы мен ірі қараға 100-200мл, қой, ешкі, шошқаға 50-100мл жібереді. Аурудың қатты болған кезінде көк тамырға жібереді. Қолданылар алдында дәрмектерді су қобдиында 37-380С дейін жылытады. Анафликасия болмау үшін алдымен тері астына 0,5-1мл жіберіліп, 15-30 мин соң қалғанын жібереді. Қан сарысуымен қабаттастырып пенциллин немесе сртептомицин пайдаланса емнің нәтижесі жоғары болады. Суыққан малды 14 күн өткен сон вакциалайды [28].
1.3.2 Аусыл
Аусыл (лат. Aphtae epizooticae, яшур ағыл. Foot and mouth disease FMD) аса жұғымтал жіті өтетін, қызба және ауыздың кілегйлі қабығында, желін мен аяқтың терісінде күлдіреуік пайда болуы арқылы ерекшеленетін үә және жабайы ашатұяқты жануарлардың вирустық ауруы.
Қоздырушысы Aphtovirus РНҚ-лы, Aphtovirus туыстығына, Pikornaviridae тұқымдастығына жатад. Вирионның мөлшері 20-25нм. Вирустың антигендік құрамы өте күрделі. Антигендік қасиеті бойынша 7 серологиялық типке О, А, С, САТ-1, САТ-2, САТ-3 және Азия-1 бөлінеді. Әр тип бірнеше вариантқа болінеді: О тамағы 13 вариантқа, А-32, С-5, САТ-1 жеті, САТ-2 үш, САТ-3 төрт, Азия-1 екі. Бұл тармақтары мен варианттарының бір-бірінен иммунологиялық айырмашылықтары бар. Олардың әрқайсысы вирустық басқа типі мен вариантына иммунді жанурларда ауру қоздыра алады.
Аусылдың вирусы бейім жануарлардың эпителий ұлпаларының торшаларының өсінінде белсенді көбейеді және оның нәтижесінде ЦПӘ байқалады. Вирустың уыттылығы жаңа туған тышқан үшін өте жоғары.
Дерттенуі Вирус денеге ауыз бен тыныс жолдарының кілегейлі қабығы арқылы енеді. Вирустың алғашқы репродукциясы 18 сағат өткенен соі-ақ жұтқыншақтың кілегейлі қабығында, бас пен мойынның сөл түйіндерінде байқалады. Вирустың енген жерінде алғашқы күлдіреуік пайда болады. Бастапқы орын тепкен жерінен вирус сөл жолдары арқылы қанға, одан кейін лимфоидты-макрофагтық жүйенің ағзаларына өтеді. Онда вирустың мол мөлшерде шоғырланып, инфекция ошағын түзуіне қолайлы жағдай болғандықтан бұл сәт қайтадан өрбейтін виримияның алғы кезеңі болып табылады да, клиникалық тұрғыдан дене ыстығы көтерілуімен, жүні жоқ жерлерде, кілегейлі қабатарда және тұяқ көбесі мен тұяқ ашасының терісінде күлдіреуіктер пайда болуымен ерекшеленеді. Әдетте бұның бәрі қағынғаннан соң 48 сағат өткенде немесе одан сәл кешірек байқалады [27].
Өту және симптомдары Жасырын кезеңі 36 сағаттан 7 тәулікке, кейде 23 күнге дейн созылады. Клиникалық белгілерінің білінуі жануардың аусыл вирусына сезімталдығына және физиологиялық қалпына, ауру қоздырушысының уыттылғына байланысты. Аурудың өзіне тән белгілері ересек ірі қара малда айқын байқалады да, басқа бейім жануарларда, әсіресе бұзауда, қозыда, торайда аурудың белгілері өзіне тән болмайды. Аусылдың қатерлі және қатерсіз өтуі мүмкін.
Аурудың бірінші белгісі жануардың денесінің ыстығы 410С- қа дейін және одан да жоғары көтерілуі болып табылады. Ауырған мал қатты қиналып, тамырының соғуы жиілеп, ауызының кілегейлі қабығы мен конъюнктивасы қызарады, күйіс қайтаруы тоқтап, сүті қайтады, қаңсары құрғап, тұяқ көбесі домбыға бастайды. Мал басын төмен созып, көбінде ыңсырайды. Содан кейін шұбатылып аузынан сілекей аға бастайды да, тісін шықырлатып, оқтын-оқтын сілекейін жұтынады. Мал шөпті аса сақтықпен шайнайды да, ауырсынып жұтынады, қатты шөлдейді. Тұяқ көбісінің терісі домбығып, сезімталдығы артады. Мал зақымданған аяғын баспауға тырысып, аяқтарын кезек-кезек алмастырып басып тұрады. Ауру басталғаннан кейін 3 күндей өткененсоң терінің жұқа жерлерінде қызарған бөртіктер пайда болады. Ауызды ашып қарағанда, кілегейлі қабықтарында күлдіреуіктер көрінеді, олар дөңгелек немесе сопақша болып сұйыққа толып, сызданып тұрады да, саусақпен басқанда жарылады. Күлдіреуіктердің жарылған жерінде кілегейлі қабық астындағы ұлпадан оңай алынады. Уылғаны әсіресе тілдің үстіне жиі шығып мөлшері баланың жұдырығындай немесе тауықтың жұмыртқасындай болады. Күлдіреуіктің сөлі басында түссіз кейінненбактериялардың өсу нәтижесінде лайланып күңгірт түске ауысады. Ұсақ күлдіреуіктер езуде, ерің мен жақтың ішкі бетінде, қызыл иекте, таңдайда болады. 2 суретте в) сау сиыр көрсетілген, ал г) суретте аусылмен ауырған сиыр, сиырдың аузы уылып аузынан сілекей ағуы басында түссіз болады
2 сурет в) сау сиыр г) аусылмен ауырған сиыр
Емі ауырған малды жедел оқшаулап, жақсы жағдай жасайды, жұмсақ жемшөп береді. Құнарлы жемді, шырын тамырлы және түйін тамырлы мал азығын қайнатып бреді. Ауызын 2% сірке қышқылының, 1% бор қышқылының, 1:1000 калий перманганатының, 1:5000 фурацилин ерітінділерінің бірімен оқтын-оқтын шаяды. Күлдіреуіктін орнына 2,5г новакаин, 2,5г анестизин, 5г тотыяйын, 20г балық майы және 70г вазелиннен тұратын қоспа жағады. Болмаса ол үшін йод глицирин, 2% алюминий ашудасын пайдаланады. Тұяқтарын мұқият тазалап, зақымдалған көбесіне қара май мен балық майының тең қоспасын, Вишневский линиментін, 10% креолин, 5-10% ихтиол майларын жағады, 10-20%формалин ертіндісімен күйдіруге де болады [12].
1.3.3 Туберкулез
Туберкулез (лат. Tuberculosis, грек. Phthisis) - созылмалы түрде өтетін, әр түрлі мүшелер мен ұлпаларда өзгеше іруге бейім бұдырмақтар пайда болуымен ерекшеленетін жұқпалы ауру.
Қоздырушысы Туберкулездің қоздырушысы Mycobacterium туыстығына жатады. Бұл туыстықта ауру қоздыратын микробтың негізгі үш түрі бар: M.tuberculosis (адамды ауыртады), M.bovis (ірі қараны), M.avium (құсты). Сирек кездесетін 4-ші түрі - M.piscium балықты ауруға шалдықтырады. Жалпы алғанда бұл микробтың 31 түрі бар деп есептейді. Олардың 18-і қоректік ортада баяу өседі, 10-ы жылдам өседі, ал үшеуі ерекше жағдай қажет ететіндіктен жасанды қоректік ортада өспейді.
Микобактериялардың жоғарыда келтірілген басқа түрлері потенциялды зардапты немесе зардапсыз болып есептеледі. Микробтың атиптік, яғни әдеттегіден өзгеше түрлерге жатқызылатын бұл түрлері адамды микобактериоз деп аталатын дертке шалдықтырады, ал жануарларда параллергиялық реакциялар тудырады.
Дерттенуі денеге енген ауру қоздырушысының төңірегіндегі торшалардың пролиферциялық өсуі және экссудат бөліп шығару нәтижесінде қабыну процестері өрбиді. Ол маңға көп ядролы алып торшалар мен эпителиоидты торшалар шоғырланып, олардың сыртын лимфоидтық торшалар қоршайды. Торшалардың арасында іркілген экссудат ұйып, фибриннен тұратын тор түзеді, соның нәтижесінде тамырсыз туберкулез бұдырмағы - туберкула пайда болды. Бастапқыда оның түсі бозғылт, формасы домалақ болып, үлкендігі түйреуіштің басындай немесе бидайдай болады. Біраздаң сон бұдырмақ дәнекер ұлпалы капсуламен қоршалады. Капсуланың ішіндегі ұлпа қоректік заттар келмеген соң және микроб уының әсерінен бөлектеніп, ірімшік тәрізді құрғақ езілген массаға айналады [30].
Егер бастапқы туберкулез бұдырмағы тек қана қоздырушысы енген жерде (өкпеде, ішекте) пайда болса, ондай шектелген ошақ бастапқы эффект деп аталады. Одан қоздырушы әдетте сөл арқылы маңындағы сөл түйініне барады да, онда да дерттік өзгерістер өршиді. Ағза мен оның маңындағы сөл түйінің бір мезгілде зақымдауын алғашқы толық кешен деп атайды. Егер өзгеріске тек қана маңындағы сөл түйінің ұшыраса, онда процесс толық емес алғашқы кешен деп аталады.
Өтуі және симптомдары Аурудың жасырын кезеңі 14-40 күн. Туберкулез әдетте созылмалы, көбіне көзге түсер белгілерінсіз өтеді. Сырт көзге, әсіресе, аурудың бастапқы кезеңінде ауырған малдың сау жануарлардан еш айырмашылығы болмайды. Ауырған малды тек аллергиялық немесе серологиялық тексеру арқылы анықтау мүмкін, ал туберкулезге тән зақымдану сойылған малдың ұшасы мен ағзаларын тексерген сәтте байқалады. Ретті түрде малды туберкулинмен тексеріп тұру аурудың бастапқы сатысы кезінде байқауға мүмкіндік тудырады. Туберкулездің клиникалық формасының көзге түсуі аурудың ұзақ уақыт бойы орын алғандығын көрсетеді.
Дерт процесінің денеде орын тебуіне байланысты туберкулездің өкпедегі және ішектегі түрін ажыратады, сонымен қатар желіннің, сірі қабақтарының зақымдануы, генитальдік және денені жайлаған түрі кездеседі. Шартты түрде туберкулездің ашық немесе белсенді және жабық немесе жасырын түрлерін ажыратады. Ашық туберкулез кезінде ауру қоздырушысы нәжіспен, несеппен, сүтпен, қақырықпен сыртқа бөлініп шығады да, жабық туберкулез кезінде айаласы қабыршықтанған дерт ошақтарынан микроб денеден сыртқы ортаға шықпайды. Ішек, желін, жатыр зақымданған кезде туберкулез процесі әрқашан да ашық болып есептеледі. Ірі қараның туберкулезі кезінде өкпе жиі зақымданады. Бұл жағдайда дененің ыстығы көтеріледі, кейін қатты жөтел пайда болады Ауру созылмалы болғанда жөтел азайып, дыбыссыз болады. Қақырық түсуі байқалмайды. Жөтелген кездегі жолдарынын бөлінген сораны мал жұтып қояды, немесе ол мұрынын ағып тұрады. Ауру мал ентігіп, жем шөп жеуі азаяды Көрінентін кілегейлі қабықтары бозғылт болады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz