Жасөспірімдер арасындағы әлеуметтік ауытқушылық, оның факторлары
Жоспар
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
І бөлім
Қазақстандағы жасөспірімдердің әлеуметтік негіздеріне шолу
1.1 Жасөспірімдер мінезіндегі ауытқушылықтардың психологиялық.педагогикалық мінездемесі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.2 Жасөспірімдер арасындағы ауытқушылықтың зардаптары . . . . . . 10
ІІ бөлім
Жасөспірімдер арасындағы әлеуметтік ауытқушылық, оның факторлары
2.1 Жасөспірімдер қылмысының себептері . . . . . . . . . . . . . . . . 14
2.2 Жасөспірімдердің қылмыстық әрекеттерімен күрес жолдары . . . . . 18
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Пайдаланылған әдебиеттер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
І бөлім
Қазақстандағы жасөспірімдердің әлеуметтік негіздеріне шолу
1.1 Жасөспірімдер мінезіндегі ауытқушылықтардың психологиялық.педагогикалық мінездемесі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.2 Жасөспірімдер арасындағы ауытқушылықтың зардаптары . . . . . . 10
ІІ бөлім
Жасөспірімдер арасындағы әлеуметтік ауытқушылық, оның факторлары
2.1 Жасөспірімдер қылмысының себептері . . . . . . . . . . . . . . . . 14
2.2 Жасөспірімдердің қылмыстық әрекеттерімен күрес жолдары . . . . . 18
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Пайдаланылған әдебиеттер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Кіріспе
Ислам - әлемдік діндердің ішіндегі ең негізгілерінің бірі. Ислами тәрбие деген кезде әуелі жанұя тәрбиесі ойға келу керек. Өйткені, ислам діні қоғамдық дін. Жанұя қаншалықты салих, мықты болса, қоғам да соншалықты дұрыс болады. Ал егер жанұя нашар болса, қоғам да сол секілді нашар болады. Баланың көзімен ең бірінші көргені, алғашқы білім үйретушісі, тәрбиелеушісі, әрі ұстазы оның шешесі болып табылады. Осылайша, бала шешесінің тәрбиесімен мейірім қанаттары астында ұлғаяды. Шешенің бала тәрбиесінде ең үлкен қызметі оған халалдан сүт беруі. Ана сүтінің бала тәрбиесіне әсері мол. Осыған байланысты пайғамбарымыз бір хадисінде: «Баланың мінезі ана сүтімен қалыптасады» дейді. Сондықтан да сүт емізген кезде, таза, салих әйелдің ізденіп табылуы мұсылмандарға жүктелген міндеттерден болып табылады. Салих әйел табылмаған кезде науқас болмаған сиыр сүтін ішірген абзал. Егер де әйел екіқабат кезінде шариғат тыйым салынған нәрсеге құмартып назар салса, баланың руханиятына кері әсерін тигізеді. Осылайша, әрбір ата-ана нафсани және шахуани сезімдерден аулақ болып өзін қорғауы тиіс. Пайғамбарымыз бір хадисінде «Балаларға ана сүтінен қайырлысы жоқ», деп айтқан. Шеше салих, намысты әйел болса, балалар үшін ең үлкен бақыт. Өйткені бала тотықұс сияқты әке-шешеден не нәрсе көрсе соған еліктейді.
Бала тәрбиесін де оның жасына қараай кезеңдерге бөлуге болады. Бала әр жеті жаста бір кезеңді бастан өткізеді. Алғашқы жеті жасқа дейінгі кезең арабшада «субйан» кезеңі деп аталады. Бұл кезеңде бала жақсымен жаманды ажырата алмайтын, барлық нәрсені ұға бермейтін кезең. Жеті жастан он төрт жасқа дейінгі кезең балалық кезең. Бұл кезеңде баланың ақыл-ойы түсінігі күрделі даму үстінде болады. Он төрт жастан жиырма бір жасқа дейінгі кезең жастық кезең. Бұл кезеңде баланың ақылы жетіліп, өмірге көзқарасы өзгереді. Баланың ең бірінші мұғалімі оның шешесі болса, әке екінші кезекте орын алады. Баланың жеті жасына дейін оның денсаулығына, тамағына мән беріледі. Баланың негізгі тәрбиесі екінші, яғни балалық кезеңінен басталады. Оның келешегі дайындалады. Бұл кезеңде әке-шеше баласына нені көрсетсе, өскенде соны істейді, соған ереді. Баланың миы фотоаппарат сияқты нені көрсе соны сақтайды. Сенім негіздері осы кезеңде қалыптасады. Үшінші кезең – балиғат жасы болғандықтан, парыздарды орындауға дайындықтар жасалады. Аллаһтың әмірлері бұл кезеңде ашық түрде айтылып, жамандықтан құтылу жолдары үйретіледі [1,42-46б.].
Адамның тағдыры – қоғам мен экономикалық жағдаймен шарттас болып келеді. Сондықтан оның моральдық-психологиялық өзгешеліктерінің түрліше болып қалыптасуына әрқалай әсер етеді. Адамгершілік ар-намыс, ұят ұжданнан жұрдай болып, қаталдық, мейірімсіздік т.б. осы іспеттес жағымсыз қасиеттердің көріністері ретінде құқық бұзушылыққа әкеп соғады. «Адам мінезінің, ақыл-қайратының әртүрлі болуы тәрбиенің түрлі-түрлі болуынан. Адам баласының ұрлық істеуі, өтірік айтуы, кісі тонауы, өлтіріуі сықылды бұзақылықтарды жасауы, тәрбиенің жетіспегендігінен.
Әр жастағы адамдардың көңіл-күйі, сезімдері, мінез ерекшеліктері, түсінік талғамдары, сенімдері, қызығушылықтары, әдет-тағдырлары бірдей болып келмейтіндігі жөнінде пікірлер баяғыдан бар ұғым. Адамның моральдық бейнесі, психикасы оның іс-әрекеті үстінде дамиды, ал іс-қимылдың алғашқы іргетасы балалық кезде қалыптасады. Халқымыз өз ұрпағын жақсы қасиетке – адамгершілікке, еңбексүйгіштікке, тілалғыштыққа, имандылыққа және т.б. тәрбиелеуді негізгі мәселе деп білген. «Адам баласының жаман құлқы жаратылысынан емес, өскен орта, алған үлгі, өнеге білетіндігінен және түзелу, бұзылу жас уақытта болады» М.Әуезов [2,64-65б.].
Ислам - әлемдік діндердің ішіндегі ең негізгілерінің бірі. Ислами тәрбие деген кезде әуелі жанұя тәрбиесі ойға келу керек. Өйткені, ислам діні қоғамдық дін. Жанұя қаншалықты салих, мықты болса, қоғам да соншалықты дұрыс болады. Ал егер жанұя нашар болса, қоғам да сол секілді нашар болады. Баланың көзімен ең бірінші көргені, алғашқы білім үйретушісі, тәрбиелеушісі, әрі ұстазы оның шешесі болып табылады. Осылайша, бала шешесінің тәрбиесімен мейірім қанаттары астында ұлғаяды. Шешенің бала тәрбиесінде ең үлкен қызметі оған халалдан сүт беруі. Ана сүтінің бала тәрбиесіне әсері мол. Осыған байланысты пайғамбарымыз бір хадисінде: «Баланың мінезі ана сүтімен қалыптасады» дейді. Сондықтан да сүт емізген кезде, таза, салих әйелдің ізденіп табылуы мұсылмандарға жүктелген міндеттерден болып табылады. Салих әйел табылмаған кезде науқас болмаған сиыр сүтін ішірген абзал. Егер де әйел екіқабат кезінде шариғат тыйым салынған нәрсеге құмартып назар салса, баланың руханиятына кері әсерін тигізеді. Осылайша, әрбір ата-ана нафсани және шахуани сезімдерден аулақ болып өзін қорғауы тиіс. Пайғамбарымыз бір хадисінде «Балаларға ана сүтінен қайырлысы жоқ», деп айтқан. Шеше салих, намысты әйел болса, балалар үшін ең үлкен бақыт. Өйткені бала тотықұс сияқты әке-шешеден не нәрсе көрсе соған еліктейді.
Бала тәрбиесін де оның жасына қараай кезеңдерге бөлуге болады. Бала әр жеті жаста бір кезеңді бастан өткізеді. Алғашқы жеті жасқа дейінгі кезең арабшада «субйан» кезеңі деп аталады. Бұл кезеңде бала жақсымен жаманды ажырата алмайтын, барлық нәрсені ұға бермейтін кезең. Жеті жастан он төрт жасқа дейінгі кезең балалық кезең. Бұл кезеңде баланың ақыл-ойы түсінігі күрделі даму үстінде болады. Он төрт жастан жиырма бір жасқа дейінгі кезең жастық кезең. Бұл кезеңде баланың ақылы жетіліп, өмірге көзқарасы өзгереді. Баланың ең бірінші мұғалімі оның шешесі болса, әке екінші кезекте орын алады. Баланың жеті жасына дейін оның денсаулығына, тамағына мән беріледі. Баланың негізгі тәрбиесі екінші, яғни балалық кезеңінен басталады. Оның келешегі дайындалады. Бұл кезеңде әке-шеше баласына нені көрсетсе, өскенде соны істейді, соған ереді. Баланың миы фотоаппарат сияқты нені көрсе соны сақтайды. Сенім негіздері осы кезеңде қалыптасады. Үшінші кезең – балиғат жасы болғандықтан, парыздарды орындауға дайындықтар жасалады. Аллаһтың әмірлері бұл кезеңде ашық түрде айтылып, жамандықтан құтылу жолдары үйретіледі [1,42-46б.].
Адамның тағдыры – қоғам мен экономикалық жағдаймен шарттас болып келеді. Сондықтан оның моральдық-психологиялық өзгешеліктерінің түрліше болып қалыптасуына әрқалай әсер етеді. Адамгершілік ар-намыс, ұят ұжданнан жұрдай болып, қаталдық, мейірімсіздік т.б. осы іспеттес жағымсыз қасиеттердің көріністері ретінде құқық бұзушылыққа әкеп соғады. «Адам мінезінің, ақыл-қайратының әртүрлі болуы тәрбиенің түрлі-түрлі болуынан. Адам баласының ұрлық істеуі, өтірік айтуы, кісі тонауы, өлтіріуі сықылды бұзақылықтарды жасауы, тәрбиенің жетіспегендігінен.
Әр жастағы адамдардың көңіл-күйі, сезімдері, мінез ерекшеліктері, түсінік талғамдары, сенімдері, қызығушылықтары, әдет-тағдырлары бірдей болып келмейтіндігі жөнінде пікірлер баяғыдан бар ұғым. Адамның моральдық бейнесі, психикасы оның іс-әрекеті үстінде дамиды, ал іс-қимылдың алғашқы іргетасы балалық кезде қалыптасады. Халқымыз өз ұрпағын жақсы қасиетке – адамгершілікке, еңбексүйгіштікке, тілалғыштыққа, имандылыққа және т.б. тәрбиелеуді негізгі мәселе деп білген. «Адам баласының жаман құлқы жаратылысынан емес, өскен орта, алған үлгі, өнеге білетіндігінен және түзелу, бұзылу жас уақытта болады» М.Әуезов [2,64-65б.].
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Ақиқат журналы №6 маусым, 2006., «Бала тәрбиесі ана сүтімен қалыптасады...». Жахангир Нұртаев.
2. Ақиқат журналы №8 тамыз, 2006., «Жастар және құқықтық тәрбиенің маңызы». Ерлан Жұрынбаев.
3. Валеология дене тәрбиесі спорт №2, 2006., «Нашақорлық қоғам дерті».
4. Заң газеті. 2004 ж. №5.
5. Рахметов Қ.Ж., Болатова А.Н., Исмағамбетова З.Н., «Социология» Алматы 2005 «Өлке».
6. Денсаулық журналы №4, 2004., «Жастар арасындағы маскүнемдік, нашақорлық және токсикомания зардаптары».
7. Ақиқат журналы №1, 2007., «Жасөспірімдер қылмысы көбейіп барады, неліктен?». Зылиқа Нәдірова.
8. Рахметов Қ.Ж., Болатова А.Н., Исмағамбетова З.Н., «Социология» Алматы 2005 «Өлке».
9. Осы жерде.
10. Р.Әбсаттаров, М.Дәкенов, «Әлеуметтану», Алматы «Ғылым», 2003.
11. Нысанбаев. "Социология". Алматы. 2002.
12. Тұрғанбаев.Ә.Х. "Социология". Алматы. 2001.
13. Тощенко Ж.П. Социология, Москва 1994
14. Тажин М., Аяғанов Б. «Социология негіздер» Алматы, 1993
15. «Әлемдік әлеуметтану антологиясы», Алматы 2006
16. Әбсаттаров Р.Әлеуметтану – Алматы, 2002
17. Габдуллина К. Социология Алматы 1997
18. «Әлеуметтану», ІІ том, М.М.Тажин., Қазақ Университеті, 2005
19. Асабаев А. «Жасөспірімдер қылмысына не себеп?» Заң. 2006. №5.
20. Бейсембаева С. «Жастар деген кім?» Хабаршы журналы. 2004 ж. №1.
1. Ақиқат журналы №6 маусым, 2006., «Бала тәрбиесі ана сүтімен қалыптасады...». Жахангир Нұртаев.
2. Ақиқат журналы №8 тамыз, 2006., «Жастар және құқықтық тәрбиенің маңызы». Ерлан Жұрынбаев.
3. Валеология дене тәрбиесі спорт №2, 2006., «Нашақорлық қоғам дерті».
4. Заң газеті. 2004 ж. №5.
5. Рахметов Қ.Ж., Болатова А.Н., Исмағамбетова З.Н., «Социология» Алматы 2005 «Өлке».
6. Денсаулық журналы №4, 2004., «Жастар арасындағы маскүнемдік, нашақорлық және токсикомания зардаптары».
7. Ақиқат журналы №1, 2007., «Жасөспірімдер қылмысы көбейіп барады, неліктен?». Зылиқа Нәдірова.
8. Рахметов Қ.Ж., Болатова А.Н., Исмағамбетова З.Н., «Социология» Алматы 2005 «Өлке».
9. Осы жерде.
10. Р.Әбсаттаров, М.Дәкенов, «Әлеуметтану», Алматы «Ғылым», 2003.
11. Нысанбаев. "Социология". Алматы. 2002.
12. Тұрғанбаев.Ә.Х. "Социология". Алматы. 2001.
13. Тощенко Ж.П. Социология, Москва 1994
14. Тажин М., Аяғанов Б. «Социология негіздер» Алматы, 1993
15. «Әлемдік әлеуметтану антологиясы», Алматы 2006
16. Әбсаттаров Р.Әлеуметтану – Алматы, 2002
17. Габдуллина К. Социология Алматы 1997
18. «Әлеуметтану», ІІ том, М.М.Тажин., Қазақ Университеті, 2005
19. Асабаев А. «Жасөспірімдер қылмысына не себеп?» Заң. 2006. №5.
20. Бейсембаева С. «Жастар деген кім?» Хабаршы журналы. 2004 ж. №1.
Жоспар
Кіріспе - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - 3
І бөлім
Қазақстандағы жасөспірімдердің әлеуметтік негіздеріне шолу
1.1 Жасөспірімдер мінезіндегі ауытқушылықтардың психологиялық-педагогикалық
мінездемесі - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - 5
1.2 Жасөспірімдер арасындағы ауытқушылықтың зардаптары - - - - - -
10
ІІ бөлім
Жасөспірімдер арасындағы әлеуметтік ауытқушылық, оның факторлары
2.1 Жасөспірімдер қылмысының себептері - - - - - - - - - - - -
- - - - 14
2.2 Жасөспірімдердің қылмыстық әрекеттерімен күрес жолдары - - - - -
18
Қорытынды - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - 24
Пайдаланылған әдебиеттер - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - 25
Кіріспе
Ислам - әлемдік діндердің ішіндегі ең негізгілерінің бірі. Ислами
тәрбие деген кезде әуелі жанұя тәрбиесі ойға келу керек. Өйткені, ислам
діні қоғамдық дін. Жанұя қаншалықты салих, мықты болса, қоғам да соншалықты
дұрыс болады. Ал егер жанұя нашар болса, қоғам да сол секілді нашар болады.
Баланың көзімен ең бірінші көргені, алғашқы білім үйретушісі,
тәрбиелеушісі, әрі ұстазы оның шешесі болып табылады. Осылайша, бала
шешесінің тәрбиесімен мейірім қанаттары астында ұлғаяды. Шешенің бала
тәрбиесінде ең үлкен қызметі оған халалдан сүт беруі. Ана сүтінің бала
тәрбиесіне әсері мол. Осыған байланысты пайғамбарымыз бір хадисінде:
Баланың мінезі ана сүтімен қалыптасады дейді. Сондықтан да сүт емізген
кезде, таза, салих әйелдің ізденіп табылуы мұсылмандарға жүктелген
міндеттерден болып табылады. Салих әйел табылмаған кезде науқас болмаған
сиыр сүтін ішірген абзал. Егер де әйел екіқабат кезінде шариғат тыйым
салынған нәрсеге құмартып назар салса, баланың руханиятына кері әсерін
тигізеді. Осылайша, әрбір ата-ана нафсани және шахуани сезімдерден аулақ
болып өзін қорғауы тиіс. Пайғамбарымыз бір хадисінде Балаларға ана сүтінен
қайырлысы жоқ, деп айтқан. Шеше салих, намысты әйел болса, балалар үшін ең
үлкен бақыт. Өйткені бала тотықұс сияқты әке-шешеден не нәрсе көрсе соған
еліктейді.
Бала тәрбиесін де оның жасына қараай кезеңдерге бөлуге болады. Бала
әр жеті жаста бір кезеңді бастан өткізеді. Алғашқы жеті жасқа дейінгі кезең
арабшада субйан кезеңі деп аталады. Бұл кезеңде бала жақсымен жаманды
ажырата алмайтын, барлық нәрсені ұға бермейтін кезең. Жеті жастан он төрт
жасқа дейінгі кезең балалық кезең. Бұл кезеңде баланың ақыл-ойы түсінігі
күрделі даму үстінде болады. Он төрт жастан жиырма бір жасқа дейінгі кезең
жастық кезең. Бұл кезеңде баланың ақылы жетіліп, өмірге көзқарасы өзгереді.
Баланың ең бірінші мұғалімі оның шешесі болса, әке екінші кезекте орын
алады. Баланың жеті жасына дейін оның денсаулығына, тамағына мән беріледі.
Баланың негізгі тәрбиесі екінші, яғни балалық кезеңінен басталады. Оның
келешегі дайындалады. Бұл кезеңде әке-шеше баласына нені көрсетсе, өскенде
соны істейді, соған ереді. Баланың миы фотоаппарат сияқты нені көрсе соны
сақтайды. Сенім негіздері осы кезеңде қалыптасады. Үшінші кезең – балиғат
жасы болғандықтан, парыздарды орындауға дайындықтар жасалады. Аллаһтың
әмірлері бұл кезеңде ашық түрде айтылып, жамандықтан құтылу жолдары
үйретіледі [1,42-46б.].
Адамның тағдыры – қоғам мен экономикалық жағдаймен шарттас болып
келеді. Сондықтан оның моральдық-психологиялық өзгешеліктерінің түрліше
болып қалыптасуына әрқалай әсер етеді. Адамгершілік ар-намыс, ұят ұжданнан
жұрдай болып, қаталдық, мейірімсіздік т.б. осы іспеттес жағымсыз
қасиеттердің көріністері ретінде құқық бұзушылыққа әкеп соғады. Адам
мінезінің, ақыл-қайратының әртүрлі болуы тәрбиенің түрлі-түрлі болуынан.
Адам баласының ұрлық істеуі, өтірік айтуы, кісі тонауы, өлтіріуі сықылды
бұзақылықтарды жасауы, тәрбиенің жетіспегендігінен.
Әр жастағы адамдардың көңіл-күйі, сезімдері, мінез ерекшеліктері,
түсінік талғамдары, сенімдері, қызығушылықтары, әдет-тағдырлары бірдей
болып келмейтіндігі жөнінде пікірлер баяғыдан бар ұғым. Адамның моральдық
бейнесі, психикасы оның іс-әрекеті үстінде дамиды, ал іс-қимылдың алғашқы
іргетасы балалық кезде қалыптасады. Халқымыз өз ұрпағын жақсы қасиетке –
адамгершілікке, еңбексүйгіштікке, тілалғыштыққа, имандылыққа және т.б.
тәрбиелеуді негізгі мәселе деп білген. Адам баласының жаман құлқы
жаратылысынан емес, өскен орта, алған үлгі, өнеге білетіндігінен және
түзелу, бұзылу жас уақытта болады М.Әуезов [2,64-65б.].
І. Қазақстандағы жасөспірімдердің әлеуметтік негізеріне шолу
1.1 Жасөспірімдер мінезіндегі ауытқушылықтардың психологиялық-
педагогикалық мінездемесі
Қиын тәрбиеленушілік деген сөздің өзі баланы тәрбиелеудегі, тұлғасын
қалыптастырудағы қиыншылықтарға, оның педагогикалық ықпалдарды игерудің
және оларға белсенді жауап беру қабілетсіздігі немесе қалаусыздығына
сілтейді. Қиын тәрбиеленетін бала – бұл ең алдымен тәрбиеге белсенді
қарсылық білдіретін, педагогқа құрметсіздік, сенімсіздік білдіретін,
педагогикалық жүйеге жағымсыздық көрсететін, шиеленістік жағдайларға
алғышарттар арамдататын және құрастыратын тұлға. Қиын тәрбиеленушілік
баланың дамуының өтпелі дағдарысы, оған жеке тіл табу ептілігінің жоқтығы
немесе психикалық және әлеуметтік даму кемшіліктері салдары және әсіресе
баланың өзіндіктен шешім қабылдаудағы педагогикалық қателіктердің нәтижесі
ретінде айқындалады. Әрине, өмір ағымында барлық балалар және ересектер
күрделі өиыншылықтармен кездеседі және мұнда жағымсыз эмоционалды күйді
кешіп, қоршаған ортасымен жалғандық қарым-қатынастар жасайды. Одан басқа,
олар, жеке алғанда, өтпелі жастағы дағдарыс арқылы ішкі дамудың белгілі
қиыншылықтарын кешеді. Барлық балалар өзінің психикалық дамуының белгілі
кезеңінде қиын тәрбиеленетін болады. Дегенмен, түрлі деңгейде және қысқа
мерзімдік. Жеке және жас ерекшеліктерін есепке алып, жеткілікті
педагогикалық шеберлік нақтылығында педагог жасөспірімдердің басымымен
жұмысы тек оңай ғана емес, сонымен қатар қуанышты да.
Педагогикалық қараусыздық - ортаның жағымсыз ықпалымен және
тәрбиедегі қателіктерімен себептелген балалар және жасөспірімдердің
нормадан адамгершілік санасындағы және мінезіндегі тұрақты ауытқушылықтарды
болжайтын жағдайлар. Педагогикалық қараусыз бала – бұл тәрбиесіздік деңгейі
тиісті жасқа өзекті тұлғаның маңызды әлеуметтік қасиеттері қалыптаспаған
бала. Педагогикалық қараусыз бала психикалық қалыпты және физикалық дені
сау болып табылады, дегенмен қалыпты тіршілік етуіне қажетті білім және
іскерлігі жоқ.
Педагогикалық қараусыздық өзіне үш құрамдасты енгізеді. Бірінішден,
мінез және оқу әрекетіндегі нормадан ауытқушылық епсіздік, табыссыздық,
қиыншылық, бұлар осы балалардың жеке тәжірибесі тұрмыстық т.б. машықтар,
ептілік, білім толықсыздығымен, бұзылуымен және қарам-қайшылығымен
себептеледі. Екіншіден, тұлға ақылының, есінің, қиялының, сезім-ерігінің,
адамгершілік қасиеттерінің, қасиет-қабілеттерін бөгелісі. Дегенмен, бұл
бөгелістерге кейбір кемелдік ерекшеліктері де жатқызылады – асқындаған
менменшілдік, көңіл-күйінің тұрақсыздығы, тез шаршаушылық, шиеленістік,
т.б. Үшіншіден, өзіне педагогикалық қараусыз және өз мүмкіндіктеріне,
құрдастарына, оқытушыларына, ата-аналарына, айналасындағы құбылыстарға
қатысты ауытқушылықтар, бұзылыстар және қарама-қайшылықтар. Мұның барлығы
маңызды деңгейде олардың оқу әрекетін және мінезін қиындатады.
Педагогикалық қараусыздықты себептейтін келесі фактор және жағдайлар
ажыратылады:
1. Барлығымызға мәлім болғандай, баланың психикалық дамуына, оның
кейінгі тәртібіне, қарым-қатынастарына, айналадағылармен қатынастарына
басты ықпалды отбасының психологиялық микроклиматы әсер етеді. Өзара
сүйіспеншілік, сенім, үйреншіктік, ата-аналар мен балаларының арасында
достық жоқ жағдайында, балалар отбасындағы сыртқы тыныштық пен тәртіпке
қарамастан, алаңдаушы, тітіркенгіш құлақсыз, дисгормониясыз, тұйық болып
өседі.
2. Баланың педагогикалық қараусыздығын себептейтін келесі фактор –
ата-анасының әлеуметтік ұстанымы, отбасыдағы әлеуметтік жағдай, мұның
маңыздылығы – мұның кейіннен бала қоршаған ортаны қабылдайтын және бағасын
беретін негізде қалыптасатын баланың алғаш әлеуметтік тәжірибесі. Оның өмір
әсерлеріне таңдаулы қатынасы қалыптасады.
3. Үшінші фактор – оқушыларымен өзара қатынастар жасау ерекшеліктері.
Егер педагог қараусыз балаға тапсырмаларын орындамағанға қатысты талаптарын
күшейтіп, сынып алдында ар-ұятқа шақырып, екіліктер жаудырған жағдайда,
оқушы одан самай тұйықталып, наразылығы қыр көрсетушілік ретінде білінеді.
4. Келесі фактор алдыңғылармен себептеледі. Оқытушының педагогикалық
қараусыз оқушыға жоғарыда айтылған қатынасы оның сынып ұжымында жағымсыз
жағдайға қояды. Оқытушылармен тұрақты жанжалдар, сыныптастарымен достық
қарым-қатынастарды үзілуі жан дүниесін тауысып, өзін жалғыз, тастанды етіп
сезінуге келтіреді, ал бұл өз кезегінде педагогикалық қараусыз баланы
оқудан қалуға, қоғам нормаларына қарсы бейресми топтардан қолдау, аяушылық
іздеуге және өз мүмкіндіктерін дәлелдеуге мәжбүрлейді.
5. Педагогикалық қараусыз балаларды тәрбиелеудегі және қайта
тәрбиелеудегі бұрыс тәсілдің салдары – балалар және жасөспірімдердің
әлеуметтік қараусыздығы [3, 53-54б.].
Әлеуметтік қараусыз балалар мен жасөспірімдер – қиын тәрбиеленетін
және педагогикалық қараусыз қалған жасөспірімдер, оларда кәсіби бағыттылық,
пайдалы ептілік-машықтары жоқ, әлеуметтік қызығушылықтар аясы кем болады.
Әлеуметтік қараусыз бала тек нашар оқумен тынбай, оқу бағдарламасының
пәндері бойынша қалып, тәрбиелік ықпалдарға қарсылық көрсетеді, дегенмен,
педагогикалық қараусыздармен салыстырғанда, мектеп және отбасыдан
оқшаулануымен, қоғам нормаларына қарсы криминогендік топтардың ықпалымен,
салмақты әлеуметтік ауытқушылықтармен сипатталады. Әлеуметтік қараусыздық –
бұл тиісті фактордың қоғамға қарсы ықпалдың әсері, ол баланың дамуындағы
нақты жағдайларға сіңіп, оның әлеуметтендіру және индустриализациялау
жүйелерінің бүлінуіне себепкер болып, баланың оған референтті
қауымдастықтарға, оның қатынас жасау және өзіндіктен ойлау субьектісі
ретінде қалыптаспағанында айқындалады. Әлеуметтік қараусыздық балалардың
жастық талаптарына және айналасындағылармен қарым-қатынас жасау
белсенділігін жеке психологиялық қажеттіліктеріне сәйкес келмейтін жалпы
ортақ бейімсізденуіне, парапар емес мінез және әлеуметтік жағдайларда
білінеді. Бала шағындағы әлеуметтік қараусыздықтың ішкі белгілері келесі
түрде анықталады:
а) мінездің қатынас қажеттіліктері мен әлеуметтік себептерінің бөлінуі –
құрдастарымен қарым-қатынас жасаудағы төмен белсенділік және өз-өзін
көрсету; олардың мейірімді және назарлы қатынасына көрсетілмеген көңіл-
күйге ортақтасу; балалармен әріптестіктің төмен деңгейі; өзіндік табыстарды
мойындауға селқостық білдіру; құрдастарымен қатынас жасауда өзара түсіну
қиыншылықтары;
б) тұлғаның әлеуметтік-коммуникативтік қабілеттері мен қасиеттерінің
дамымағандығы - зейінсіздік; қатынастар аясындағы зейін қоймаушылық;
әлеуметтік жағдайлардағы зерексіздік; тұйықтық; эмоционалды топастық,
қайырымсыздық; елгезексіз, шыдамсыздық; өшпенділік; басқыншылық; тіл
дамуындағы кемшіліктер; сөздік қорының жарлылығы; жалпы ақпараттануының
төмен деңгейі;
в) әлеуметтік рефлексияға төмен қабілет - әлеуметтік мақұлдауға немесе
сөзге парапарсыз қатынас: әлеуметтік-әдептілік бұйымдардың жеткіліксіз
мөлшері; адамгершілік сана және мінез арасындағы үзіліс; асқындаған
еліктеушілік, иланушылық немесе қырсықтық, жағымсыздық; еліктеу және кету
реакциялары – асқындаған реніш және шиеленістік; айналасындағылармен
қарым-қатынас жасаудағы қиыншылықтар; өзіне және басқаларға парапарсыз
қатынас;
г) әлеуметтік рөлдерді игерудегі қиыншылықтар – ойын және нақты қарым-
қатынастарда көптеген әлеуметтік рөлдерді қабылдамау; ойын және нақты қарым-
қатынастардағы рөлдерге тоқтау; кіші, бағынысты қол астында рөлінде
тоқтау; сюжеттік – ойын рөлдерінен бас тарту, олардың орнына күрделі емес
пән ойындарын пайдалану; атқарылып жатқан рөлдерді парапарсыз мазмұнымен
толықтыру; өзіне қылжақбас, клоун рөлін алу, ойын немесе нақты
ойындарға құрдастарымен жасалатын қарым-қатынастарды енгізбеуіне қатынасты
шағындар; төмен әлеуметтік мәртебе; жасқаншақтық, сенімсіздік,
алаңдаушылық; сылбырлық; басыңқылық, негізделмеген қорқыныш; асқындағын
шиеленістік; тәуелділік немесе көнгіштік; мылжыңдық, қозғалмалы және
эмоционалды тежеуіш Р.В.Овчарова. Әлеуметтік және педагогикалық
қараусыздық қиын тәрбиеленушілікпен және өзара тығыз байланысты, бір-бірін
өзара толықтырады және тереңдетеді, белгілі жағдайларда құқық
бұзушылықтарына келтіреді. Сол себептен, олардың алдын алу және жою бұл
қоғамға қарсы құбылыстық табиғатын, себептері мен шарттарын бөлуге
сүйенетін кешенді әлеуметтік – педогогикалық және түзету – педагогикалық
шараларды талап етеді [4, 204-205б.].
13 пен 18 жыл аралығындағы жас жасөспірім шақ ұғымымен
біріктіріледі және біршама дәрежеде жаңа белгілерге және әлеуметтік
тәртіптің нысандарына әкелетін биопсихологиялық дамумен сипатталады. Бірақ
адамды балалық шақтан бөлетін демаркациялық сызық 18 жаста өтеді. Бұл жас
көптеген елдерде құқықтық дербестіктің басталуымен сипатталады, яғни
ерексеректер мен қалыпты теңестірумен және заңды құқықтарды алумен: еңбек
үшін тең ақы төлеу, армияда қызмет ету, некеге отыру, сайлауға қатысу [5,
107-108б.].
1.2 Жасөспірімдер арасындағы ауытқушылықтың зардаптары
Кейінгі жылдары Қазақстанда, басқа да ТМД елдерінде психобелсенді
заттарды қолдануға, соның ішінде алкоголь, наша мен токсикомания заттарын
пайдалануға, темекі шегуге қарсы насихат күшейіп келеді. Есірткі заттарын
қабылдау темекі тартудан басталатынын ғылыми зерттеулер мен тәжірибе
көрсетті. Осы айтылған жәйттер балалар мен жасөспірімдердің арасында темекі
шегуі мен басқа да психобелсенді заттардың қарқынды тарауына байланысты
болып отыр. Темекі шегумен қатар алкогольді, одан соң гашиш пен апиын
секілді есірткілерді қолдану, сондай-ақ желім, лак, сырлар, сырларды
ерітетеін заттар, хлорофос, аяқкиім кремдері, бензин, толуол, дәрілер
сияқты токсикоманиялық заттар қолдану кең тарап барады. Тәжірибесі жоқ
балалар мен жасөспірімдер көбінесе осылардың бірнешеуін қолданады. Оларды
қол жетерлік заттардың бәрі де қызықтырып, тіпті өздеріне тәжірибе жасауға
дейін барады. Соңғы кездері маскүнемдік, нашақорлық, токсикомания мен
темекі шегу жасарды. Отбасы жағдайында тәрбие алмаған және тәртібі нашар
балалар осы жағымысз әдеттерег жиі үйір болады. Отбасындағы псхологиялық
жағдайдың шиеленісуі, ата-ананың ұрыс-керісі, маскүнемдігі сияқты
жайсыздықтар да балалардың үйінен қашып, түрлі топтарға үйір болуына ықпал
етеді.
Кейде балаларды алкогольге үйрету отбасынан басталады. Ата-аналары,
әсіресе әкелері, өгей әкелері, ағалары, аталарының өздері балаға ішімдікті
береді. Біздің зерттеулеріміз тіпті 4-8-10 жастағы балалардың да ішімдік
ішіп көргенін анықтады.
Мектепке дейінгі балалар алғашында алкогольді ішімідікті жәй ойын,
ермек ретінде қабылдайды, алайда кейін біртіндеп оған деген тәуелділік
туындайды. Ересек балалар туған күн, мектепті бітіру кештерінде, мейрамдар
мен салтанаттарда ішімідікке жақын бола түседі.
Сегізінші сыныптағы ер балалардың 75 пайызы және қыздардың 40 пайызы
алкогольдің дәмін татып көргендігін әлеуметтік зерттеулердің қорытындысынан
байқауға болады. Оныншы сыныпты бітіргендердің 90-95% алкогольдің дәмін
біледі. Маскүнемдікпен ауыратындардың 75% алкогольдің дәмін 20 жасқа дейін
татып көргендер екенін ғылыми зерттеулер нақтылар отыр.
Қозғыш, иланғыш, мінезі тұрақсыз жасөспірімдер маскүнемдік,
нашақорлық және токсикомания ауруларына тез бейімделеді. Мұндай аурулар бас
сүйек-ми зақымданғанда оңай дамиды.
Маскүнемдік кезінде болатын биохимиялық өзгерістер, ферментативтік
кемістік ұрпақтан-ұрпаққа беріледі деген болжам бар. Осындай өзгерістер
нашақорлық кезінде де болады. Кез келген психобелсенді заттарды пайдалану
ауруға әкеліп соғады. Оларды мезгіл-мезгіл пайдалану артынан аддикативті
мінез-құлық туғызады (психикалық жағдайды өзгерту үшін шынайы психобелсенді
заттарды қолдану, психологиялық жаттығулар жасау, құмар ойындарға қатысу).
Аддикативті мінез-құлық маскүнемдік, нашақорлық, токсикомания ауруларына
ауысады. Алкоголь, наша және токсикоманиялық заттардың химиялық табиғаты
әртүрлі болатынына қарамастан, олар мида біртекті биологиялық өзгерістер
тудырады. Осыған байланысты біркелкі патогенетикалық механизмі бар
наркологиялық тәуелділік қалыптасады. Маскүнемдік, нашақорлық пен
токсикоманияның клиникасында ұқсастықтар бар. Бұлардың үш кезеңі болады.
Бірінші кезеңде негізгі белгі ретінде әр адамның психикалық
тәуелділігі қалыптасады. Осыған байланысты ішімдікке деген жеңе алмайтын
құмарлы пайда болады. Алкогольді, апиынды қабылдағаннан кейін қажетсіну
мөлшері жоғарылайды. Мөлшердің өсуімен байланысты біртіндеп қорғаныс
рефлексі жойылады.
Екінші кезеңде физикалық тәуелділік дамып, абстинентті синдром
қалыптасады. Маскүнемдікте бұл бас жазу деп аталады. Организмнің
физикалық тәуелділігі дегеніміз – қалыпты жағдайда қызмет атқару үшін үнемі
ішімдікті тілеп тұру. Егер ішімдік болмаса, адам ауырып, психикалық және
соматикалық-жүйке бұзылыстары орын алады. Осы кезеңде жасөспірімдерде
ашуланшақтық пайда болып, мінез-құлқы өзгереді, ішуге және нашаға қажет
ақша табу үшін қылмыстық әрекет жасауға дейін барады.
Үшінші кезеңде ішкі мүшелер өзгеріп, ішімдік заттарға қарсы тұру
қабілеті төмендейді. Адам өзгеріп, әлеуметтік тәуелділікке тап болады.
Жасөспірімдерде барлық кезеңдер жылдам және ауыр түрде өтеді. Ересек
адамдарда екінші кезең бірнеше жылдан кейін дамыса, балалар мен
жасөспірімдерде 1-2 жылда не бірнеше айда дамиды.
Бірінші және екінші кезеңдердегі маскүнемдердің 10-15%-да өткір
алкогольды психоздар дамып (галлюциноз, делирий елесі, қызғану сандырағы),
естің нашарлауы ақыл кемістігіпайда болады.
Соңғы жылдарда психиатриялық ауруханаларға алкогольды психозбен
түсетін адамдардың саны айтарлықтай артты. Қазір алкогольды психоздардың
классикалық түрі көбейді. Ми кемістігі пайда болатын Корсаков (С.С.
Корсаков – Ресей психиатры) психозымен ауыратын адамадр саны көбейді. Егер
алкогольды психоз ішімдікті ішкеннен кейін бірнеше жылдан соң дамыса,
бензин, гашиш, тұрмыстық химия заттарын, дәрілерді қолданғаннан кейінгі
психоз бірден дамиды. Қазақстанның оңтүстік аймақтары мен Алматыда жастар
арасында анаша тарату тараған. Анаша зиянсыз деген пікір бар. Бірақ гашиш
(анаша) – қауіпті есірткі. Оны алғашқы рет тартқанның өзінде психоз пайда
болады. Гашишқа мас болған адам қоршаған ортаны басқашада қабылдайды. Оған
айналадағының бәрі күдікті, қорқынышты боп елестейді. Қауіпті, заңға қарсы
әрекеттер де осындай күйде жасалады.
Басқа интоксикациялық психоздар да қауіпті. Бензинді иіскеген соң
бірнеше минут ішінде балалар қабырғада мультфильмдердің кейіпкерлерін
көреді. Бір бала сырларды ерітетін желімді иіскеген соң тарақан болып
кеткенін сезеді де қабырғадағы тесік арқылы жорғалайды. Тағы бірі
циколодолдың бірнеше түймедағын ішіп, түнде балкон арқылы үйге кіруге
тырысады және оны өлтірмекші болған қарақшылар тобын көреді (көру
елестері және сандырақ). Ол балтаны ала салып, балконға қарай секіруге
ұмтылған кезде әкесі ұстап қалады. Біздің тәжірибемізде екі жасөспірімнің
тарен таблеткасымен улану жағдайы ұшырасты. Бұл екеуінің де көзіне түрлі
бейнелер елестеді. Олар қаптаған құрт-құмырсқаларды, палата ішінде келе
жатқан трамвайды көрді. Айта берсең мұндай мысалдар көп-ақ.
Маскүнемдікті, нашақорлықты пен токсикоманияны медициналық-әлеуметтік
орталықтарда, нарко-диспансерлерде, психиатриялық мекемелерде емдейді.
Абстинентті синдром (бас жазу) емдеудің әсерінен жылдам жойылады. Ал
психикалық құштарлық бірнеше жылдар бойына сақталады. Сондықтан емдеуді тек
аурудың өткір кезінде ғана емес, одан кейін де ұзақ уақыт жүргізу керек
(психотерапия). Бұл екінші алдын алу шарасы абстинентті синдромды жойғаннан
кейін де қажет болады.
Психобелсенді заттарды қабылдайтын жасөспірімдерді емдеу және оның
алдын алу Қазақстанның барлық облыстарында орналасқан арнайы кабинеттерде
жүргізіледі.
Алматыда психобелсенді заттарды қабылдайтын жасөспірімдерге кеңес
беретін, емдейтін орталық бар. Темекі шегетін жастардың да бұл орталықтан
кеңес алуына болады.
Жоғарыда айтылғандардың алдын алу үшін қоғамда алкоголь мен темекіні
насихаттауды мүлдем доғару керек [6,4-5б.].
ІІ. Жасөспірімдер арасындағы әлеуметтік ауытқушылық, оның факторлары
2.1 Жасөспірімдер қылмысының себептері
Мемлекетіміздің құқықтық һәм әлеуметтік саясатының аса маңызды
құрамдас бөлігі балалардың бақылаусыздығы мен кәмелетке толмағандардың
қылмыс жайындағы мәселелер болып табылады. Сайып келгенде, бұл, болашағымыз
жөніндегі саясат. Әңгіме енді бірер жылдан кейін жоғары оқу орындары мен
техникумдардың аудиторияларына енетін жасампаз еңбекпен шұғылданатын, Отан
сақшылары қатарына тұратын, сөйтіп, халқымыздың қастерлі дәстүрлерін
жалғастыратын ұрпақ жайында болмақ. Бүгінгі панасыз кішкентай бала ересек
қылмыскерлердің қатарын толықтыратын ертеңгі құқық бұзушы емес пе.
Елбасымыздың мемлекттің жастар саясатына айрықша мән беріп отырғаны да
сондықтан.
Соңғы жылдарда кәмелетке толмағандардың қылмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - 3
І бөлім
Қазақстандағы жасөспірімдердің әлеуметтік негіздеріне шолу
1.1 Жасөспірімдер мінезіндегі ауытқушылықтардың психологиялық-педагогикалық
мінездемесі - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - 5
1.2 Жасөспірімдер арасындағы ауытқушылықтың зардаптары - - - - - -
10
ІІ бөлім
Жасөспірімдер арасындағы әлеуметтік ауытқушылық, оның факторлары
2.1 Жасөспірімдер қылмысының себептері - - - - - - - - - - - -
- - - - 14
2.2 Жасөспірімдердің қылмыстық әрекеттерімен күрес жолдары - - - - -
18
Қорытынды - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - 24
Пайдаланылған әдебиеттер - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - 25
Кіріспе
Ислам - әлемдік діндердің ішіндегі ең негізгілерінің бірі. Ислами
тәрбие деген кезде әуелі жанұя тәрбиесі ойға келу керек. Өйткені, ислам
діні қоғамдық дін. Жанұя қаншалықты салих, мықты болса, қоғам да соншалықты
дұрыс болады. Ал егер жанұя нашар болса, қоғам да сол секілді нашар болады.
Баланың көзімен ең бірінші көргені, алғашқы білім үйретушісі,
тәрбиелеушісі, әрі ұстазы оның шешесі болып табылады. Осылайша, бала
шешесінің тәрбиесімен мейірім қанаттары астында ұлғаяды. Шешенің бала
тәрбиесінде ең үлкен қызметі оған халалдан сүт беруі. Ана сүтінің бала
тәрбиесіне әсері мол. Осыған байланысты пайғамбарымыз бір хадисінде:
Баланың мінезі ана сүтімен қалыптасады дейді. Сондықтан да сүт емізген
кезде, таза, салих әйелдің ізденіп табылуы мұсылмандарға жүктелген
міндеттерден болып табылады. Салих әйел табылмаған кезде науқас болмаған
сиыр сүтін ішірген абзал. Егер де әйел екіқабат кезінде шариғат тыйым
салынған нәрсеге құмартып назар салса, баланың руханиятына кері әсерін
тигізеді. Осылайша, әрбір ата-ана нафсани және шахуани сезімдерден аулақ
болып өзін қорғауы тиіс. Пайғамбарымыз бір хадисінде Балаларға ана сүтінен
қайырлысы жоқ, деп айтқан. Шеше салих, намысты әйел болса, балалар үшін ең
үлкен бақыт. Өйткені бала тотықұс сияқты әке-шешеден не нәрсе көрсе соған
еліктейді.
Бала тәрбиесін де оның жасына қараай кезеңдерге бөлуге болады. Бала
әр жеті жаста бір кезеңді бастан өткізеді. Алғашқы жеті жасқа дейінгі кезең
арабшада субйан кезеңі деп аталады. Бұл кезеңде бала жақсымен жаманды
ажырата алмайтын, барлық нәрсені ұға бермейтін кезең. Жеті жастан он төрт
жасқа дейінгі кезең балалық кезең. Бұл кезеңде баланың ақыл-ойы түсінігі
күрделі даму үстінде болады. Он төрт жастан жиырма бір жасқа дейінгі кезең
жастық кезең. Бұл кезеңде баланың ақылы жетіліп, өмірге көзқарасы өзгереді.
Баланың ең бірінші мұғалімі оның шешесі болса, әке екінші кезекте орын
алады. Баланың жеті жасына дейін оның денсаулығына, тамағына мән беріледі.
Баланың негізгі тәрбиесі екінші, яғни балалық кезеңінен басталады. Оның
келешегі дайындалады. Бұл кезеңде әке-шеше баласына нені көрсетсе, өскенде
соны істейді, соған ереді. Баланың миы фотоаппарат сияқты нені көрсе соны
сақтайды. Сенім негіздері осы кезеңде қалыптасады. Үшінші кезең – балиғат
жасы болғандықтан, парыздарды орындауға дайындықтар жасалады. Аллаһтың
әмірлері бұл кезеңде ашық түрде айтылып, жамандықтан құтылу жолдары
үйретіледі [1,42-46б.].
Адамның тағдыры – қоғам мен экономикалық жағдаймен шарттас болып
келеді. Сондықтан оның моральдық-психологиялық өзгешеліктерінің түрліше
болып қалыптасуына әрқалай әсер етеді. Адамгершілік ар-намыс, ұят ұжданнан
жұрдай болып, қаталдық, мейірімсіздік т.б. осы іспеттес жағымсыз
қасиеттердің көріністері ретінде құқық бұзушылыққа әкеп соғады. Адам
мінезінің, ақыл-қайратының әртүрлі болуы тәрбиенің түрлі-түрлі болуынан.
Адам баласының ұрлық істеуі, өтірік айтуы, кісі тонауы, өлтіріуі сықылды
бұзақылықтарды жасауы, тәрбиенің жетіспегендігінен.
Әр жастағы адамдардың көңіл-күйі, сезімдері, мінез ерекшеліктері,
түсінік талғамдары, сенімдері, қызығушылықтары, әдет-тағдырлары бірдей
болып келмейтіндігі жөнінде пікірлер баяғыдан бар ұғым. Адамның моральдық
бейнесі, психикасы оның іс-әрекеті үстінде дамиды, ал іс-қимылдың алғашқы
іргетасы балалық кезде қалыптасады. Халқымыз өз ұрпағын жақсы қасиетке –
адамгершілікке, еңбексүйгіштікке, тілалғыштыққа, имандылыққа және т.б.
тәрбиелеуді негізгі мәселе деп білген. Адам баласының жаман құлқы
жаратылысынан емес, өскен орта, алған үлгі, өнеге білетіндігінен және
түзелу, бұзылу жас уақытта болады М.Әуезов [2,64-65б.].
І. Қазақстандағы жасөспірімдердің әлеуметтік негізеріне шолу
1.1 Жасөспірімдер мінезіндегі ауытқушылықтардың психологиялық-
педагогикалық мінездемесі
Қиын тәрбиеленушілік деген сөздің өзі баланы тәрбиелеудегі, тұлғасын
қалыптастырудағы қиыншылықтарға, оның педагогикалық ықпалдарды игерудің
және оларға белсенді жауап беру қабілетсіздігі немесе қалаусыздығына
сілтейді. Қиын тәрбиеленетін бала – бұл ең алдымен тәрбиеге белсенді
қарсылық білдіретін, педагогқа құрметсіздік, сенімсіздік білдіретін,
педагогикалық жүйеге жағымсыздық көрсететін, шиеленістік жағдайларға
алғышарттар арамдататын және құрастыратын тұлға. Қиын тәрбиеленушілік
баланың дамуының өтпелі дағдарысы, оған жеке тіл табу ептілігінің жоқтығы
немесе психикалық және әлеуметтік даму кемшіліктері салдары және әсіресе
баланың өзіндіктен шешім қабылдаудағы педагогикалық қателіктердің нәтижесі
ретінде айқындалады. Әрине, өмір ағымында барлық балалар және ересектер
күрделі өиыншылықтармен кездеседі және мұнда жағымсыз эмоционалды күйді
кешіп, қоршаған ортасымен жалғандық қарым-қатынастар жасайды. Одан басқа,
олар, жеке алғанда, өтпелі жастағы дағдарыс арқылы ішкі дамудың белгілі
қиыншылықтарын кешеді. Барлық балалар өзінің психикалық дамуының белгілі
кезеңінде қиын тәрбиеленетін болады. Дегенмен, түрлі деңгейде және қысқа
мерзімдік. Жеке және жас ерекшеліктерін есепке алып, жеткілікті
педагогикалық шеберлік нақтылығында педагог жасөспірімдердің басымымен
жұмысы тек оңай ғана емес, сонымен қатар қуанышты да.
Педагогикалық қараусыздық - ортаның жағымсыз ықпалымен және
тәрбиедегі қателіктерімен себептелген балалар және жасөспірімдердің
нормадан адамгершілік санасындағы және мінезіндегі тұрақты ауытқушылықтарды
болжайтын жағдайлар. Педагогикалық қараусыз бала – бұл тәрбиесіздік деңгейі
тиісті жасқа өзекті тұлғаның маңызды әлеуметтік қасиеттері қалыптаспаған
бала. Педагогикалық қараусыз бала психикалық қалыпты және физикалық дені
сау болып табылады, дегенмен қалыпты тіршілік етуіне қажетті білім және
іскерлігі жоқ.
Педагогикалық қараусыздық өзіне үш құрамдасты енгізеді. Бірінішден,
мінез және оқу әрекетіндегі нормадан ауытқушылық епсіздік, табыссыздық,
қиыншылық, бұлар осы балалардың жеке тәжірибесі тұрмыстық т.б. машықтар,
ептілік, білім толықсыздығымен, бұзылуымен және қарам-қайшылығымен
себептеледі. Екіншіден, тұлға ақылының, есінің, қиялының, сезім-ерігінің,
адамгершілік қасиеттерінің, қасиет-қабілеттерін бөгелісі. Дегенмен, бұл
бөгелістерге кейбір кемелдік ерекшеліктері де жатқызылады – асқындаған
менменшілдік, көңіл-күйінің тұрақсыздығы, тез шаршаушылық, шиеленістік,
т.б. Үшіншіден, өзіне педагогикалық қараусыз және өз мүмкіндіктеріне,
құрдастарына, оқытушыларына, ата-аналарына, айналасындағы құбылыстарға
қатысты ауытқушылықтар, бұзылыстар және қарама-қайшылықтар. Мұның барлығы
маңызды деңгейде олардың оқу әрекетін және мінезін қиындатады.
Педагогикалық қараусыздықты себептейтін келесі фактор және жағдайлар
ажыратылады:
1. Барлығымызға мәлім болғандай, баланың психикалық дамуына, оның
кейінгі тәртібіне, қарым-қатынастарына, айналадағылармен қатынастарына
басты ықпалды отбасының психологиялық микроклиматы әсер етеді. Өзара
сүйіспеншілік, сенім, үйреншіктік, ата-аналар мен балаларының арасында
достық жоқ жағдайында, балалар отбасындағы сыртқы тыныштық пен тәртіпке
қарамастан, алаңдаушы, тітіркенгіш құлақсыз, дисгормониясыз, тұйық болып
өседі.
2. Баланың педагогикалық қараусыздығын себептейтін келесі фактор –
ата-анасының әлеуметтік ұстанымы, отбасыдағы әлеуметтік жағдай, мұның
маңыздылығы – мұның кейіннен бала қоршаған ортаны қабылдайтын және бағасын
беретін негізде қалыптасатын баланың алғаш әлеуметтік тәжірибесі. Оның өмір
әсерлеріне таңдаулы қатынасы қалыптасады.
3. Үшінші фактор – оқушыларымен өзара қатынастар жасау ерекшеліктері.
Егер педагог қараусыз балаға тапсырмаларын орындамағанға қатысты талаптарын
күшейтіп, сынып алдында ар-ұятқа шақырып, екіліктер жаудырған жағдайда,
оқушы одан самай тұйықталып, наразылығы қыр көрсетушілік ретінде білінеді.
4. Келесі фактор алдыңғылармен себептеледі. Оқытушының педагогикалық
қараусыз оқушыға жоғарыда айтылған қатынасы оның сынып ұжымында жағымсыз
жағдайға қояды. Оқытушылармен тұрақты жанжалдар, сыныптастарымен достық
қарым-қатынастарды үзілуі жан дүниесін тауысып, өзін жалғыз, тастанды етіп
сезінуге келтіреді, ал бұл өз кезегінде педагогикалық қараусыз баланы
оқудан қалуға, қоғам нормаларына қарсы бейресми топтардан қолдау, аяушылық
іздеуге және өз мүмкіндіктерін дәлелдеуге мәжбүрлейді.
5. Педагогикалық қараусыз балаларды тәрбиелеудегі және қайта
тәрбиелеудегі бұрыс тәсілдің салдары – балалар және жасөспірімдердің
әлеуметтік қараусыздығы [3, 53-54б.].
Әлеуметтік қараусыз балалар мен жасөспірімдер – қиын тәрбиеленетін
және педагогикалық қараусыз қалған жасөспірімдер, оларда кәсіби бағыттылық,
пайдалы ептілік-машықтары жоқ, әлеуметтік қызығушылықтар аясы кем болады.
Әлеуметтік қараусыз бала тек нашар оқумен тынбай, оқу бағдарламасының
пәндері бойынша қалып, тәрбиелік ықпалдарға қарсылық көрсетеді, дегенмен,
педагогикалық қараусыздармен салыстырғанда, мектеп және отбасыдан
оқшаулануымен, қоғам нормаларына қарсы криминогендік топтардың ықпалымен,
салмақты әлеуметтік ауытқушылықтармен сипатталады. Әлеуметтік қараусыздық –
бұл тиісті фактордың қоғамға қарсы ықпалдың әсері, ол баланың дамуындағы
нақты жағдайларға сіңіп, оның әлеуметтендіру және индустриализациялау
жүйелерінің бүлінуіне себепкер болып, баланың оған референтті
қауымдастықтарға, оның қатынас жасау және өзіндіктен ойлау субьектісі
ретінде қалыптаспағанында айқындалады. Әлеуметтік қараусыздық балалардың
жастық талаптарына және айналасындағылармен қарым-қатынас жасау
белсенділігін жеке психологиялық қажеттіліктеріне сәйкес келмейтін жалпы
ортақ бейімсізденуіне, парапар емес мінез және әлеуметтік жағдайларда
білінеді. Бала шағындағы әлеуметтік қараусыздықтың ішкі белгілері келесі
түрде анықталады:
а) мінездің қатынас қажеттіліктері мен әлеуметтік себептерінің бөлінуі –
құрдастарымен қарым-қатынас жасаудағы төмен белсенділік және өз-өзін
көрсету; олардың мейірімді және назарлы қатынасына көрсетілмеген көңіл-
күйге ортақтасу; балалармен әріптестіктің төмен деңгейі; өзіндік табыстарды
мойындауға селқостық білдіру; құрдастарымен қатынас жасауда өзара түсіну
қиыншылықтары;
б) тұлғаның әлеуметтік-коммуникативтік қабілеттері мен қасиеттерінің
дамымағандығы - зейінсіздік; қатынастар аясындағы зейін қоймаушылық;
әлеуметтік жағдайлардағы зерексіздік; тұйықтық; эмоционалды топастық,
қайырымсыздық; елгезексіз, шыдамсыздық; өшпенділік; басқыншылық; тіл
дамуындағы кемшіліктер; сөздік қорының жарлылығы; жалпы ақпараттануының
төмен деңгейі;
в) әлеуметтік рефлексияға төмен қабілет - әлеуметтік мақұлдауға немесе
сөзге парапарсыз қатынас: әлеуметтік-әдептілік бұйымдардың жеткіліксіз
мөлшері; адамгершілік сана және мінез арасындағы үзіліс; асқындаған
еліктеушілік, иланушылық немесе қырсықтық, жағымсыздық; еліктеу және кету
реакциялары – асқындаған реніш және шиеленістік; айналасындағылармен
қарым-қатынас жасаудағы қиыншылықтар; өзіне және басқаларға парапарсыз
қатынас;
г) әлеуметтік рөлдерді игерудегі қиыншылықтар – ойын және нақты қарым-
қатынастарда көптеген әлеуметтік рөлдерді қабылдамау; ойын және нақты қарым-
қатынастардағы рөлдерге тоқтау; кіші, бағынысты қол астында рөлінде
тоқтау; сюжеттік – ойын рөлдерінен бас тарту, олардың орнына күрделі емес
пән ойындарын пайдалану; атқарылып жатқан рөлдерді парапарсыз мазмұнымен
толықтыру; өзіне қылжақбас, клоун рөлін алу, ойын немесе нақты
ойындарға құрдастарымен жасалатын қарым-қатынастарды енгізбеуіне қатынасты
шағындар; төмен әлеуметтік мәртебе; жасқаншақтық, сенімсіздік,
алаңдаушылық; сылбырлық; басыңқылық, негізделмеген қорқыныш; асқындағын
шиеленістік; тәуелділік немесе көнгіштік; мылжыңдық, қозғалмалы және
эмоционалды тежеуіш Р.В.Овчарова. Әлеуметтік және педагогикалық
қараусыздық қиын тәрбиеленушілікпен және өзара тығыз байланысты, бір-бірін
өзара толықтырады және тереңдетеді, белгілі жағдайларда құқық
бұзушылықтарына келтіреді. Сол себептен, олардың алдын алу және жою бұл
қоғамға қарсы құбылыстық табиғатын, себептері мен шарттарын бөлуге
сүйенетін кешенді әлеуметтік – педогогикалық және түзету – педагогикалық
шараларды талап етеді [4, 204-205б.].
13 пен 18 жыл аралығындағы жас жасөспірім шақ ұғымымен
біріктіріледі және біршама дәрежеде жаңа белгілерге және әлеуметтік
тәртіптің нысандарына әкелетін биопсихологиялық дамумен сипатталады. Бірақ
адамды балалық шақтан бөлетін демаркациялық сызық 18 жаста өтеді. Бұл жас
көптеген елдерде құқықтық дербестіктің басталуымен сипатталады, яғни
ерексеректер мен қалыпты теңестірумен және заңды құқықтарды алумен: еңбек
үшін тең ақы төлеу, армияда қызмет ету, некеге отыру, сайлауға қатысу [5,
107-108б.].
1.2 Жасөспірімдер арасындағы ауытқушылықтың зардаптары
Кейінгі жылдары Қазақстанда, басқа да ТМД елдерінде психобелсенді
заттарды қолдануға, соның ішінде алкоголь, наша мен токсикомания заттарын
пайдалануға, темекі шегуге қарсы насихат күшейіп келеді. Есірткі заттарын
қабылдау темекі тартудан басталатынын ғылыми зерттеулер мен тәжірибе
көрсетті. Осы айтылған жәйттер балалар мен жасөспірімдердің арасында темекі
шегуі мен басқа да психобелсенді заттардың қарқынды тарауына байланысты
болып отыр. Темекі шегумен қатар алкогольді, одан соң гашиш пен апиын
секілді есірткілерді қолдану, сондай-ақ желім, лак, сырлар, сырларды
ерітетеін заттар, хлорофос, аяқкиім кремдері, бензин, толуол, дәрілер
сияқты токсикоманиялық заттар қолдану кең тарап барады. Тәжірибесі жоқ
балалар мен жасөспірімдер көбінесе осылардың бірнешеуін қолданады. Оларды
қол жетерлік заттардың бәрі де қызықтырып, тіпті өздеріне тәжірибе жасауға
дейін барады. Соңғы кездері маскүнемдік, нашақорлық, токсикомания мен
темекі шегу жасарды. Отбасы жағдайында тәрбие алмаған және тәртібі нашар
балалар осы жағымысз әдеттерег жиі үйір болады. Отбасындағы псхологиялық
жағдайдың шиеленісуі, ата-ананың ұрыс-керісі, маскүнемдігі сияқты
жайсыздықтар да балалардың үйінен қашып, түрлі топтарға үйір болуына ықпал
етеді.
Кейде балаларды алкогольге үйрету отбасынан басталады. Ата-аналары,
әсіресе әкелері, өгей әкелері, ағалары, аталарының өздері балаға ішімдікті
береді. Біздің зерттеулеріміз тіпті 4-8-10 жастағы балалардың да ішімдік
ішіп көргенін анықтады.
Мектепке дейінгі балалар алғашында алкогольді ішімідікті жәй ойын,
ермек ретінде қабылдайды, алайда кейін біртіндеп оған деген тәуелділік
туындайды. Ересек балалар туған күн, мектепті бітіру кештерінде, мейрамдар
мен салтанаттарда ішімідікке жақын бола түседі.
Сегізінші сыныптағы ер балалардың 75 пайызы және қыздардың 40 пайызы
алкогольдің дәмін татып көргендігін әлеуметтік зерттеулердің қорытындысынан
байқауға болады. Оныншы сыныпты бітіргендердің 90-95% алкогольдің дәмін
біледі. Маскүнемдікпен ауыратындардың 75% алкогольдің дәмін 20 жасқа дейін
татып көргендер екенін ғылыми зерттеулер нақтылар отыр.
Қозғыш, иланғыш, мінезі тұрақсыз жасөспірімдер маскүнемдік,
нашақорлық және токсикомания ауруларына тез бейімделеді. Мұндай аурулар бас
сүйек-ми зақымданғанда оңай дамиды.
Маскүнемдік кезінде болатын биохимиялық өзгерістер, ферментативтік
кемістік ұрпақтан-ұрпаққа беріледі деген болжам бар. Осындай өзгерістер
нашақорлық кезінде де болады. Кез келген психобелсенді заттарды пайдалану
ауруға әкеліп соғады. Оларды мезгіл-мезгіл пайдалану артынан аддикативті
мінез-құлық туғызады (психикалық жағдайды өзгерту үшін шынайы психобелсенді
заттарды қолдану, психологиялық жаттығулар жасау, құмар ойындарға қатысу).
Аддикативті мінез-құлық маскүнемдік, нашақорлық, токсикомания ауруларына
ауысады. Алкоголь, наша және токсикоманиялық заттардың химиялық табиғаты
әртүрлі болатынына қарамастан, олар мида біртекті биологиялық өзгерістер
тудырады. Осыған байланысты біркелкі патогенетикалық механизмі бар
наркологиялық тәуелділік қалыптасады. Маскүнемдік, нашақорлық пен
токсикоманияның клиникасында ұқсастықтар бар. Бұлардың үш кезеңі болады.
Бірінші кезеңде негізгі белгі ретінде әр адамның психикалық
тәуелділігі қалыптасады. Осыған байланысты ішімдікке деген жеңе алмайтын
құмарлы пайда болады. Алкогольді, апиынды қабылдағаннан кейін қажетсіну
мөлшері жоғарылайды. Мөлшердің өсуімен байланысты біртіндеп қорғаныс
рефлексі жойылады.
Екінші кезеңде физикалық тәуелділік дамып, абстинентті синдром
қалыптасады. Маскүнемдікте бұл бас жазу деп аталады. Организмнің
физикалық тәуелділігі дегеніміз – қалыпты жағдайда қызмет атқару үшін үнемі
ішімдікті тілеп тұру. Егер ішімдік болмаса, адам ауырып, психикалық және
соматикалық-жүйке бұзылыстары орын алады. Осы кезеңде жасөспірімдерде
ашуланшақтық пайда болып, мінез-құлқы өзгереді, ішуге және нашаға қажет
ақша табу үшін қылмыстық әрекет жасауға дейін барады.
Үшінші кезеңде ішкі мүшелер өзгеріп, ішімдік заттарға қарсы тұру
қабілеті төмендейді. Адам өзгеріп, әлеуметтік тәуелділікке тап болады.
Жасөспірімдерде барлық кезеңдер жылдам және ауыр түрде өтеді. Ересек
адамдарда екінші кезең бірнеше жылдан кейін дамыса, балалар мен
жасөспірімдерде 1-2 жылда не бірнеше айда дамиды.
Бірінші және екінші кезеңдердегі маскүнемдердің 10-15%-да өткір
алкогольды психоздар дамып (галлюциноз, делирий елесі, қызғану сандырағы),
естің нашарлауы ақыл кемістігіпайда болады.
Соңғы жылдарда психиатриялық ауруханаларға алкогольды психозбен
түсетін адамдардың саны айтарлықтай артты. Қазір алкогольды психоздардың
классикалық түрі көбейді. Ми кемістігі пайда болатын Корсаков (С.С.
Корсаков – Ресей психиатры) психозымен ауыратын адамадр саны көбейді. Егер
алкогольды психоз ішімдікті ішкеннен кейін бірнеше жылдан соң дамыса,
бензин, гашиш, тұрмыстық химия заттарын, дәрілерді қолданғаннан кейінгі
психоз бірден дамиды. Қазақстанның оңтүстік аймақтары мен Алматыда жастар
арасында анаша тарату тараған. Анаша зиянсыз деген пікір бар. Бірақ гашиш
(анаша) – қауіпті есірткі. Оны алғашқы рет тартқанның өзінде психоз пайда
болады. Гашишқа мас болған адам қоршаған ортаны басқашада қабылдайды. Оған
айналадағының бәрі күдікті, қорқынышты боп елестейді. Қауіпті, заңға қарсы
әрекеттер де осындай күйде жасалады.
Басқа интоксикациялық психоздар да қауіпті. Бензинді иіскеген соң
бірнеше минут ішінде балалар қабырғада мультфильмдердің кейіпкерлерін
көреді. Бір бала сырларды ерітетін желімді иіскеген соң тарақан болып
кеткенін сезеді де қабырғадағы тесік арқылы жорғалайды. Тағы бірі
циколодолдың бірнеше түймедағын ішіп, түнде балкон арқылы үйге кіруге
тырысады және оны өлтірмекші болған қарақшылар тобын көреді (көру
елестері және сандырақ). Ол балтаны ала салып, балконға қарай секіруге
ұмтылған кезде әкесі ұстап қалады. Біздің тәжірибемізде екі жасөспірімнің
тарен таблеткасымен улану жағдайы ұшырасты. Бұл екеуінің де көзіне түрлі
бейнелер елестеді. Олар қаптаған құрт-құмырсқаларды, палата ішінде келе
жатқан трамвайды көрді. Айта берсең мұндай мысалдар көп-ақ.
Маскүнемдікті, нашақорлықты пен токсикоманияны медициналық-әлеуметтік
орталықтарда, нарко-диспансерлерде, психиатриялық мекемелерде емдейді.
Абстинентті синдром (бас жазу) емдеудің әсерінен жылдам жойылады. Ал
психикалық құштарлық бірнеше жылдар бойына сақталады. Сондықтан емдеуді тек
аурудың өткір кезінде ғана емес, одан кейін де ұзақ уақыт жүргізу керек
(психотерапия). Бұл екінші алдын алу шарасы абстинентті синдромды жойғаннан
кейін де қажет болады.
Психобелсенді заттарды қабылдайтын жасөспірімдерді емдеу және оның
алдын алу Қазақстанның барлық облыстарында орналасқан арнайы кабинеттерде
жүргізіледі.
Алматыда психобелсенді заттарды қабылдайтын жасөспірімдерге кеңес
беретін, емдейтін орталық бар. Темекі шегетін жастардың да бұл орталықтан
кеңес алуына болады.
Жоғарыда айтылғандардың алдын алу үшін қоғамда алкоголь мен темекіні
насихаттауды мүлдем доғару керек [6,4-5б.].
ІІ. Жасөспірімдер арасындағы әлеуметтік ауытқушылық, оның факторлары
2.1 Жасөспірімдер қылмысының себептері
Мемлекетіміздің құқықтық һәм әлеуметтік саясатының аса маңызды
құрамдас бөлігі балалардың бақылаусыздығы мен кәмелетке толмағандардың
қылмыс жайындағы мәселелер болып табылады. Сайып келгенде, бұл, болашағымыз
жөніндегі саясат. Әңгіме енді бірер жылдан кейін жоғары оқу орындары мен
техникумдардың аудиторияларына енетін жасампаз еңбекпен шұғылданатын, Отан
сақшылары қатарына тұратын, сөйтіп, халқымыздың қастерлі дәстүрлерін
жалғастыратын ұрпақ жайында болмақ. Бүгінгі панасыз кішкентай бала ересек
қылмыскерлердің қатарын толықтыратын ертеңгі құқық бұзушы емес пе.
Елбасымыздың мемлекттің жастар саясатына айрықша мән беріп отырғаны да
сондықтан.
Соңғы жылдарда кәмелетке толмағандардың қылмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz