Ұлттық ойындар арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі дене қасиеттерін қалыптастыру
КІРІСПЕ
І ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ НЕГІЗГІ ДЕНЕ ҚАСИЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі дене қасиеттері ерекшеліктері
1.2 Ұлттық ойындардың мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесіндегі орны
ІІ ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ НЕГІЗГІ ДЕНЕ ҚАСИЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА АРНАЛҒАН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫСТАР
2.1 Қазақтың ұлттық ойындарын балабақшада тиімді пайдалану
2.2 Ұлттық ойындар арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі дене қасиеттерін қалыптастыру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
І ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ НЕГІЗГІ ДЕНЕ ҚАСИЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі дене қасиеттері ерекшеліктері
1.2 Ұлттық ойындардың мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесіндегі орны
ІІ ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ НЕГІЗГІ ДЕНЕ ҚАСИЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА АРНАЛҒАН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫСТАР
2.1 Қазақтың ұлттық ойындарын балабақшада тиімді пайдалану
2.2 Ұлттық ойындар арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі дене қасиеттерін қалыптастыру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақтың ұлттық дене шынықтыру мәдениеті жеке тұлғаның жалпы мәдениетінің құрамдас бір бөлігі ретінде мектепке дейінгі кезеңнен қалыптаса бастайды. Сондықтан оны пайдалану тек қозғалғалмалы біліктілік, дағдыларды дамытып қана қоймайды, сонымен қатар мектеп жасына дейінгі балалардың қазақтың ұлттық спорт түрлеріне деген көзқарасымен қоса, дене қасиеттерін қалыптастырып, дене жаттығулары мен ойындарын өз беттерінше дамытуға тәрбиелеп, олардың руханилығын, адамгершілігін тәрбиелеуге баулуды қарастырады.
Қазақ халқы ұлттық ойындарды бала тәрбиесінде қолданылатын негізгі құрал екендігін бекер айтпаған.Себебі, көнеден келе жатқан ұлттық ойындар ойнату арқылы балалардың дене қасиеттерін дамыту тәрбие процесінде ерекше орын алады. Шапшаңдық, төзімділік, икемділік және т.б дене қасиеттерінің ерте жастан бастап қалыптаса бастауы баланың болашақтағы іс-әрекетінде ұқыптылыққа, жауапкершілікке тәрбиелейді. Сондықтан, балабақшадағы ұлттық ойындардың кеңінен қолданылуы осы қасиеттердің дамуына тікелей байланысты.
Қазақ халқының көне ғасырлар қойнауынан бастау алатын ұлттық ойындары мен спорт түрлері бойынша осы кезге дейін ғылыми ізденістер аз жүргізіліп келді. Қазақстан Егеменді ел болысымен Республикада тұратын халықтардың төл мәдениетінің өркендеуіне үлкен жол ашып отыр. Бұл мүмкіндік 1995 жылы 30 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясында «Қазақстан Республикасының әр азаматы тарихи және мәдени құндылықтарды сақтауға және қорғауға міндетті» деп заңмен бекітілген[1].
Дәстүрлі халық мәдениетінің ажырамас бір бөлігі болып саналатын ұлттық ойындар мен спорттың қоғамдағы атқаратын пайдалы орнын анықтау, оны теориялық-педагогикалық тұрғыдан негіздеу, алдымен, ұлттық ойындар мен спорт түрлерінің осы уақытқа дейін толыққанды тәрбие құралы ретінде танылмай жүрген олқылықтарын жоюға, оқу–тәрбие және спорттық жаттықтыру жұмыстарында басқа дене тәрбиесі құралдары сияқты өзіне тиісті орнын алуға жол ашады.
Қазақ халқының бай этнографиялық материалдарын жинақтаған және оның ішінде ұлт ойынының тәрбиелік маңызы туралы пікір айтқандар К.А.Покровский, А.И.Ивановский, Н.И.Гродеков, Е.А.Алекторов, Ә.Диваев, А.Левшин, Н.Пантусов, Ф.Лазаревский, П.П.Пашин, Г.С.Запряжский, А.Шиле, А.Харунзин, А.Горячкин, П.Ходыров, Е.Букин, О.Әлжанов, т.б. болды делінген. Е.Сағындықов өз еңбегінде: «Қазақтың ұлт ойындары тақырыпқа өте бай және әр алуан болады», - дей келіп, ұлт ойындарын негізінен үш салаға бөліп топтастырған. Ә.Диваев «Игры киргизских детей» атты еңбегінде тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады.
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі – орыс ғалымы А.Алекторов. Мәселен, оның «О рождении и воспитании детей киргизов, правилах и власти родителей» (Орынбор, 1891) атты еңбегін атауға болады.
М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінен бастау алар қайнар көзі, ойлау қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі элементі деп
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақтың ұлттық дене шынықтыру мәдениеті жеке тұлғаның жалпы мәдениетінің құрамдас бір бөлігі ретінде мектепке дейінгі кезеңнен қалыптаса бастайды. Сондықтан оны пайдалану тек қозғалғалмалы біліктілік, дағдыларды дамытып қана қоймайды, сонымен қатар мектеп жасына дейінгі балалардың қазақтың ұлттық спорт түрлеріне деген көзқарасымен қоса, дене қасиеттерін қалыптастырып, дене жаттығулары мен ойындарын өз беттерінше дамытуға тәрбиелеп, олардың руханилығын, адамгершілігін тәрбиелеуге баулуды қарастырады.
Қазақ халқы ұлттық ойындарды бала тәрбиесінде қолданылатын негізгі құрал екендігін бекер айтпаған.Себебі, көнеден келе жатқан ұлттық ойындар ойнату арқылы балалардың дене қасиеттерін дамыту тәрбие процесінде ерекше орын алады. Шапшаңдық, төзімділік, икемділік және т.б дене қасиеттерінің ерте жастан бастап қалыптаса бастауы баланың болашақтағы іс-әрекетінде ұқыптылыққа, жауапкершілікке тәрбиелейді. Сондықтан, балабақшадағы ұлттық ойындардың кеңінен қолданылуы осы қасиеттердің дамуына тікелей байланысты.
Қазақ халқының көне ғасырлар қойнауынан бастау алатын ұлттық ойындары мен спорт түрлері бойынша осы кезге дейін ғылыми ізденістер аз жүргізіліп келді. Қазақстан Егеменді ел болысымен Республикада тұратын халықтардың төл мәдениетінің өркендеуіне үлкен жол ашып отыр. Бұл мүмкіндік 1995 жылы 30 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясында «Қазақстан Республикасының әр азаматы тарихи және мәдени құндылықтарды сақтауға және қорғауға міндетті» деп заңмен бекітілген[1].
Дәстүрлі халық мәдениетінің ажырамас бір бөлігі болып саналатын ұлттық ойындар мен спорттың қоғамдағы атқаратын пайдалы орнын анықтау, оны теориялық-педагогикалық тұрғыдан негіздеу, алдымен, ұлттық ойындар мен спорт түрлерінің осы уақытқа дейін толыққанды тәрбие құралы ретінде танылмай жүрген олқылықтарын жоюға, оқу–тәрбие және спорттық жаттықтыру жұмыстарында басқа дене тәрбиесі құралдары сияқты өзіне тиісті орнын алуға жол ашады.
Қазақ халқының бай этнографиялық материалдарын жинақтаған және оның ішінде ұлт ойынының тәрбиелік маңызы туралы пікір айтқандар К.А.Покровский, А.И.Ивановский, Н.И.Гродеков, Е.А.Алекторов, Ә.Диваев, А.Левшин, Н.Пантусов, Ф.Лазаревский, П.П.Пашин, Г.С.Запряжский, А.Шиле, А.Харунзин, А.Горячкин, П.Ходыров, Е.Букин, О.Әлжанов, т.б. болды делінген. Е.Сағындықов өз еңбегінде: «Қазақтың ұлт ойындары тақырыпқа өте бай және әр алуан болады», - дей келіп, ұлт ойындарын негізінен үш салаға бөліп топтастырған. Ә.Диваев «Игры киргизских детей» атты еңбегінде тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады.
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі – орыс ғалымы А.Алекторов. Мәселен, оның «О рождении и воспитании детей киргизов, правилах и власти родителей» (Орынбор, 1891) атты еңбегін атауға болады.
М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінен бастау алар қайнар көзі, ойлау қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі элементі деп
1. ҚР “Білім беру туралы” Заңы. // Казахскaя правда, 11 маусым 1999
2. Білім беру саласындағы мемлекеттік саясат Тұжырымдамасы. – Алматы,1995
3. Алимханов Е. Большой спорт и народные игры. Спорт и здоровье человека.
Межд. конгресс. Посвященный к 3-Центрально Азиатским играм. -Бишкек, 1999. –С.60-62
4. Алимханов Е. Қазақ күресі-тәрбие бесігі. Спорт KS - № 76. -Алматы, 2003 ж.-
Б.1
5. Алимханов Е. Этноисторические корни спортивных состязаний в Казахстане.VIIIМеждународный научный конгресс «Современный олимпийский спорт и спорт для всех». - Алматы, 2004.- С.104-106
6. Табандылықты дамытудағы жастық ерекшелік // Ізденіс. – 2009. – №2(2). –
257-258 бб.
7. Дене тәрбиесінің теориясы мен практикасында өз бетінше сабақтардағы дене жаттығулырының мазмұны, түрі және әдестемесі // Білім. – 2009. – №4(46). – 33-36 бб.
8. Өз бетінше жүргізілетін сабақтарда қозғалу белсенділігін арттыру // Білім берудегі қашықтықтан оқыту технологиялары – 2009: халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары (ҚарЭУ). – Қарағанды, 2009. – 186-189 бб.
9. Алимханов Е. «Шөген» - шын далалық ойын. Спорт KS - № 31. – Алматы, 2003.-Б.1.
10. Ауыл мектептеріндегі дене тәрбиесінің әдістемелік негіздері // Ұлттық
білім беру жүйесінің жаңарту және адам ресурстарының жаңа сапасын
қалыптастырудағы оның рөлі: халықаралық ғылыми-практикалық
конференциясының материалдары (М. Өтемісов ат. БҚМУ). – Орал, 2009. –
47-50 бб.
11. Шапшандық, жылдамдық-күш және күштік сипаты бар қазақ ұлттық дене жаттығуларының дене жүктемелері // С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы. – Павлодар, 2010. – 77-80 бб.
12. А.Ж.Сисенбердиева Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі-Алматы 2011ж
13. Кел, балалар, ойнайық! – Алматы «Арда» 2006 ж.
14. Қазақтың ұлттық ойындары – Алматы «Рауан» 1991 ж.
15. «Балбөбек» бағдарламасы бойынша педагогикалық жұмыстарды ұйымдастырудың ерекшеліктері – Алматы «Арда» 2006 ж.
16. Ақ сандық, көк сандық – Алматы «Жазушы» 1988 ж.
17. Молдагаринов Аскар Казахские детские игры Алма-Ата «Жалын» 1987 г.
18. Базарбек Төтенаев Қазақтың ұлттық ойындары Алматы «Қайнар» баспасы
1994 ж.
19. М. Әлімбаев, Қ. Баянбаев. Шынашақ- Алматы «Балауса» 1992 ж.
20. Мұқышова М, Денсаулық және өмірлік дағдылар// Валеология.Алматы, № 3, 2009 – 6 б.
21. Дене тәрбиесі. Б Болатбек. Алматы: Атамұра,2004. 112 б.
22. Дене тәрбиесі. М. Тұрыскелдина. Алматы: Атамұра,2003. 112 б.
23. Қазақ энциклопедиясы. Алматы: Рауан, 2005.680 б
24. Е.Сағындықов. Қазақтың ұлттық ойындары. - Алматы «Рауан»,1991.
25. С.Тайжанов, С.І.Қасымбекова. Қазақтың ұлттық ойындары.–Алматы, 2004
26. Э.Тлеуов, Ұ.Елшібаев.Валеология, дене тәрбиесі спорт –Алматы, № 3,
2002. – 41б.
2. Білім беру саласындағы мемлекеттік саясат Тұжырымдамасы. – Алматы,1995
3. Алимханов Е. Большой спорт и народные игры. Спорт и здоровье человека.
Межд. конгресс. Посвященный к 3-Центрально Азиатским играм. -Бишкек, 1999. –С.60-62
4. Алимханов Е. Қазақ күресі-тәрбие бесігі. Спорт KS - № 76. -Алматы, 2003 ж.-
Б.1
5. Алимханов Е. Этноисторические корни спортивных состязаний в Казахстане.VIIIМеждународный научный конгресс «Современный олимпийский спорт и спорт для всех». - Алматы, 2004.- С.104-106
6. Табандылықты дамытудағы жастық ерекшелік // Ізденіс. – 2009. – №2(2). –
257-258 бб.
7. Дене тәрбиесінің теориясы мен практикасында өз бетінше сабақтардағы дене жаттығулырының мазмұны, түрі және әдестемесі // Білім. – 2009. – №4(46). – 33-36 бб.
8. Өз бетінше жүргізілетін сабақтарда қозғалу белсенділігін арттыру // Білім берудегі қашықтықтан оқыту технологиялары – 2009: халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары (ҚарЭУ). – Қарағанды, 2009. – 186-189 бб.
9. Алимханов Е. «Шөген» - шын далалық ойын. Спорт KS - № 31. – Алматы, 2003.-Б.1.
10. Ауыл мектептеріндегі дене тәрбиесінің әдістемелік негіздері // Ұлттық
білім беру жүйесінің жаңарту және адам ресурстарының жаңа сапасын
қалыптастырудағы оның рөлі: халықаралық ғылыми-практикалық
конференциясының материалдары (М. Өтемісов ат. БҚМУ). – Орал, 2009. –
47-50 бб.
11. Шапшандық, жылдамдық-күш және күштік сипаты бар қазақ ұлттық дене жаттығуларының дене жүктемелері // С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы. – Павлодар, 2010. – 77-80 бб.
12. А.Ж.Сисенбердиева Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі-Алматы 2011ж
13. Кел, балалар, ойнайық! – Алматы «Арда» 2006 ж.
14. Қазақтың ұлттық ойындары – Алматы «Рауан» 1991 ж.
15. «Балбөбек» бағдарламасы бойынша педагогикалық жұмыстарды ұйымдастырудың ерекшеліктері – Алматы «Арда» 2006 ж.
16. Ақ сандық, көк сандық – Алматы «Жазушы» 1988 ж.
17. Молдагаринов Аскар Казахские детские игры Алма-Ата «Жалын» 1987 г.
18. Базарбек Төтенаев Қазақтың ұлттық ойындары Алматы «Қайнар» баспасы
1994 ж.
19. М. Әлімбаев, Қ. Баянбаев. Шынашақ- Алматы «Балауса» 1992 ж.
20. Мұқышова М, Денсаулық және өмірлік дағдылар// Валеология.Алматы, № 3, 2009 – 6 б.
21. Дене тәрбиесі. Б Болатбек. Алматы: Атамұра,2004. 112 б.
22. Дене тәрбиесі. М. Тұрыскелдина. Алматы: Атамұра,2003. 112 б.
23. Қазақ энциклопедиясы. Алматы: Рауан, 2005.680 б
24. Е.Сағындықов. Қазақтың ұлттық ойындары. - Алматы «Рауан»,1991.
25. С.Тайжанов, С.І.Қасымбекова. Қазақтың ұлттық ойындары.–Алматы, 2004
26. Э.Тлеуов, Ұ.Елшібаев.Валеология, дене тәрбиесі спорт –Алматы, № 3,
2002. – 41б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ НЕГІЗГІ ДЕНЕ ҚАСИЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі дене қасиеттері ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
0.2 Ұлттық ойындардың мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
ІІ ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ НЕГІЗГІ ДЕНЕ ҚАСИЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА АРНАЛҒАН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫСТАР
2.1 Қазақтың ұлттық ойындарын балабақшада тиімді пайдалану ... ... ... ... ... ... .1 6
2.2 Ұлттық ойындар арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі дене қасиеттерін қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақтың ұлттық дене шынықтыру мәдениеті жеке тұлғаның жалпы мәдениетінің құрамдас бір бөлігі ретінде мектепке дейінгі кезеңнен қалыптаса бастайды. Сондықтан оны пайдалану тек қозғалғалмалы біліктілік, дағдыларды дамытып қана қоймайды, сонымен қатар мектеп жасына дейінгі балалардың қазақтың ұлттық спорт түрлеріне деген көзқарасымен қоса, дене қасиеттерін қалыптастырып, дене жаттығулары мен ойындарын өз беттерінше дамытуға тәрбиелеп, олардың руханилығын, адамгершілігін тәрбиелеуге баулуды қарастырады.
Қазақ халқы ұлттық ойындарды бала тәрбиесінде қолданылатын негізгі құрал екендігін бекер айтпаған.Себебі, көнеден келе жатқан ұлттық ойындар ойнату арқылы балалардың дене қасиеттерін дамыту тәрбие процесінде ерекше орын алады. Шапшаңдық, төзімділік, икемділік және т.б дене қасиеттерінің ерте жастан бастап қалыптаса бастауы баланың болашақтағы іс-әрекетінде ұқыптылыққа, жауапкершілікке тәрбиелейді. Сондықтан, балабақшадағы ұлттық ойындардың кеңінен қолданылуы осы қасиеттердің дамуына тікелей байланысты.
Қазақ халқының көне ғасырлар қойнауынан бастау алатын ұлттық ойындары мен спорт түрлері бойынша осы кезге дейін ғылыми ізденістер аз жүргізіліп келді. Қазақстан Егеменді ел болысымен Республикада тұратын халықтардың төл мәдениетінің өркендеуіне үлкен жол ашып отыр. Бұл мүмкіндік 1995 жылы 30 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясында Қазақстан Республикасының әр азаматы тарихи және мәдени құндылықтарды сақтауға және қорғауға міндетті деп заңмен бекітілген[1].
Дәстүрлі халық мәдениетінің ажырамас бір бөлігі болып саналатын ұлттық ойындар мен спорттың қоғамдағы атқаратын пайдалы орнын анықтау, оны теориялық-педагогикалық тұрғыдан негіздеу, алдымен, ұлттық ойындар мен спорт түрлерінің осы уақытқа дейін толыққанды тәрбие құралы ретінде танылмай жүрген олқылықтарын жоюға, оқу - тәрбие және спорттық жаттықтыру жұмыстарында басқа дене тәрбиесі құралдары сияқты өзіне тиісті орнын алуға жол ашады.
Қазақ халқының бай этнографиялық материалдарын жинақтаған және оның ішінде ұлт ойынының тәрбиелік маңызы туралы пікір айтқандар К.А.Покровский, А.И.Ивановский, Н.И.Гродеков, Е.А.Алекторов, Ә.Диваев, А.Левшин, Н.Пантусов, Ф.Лазаревский, П.П.Пашин, Г.С.Запряжский, А.Шиле, А.Харунзин, А.Горячкин, П.Ходыров, Е.Букин, О.Әлжанов, т.б. болды делінген. Е.Сағындықов өз еңбегінде: Қазақтың ұлт ойындары тақырыпқа өте бай және әр алуан болады, - дей келіп, ұлт ойындарын негізінен үш салаға бөліп топтастырған. Ә.Диваев Игры киргизских детей атты еңбегінде тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады.
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі - орыс ғалымы А.Алекторов. Мәселен, оның О рождении и воспитании детей киргизов, правилах и власти родителей (Орынбор, 1891) атты еңбегін атауға болады.
М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінен бастау алар қайнар көзі, ойлау қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі элементі деп тұжырымдайды. Кезінде ұлттық ойындарды зерттеген авторлар қатарында М.Тәнекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б. есімдерін атауға болады.
Кеңес Одағы кезіндегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілігін көрегендікпен қарастырған ғалым Б.Төтенаев Қазақтың ұлттық ойындары (Алматы, 1994) атты еңбегінде қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын шарттарын жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін зерделеп, ойын білдірген.
Егемен Қазақстан жағдайында халқымызды дене тәрбиесі оның ішінде ұлттық спорт пен ойындар арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі дене қасиеттерін қалыптастыру, салауатты өмірге баулу, денсаулығын жақсарту, салт-дәстүрді сақтау, елін-жерін сүюге тәрбиелеу жолдарын ғылыми негіздеу керек.Бұл жұмыстарды іске асыру Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 30 қаңтар 2010 жылғы Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты Қазақстан халқына жолдауында көрсетілген[2].
Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесін жетілдіру мәселелері көптеген жетекші ғалымдар зерттеулерінің негізгі нысанына айналды. Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесін дайындаудың тиімділігі бойынша көптеген нұсқаулар жасалынды. Алайда, бұл зерттеулердің бәрі негізінен, дене тәрбиесі сабақтарының тиімділігін арттыруға, сабақтағы дене сапасын дамытуға ғана арналған.
Дүние жүзін мекендеген халықтардың ұлттық ойындарының белгілі бір мақсаты мен әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан өзіндік ерекшеліктер болады. Сондықтан да халық арасында қалыптасқан ойындар туралы деректер және құжаттар ғылыми тұрғыдан зерттеу мен талдауды қажет етеді.
Дәстүрлі ұлттық ойындардың тарихы, ел арасында тарауы, қоғамдағы рөлі, ұрпақты тәрбиелеудегі қажеттілігі сияқты тақырыптар төңірегінде отандық және шет ел ғалымдары көптеген ізденістер жасаған.
Бұл тақырыпты зерттеу мақсатында таңдау себебім, күнделікті өмірде көріп жүргеніміздей, балалардың, соның ішінде мектеп жасына дейінгі балалардың ұлттық ойынға деген қызығушылығы күннен күнге азайып бара жатқандай. Оған бірден-бір себепке заманауи технологияларды жатқызуымызға болады.Олардың көптеген зияны бар екені айтпаса да белгілі. Ал ұлттық ойындардың көбісі ашық аспан астында ойналатын болғандықтан, күн сәулесі, таза ауа секілді табиғи құндылықтардың бала ағзасының, дене қасиеттерінің дұрыс қалыптасып дамуына тигізер әсері мол. Жалпы ойын балалардың негізгі іс-әрекеті болғандықтан, оның кеңінен өріс алуы сол балалардың өз өмірінде пайдалануына тікелей байланысты. Алдымен отбасыда, содан кейін балабақшада ұлттық ойындардың маңызын балаларға ұғындыру отбасы мүшелерінің және педагогтардың негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Зерттеу пәні Ұлттық ойындар арқылы балалардың дене қасиеттерін дамыту
Зерттеу болжамы. Дене шынықтыру сабақтарында қазақтың ұлттық ойындарын пайдаланудың өзіндік ерекшелігін анықтап, оларды практикада тиімді пайдалану арқылы, мектепке дейінгі жастағы балалардың дене қасиеттерін қалыптастыруға болады.
Зерттеу мақсаты. Мектепке дейінгі жастағы балалардың дене тәрбиесінде жүргізілетін сабақтарға қазақтың ұлттық қимыл-қозғалыс ойындарын енгізудің және сол арқылы балаларды шапшаңдылыққа, төзімділікке, бейімділікке үйретудің маңызын анықтау.
Зерттеу міндеттері
1. Жұмыстың өзектілігін айқындау мақсатында әдебиеттер пайдалану;
2. Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі процесінде қазақ ұлттық қимыл-қозғалыс ойындары бойынша негізгі дене қасиеттерін қалыптастырудың жолдарын анықтау;
3. Балалардың дене қасиеттерінің дамуы мен қозғалыс дайындығы ерекшеліктерін қалыптастыруда жүргізілетін зерттеулерді талдау;
4. Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі сабағында ұлттық ойындарды пайдаланудың маңызын толығырақ аша түсетін зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру.
Зерттеу объектісі Мектеп жасына дейінгі балалардың ұлттық ойындар арқылы дене қасиеттерін қалыптастыру әрекеті
Зерттеу құрылымы Кіріспе, 2 бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Зерттеу әдістері: Ұлттық ойындар арқылы дене қасиеттерін қалыптастыру жөнінде ғылыми мәліметтер жинау және оларды талдау арқылы тәжірибелік зерттеу амалдарын жүргізу.
І Ұлттық ойындар арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі дене қасиеттерін қалыптастырудың теориялық негіздері
Мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі дене қасиеттерінің ерекшеліктері
Мектепке жасына дейінгі дене тәрбиесінің негізгі міндеттері үш үлкен топқа бөлінеді. Соның ішінде сауықтыру міндеттерінің бірі - жылдамдық, үйлесімділік, төзімділік секілді дене қуаты қасиеттерін тәрбиелеу. Мектепке дейінгі жаста қозғалыстарды әр түрлі етіп құрастыру, амалдарын ауыстыру, әр түрлі бағыттау арқылы дене қасиеттерін кешенді, үйлесімді дамытуға көп көңіл бөлген дұрыс.
Адамның денесінде, санасында белгілі бір деңгейде сақталып тұрып, ол қозғалғанда, әрекет жасағанда пайда болатын қасиеттерді дене қасиеттері дейміз[9].
Дене қасиеттері, қозғалыс қасиеті деген терминдер, арнайы оқу кітаптарында бір мағынада пайдаланылады. Олар адамның қозғалыс мүмкіншілігінің әрекеті жағын көрсетеді. Дене қасиеттері адам қозғалғанда, дене қуатын көрсеткісі келгенде пайда болады. Адам жай тыныштық күйде болғанда ол қаншалықты күшті, жылдам немесе төзімді екенін біз білмейміз, кеңістікте көп уақыт аралығында жылдам қозғалса жылдам екенін, қарқынын азайтпай ұзақ жүгіре алса төзімді екені көрінеді. Яғни, дене қасиеттері адам денесінде белгілі бір деңгейде сақталып тұрады. Ол қозғалған кезде, дене қуаты деңгейін көрсеткісі келген кезде, ол адамның қаншалықты күшті, жылдам, төзімді екенін білеміз[5].
Жылдамдық дегеніміз - адамның белгілі бір уақыт аралығында кеңістікте жылдам қозғалған әрекеті.
Адамның жылдамдық қабілетін жетілдіруге арналған жаттығуларға негізінен жүгіру мен жоғары қарқынды қимыл-қозғалыс ойындары, сондай-ақ спорттық ойындар жатады.Жылдамдық қабілетін жетілдіруге жүйрік балалардың да жақсы әсері тиеді. Мысалы Мен де жүйрік болсам деп армандаған бала жүгірумен шұғылданып спорттық ойындармен айналысу арқылы өзін-өзі тәрбиелесе, оның жылдамдық қабілеті тез артады.
Секіру, жүгіріп келіп секіру, биікке жүгіріп шығып, жүгіріп түсу т.б. жаттығулар жылдамдықты күш-қайратты арттыруға көп көмегін тигізеді. Сонымен бірге 30-60 мертлік қашықтықты жоғары қарқынмен қайталап жүгірудің пайдасы өте зор. Іріктеліп алынған қозғалмалы ойындар да жылдамдық қабілетін жетілдіру үшін пайдаланылады[4].
Мектеп жасына дейінгі балалардың жылдамдығын жетілдіру үшін мына төмендегі жаттығулар орындалады:
oo өте жоғары қарқынмен 20 -30 метрлік жотаға (төбеге) жүгіріп шығу;
oo ұнтағы немесе құм төселген жолмен жүгіру;
oo белгілі бір уақыт ішінде соқпақ жолда жоғары немесе төменгі қарқынмен
жүгіруі;
oo 30-60 метрлік қашықтыққа жарыса жүгіру:
Адамның басқа қасиет-қабілеттеріне қарағанда, жылдамдық қабілеті тез қалыптаса бастайды.Жылдамдық қабілетін жетілдіретін жаттығуларды орындаған кезде бұлшық еттерді босаңсытып, сол жаттығуларды толық игеріп алғаннан кейін ғана жүгіруге болады[3].
Жылдамдық үш түрде пайда болады:
1. Қарапайым және күрделі қозғалыс жауабының жылдамдығы;
2. Жалғыз қимыл жылдамдығы;
3. Қимыл жиілігі.
1. Қарапайым қозғалыс жауабының жылдамдығы дегеніміз алдын ала белгілі қ
озғалыспен, бірақ кенеттен берілетін дыбысқа жауап. Қозғалыс жауабының жылдамдығын тәрбиелеу әдістемесі екі кезеңнен тұрады. Бірінші кезеңде кең тараған әдістер мыналар: қайталау әдісі кенеттен болған дабылға көп рет, әрбір ретте тезірік сезіну реакциясы. Мысалы, төменгі стартты орындау, дауыл бойынша қозғалыс өзгеруі, жүріп келе жатып кілт тоқтау т.б. ойын әдісі(түрлі қимылдағы ойындар, баскетбол, стоп теннисі т.б.), жарыстық әдіс (кешігіп, жарыстан шығып қалу т.б.). Екінші кезеңде сенсомоторлық әдістеме қолданылады. Ол жылдам және аз уақыт аралығын айыра білу қабілеттілігіне негізделген. Іс жүзінде ол мынадай болып байқалады: спортшы жаттықтырушының уақытқа жауабы туралы хабарын ала отырып, старттық дабылды өте тез сезіну шапшаңдығын өзі бағалайды, жаттықтырушы бұдан соң уақыт ұзақтығын бағалауы бірдей болған кезде, жаттығушыға алдын ала келісілген шапшаңдық сезіну тапсырмасы беріледі. Ақырында спортшыда уақытты дәл қабылдау қабілеттілігі қалыптасады, ол сезіну жылдамдығының жақсаруына көмектеседі.
2. Жалғыз қимыл жылдамдығы. Жалғыз қимыл жылдамдығы (семсерлесудегі үйрету, футболдағы доп тебу, баскетболдағы доп лақтыру т.б.) спорт ойындарында, жеке сайыста жергілікті жаттығулар бұлшық ет жұмысы кезінде пайда болады және қолғалыс реакциясы шапшаңдығымен қатар тәрбиеленеді.
3. Қимыл жиілігі. Циклді сипаттағы жаттығуларда қимыл жиілігі, жылдамдығы пайда болады. Қимыл жылдаммдығын тәрбиелеу үшін өте жоғары шапшаңдықта орындалуға болатын жаттығулар пайдаланылады. Бұл жағдайда шапшаңдығыңды дамыту үшін, аз қашықтыққа қатты жүргіру қажет[12].
Адамның жұмысты ұзақ, қарқынын азайтпай орындай алу қабілетін төзімділік дейміз.Төзімділіктің адам бойында қалыптасып, дамуы басқа да қабілет-қасиеттері сияқты, әр-қандай жас шамасында әр түрлі болады. Балалардың төзімділігін жетілдіруге арналған жүктеменің (денеге түсетін күштің) сипаты мынадай болу керек.
oo денеге түсетін жүктеме баланың күш-қуатына сай болуы тиіс, шамадан тыс берілген жүктеме организимді тез шаршатып, адамның қабілетін төмендетеді;
oo төзімділікті дамытуға арналған жүктемелерді міндетті түрде мұғалім немесе жаттықтырушы белгілеп беру қажет[17].
Cпортпен, яғни денені шынықтыру жаттығуларының бір түрімен шұғылдану барысында төзімділікті дамыту үшін бірнеше арнаулы жаттығуларды орындау алға міндет етіп қойылады. Олар ойналмалы жаттығулар деп аталады. Мұндай жаттығулар бірнеше спорт жабдықтарында кезекпен орындалады. Мысалы 30 м қашықтыққа жүгіру, бір орныда тұрып, ұзындыққа секіру, гимнастикалық қабырғаға өрмелеу міндетті кезекпен орындалатындықтан, адамды жалықтырмай, төзімділікті дамытады[18].
Төзімділікті анықтаудың түзу және жанама деген екі әдісі бар Түзу әдісінде сыналатын спортшыға бір тапсырма беріледі де, сол жұмыстың орындалған уақыты анықталады. Жанама жолмен төзімдігікті ұзақ қашықтыққа жүгіру уақыты немесе белгілі уақытта бір жұмысты орындаумен анықтайды. Төзімділіктің екі: жалпы және арнайы түрі бар. Жалпы төзімділіктің сипаты - спортшының ұзақ уақытқа жай, қарқынды, бұлшық ет топтарының көпшілігін қатыстыра жұмыс істей алу қабілеттілігі. Арнайы төзімділігіктің: шапшықдық төзімділігі, күш төзімділігі, шапшаңдық күш төзімділігі, статикалық күш төзімділігі және аралас төзімділік сияқты көптеген түрлері бар. Жұмысты энергиямен қамтамасыз етуге аэробты, анаэробты және аралас деген төзімділіктің үш түрі бар[7].
Адамның жаттығуды үлкен амплитудамен орындау қабілеттілігін икемділік дейміз. Амплитуда дегеніміз - адамның жаттығуды орындағандағы дене мүшелерінің бір шеткі қалыптан екінші шеткі қалыпқа жеткізе орындаған қимыл-әрекеті. Мысалы, бала аяқтарын бірге қойды - бірінші шеткі қалып, аяқтарын жан-жаққа созып шпагатқа отырды - екінші шеткі қалып, қолдарын жоғары көтеріп шалқайды - бірінші шеткі қалып, қолдарын алақанымен, шынтағымен еденге жеткізе алдыға еңкейді - екінші шеткі қалып т.с.с. Икемділікті дамытудың негізгі амалы - созылу, керілу жаттығулары. Ол жаттығулар мынандай түрлерде орындалады: қарпайым созылу, серіппелі созылу, сермеу, дене қалпын ұстау, сыртқы көмектің әсерімен созылу т.с.с. Икемділік жаттығуларын бой қыздырудан кейін сабақтың барлық бөлімдеріне кіргізуге болады. Икемділік жаттығуларын орындағанда нақтылы міндет қою қажет, мәселен белгілі затты алу немесе бір затқа дене мүшелерін тигізу т.с.с. Мысалы, алға-төмен еңкею, омыртқа жүйесін созу жаттығуын орындаудың басында қолдың ұшын жерге тигізу, алақанды тигізу, шынтақты тигізу кезекпенен, бар мүмкіншілікпен әрекеті, созыла орындалады. Созылу жаттығуларын амплитуда орындау шегіне жеткізе, яғни буындарда жеңіл ауырту сезімдерін сезінгенше орындау қажет. Созылу жаттығулары тізбегінен кейін босаңсыту жаттығулары орындалады.
Икемділікті дамытудың негізгі амалдары: өзіңді ұстау, сыртқы көмек т.с.с. Икемділік жаттығуларын бой қыздырудан кейін қай сабақ бөліміне де кіргізуге болады. Икемділік жаттығуларын орындағанда нақтылы міндет қою қажет. Икемділіктің дамытудың әдісі - қайталау. Жаттығуларды ретті, сериялармен қол буындарына, кеудеге, аяқ буындарына арнап орындау қажет[13].
Тәрбие мен білімнің алғашқы дәні - мектепке дейінгі тәрбие ошақтарында беріледі. Бала денсаулығының мықты болып, қозғалыс, дене құрылысының қалыпты, дұрыс жетілуі де осы кезеңде қалыптасады. Сондықтан бала организмінің дұрыс жетілуін қадағалау біздің міндетіміз. Организмінің қорғаныс қабілеті нашар қалыптасқан балалар сыртқы ортаның қолайсыздығына тез ұшырағыш келеді. Сондықтан баланың сүйегінің, буынының дұрыс әрі мерзімді жетілуіне, бел омыртқаның физиологиялық иіндерінің қалыптасуына, табан дөңестерінің дұрыс жетілуіне ерекше мән беру керек. Бұлшық еттерінің қатаюы мен жүрек қан тамыры жүйесінің жетілуіне, тыныс алудың тереңдігі мен ырғақтығына, тыныс алуды қозғалыспен үйлестіруге үнемі ықпал жасап отыруымыз керек.Сондай-ақ, баланың қозғалысын жетілдіру, қимыл- дағдыларын, икемділігін, шапшаңдық, төзімділік сияқты қасиеттерін қалыптастыруға дене тәрбиесі мейлінше әсер етеді. Сондықтан бала дене жаттығуларын үнемі жасап тұруы керек. Таңертеңгілік жаттығу, қимыл- қозғалыс ойындары, спорттық жаттығулар бала денсаулығына өте пайдалы. Дене жаттығулары балалардың денсаулығын сақтап, нығайтып қана қоймай, дене пішінінің сұлу болып қалыптасуына да тікелей ықпал етеді[14].
Ұлттық ойындардың мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесіндегі орны.
Қазіргі заман талабына сай, жан- жақты жетілген, бойында ұлттық сана мен ұлттық психология қалыптасқан, имандылық әдебі, парасаты бар ұрпақ тәрбиелеу, өсіру, білім беру бүгінгі таңда отбасының, балабақшасының, барша елдің, халықтың міндеті,-деп елбасымыз айтқандай, бүгінгі таңда заманымызға сай зерделі, ой - өрісі жоғары, жан - жақты дамыған ұрпақ қалыптастыру мемлекетіміздің алға қойған аса маңызды міндеті болып тұр. Бала денсаулығының мықты болып, қозғалыс, дене құрылысының дұрыс жетілуі мектепке дейінгі кезеңде қалыптасады.
Ұлттық ойындар - қазақ халқының ерте заманнан қалыптасқан дәстүрлі ойын - сауықтардың бір түрі. Оның бастауы алғашқы қауымдық қоғамда шыққан. Ұлттық ойындар негізінде әр халық түрлі - түрлі жаттығулар жасау жолымен дене шынықтыру ісінің негізін салды. Бертін келе шынайы спорт ойындарының шығуына түрткі болды. Оның адам денсаулығына жақсартуда пайдалы аса күшті екені қилы[16].
Ұлттық ойындардың жалпы педагогикада, оның ішінде, этнопедагогикадағы алатын орнын анықтау, қазақ халқының ұрпақ тәрбиесі ішінде дене тәрбиесіне өте үлкен мән бергендігін, оған ұлттық ойындарды ұтымды қолдана білгендіктерін көрсетіп, жалпы тәрбиенің сан-саласына өзіндік үлкен үлестерін қосқан ойшылдар, ағартушылар еңбектерінің көп екендігін, оларға қазақ халқының рухани-тәрбие көсемдері Асанқайғы, Шалкиіз, Жиембет, Бұқар жырау, Тәуке, Әйтеке, Қазыбек, Төле билердің педагогикалық көзқарастары, оның ішінде дене тәрбиесіне байланысты еңбектері әлі зерттелмегендігін атап өту керек.
Этнопедагогикалық ойдың дамуына үлкен үлестерін қосқан ал-Фараби, А.Құнанбаев, Ш.Уалиханов, Ә.Диваев, С.Торайғыров, Ы.Алтынсарин, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедов, т.б. халқына тәрбие құндылықтарын, оның ішінде дене тәрбиесіне байланысты айтқандары өте маңызды орын алады. Қазақтың ұлттық ойындары туралы қағаз бетіне түскен алғашқы деректер ХІІІ ғасырдан басталды. Оны алғаш жинап, Европа жұртшылығына таныстырған Италия саяхатшысы Плано Карпини болды. ХІІІ ғасырда Европа халқына Монғол тарихын таныстыру мақсатымен саяхатқа шыққан П.Карпини Жетісу мен Тарбағатайды басып өткен кезде, осы өңірді мекендеген ру-тайпалардың тұрмысы, әдет-ғұрыптары, ойын-сауықтар жайлы көптеген этнографиялық материалдар жинаған.
Ойын дегеніміз - ұшқын, білімге құмарлық пен еліктеудің маздай жасаған оты. Міне, ойын дегеніміз - тынысын кең алысқа меңзейтін, ойдан-ойға жетелейтін, адамға қиялмен қанат беретін осындай ғажап нәрсе ақыл-ой жетекшісі, денсаулық кепілі, өмір тынысы[24].
Ұлттық ойындар - ата - бабаларымыздан бізге байлығымыз, асыл қазынамыз. Сондықтан, үйренудің күнделікті тұрмысқа пайдаланудың заманымызға сай ұрпақ тәрбиелеуге пайдасы орасан зор. Ойын баланың алдынан өмірдің есігін ашып, ұштаса береді.
Көкпар, Орамал алу, Тақия жасыру, Алтын қақпа, Ақ серек-Көк серек, Айгөлек, Ақ сандық - Көк сандық, Ақ сүйек т.б. ойындар ойнату арқылы баланы тапқырлыққа, жылдамдыққа, шапшаңдыққа, икемділікке, батылдылыққа үйрету іске асырылады. Яғни, таңертеңгі қабылдау кезінен кешке баланың үйге қайтуына дейінгі уақыт аралығындағы күн тәртібіне сәйкес дене тәрбиесі күні бойғы тәрбие түрлерімен біртұтас сабақтас жүргізіледі. Сондықтан да, бағдарлама бойынша арнайы өтілетін тақырыптық тәрбие сәттерінің арасында әуелі дене сергіту, жұмыс соңында ырғақты қимыл - қозғалыс ойындарын өткізу көзделеді[19].
Ұлттық ойынды ойнату мен үйретудің мақсаты:
- ұлттық ойындар дене шынықтыру іс-әрекетінде кең қолдана отырып, балалардың дене тәрбиесін дұрыс жолға қою, спорттық шеберліктерін, мүмкіндіктерін арттыру;
- қазақ халқының ерлік-жауынгерлік тарихын ұрпаққа ерліктің өшпес үлгісін қалдырған хас батырлардың өмір өнегесімен таныстыру, өз жерін, өз елін қорғай алатын ел жанды, ұлттық намысы мол жігерлі бүлдіршіндерді тәрбиелеу;
- жас ұрпақты өздігінен білім деңгейін көтеруге үйретіп өзін-өзі тәрбиелеуге дағдыландыру.
Ұлттық ойындар - ежелгі заманнан қалыптасқан дәстүрлі ойын сауық түрлері. Ұлттық ойынды меңгеру барысында балалар мен жасөспірімдер әртүрлі жаттығулар жасау арқылы денесін шынықтырады, ой-өрісін дамытады. Қазақтар ұлттық ойындарды дәстүрлі бала тәрбиесінің басты құралы ретінде дамытып отырған. Ұлттық ойындардың негізі, оның шығу тегі көшпенді шаруашылық қаракеттерден басталады. Ойындардың басты тәрбиелік мәні - болашақ ұрпақты келешек кәсіптерге баулу, мамандандыру, яғни олар дәстүрлі ұлттық педагогиканың бір саласы болып табылады деп қазақ энциклопедиясында анықтама береді[22].
Халық жасаған мұралар сан алуан. Аға ұрпақ өз білгенін, өз көкейіне тоқығанын кейінгі буынға мирас етіп, іс-әрекет үстінде көзін қанықтыра беруден бастаған. Солардың бірі - ұлт ойындары халықтың сәби шағымен бүгінгі өскелең дәуірінің куәсі ретінде, адам баласының фантазиялық ой-жүйесінің заңды жалғасы ретінде оны үйретудің тәжірибеде пайдаланудың үлкен білімділік, тәрбиелік маңызы бар.Ойынға тек ойын деп қарамай халықтың асыл қазынасы, бір жүйеге келтірілген тамаша тәрбие құралы деп қараған орынды. Бұл пікіріміз жалаң болмас үшін заманымыздың заңғар жазушысы, ұлы ойшылдарымыздың бірі Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің мына бір пікірін еске ала кетейік: Біздің заманымыздың өмір кешкен ұзақ жолында өздері қызықтаған алуан өнері бар ғой. Ойын деген менің түсінуімше, көңіл көтеру, жұрттың көзін қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір мағыналары болған. Халқымыз ұлт ойындарында ұрпақ қамын ойлаған, бір жүйеге келтіріліп өрнектелген ой мен әрекеттің, құпия философияны түсінуге жетелейтін адамгершілік үлгі-өнегенің желісі бар. Жас бала ойынға алдымен үйренуші, көруші өсе келе соған белсенді қатынасушы келесі кезеңді үйретуші, жаттықтырушы, ұлғая келе көруші жанкүйер ретінде қатынасады. Кейінгі кезде ұлт ойындарына көңіл бөлмеу нәтижесінде, көбі ұмыт болып, мүлде жоғалуға жуық[17].
Ойынды халық педагогикасының құрамды бір бөлігі деп тегін айтпаса керек, адам баласы жасаған жеті кереметтің қатарына сегізінші етіп ойынның аталып жүруі де жайдан-жай емес.
Қазақ халқының тарихи көне жырларының, эпостары мен лиро-эпостарының қай-қайсысын алап қарасақ та, олардың өн бойынан халықтың ұлттық ойындарының, әдет-ғұрып салттарының алуан түрлерін кездестіреміз. Ол ол ма, осы жырлардың негізгі кейіпкерлері - болашақ ел қорғаушы батыр, жауынгер, халық қайраткері, ойын үстінде көрінеді. Сол ойын арқылы шынығып, өзінің бойындағы табиғи дарынын шыңдай түседі. Ойынға халық ерекше мән берген. Сондықтан халық оған тек ойын-сауық, көңіл көтеретін орын деп қана қарамаған. Ең бастысы - ел қорғауға қабілетті болашақ қайраткер, өзінің осы қабілетін шаршы топтың алдында, баршаға тең (досқа да, дұшпанға да) еркін бәсекеде жеңіп алуға тиіс болған. Сондай-ақ талапты жас ойын өнеріне өзінен жасы үлкен, танымал ұстаздан үйреніп, жаттығатынын, аянбай тер төгетінін байқаймыз[21].
Ұлт ойындары атадан балаға, үлкеннен кішіге мұра болып жалғасып отырған және халықтың дәстүрлі шаруашылық, мәдени, өнер тіршілігінің жиынтық бейнесі көрінісі де болған. Әрине, ойын өнер ретінде әдебиет пен мәдениеттің сан алуан түрлерімен қабысып, астасып келіп, бірін-бірі толықтырып, байыта түседі.
Қоғамымыздың іргетасын нығайту үшін ұрпаққа үлгілі, өнегелі тәрбие беру - қазіргі міндеттердің бірі. Ұрпақ бойында жалпы адамзаттық құндылықтар мен адамның айналадағы дүниемен жеке тұлғалық қатынасын тәрбиелеу мақсатын халқымыздың мәдени-рухани мұрасының, салт-дәстүрінің озық үлгілерін оның бойына дарыту арқылы жүзеге асыруға болады[19].
Абайлап, зер сала қарасақ тілімізде кездесетін кейбір сөз тіркестері: домбыра ойнау, қобыз ойнау, ат құлағында ойнау, отпен ойнау, сумен ойнау, жұмбақ ойнау, жаңылтпаш ойнау, ойын-күлкі, ойын баласы,т.б халықтың көне мәдениетінің бір куәгері - ойын туралы түсініктің туу тарихы тым әріден басталғаннан және ата-бабаларымыз қолданған ойындар түрінің сан-алуан болғандығынан хабар береді[28].
Қазақ халқы ұлт ойындарына бай халықтардың бірі. Бірақ ол ертеде ауызекі туып, жалпақ жұртқа ауызекі таралып отырған да, сондықтан көпшілігі бүгінгі күнге жетпей ұмыт болып кеткен. Халық өршіл ой-арманға меңзейтін шытырман оқиғалы, ғажайып-қияли әңгімелер, тіл дамыту, ой-өірісін кеңейту мүмкіншілігін байыту тілегінен туған жаңылтпаш, жұмбақ, мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, балалар ертегілері, балалар ойынын, ойын-сауық жоралғыларын туғызды.
Қазақтың ұлттық ойындары ерлікті, өжеттілікті, батылдылықты, шапшаңдылықты, ептілікті, тапқырлықты, табандылықты, байсалдылықты, т.б. мінез-құлықтың ерекшеліктерімен бірге күш-қуат молдылығын, білек күшін, дененің сомдалып шынығуын қажет етеді. Сонымен бірге бұл ойындар әділдік пен адамгершіліктің жоғарғы принциптеріне негізделген.Қазақтың ұлттық ойындары: көкпар, сайыс, күрес, теңге алу, қыз қуу, алтын қабақ ату, жамбы ату, т.б.спорттық сипатпен бірге үлкен тәрбиелік маңызға да ие болды.Қазақтың ұлттық ойындарының тағы бір ерекшелігі - оған өлең сөздің араласып келіп отыратындығында[26].
Ұлт ойындары жанұя тәрбиесінен бастап, балабақшада түрлі тәрбиелік шараларда қосымша материал ретінде пайдаланылып келеді. Ұлттық мұраның бай қазынасының бірі - халықтың ұлттық ойындары көп салалы, көп қырлы құбылыс, ол тек ойындық сала емес, мәні жағынан да балабақша тәрбиеленушілерінің рухани өресі кең өсіп - жетілуіне, эстетикалық мәдениетін қалыптастыруға тәрбиелейтін негізгі құралдардың бірі. Ұлы педагог В.Сухомлинский Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз, шығармашылықсыз, қиялсыз толық мәніндегі ақыл-ой тәрбиесі болмайды дейді, демек, шәкірттің ақыл-ойы, парасаты ұлттық салт-сананы сіңіру арқылы байи түспек. Фольклортанушы ғалым Ә.Диваев Қазақ балаларының ойындары деген еңбегінде адамның жас ерекшелігін үш топқа бөледі: ...өмірге келгеннен бастап жеті жасқа дейінгі бала, жеті жастан он бес жасқа дейінгі балалар, он бес пен жиырма жас аралығындағы жастар.... Осының негізінде қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырып, бірінші топқа, сол жастағыларға лайықты: санамақ, тәй-тәй, айгөлек, соқыр теке, қуырмаш, алақан соқпақ, ақ серек-көк серек т.б. ойындарын, ал одан кейінгі топқа: тақия тастамақ, тартыс, сиқырлы қоржын, бәйге, көкпар, асық, хан талапай, теңге алу, қыз қуу, орамал тастамақ, ақсүйек, күрес т.б. ойындарын жатқызуға болады. Мұндай ойындар баланы тез ойлауға, тапқырлыққа баулиды. Мысалы, Соқыр теке, Ұшты ұшты ойыны. Ұлт ойындары - ата-бабамыздан бізге жеткен, өткен мен бүгінгіні байланыстыратын баға жетпес байлығымыз, асыл қазынамыз, сондықтан оны күнделікті оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың заманымызға сай ұрпақ тәрбиелеуге пайдасы орасан зор екендігі сөзсіз. Ұлттық ойындардың адамға тигізетін пайдасын халық ертеден-ақ білген. Алғашқы қауымдық құрылыс, ертедегі тайпалардың одаққа біріккен дәуірлері ұлт ойындарының едәуір дамыған кезеңі болды. Көшпелі өмір кешіп, мал баққан тайпалардың көзін ашқаннан көрген театры да, өнері де, көңіл көтерер қызығы да осы ұлт ойындары еді[18].
Қазақ халқының сонау, көне заманнан бергі негізгі кәсібі мал шаруашылығы болғандықтан, мал өсіру, мал басын көбейтуі өндіріс процесінің негізгі мақсаты, сондықтан да халықтың бар байлығы малда болды. Қазақ халқының тіршілігінде төрт түлік (қой, сиыр, жылқы, түйе) мал шешуші орын алған. Бүкіл өмірі мал өсірумен өткен қазақ халқының этнографиялық даму ерекшеліктері, той-думан, қуанышы мен реніші де осы малмен байланысты болды.
Амандасқанда да жан амандығын сұрамай, мал-жан амандығын сұрауы, қазақтың тіршілігінің тірегі, көзі малға деген көзқарасының ерекше бір сезіммен қалыптасуы болды. Оларды халық ауыз әдебиетінде мақұлықтар дүниесінің өкілі деп ұқпай, адамның өмір сүруінің негізгі тірегі мен жан серігі екендігін шабыттана жырлаған.
Осындай экономикалық құрылыстың негізінде төрт түліктің қасиеті тек қазақ ауыз әдебиетінде ғана жырланып қоймай, барлық мәдениет пен өнердің, соның ішінде ұлт ойындарының дамуының да негізі болды, келе-келе негізгі бас кейіпкерлері осы төрт түліктен тұратын ақбайпақ, көк сиыр, түйе-түйе, соқыр теке т.б. сияқты ұлт ойындары да дами бастады[10].
Бұл ойындардың барлығы дерлік қазақ халқының төрт түлікті аса бір сүйіспеншілікпен дәріптеп, қадірмен тұтып, жануарлардың бойында адам баласының қасиеттері бар, сондықтан жан-жануарлардың бәрі бірдей деген ұғымнан барып шыққан ойындар болды. Ондай қасиеттердің бірі осы ойындардың көпшілігінде дерлік төрт түліктің қай-қайсысы болмасын, аналықтарының өз төлдерін өлімге қимайтындығын аңғартады. Сондай Ақбайпақ ойынында, жоғалтқан ботасын іздеген інген қатты күйзеледі. Ақырында ботасын көріп, жаны жай тауып, ботасымен әңгімелесе келіп өзін тыққан ұрылардың кімнен жақсылық, кімнен жамандық көрдің деп, содан ботаның айтуы бойынша інгеннің бұйрығымен ойнаушылар жазасын алады.
Қазақ халқының малды соншалықты қадірлейтін себебі сол, халықтың саяси әлеуметтік және экономикалық жағдайының даму процесінде осы төрт түлік арқасында жеке адамның қай-қайсысы болмасын өмірден мұқтаждық көрмеді. Сондықтан да төрт түлік қазақ халқының ауыз әдебиетінің, өнерінің, мәдениеті мен ұлт ойындарының негізгі кейіпкері[9].
Бесік жырынан бастап ұлт ойындарының барлығы халық тәрбиесінің көзі. Қай дәуірдің ұрпағына болмасын тіршілік жолына бағыт сілтеп, өмірге аттандырады. Халық жырлары ата-ананың балаға қойған бірінші сенімі, тілек-талабы. Мұның бәрі баланы ойната, көңілдендіре, бойларын сергіте жүріп айтылады да, өміріне рухани азық болатын өнегелі де ілтипатты сөздерді жас кезінен құлақтарына құя береді. Ал ойындар болса баланың осы айтылған өнеге-өсиет сөздерін күнделікті тіршілікте тәжірибе жүзінде іске асырудың құралы болды. Айталық, ойын үстінде осы айтылған өнеге-өсиет бастан аяқ қолданылады, осы негізде оның бойында адамдық қасиеттер қалыптаса бастайды. Демек, ойын әр түрлі әрекетке қозғалысқа, дене шынықтыруға ғана төселдіріп қоймай, өмірдің рухани азығы - үлкеннің барлық қасиетін, яғни баланың жан-жүйесіне әсер ететін этикалық, эстетикалық тәрбиені қабылдауға қалыптастырады[3].
Халық мұғалімі Байтоғайұлы Малқай бала өміріндегі ойынды және ермекті ол - баланың еңбегі,- дейді, демек бұл жай ермек емес, бала әлеміндегі кәдімгі еңбек. Сондықтан да бала еңбегі - ойын. Ендеше, ойын балалардың күнделікті тіршілігі адамның басынан өтетін өмірінің әр уақытындағы жазғы, күзгі, қысқы істелетін кәсібі сияқты. Тіршіліктің түрі бар. Сол сияқты балалардың да өзіне меншікті бала кезінде істейтін істері бар. Ол іс - жас уақытындағы ойын. Сондықтан да қазақ балаларының негізгі ойындары асық, құмалақ (түйенің, қойдың), бес тас, доп міне мұның бәрі осы балалар еңбегінің құралдары болады. Өмір мен өнерге деген талаптың түп негізінің өзі осы асық, доп, құмалақ, ләңгі, қуыршақ, мәшине, үй болып т.б. ойнауларда жатыр. Ендеше халықтың бұл дана сөзін тура мағынасында түсінуге болмайды[8].
Ойын баланың көңілін өсіріп, бойын сергітіп қана қоймай, оның өмір құбылыстары жайлы таным-түсінігіне де әсер етеді. Балалар ойын арқылы тез тіл табысып жақсы ұғысады, бірінен-бірі ептілікті үйренеді. Оның үстінде дене қимылы арқылы өзінің денсаулығын нығайтады. Халқымыз ойындарға тек балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп қарамай, жас ерекшеліктеріне сай оларды көзқарасының, мінез - құлқының қалыптасу құралы деп ерекше бағалаған. Қазір бізге жеткен ойындарымыз: тоғызқұмалық, қуыршақ, асық ойындары. Қазақтың көне жыр- дастандарында ұлттық ойындар балаларды тәрбиелеуде ерекше орын алғандығы айқын көрінеді. Мәселен Қобыланды, Алпамыс, Ер Тарғын сияқты эпостық жырларда елін сүйген батырлардың, жұртшылық сүйіспеншілігіне бөленген ер жігіттердің ең алдымен ұлттық ойындарда сайысқа түсіп, одан кейін көп кісі қатысқан ойын-сауықтарда өздерінің мергендік, палуандық, шабандоздық шеберліктерін көрсеткендері айтылады. Домбырамен күй шерту, Аттың құлағында ойнау, Аударыспақ, Күлкі ойыны, Балалар ойыны, Ақсүйек, Тоғызқұмалық, Жұмбақ айтыс, Асық ойнау өте ерте заманда пайда болған. Мұның өзі біздің ата-бабаларымыздың ұлттық ойындарының ғасырлар бойы өмір сүргендігін айқын көрсетеді. Балалардың жиі ойнайтын Ақсүйек ойыны байқағыштыққа, қырағылыққа, бытылдыққа, ерлікке, шапшаңдыққа баулиды. Баланың ақыл-ойын дамытатын тәжірибелік маңызы зор тағы бір ойынның түрі - Он бір қара жұмбақ. Оның басты ерекшелігі есеп сұрақтарын қою арқылы балаңың ойлау қабілетін дамытады. Бөбектерді тәрбиелеуде де ұлттық ойындардың берері мол. Санамақ, Жылдам айт, т.б. тартымды ойындарды үйрету,тіл өнеріне негіз салады деп есептелген. Балалар негізінен ойын үстінде бір-бірімен тез тіл табысады. Ойынына қарап баланың психологиясын аңғаруға болады. Бес саусақ бірдей емес дегендей, әр отбасынан шыққан балалардың мінез-құлқы бірдей емес[16].
Балалар ойынында кейде өлең-тақпақтар жиі кездеседі. Ол өлең-тақпақтардың негізгі мақсаты тапқырлыққа, шапшаңдыққа, ептілікке баулу, қиялына қанат беріп,ойын ұштау, өз бетімен іскерлікке, қысылған жерде дұрыс шешім қабылдауға тәрбиелеу. Бұған қоса кез-келген ойынның аяғында жеңу бар да, жеңілу бар. Жеңгендер әрі қарай өз биігінде қалуға тырысса, жеңілгендер айып тартады. Ол көбінесе тақпақ айту, ән салу, би билеу түрінде болады. Бұдан қай ойынның да түпкі нысанасы - балалардың бойында өнердің, білімнің, тәрбиенің нұрын себу, өлең, тақпақ айтуға төселдіру екенін аңғару қиын емес.
Жалпы ойынның қандай түрі болмасын, атадан балаға, ұрпақтан- ұрпаққа ауысып отырады. Халық ойындары өмірлік қажеттіліктен туады да, физиологиялық жағынан денсаулық сақтауға негізделеді. Тапқыр да алғыр, шымыр да епті, қайратты да қажырлы бала өсіруді армандамайтын отбасы жоқ. Демек ойынның өзі бала үшін біліктің, тәлімнің қайнар көзі болып табылады. Балаларға ұлттық ойындарды үйретіп, оған өзгеше нәр беріп, жаңартып өткізіп отыруды ата-аналар, тәрбиешілер бір сәт те естен шығармағандары абзал. Өйткені жас өндір бүлдіршіндер ойнай да, күле де, ойлай да білу керек.Ұлттық ойындар дене тәрбиесінің құралы болып саналады[6].
Халық арасында тараған 200 тарта ұлттық ойындарды топтау, жүйелеудің және ортақ атау берудің маңызды іс екендігін айта келіп, осы жұмыстың қалыптасуына көптеген ғалымдардың теориялық және практикалық жағынан еңбектер жазғандығын атап өтеміз. Әр ізденуші өз тарапынан ойындарды топқа және жүйеге бөле отырып, ортақ бір теориялық негізге сүйенбегендіктерін байқауға болады. Осының салдарынан бір ойын түрінің бірнеше топтар арасында кездесуін байқаймыз. Оған мысал ретінде затпен, құралмен ойналатын ойындар тобына жатқызылған ойын түрлері жүгіру ойындары ішінде болуы немесе осы ойын түрлерінің қыста немесе жазда ойналатын ойын түрлері деп бөлінуі, т.с.с. Осындай жағдайлар ғылыми ізденістер, педагогикалық-әдістемелік жұмыстарда, жаттығу жұмыстарында көп түсінбеушілік, орынсыз қолдану сияқты келеңсіз жағдайлардың болуына әкеледі.
Ұлттық ойындардың ел арасында кең тарауына байланысты бір ойынның әр жерде әртүрлі тәртіппен ойналуы және олардың атауларының әртүрлі болып келуі жиі кездеседі. Осы жағдайды ескере келіп ойындарды жүйелеу, топтау және атау беру мәселесі шығады. Топталып, жүйеленбеген ойындарды тәжірибелік тұрғыдан қолдану, ережесін айқындау мүмкін болмайды[11].
Әбубәкір Диваев өзінің Игры киргизских детей атты еңбегінде тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады. Ә. Диваев алғашқы топтағы ойын түріне рулық-қауымдық құрылыс кезеңінде өмірге келген ойындарды, екінші топтамадағы дәстүрлі ойындарға қозғалыс ойындарын, үшінші топқа спорттық ойын түрлерін жатқызады. Ізденуші этнографтың дәлелдеуінше, халық ойындары балалардың іс-әрекетін, қимыл-қозғалысын дамытумен қатар денсаулығын шыңдауда тездетуші үрдіс әрекетін атқарады.
XX ғасырдың басында өмір сүрген этнограф М. Гуннер қазақтың ұлттық ойындарын былайша жіктейді:
1. Жалпы ойындар
2. Қарсыласу мен күресу сипатындағы ойындар.
3. Ашық алаңқайдағы ойындар.
4. Қыс мезгіліндегі ойындар.
5. Демалыс ойындары.
6. Ат үстіндегі ойындар.
7. Аттракциондық-көрініс ойындар.
Қазақтың ұлттық қозғалыс ойындардан ажыратып, алғаш рет бөліп қараған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ НЕГІЗГІ ДЕНЕ ҚАСИЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі дене қасиеттері ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
0.2 Ұлттық ойындардың мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
ІІ ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ НЕГІЗГІ ДЕНЕ ҚАСИЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА АРНАЛҒАН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫСТАР
2.1 Қазақтың ұлттық ойындарын балабақшада тиімді пайдалану ... ... ... ... ... ... .1 6
2.2 Ұлттық ойындар арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі дене қасиеттерін қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақтың ұлттық дене шынықтыру мәдениеті жеке тұлғаның жалпы мәдениетінің құрамдас бір бөлігі ретінде мектепке дейінгі кезеңнен қалыптаса бастайды. Сондықтан оны пайдалану тек қозғалғалмалы біліктілік, дағдыларды дамытып қана қоймайды, сонымен қатар мектеп жасына дейінгі балалардың қазақтың ұлттық спорт түрлеріне деген көзқарасымен қоса, дене қасиеттерін қалыптастырып, дене жаттығулары мен ойындарын өз беттерінше дамытуға тәрбиелеп, олардың руханилығын, адамгершілігін тәрбиелеуге баулуды қарастырады.
Қазақ халқы ұлттық ойындарды бала тәрбиесінде қолданылатын негізгі құрал екендігін бекер айтпаған.Себебі, көнеден келе жатқан ұлттық ойындар ойнату арқылы балалардың дене қасиеттерін дамыту тәрбие процесінде ерекше орын алады. Шапшаңдық, төзімділік, икемділік және т.б дене қасиеттерінің ерте жастан бастап қалыптаса бастауы баланың болашақтағы іс-әрекетінде ұқыптылыққа, жауапкершілікке тәрбиелейді. Сондықтан, балабақшадағы ұлттық ойындардың кеңінен қолданылуы осы қасиеттердің дамуына тікелей байланысты.
Қазақ халқының көне ғасырлар қойнауынан бастау алатын ұлттық ойындары мен спорт түрлері бойынша осы кезге дейін ғылыми ізденістер аз жүргізіліп келді. Қазақстан Егеменді ел болысымен Республикада тұратын халықтардың төл мәдениетінің өркендеуіне үлкен жол ашып отыр. Бұл мүмкіндік 1995 жылы 30 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясында Қазақстан Республикасының әр азаматы тарихи және мәдени құндылықтарды сақтауға және қорғауға міндетті деп заңмен бекітілген[1].
Дәстүрлі халық мәдениетінің ажырамас бір бөлігі болып саналатын ұлттық ойындар мен спорттың қоғамдағы атқаратын пайдалы орнын анықтау, оны теориялық-педагогикалық тұрғыдан негіздеу, алдымен, ұлттық ойындар мен спорт түрлерінің осы уақытқа дейін толыққанды тәрбие құралы ретінде танылмай жүрген олқылықтарын жоюға, оқу - тәрбие және спорттық жаттықтыру жұмыстарында басқа дене тәрбиесі құралдары сияқты өзіне тиісті орнын алуға жол ашады.
Қазақ халқының бай этнографиялық материалдарын жинақтаған және оның ішінде ұлт ойынының тәрбиелік маңызы туралы пікір айтқандар К.А.Покровский, А.И.Ивановский, Н.И.Гродеков, Е.А.Алекторов, Ә.Диваев, А.Левшин, Н.Пантусов, Ф.Лазаревский, П.П.Пашин, Г.С.Запряжский, А.Шиле, А.Харунзин, А.Горячкин, П.Ходыров, Е.Букин, О.Әлжанов, т.б. болды делінген. Е.Сағындықов өз еңбегінде: Қазақтың ұлт ойындары тақырыпқа өте бай және әр алуан болады, - дей келіп, ұлт ойындарын негізінен үш салаға бөліп топтастырған. Ә.Диваев Игры киргизских детей атты еңбегінде тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады.
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі - орыс ғалымы А.Алекторов. Мәселен, оның О рождении и воспитании детей киргизов, правилах и власти родителей (Орынбор, 1891) атты еңбегін атауға болады.
М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінен бастау алар қайнар көзі, ойлау қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі элементі деп тұжырымдайды. Кезінде ұлттық ойындарды зерттеген авторлар қатарында М.Тәнекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б. есімдерін атауға болады.
Кеңес Одағы кезіндегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілігін көрегендікпен қарастырған ғалым Б.Төтенаев Қазақтың ұлттық ойындары (Алматы, 1994) атты еңбегінде қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын шарттарын жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін зерделеп, ойын білдірген.
Егемен Қазақстан жағдайында халқымызды дене тәрбиесі оның ішінде ұлттық спорт пен ойындар арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі дене қасиеттерін қалыптастыру, салауатты өмірге баулу, денсаулығын жақсарту, салт-дәстүрді сақтау, елін-жерін сүюге тәрбиелеу жолдарын ғылыми негіздеу керек.Бұл жұмыстарды іске асыру Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 30 қаңтар 2010 жылғы Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты Қазақстан халқына жолдауында көрсетілген[2].
Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесін жетілдіру мәселелері көптеген жетекші ғалымдар зерттеулерінің негізгі нысанына айналды. Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесін дайындаудың тиімділігі бойынша көптеген нұсқаулар жасалынды. Алайда, бұл зерттеулердің бәрі негізінен, дене тәрбиесі сабақтарының тиімділігін арттыруға, сабақтағы дене сапасын дамытуға ғана арналған.
Дүние жүзін мекендеген халықтардың ұлттық ойындарының белгілі бір мақсаты мен әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан өзіндік ерекшеліктер болады. Сондықтан да халық арасында қалыптасқан ойындар туралы деректер және құжаттар ғылыми тұрғыдан зерттеу мен талдауды қажет етеді.
Дәстүрлі ұлттық ойындардың тарихы, ел арасында тарауы, қоғамдағы рөлі, ұрпақты тәрбиелеудегі қажеттілігі сияқты тақырыптар төңірегінде отандық және шет ел ғалымдары көптеген ізденістер жасаған.
Бұл тақырыпты зерттеу мақсатында таңдау себебім, күнделікті өмірде көріп жүргеніміздей, балалардың, соның ішінде мектеп жасына дейінгі балалардың ұлттық ойынға деген қызығушылығы күннен күнге азайып бара жатқандай. Оған бірден-бір себепке заманауи технологияларды жатқызуымызға болады.Олардың көптеген зияны бар екені айтпаса да белгілі. Ал ұлттық ойындардың көбісі ашық аспан астында ойналатын болғандықтан, күн сәулесі, таза ауа секілді табиғи құндылықтардың бала ағзасының, дене қасиеттерінің дұрыс қалыптасып дамуына тигізер әсері мол. Жалпы ойын балалардың негізгі іс-әрекеті болғандықтан, оның кеңінен өріс алуы сол балалардың өз өмірінде пайдалануына тікелей байланысты. Алдымен отбасыда, содан кейін балабақшада ұлттық ойындардың маңызын балаларға ұғындыру отбасы мүшелерінің және педагогтардың негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Зерттеу пәні Ұлттық ойындар арқылы балалардың дене қасиеттерін дамыту
Зерттеу болжамы. Дене шынықтыру сабақтарында қазақтың ұлттық ойындарын пайдаланудың өзіндік ерекшелігін анықтап, оларды практикада тиімді пайдалану арқылы, мектепке дейінгі жастағы балалардың дене қасиеттерін қалыптастыруға болады.
Зерттеу мақсаты. Мектепке дейінгі жастағы балалардың дене тәрбиесінде жүргізілетін сабақтарға қазақтың ұлттық қимыл-қозғалыс ойындарын енгізудің және сол арқылы балаларды шапшаңдылыққа, төзімділікке, бейімділікке үйретудің маңызын анықтау.
Зерттеу міндеттері
1. Жұмыстың өзектілігін айқындау мақсатында әдебиеттер пайдалану;
2. Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі процесінде қазақ ұлттық қимыл-қозғалыс ойындары бойынша негізгі дене қасиеттерін қалыптастырудың жолдарын анықтау;
3. Балалардың дене қасиеттерінің дамуы мен қозғалыс дайындығы ерекшеліктерін қалыптастыруда жүргізілетін зерттеулерді талдау;
4. Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі сабағында ұлттық ойындарды пайдаланудың маңызын толығырақ аша түсетін зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру.
Зерттеу объектісі Мектеп жасына дейінгі балалардың ұлттық ойындар арқылы дене қасиеттерін қалыптастыру әрекеті
Зерттеу құрылымы Кіріспе, 2 бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Зерттеу әдістері: Ұлттық ойындар арқылы дене қасиеттерін қалыптастыру жөнінде ғылыми мәліметтер жинау және оларды талдау арқылы тәжірибелік зерттеу амалдарын жүргізу.
І Ұлттық ойындар арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі дене қасиеттерін қалыптастырудың теориялық негіздері
Мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі дене қасиеттерінің ерекшеліктері
Мектепке жасына дейінгі дене тәрбиесінің негізгі міндеттері үш үлкен топқа бөлінеді. Соның ішінде сауықтыру міндеттерінің бірі - жылдамдық, үйлесімділік, төзімділік секілді дене қуаты қасиеттерін тәрбиелеу. Мектепке дейінгі жаста қозғалыстарды әр түрлі етіп құрастыру, амалдарын ауыстыру, әр түрлі бағыттау арқылы дене қасиеттерін кешенді, үйлесімді дамытуға көп көңіл бөлген дұрыс.
Адамның денесінде, санасында белгілі бір деңгейде сақталып тұрып, ол қозғалғанда, әрекет жасағанда пайда болатын қасиеттерді дене қасиеттері дейміз[9].
Дене қасиеттері, қозғалыс қасиеті деген терминдер, арнайы оқу кітаптарында бір мағынада пайдаланылады. Олар адамның қозғалыс мүмкіншілігінің әрекеті жағын көрсетеді. Дене қасиеттері адам қозғалғанда, дене қуатын көрсеткісі келгенде пайда болады. Адам жай тыныштық күйде болғанда ол қаншалықты күшті, жылдам немесе төзімді екенін біз білмейміз, кеңістікте көп уақыт аралығында жылдам қозғалса жылдам екенін, қарқынын азайтпай ұзақ жүгіре алса төзімді екені көрінеді. Яғни, дене қасиеттері адам денесінде белгілі бір деңгейде сақталып тұрады. Ол қозғалған кезде, дене қуаты деңгейін көрсеткісі келген кезде, ол адамның қаншалықты күшті, жылдам, төзімді екенін білеміз[5].
Жылдамдық дегеніміз - адамның белгілі бір уақыт аралығында кеңістікте жылдам қозғалған әрекеті.
Адамның жылдамдық қабілетін жетілдіруге арналған жаттығуларға негізінен жүгіру мен жоғары қарқынды қимыл-қозғалыс ойындары, сондай-ақ спорттық ойындар жатады.Жылдамдық қабілетін жетілдіруге жүйрік балалардың да жақсы әсері тиеді. Мысалы Мен де жүйрік болсам деп армандаған бала жүгірумен шұғылданып спорттық ойындармен айналысу арқылы өзін-өзі тәрбиелесе, оның жылдамдық қабілеті тез артады.
Секіру, жүгіріп келіп секіру, биікке жүгіріп шығып, жүгіріп түсу т.б. жаттығулар жылдамдықты күш-қайратты арттыруға көп көмегін тигізеді. Сонымен бірге 30-60 мертлік қашықтықты жоғары қарқынмен қайталап жүгірудің пайдасы өте зор. Іріктеліп алынған қозғалмалы ойындар да жылдамдық қабілетін жетілдіру үшін пайдаланылады[4].
Мектеп жасына дейінгі балалардың жылдамдығын жетілдіру үшін мына төмендегі жаттығулар орындалады:
oo өте жоғары қарқынмен 20 -30 метрлік жотаға (төбеге) жүгіріп шығу;
oo ұнтағы немесе құм төселген жолмен жүгіру;
oo белгілі бір уақыт ішінде соқпақ жолда жоғары немесе төменгі қарқынмен
жүгіруі;
oo 30-60 метрлік қашықтыққа жарыса жүгіру:
Адамның басқа қасиет-қабілеттеріне қарағанда, жылдамдық қабілеті тез қалыптаса бастайды.Жылдамдық қабілетін жетілдіретін жаттығуларды орындаған кезде бұлшық еттерді босаңсытып, сол жаттығуларды толық игеріп алғаннан кейін ғана жүгіруге болады[3].
Жылдамдық үш түрде пайда болады:
1. Қарапайым және күрделі қозғалыс жауабының жылдамдығы;
2. Жалғыз қимыл жылдамдығы;
3. Қимыл жиілігі.
1. Қарапайым қозғалыс жауабының жылдамдығы дегеніміз алдын ала белгілі қ
озғалыспен, бірақ кенеттен берілетін дыбысқа жауап. Қозғалыс жауабының жылдамдығын тәрбиелеу әдістемесі екі кезеңнен тұрады. Бірінші кезеңде кең тараған әдістер мыналар: қайталау әдісі кенеттен болған дабылға көп рет, әрбір ретте тезірік сезіну реакциясы. Мысалы, төменгі стартты орындау, дауыл бойынша қозғалыс өзгеруі, жүріп келе жатып кілт тоқтау т.б. ойын әдісі(түрлі қимылдағы ойындар, баскетбол, стоп теннисі т.б.), жарыстық әдіс (кешігіп, жарыстан шығып қалу т.б.). Екінші кезеңде сенсомоторлық әдістеме қолданылады. Ол жылдам және аз уақыт аралығын айыра білу қабілеттілігіне негізделген. Іс жүзінде ол мынадай болып байқалады: спортшы жаттықтырушының уақытқа жауабы туралы хабарын ала отырып, старттық дабылды өте тез сезіну шапшаңдығын өзі бағалайды, жаттықтырушы бұдан соң уақыт ұзақтығын бағалауы бірдей болған кезде, жаттығушыға алдын ала келісілген шапшаңдық сезіну тапсырмасы беріледі. Ақырында спортшыда уақытты дәл қабылдау қабілеттілігі қалыптасады, ол сезіну жылдамдығының жақсаруына көмектеседі.
2. Жалғыз қимыл жылдамдығы. Жалғыз қимыл жылдамдығы (семсерлесудегі үйрету, футболдағы доп тебу, баскетболдағы доп лақтыру т.б.) спорт ойындарында, жеке сайыста жергілікті жаттығулар бұлшық ет жұмысы кезінде пайда болады және қолғалыс реакциясы шапшаңдығымен қатар тәрбиеленеді.
3. Қимыл жиілігі. Циклді сипаттағы жаттығуларда қимыл жиілігі, жылдамдығы пайда болады. Қимыл жылдаммдығын тәрбиелеу үшін өте жоғары шапшаңдықта орындалуға болатын жаттығулар пайдаланылады. Бұл жағдайда шапшаңдығыңды дамыту үшін, аз қашықтыққа қатты жүргіру қажет[12].
Адамның жұмысты ұзақ, қарқынын азайтпай орындай алу қабілетін төзімділік дейміз.Төзімділіктің адам бойында қалыптасып, дамуы басқа да қабілет-қасиеттері сияқты, әр-қандай жас шамасында әр түрлі болады. Балалардың төзімділігін жетілдіруге арналған жүктеменің (денеге түсетін күштің) сипаты мынадай болу керек.
oo денеге түсетін жүктеме баланың күш-қуатына сай болуы тиіс, шамадан тыс берілген жүктеме организимді тез шаршатып, адамның қабілетін төмендетеді;
oo төзімділікті дамытуға арналған жүктемелерді міндетті түрде мұғалім немесе жаттықтырушы белгілеп беру қажет[17].
Cпортпен, яғни денені шынықтыру жаттығуларының бір түрімен шұғылдану барысында төзімділікті дамыту үшін бірнеше арнаулы жаттығуларды орындау алға міндет етіп қойылады. Олар ойналмалы жаттығулар деп аталады. Мұндай жаттығулар бірнеше спорт жабдықтарында кезекпен орындалады. Мысалы 30 м қашықтыққа жүгіру, бір орныда тұрып, ұзындыққа секіру, гимнастикалық қабырғаға өрмелеу міндетті кезекпен орындалатындықтан, адамды жалықтырмай, төзімділікті дамытады[18].
Төзімділікті анықтаудың түзу және жанама деген екі әдісі бар Түзу әдісінде сыналатын спортшыға бір тапсырма беріледі де, сол жұмыстың орындалған уақыты анықталады. Жанама жолмен төзімдігікті ұзақ қашықтыққа жүгіру уақыты немесе белгілі уақытта бір жұмысты орындаумен анықтайды. Төзімділіктің екі: жалпы және арнайы түрі бар. Жалпы төзімділіктің сипаты - спортшының ұзақ уақытқа жай, қарқынды, бұлшық ет топтарының көпшілігін қатыстыра жұмыс істей алу қабілеттілігі. Арнайы төзімділігіктің: шапшықдық төзімділігі, күш төзімділігі, шапшаңдық күш төзімділігі, статикалық күш төзімділігі және аралас төзімділік сияқты көптеген түрлері бар. Жұмысты энергиямен қамтамасыз етуге аэробты, анаэробты және аралас деген төзімділіктің үш түрі бар[7].
Адамның жаттығуды үлкен амплитудамен орындау қабілеттілігін икемділік дейміз. Амплитуда дегеніміз - адамның жаттығуды орындағандағы дене мүшелерінің бір шеткі қалыптан екінші шеткі қалыпқа жеткізе орындаған қимыл-әрекеті. Мысалы, бала аяқтарын бірге қойды - бірінші шеткі қалып, аяқтарын жан-жаққа созып шпагатқа отырды - екінші шеткі қалып, қолдарын жоғары көтеріп шалқайды - бірінші шеткі қалып, қолдарын алақанымен, шынтағымен еденге жеткізе алдыға еңкейді - екінші шеткі қалып т.с.с. Икемділікті дамытудың негізгі амалы - созылу, керілу жаттығулары. Ол жаттығулар мынандай түрлерде орындалады: қарпайым созылу, серіппелі созылу, сермеу, дене қалпын ұстау, сыртқы көмектің әсерімен созылу т.с.с. Икемділік жаттығуларын бой қыздырудан кейін сабақтың барлық бөлімдеріне кіргізуге болады. Икемділік жаттығуларын орындағанда нақтылы міндет қою қажет, мәселен белгілі затты алу немесе бір затқа дене мүшелерін тигізу т.с.с. Мысалы, алға-төмен еңкею, омыртқа жүйесін созу жаттығуын орындаудың басында қолдың ұшын жерге тигізу, алақанды тигізу, шынтақты тигізу кезекпенен, бар мүмкіншілікпен әрекеті, созыла орындалады. Созылу жаттығуларын амплитуда орындау шегіне жеткізе, яғни буындарда жеңіл ауырту сезімдерін сезінгенше орындау қажет. Созылу жаттығулары тізбегінен кейін босаңсыту жаттығулары орындалады.
Икемділікті дамытудың негізгі амалдары: өзіңді ұстау, сыртқы көмек т.с.с. Икемділік жаттығуларын бой қыздырудан кейін қай сабақ бөліміне де кіргізуге болады. Икемділік жаттығуларын орындағанда нақтылы міндет қою қажет. Икемділіктің дамытудың әдісі - қайталау. Жаттығуларды ретті, сериялармен қол буындарына, кеудеге, аяқ буындарына арнап орындау қажет[13].
Тәрбие мен білімнің алғашқы дәні - мектепке дейінгі тәрбие ошақтарында беріледі. Бала денсаулығының мықты болып, қозғалыс, дене құрылысының қалыпты, дұрыс жетілуі де осы кезеңде қалыптасады. Сондықтан бала организмінің дұрыс жетілуін қадағалау біздің міндетіміз. Организмінің қорғаныс қабілеті нашар қалыптасқан балалар сыртқы ортаның қолайсыздығына тез ұшырағыш келеді. Сондықтан баланың сүйегінің, буынының дұрыс әрі мерзімді жетілуіне, бел омыртқаның физиологиялық иіндерінің қалыптасуына, табан дөңестерінің дұрыс жетілуіне ерекше мән беру керек. Бұлшық еттерінің қатаюы мен жүрек қан тамыры жүйесінің жетілуіне, тыныс алудың тереңдігі мен ырғақтығына, тыныс алуды қозғалыспен үйлестіруге үнемі ықпал жасап отыруымыз керек.Сондай-ақ, баланың қозғалысын жетілдіру, қимыл- дағдыларын, икемділігін, шапшаңдық, төзімділік сияқты қасиеттерін қалыптастыруға дене тәрбиесі мейлінше әсер етеді. Сондықтан бала дене жаттығуларын үнемі жасап тұруы керек. Таңертеңгілік жаттығу, қимыл- қозғалыс ойындары, спорттық жаттығулар бала денсаулығына өте пайдалы. Дене жаттығулары балалардың денсаулығын сақтап, нығайтып қана қоймай, дене пішінінің сұлу болып қалыптасуына да тікелей ықпал етеді[14].
Ұлттық ойындардың мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесіндегі орны.
Қазіргі заман талабына сай, жан- жақты жетілген, бойында ұлттық сана мен ұлттық психология қалыптасқан, имандылық әдебі, парасаты бар ұрпақ тәрбиелеу, өсіру, білім беру бүгінгі таңда отбасының, балабақшасының, барша елдің, халықтың міндеті,-деп елбасымыз айтқандай, бүгінгі таңда заманымызға сай зерделі, ой - өрісі жоғары, жан - жақты дамыған ұрпақ қалыптастыру мемлекетіміздің алға қойған аса маңызды міндеті болып тұр. Бала денсаулығының мықты болып, қозғалыс, дене құрылысының дұрыс жетілуі мектепке дейінгі кезеңде қалыптасады.
Ұлттық ойындар - қазақ халқының ерте заманнан қалыптасқан дәстүрлі ойын - сауықтардың бір түрі. Оның бастауы алғашқы қауымдық қоғамда шыққан. Ұлттық ойындар негізінде әр халық түрлі - түрлі жаттығулар жасау жолымен дене шынықтыру ісінің негізін салды. Бертін келе шынайы спорт ойындарының шығуына түрткі болды. Оның адам денсаулығына жақсартуда пайдалы аса күшті екені қилы[16].
Ұлттық ойындардың жалпы педагогикада, оның ішінде, этнопедагогикадағы алатын орнын анықтау, қазақ халқының ұрпақ тәрбиесі ішінде дене тәрбиесіне өте үлкен мән бергендігін, оған ұлттық ойындарды ұтымды қолдана білгендіктерін көрсетіп, жалпы тәрбиенің сан-саласына өзіндік үлкен үлестерін қосқан ойшылдар, ағартушылар еңбектерінің көп екендігін, оларға қазақ халқының рухани-тәрбие көсемдері Асанқайғы, Шалкиіз, Жиембет, Бұқар жырау, Тәуке, Әйтеке, Қазыбек, Төле билердің педагогикалық көзқарастары, оның ішінде дене тәрбиесіне байланысты еңбектері әлі зерттелмегендігін атап өту керек.
Этнопедагогикалық ойдың дамуына үлкен үлестерін қосқан ал-Фараби, А.Құнанбаев, Ш.Уалиханов, Ә.Диваев, С.Торайғыров, Ы.Алтынсарин, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедов, т.б. халқына тәрбие құндылықтарын, оның ішінде дене тәрбиесіне байланысты айтқандары өте маңызды орын алады. Қазақтың ұлттық ойындары туралы қағаз бетіне түскен алғашқы деректер ХІІІ ғасырдан басталды. Оны алғаш жинап, Европа жұртшылығына таныстырған Италия саяхатшысы Плано Карпини болды. ХІІІ ғасырда Европа халқына Монғол тарихын таныстыру мақсатымен саяхатқа шыққан П.Карпини Жетісу мен Тарбағатайды басып өткен кезде, осы өңірді мекендеген ру-тайпалардың тұрмысы, әдет-ғұрыптары, ойын-сауықтар жайлы көптеген этнографиялық материалдар жинаған.
Ойын дегеніміз - ұшқын, білімге құмарлық пен еліктеудің маздай жасаған оты. Міне, ойын дегеніміз - тынысын кең алысқа меңзейтін, ойдан-ойға жетелейтін, адамға қиялмен қанат беретін осындай ғажап нәрсе ақыл-ой жетекшісі, денсаулық кепілі, өмір тынысы[24].
Ұлттық ойындар - ата - бабаларымыздан бізге байлығымыз, асыл қазынамыз. Сондықтан, үйренудің күнделікті тұрмысқа пайдаланудың заманымызға сай ұрпақ тәрбиелеуге пайдасы орасан зор. Ойын баланың алдынан өмірдің есігін ашып, ұштаса береді.
Көкпар, Орамал алу, Тақия жасыру, Алтын қақпа, Ақ серек-Көк серек, Айгөлек, Ақ сандық - Көк сандық, Ақ сүйек т.б. ойындар ойнату арқылы баланы тапқырлыққа, жылдамдыққа, шапшаңдыққа, икемділікке, батылдылыққа үйрету іске асырылады. Яғни, таңертеңгі қабылдау кезінен кешке баланың үйге қайтуына дейінгі уақыт аралығындағы күн тәртібіне сәйкес дене тәрбиесі күні бойғы тәрбие түрлерімен біртұтас сабақтас жүргізіледі. Сондықтан да, бағдарлама бойынша арнайы өтілетін тақырыптық тәрбие сәттерінің арасында әуелі дене сергіту, жұмыс соңында ырғақты қимыл - қозғалыс ойындарын өткізу көзделеді[19].
Ұлттық ойынды ойнату мен үйретудің мақсаты:
- ұлттық ойындар дене шынықтыру іс-әрекетінде кең қолдана отырып, балалардың дене тәрбиесін дұрыс жолға қою, спорттық шеберліктерін, мүмкіндіктерін арттыру;
- қазақ халқының ерлік-жауынгерлік тарихын ұрпаққа ерліктің өшпес үлгісін қалдырған хас батырлардың өмір өнегесімен таныстыру, өз жерін, өз елін қорғай алатын ел жанды, ұлттық намысы мол жігерлі бүлдіршіндерді тәрбиелеу;
- жас ұрпақты өздігінен білім деңгейін көтеруге үйретіп өзін-өзі тәрбиелеуге дағдыландыру.
Ұлттық ойындар - ежелгі заманнан қалыптасқан дәстүрлі ойын сауық түрлері. Ұлттық ойынды меңгеру барысында балалар мен жасөспірімдер әртүрлі жаттығулар жасау арқылы денесін шынықтырады, ой-өрісін дамытады. Қазақтар ұлттық ойындарды дәстүрлі бала тәрбиесінің басты құралы ретінде дамытып отырған. Ұлттық ойындардың негізі, оның шығу тегі көшпенді шаруашылық қаракеттерден басталады. Ойындардың басты тәрбиелік мәні - болашақ ұрпақты келешек кәсіптерге баулу, мамандандыру, яғни олар дәстүрлі ұлттық педагогиканың бір саласы болып табылады деп қазақ энциклопедиясында анықтама береді[22].
Халық жасаған мұралар сан алуан. Аға ұрпақ өз білгенін, өз көкейіне тоқығанын кейінгі буынға мирас етіп, іс-әрекет үстінде көзін қанықтыра беруден бастаған. Солардың бірі - ұлт ойындары халықтың сәби шағымен бүгінгі өскелең дәуірінің куәсі ретінде, адам баласының фантазиялық ой-жүйесінің заңды жалғасы ретінде оны үйретудің тәжірибеде пайдаланудың үлкен білімділік, тәрбиелік маңызы бар.Ойынға тек ойын деп қарамай халықтың асыл қазынасы, бір жүйеге келтірілген тамаша тәрбие құралы деп қараған орынды. Бұл пікіріміз жалаң болмас үшін заманымыздың заңғар жазушысы, ұлы ойшылдарымыздың бірі Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің мына бір пікірін еске ала кетейік: Біздің заманымыздың өмір кешкен ұзақ жолында өздері қызықтаған алуан өнері бар ғой. Ойын деген менің түсінуімше, көңіл көтеру, жұрттың көзін қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір мағыналары болған. Халқымыз ұлт ойындарында ұрпақ қамын ойлаған, бір жүйеге келтіріліп өрнектелген ой мен әрекеттің, құпия философияны түсінуге жетелейтін адамгершілік үлгі-өнегенің желісі бар. Жас бала ойынға алдымен үйренуші, көруші өсе келе соған белсенді қатынасушы келесі кезеңді үйретуші, жаттықтырушы, ұлғая келе көруші жанкүйер ретінде қатынасады. Кейінгі кезде ұлт ойындарына көңіл бөлмеу нәтижесінде, көбі ұмыт болып, мүлде жоғалуға жуық[17].
Ойынды халық педагогикасының құрамды бір бөлігі деп тегін айтпаса керек, адам баласы жасаған жеті кереметтің қатарына сегізінші етіп ойынның аталып жүруі де жайдан-жай емес.
Қазақ халқының тарихи көне жырларының, эпостары мен лиро-эпостарының қай-қайсысын алап қарасақ та, олардың өн бойынан халықтың ұлттық ойындарының, әдет-ғұрып салттарының алуан түрлерін кездестіреміз. Ол ол ма, осы жырлардың негізгі кейіпкерлері - болашақ ел қорғаушы батыр, жауынгер, халық қайраткері, ойын үстінде көрінеді. Сол ойын арқылы шынығып, өзінің бойындағы табиғи дарынын шыңдай түседі. Ойынға халық ерекше мән берген. Сондықтан халық оған тек ойын-сауық, көңіл көтеретін орын деп қана қарамаған. Ең бастысы - ел қорғауға қабілетті болашақ қайраткер, өзінің осы қабілетін шаршы топтың алдында, баршаға тең (досқа да, дұшпанға да) еркін бәсекеде жеңіп алуға тиіс болған. Сондай-ақ талапты жас ойын өнеріне өзінен жасы үлкен, танымал ұстаздан үйреніп, жаттығатынын, аянбай тер төгетінін байқаймыз[21].
Ұлт ойындары атадан балаға, үлкеннен кішіге мұра болып жалғасып отырған және халықтың дәстүрлі шаруашылық, мәдени, өнер тіршілігінің жиынтық бейнесі көрінісі де болған. Әрине, ойын өнер ретінде әдебиет пен мәдениеттің сан алуан түрлерімен қабысып, астасып келіп, бірін-бірі толықтырып, байыта түседі.
Қоғамымыздың іргетасын нығайту үшін ұрпаққа үлгілі, өнегелі тәрбие беру - қазіргі міндеттердің бірі. Ұрпақ бойында жалпы адамзаттық құндылықтар мен адамның айналадағы дүниемен жеке тұлғалық қатынасын тәрбиелеу мақсатын халқымыздың мәдени-рухани мұрасының, салт-дәстүрінің озық үлгілерін оның бойына дарыту арқылы жүзеге асыруға болады[19].
Абайлап, зер сала қарасақ тілімізде кездесетін кейбір сөз тіркестері: домбыра ойнау, қобыз ойнау, ат құлағында ойнау, отпен ойнау, сумен ойнау, жұмбақ ойнау, жаңылтпаш ойнау, ойын-күлкі, ойын баласы,т.б халықтың көне мәдениетінің бір куәгері - ойын туралы түсініктің туу тарихы тым әріден басталғаннан және ата-бабаларымыз қолданған ойындар түрінің сан-алуан болғандығынан хабар береді[28].
Қазақ халқы ұлт ойындарына бай халықтардың бірі. Бірақ ол ертеде ауызекі туып, жалпақ жұртқа ауызекі таралып отырған да, сондықтан көпшілігі бүгінгі күнге жетпей ұмыт болып кеткен. Халық өршіл ой-арманға меңзейтін шытырман оқиғалы, ғажайып-қияли әңгімелер, тіл дамыту, ой-өірісін кеңейту мүмкіншілігін байыту тілегінен туған жаңылтпаш, жұмбақ, мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, балалар ертегілері, балалар ойынын, ойын-сауық жоралғыларын туғызды.
Қазақтың ұлттық ойындары ерлікті, өжеттілікті, батылдылықты, шапшаңдылықты, ептілікті, тапқырлықты, табандылықты, байсалдылықты, т.б. мінез-құлықтың ерекшеліктерімен бірге күш-қуат молдылығын, білек күшін, дененің сомдалып шынығуын қажет етеді. Сонымен бірге бұл ойындар әділдік пен адамгершіліктің жоғарғы принциптеріне негізделген.Қазақтың ұлттық ойындары: көкпар, сайыс, күрес, теңге алу, қыз қуу, алтын қабақ ату, жамбы ату, т.б.спорттық сипатпен бірге үлкен тәрбиелік маңызға да ие болды.Қазақтың ұлттық ойындарының тағы бір ерекшелігі - оған өлең сөздің араласып келіп отыратындығында[26].
Ұлт ойындары жанұя тәрбиесінен бастап, балабақшада түрлі тәрбиелік шараларда қосымша материал ретінде пайдаланылып келеді. Ұлттық мұраның бай қазынасының бірі - халықтың ұлттық ойындары көп салалы, көп қырлы құбылыс, ол тек ойындық сала емес, мәні жағынан да балабақша тәрбиеленушілерінің рухани өресі кең өсіп - жетілуіне, эстетикалық мәдениетін қалыптастыруға тәрбиелейтін негізгі құралдардың бірі. Ұлы педагог В.Сухомлинский Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз, шығармашылықсыз, қиялсыз толық мәніндегі ақыл-ой тәрбиесі болмайды дейді, демек, шәкірттің ақыл-ойы, парасаты ұлттық салт-сананы сіңіру арқылы байи түспек. Фольклортанушы ғалым Ә.Диваев Қазақ балаларының ойындары деген еңбегінде адамның жас ерекшелігін үш топқа бөледі: ...өмірге келгеннен бастап жеті жасқа дейінгі бала, жеті жастан он бес жасқа дейінгі балалар, он бес пен жиырма жас аралығындағы жастар.... Осының негізінде қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырып, бірінші топқа, сол жастағыларға лайықты: санамақ, тәй-тәй, айгөлек, соқыр теке, қуырмаш, алақан соқпақ, ақ серек-көк серек т.б. ойындарын, ал одан кейінгі топқа: тақия тастамақ, тартыс, сиқырлы қоржын, бәйге, көкпар, асық, хан талапай, теңге алу, қыз қуу, орамал тастамақ, ақсүйек, күрес т.б. ойындарын жатқызуға болады. Мұндай ойындар баланы тез ойлауға, тапқырлыққа баулиды. Мысалы, Соқыр теке, Ұшты ұшты ойыны. Ұлт ойындары - ата-бабамыздан бізге жеткен, өткен мен бүгінгіні байланыстыратын баға жетпес байлығымыз, асыл қазынамыз, сондықтан оны күнделікті оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың заманымызға сай ұрпақ тәрбиелеуге пайдасы орасан зор екендігі сөзсіз. Ұлттық ойындардың адамға тигізетін пайдасын халық ертеден-ақ білген. Алғашқы қауымдық құрылыс, ертедегі тайпалардың одаққа біріккен дәуірлері ұлт ойындарының едәуір дамыған кезеңі болды. Көшпелі өмір кешіп, мал баққан тайпалардың көзін ашқаннан көрген театры да, өнері де, көңіл көтерер қызығы да осы ұлт ойындары еді[18].
Қазақ халқының сонау, көне заманнан бергі негізгі кәсібі мал шаруашылығы болғандықтан, мал өсіру, мал басын көбейтуі өндіріс процесінің негізгі мақсаты, сондықтан да халықтың бар байлығы малда болды. Қазақ халқының тіршілігінде төрт түлік (қой, сиыр, жылқы, түйе) мал шешуші орын алған. Бүкіл өмірі мал өсірумен өткен қазақ халқының этнографиялық даму ерекшеліктері, той-думан, қуанышы мен реніші де осы малмен байланысты болды.
Амандасқанда да жан амандығын сұрамай, мал-жан амандығын сұрауы, қазақтың тіршілігінің тірегі, көзі малға деген көзқарасының ерекше бір сезіммен қалыптасуы болды. Оларды халық ауыз әдебиетінде мақұлықтар дүниесінің өкілі деп ұқпай, адамның өмір сүруінің негізгі тірегі мен жан серігі екендігін шабыттана жырлаған.
Осындай экономикалық құрылыстың негізінде төрт түліктің қасиеті тек қазақ ауыз әдебиетінде ғана жырланып қоймай, барлық мәдениет пен өнердің, соның ішінде ұлт ойындарының дамуының да негізі болды, келе-келе негізгі бас кейіпкерлері осы төрт түліктен тұратын ақбайпақ, көк сиыр, түйе-түйе, соқыр теке т.б. сияқты ұлт ойындары да дами бастады[10].
Бұл ойындардың барлығы дерлік қазақ халқының төрт түлікті аса бір сүйіспеншілікпен дәріптеп, қадірмен тұтып, жануарлардың бойында адам баласының қасиеттері бар, сондықтан жан-жануарлардың бәрі бірдей деген ұғымнан барып шыққан ойындар болды. Ондай қасиеттердің бірі осы ойындардың көпшілігінде дерлік төрт түліктің қай-қайсысы болмасын, аналықтарының өз төлдерін өлімге қимайтындығын аңғартады. Сондай Ақбайпақ ойынында, жоғалтқан ботасын іздеген інген қатты күйзеледі. Ақырында ботасын көріп, жаны жай тауып, ботасымен әңгімелесе келіп өзін тыққан ұрылардың кімнен жақсылық, кімнен жамандық көрдің деп, содан ботаның айтуы бойынша інгеннің бұйрығымен ойнаушылар жазасын алады.
Қазақ халқының малды соншалықты қадірлейтін себебі сол, халықтың саяси әлеуметтік және экономикалық жағдайының даму процесінде осы төрт түлік арқасында жеке адамның қай-қайсысы болмасын өмірден мұқтаждық көрмеді. Сондықтан да төрт түлік қазақ халқының ауыз әдебиетінің, өнерінің, мәдениеті мен ұлт ойындарының негізгі кейіпкері[9].
Бесік жырынан бастап ұлт ойындарының барлығы халық тәрбиесінің көзі. Қай дәуірдің ұрпағына болмасын тіршілік жолына бағыт сілтеп, өмірге аттандырады. Халық жырлары ата-ананың балаға қойған бірінші сенімі, тілек-талабы. Мұның бәрі баланы ойната, көңілдендіре, бойларын сергіте жүріп айтылады да, өміріне рухани азық болатын өнегелі де ілтипатты сөздерді жас кезінен құлақтарына құя береді. Ал ойындар болса баланың осы айтылған өнеге-өсиет сөздерін күнделікті тіршілікте тәжірибе жүзінде іске асырудың құралы болды. Айталық, ойын үстінде осы айтылған өнеге-өсиет бастан аяқ қолданылады, осы негізде оның бойында адамдық қасиеттер қалыптаса бастайды. Демек, ойын әр түрлі әрекетке қозғалысқа, дене шынықтыруға ғана төселдіріп қоймай, өмірдің рухани азығы - үлкеннің барлық қасиетін, яғни баланың жан-жүйесіне әсер ететін этикалық, эстетикалық тәрбиені қабылдауға қалыптастырады[3].
Халық мұғалімі Байтоғайұлы Малқай бала өміріндегі ойынды және ермекті ол - баланың еңбегі,- дейді, демек бұл жай ермек емес, бала әлеміндегі кәдімгі еңбек. Сондықтан да бала еңбегі - ойын. Ендеше, ойын балалардың күнделікті тіршілігі адамның басынан өтетін өмірінің әр уақытындағы жазғы, күзгі, қысқы істелетін кәсібі сияқты. Тіршіліктің түрі бар. Сол сияқты балалардың да өзіне меншікті бала кезінде істейтін істері бар. Ол іс - жас уақытындағы ойын. Сондықтан да қазақ балаларының негізгі ойындары асық, құмалақ (түйенің, қойдың), бес тас, доп міне мұның бәрі осы балалар еңбегінің құралдары болады. Өмір мен өнерге деген талаптың түп негізінің өзі осы асық, доп, құмалақ, ләңгі, қуыршақ, мәшине, үй болып т.б. ойнауларда жатыр. Ендеше халықтың бұл дана сөзін тура мағынасында түсінуге болмайды[8].
Ойын баланың көңілін өсіріп, бойын сергітіп қана қоймай, оның өмір құбылыстары жайлы таным-түсінігіне де әсер етеді. Балалар ойын арқылы тез тіл табысып жақсы ұғысады, бірінен-бірі ептілікті үйренеді. Оның үстінде дене қимылы арқылы өзінің денсаулығын нығайтады. Халқымыз ойындарға тек балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп қарамай, жас ерекшеліктеріне сай оларды көзқарасының, мінез - құлқының қалыптасу құралы деп ерекше бағалаған. Қазір бізге жеткен ойындарымыз: тоғызқұмалық, қуыршақ, асық ойындары. Қазақтың көне жыр- дастандарында ұлттық ойындар балаларды тәрбиелеуде ерекше орын алғандығы айқын көрінеді. Мәселен Қобыланды, Алпамыс, Ер Тарғын сияқты эпостық жырларда елін сүйген батырлардың, жұртшылық сүйіспеншілігіне бөленген ер жігіттердің ең алдымен ұлттық ойындарда сайысқа түсіп, одан кейін көп кісі қатысқан ойын-сауықтарда өздерінің мергендік, палуандық, шабандоздық шеберліктерін көрсеткендері айтылады. Домбырамен күй шерту, Аттың құлағында ойнау, Аударыспақ, Күлкі ойыны, Балалар ойыны, Ақсүйек, Тоғызқұмалық, Жұмбақ айтыс, Асық ойнау өте ерте заманда пайда болған. Мұның өзі біздің ата-бабаларымыздың ұлттық ойындарының ғасырлар бойы өмір сүргендігін айқын көрсетеді. Балалардың жиі ойнайтын Ақсүйек ойыны байқағыштыққа, қырағылыққа, бытылдыққа, ерлікке, шапшаңдыққа баулиды. Баланың ақыл-ойын дамытатын тәжірибелік маңызы зор тағы бір ойынның түрі - Он бір қара жұмбақ. Оның басты ерекшелігі есеп сұрақтарын қою арқылы балаңың ойлау қабілетін дамытады. Бөбектерді тәрбиелеуде де ұлттық ойындардың берері мол. Санамақ, Жылдам айт, т.б. тартымды ойындарды үйрету,тіл өнеріне негіз салады деп есептелген. Балалар негізінен ойын үстінде бір-бірімен тез тіл табысады. Ойынына қарап баланың психологиясын аңғаруға болады. Бес саусақ бірдей емес дегендей, әр отбасынан шыққан балалардың мінез-құлқы бірдей емес[16].
Балалар ойынында кейде өлең-тақпақтар жиі кездеседі. Ол өлең-тақпақтардың негізгі мақсаты тапқырлыққа, шапшаңдыққа, ептілікке баулу, қиялына қанат беріп,ойын ұштау, өз бетімен іскерлікке, қысылған жерде дұрыс шешім қабылдауға тәрбиелеу. Бұған қоса кез-келген ойынның аяғында жеңу бар да, жеңілу бар. Жеңгендер әрі қарай өз биігінде қалуға тырысса, жеңілгендер айып тартады. Ол көбінесе тақпақ айту, ән салу, би билеу түрінде болады. Бұдан қай ойынның да түпкі нысанасы - балалардың бойында өнердің, білімнің, тәрбиенің нұрын себу, өлең, тақпақ айтуға төселдіру екенін аңғару қиын емес.
Жалпы ойынның қандай түрі болмасын, атадан балаға, ұрпақтан- ұрпаққа ауысып отырады. Халық ойындары өмірлік қажеттіліктен туады да, физиологиялық жағынан денсаулық сақтауға негізделеді. Тапқыр да алғыр, шымыр да епті, қайратты да қажырлы бала өсіруді армандамайтын отбасы жоқ. Демек ойынның өзі бала үшін біліктің, тәлімнің қайнар көзі болып табылады. Балаларға ұлттық ойындарды үйретіп, оған өзгеше нәр беріп, жаңартып өткізіп отыруды ата-аналар, тәрбиешілер бір сәт те естен шығармағандары абзал. Өйткені жас өндір бүлдіршіндер ойнай да, күле де, ойлай да білу керек.Ұлттық ойындар дене тәрбиесінің құралы болып саналады[6].
Халық арасында тараған 200 тарта ұлттық ойындарды топтау, жүйелеудің және ортақ атау берудің маңызды іс екендігін айта келіп, осы жұмыстың қалыптасуына көптеген ғалымдардың теориялық және практикалық жағынан еңбектер жазғандығын атап өтеміз. Әр ізденуші өз тарапынан ойындарды топқа және жүйеге бөле отырып, ортақ бір теориялық негізге сүйенбегендіктерін байқауға болады. Осының салдарынан бір ойын түрінің бірнеше топтар арасында кездесуін байқаймыз. Оған мысал ретінде затпен, құралмен ойналатын ойындар тобына жатқызылған ойын түрлері жүгіру ойындары ішінде болуы немесе осы ойын түрлерінің қыста немесе жазда ойналатын ойын түрлері деп бөлінуі, т.с.с. Осындай жағдайлар ғылыми ізденістер, педагогикалық-әдістемелік жұмыстарда, жаттығу жұмыстарында көп түсінбеушілік, орынсыз қолдану сияқты келеңсіз жағдайлардың болуына әкеледі.
Ұлттық ойындардың ел арасында кең тарауына байланысты бір ойынның әр жерде әртүрлі тәртіппен ойналуы және олардың атауларының әртүрлі болып келуі жиі кездеседі. Осы жағдайды ескере келіп ойындарды жүйелеу, топтау және атау беру мәселесі шығады. Топталып, жүйеленбеген ойындарды тәжірибелік тұрғыдан қолдану, ережесін айқындау мүмкін болмайды[11].
Әбубәкір Диваев өзінің Игры киргизских детей атты еңбегінде тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады. Ә. Диваев алғашқы топтағы ойын түріне рулық-қауымдық құрылыс кезеңінде өмірге келген ойындарды, екінші топтамадағы дәстүрлі ойындарға қозғалыс ойындарын, үшінші топқа спорттық ойын түрлерін жатқызады. Ізденуші этнографтың дәлелдеуінше, халық ойындары балалардың іс-әрекетін, қимыл-қозғалысын дамытумен қатар денсаулығын шыңдауда тездетуші үрдіс әрекетін атқарады.
XX ғасырдың басында өмір сүрген этнограф М. Гуннер қазақтың ұлттық ойындарын былайша жіктейді:
1. Жалпы ойындар
2. Қарсыласу мен күресу сипатындағы ойындар.
3. Ашық алаңқайдағы ойындар.
4. Қыс мезгіліндегі ойындар.
5. Демалыс ойындары.
6. Ат үстіндегі ойындар.
7. Аттракциондық-көрініс ойындар.
Қазақтың ұлттық қозғалыс ойындардан ажыратып, алғаш рет бөліп қараған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz