Баланың жас ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.10
I тарау. Баланың жас ерекшеліктері
1.1. Жеке тұлға туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11.14
1.2. Адамның тұлғалық ерекшеліктері және адамның құмарлығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15.18
1.3. Адамның өмірді және өзін.өзі танып білуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19.26
II тарау.
2.1. Жеке тұлғаны қалыптастырудағы педагогикалық теориялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27.29
2.2. Жалпы білім беретін мектеп оқушыларының тұлғалық және танымдық дамуының психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30.37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39.41
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.10
I тарау. Баланың жас ерекшеліктері
1.1. Жеке тұлға туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11.14
1.2. Адамның тұлғалық ерекшеліктері және адамның құмарлығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15.18
1.3. Адамның өмірді және өзін.өзі танып білуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19.26
II тарау.
2.1. Жеке тұлғаны қалыптастырудағы педагогикалық теориялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27.29
2.2. Жалпы білім беретін мектеп оқушыларының тұлғалық және танымдық дамуының психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30.37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39.41
КlРlСПЕ.
Тақырыптың көкейкестілігі.
Бүгiнгi таңда бiлiмнiң мемлекеттiк стандартына сәйкес республика мектептерiне бiлiм беру мен тәрбиенiң мазмұнын туындауда. Оның басты себебi республика өзiнiң тәуелсiздiгiне ие болған жағдайда экономикалық, экологиялық, этномәдени ерекшелiктерiн ескерте отырып, жастарды оқыту мен тәрбиелеу iсiн қайта құрудың аса қажеттiгi пайда болды. Оның үстіне, өтпелi кезеңдегi нарық қыспағынан жұмыссыздықтың етек алуы, рухани жұтаңшылыққа Ұшыраған әрбiр отбасның экономикалық ауыр хал-ахуалы тәрбие мәселесiне керi әсерін тигiзiп отырғанын да ескермеуге болмайды. Ата-аналар күн көрiс қамымен базар жағалап немесе жұмыс iздеп, бала тәрбиесiне көңiл бөлмеуде, ал ол оқушы жастардың қараусыз қалуын туғызды. Бұл 11-13 жастар жеткiншектердi шылым шегуге, iшiмдiкпен, нашақорлықпен, жезөкшелiкпен айналысуға, ұрлық iстеуге, т.б. қылмыстық әрекеттерге топтасуға, қатiгездiкке итермелеуде. Сонымен бiрге мекетепке қоғамға пайдалы iстердiң бәсеңдеуi оқушылардың бiлiмге, өнерге деген қызығушылығын төмендеттi, сондай-ақ мектептердегi оқу-тәрбие iсiнде етек алған формалистiк көзқарас, тәрбие жұмысын бiр мерзiмге жүргiзiлетiн науқанға айналдыру, оқу бағдарламасын, жоспарының және оқулықтардың бiр сарындылығы, оқыту мен тәрбиелеу әдiстерiн қолдануда жыныстық және жеке басқа тән дербестiк ерекшелiктерге көңiл аудармау, балаларға тек бедел арқылы ықпал етуге негiзделген әкiмшiлiк, әмiр етушiлiк сияқты келеңсiз жағдайлар тұлғаны еркiндiгiнен айырды. Ол оқушылардың бойында тәрбие мәселесiне керi көзқарас туғызды. Сондықтан оқушылардың көпшiлiгi жеке басының ерекшелiктерi мен икемдiлiктерiн дамытуға мектеп мүмкiндiк бермейдi деп санайды.
Әр оқушының қызығушылығын бiлмегендiктен және олардың психологиялық ерекшелiгiн ескертiп отырмағандықтан, көп жерде оқушылардың ата-аналары мен мұғалiмдер арасында түсінiспеушiлiк жағдайлар жиi кездеседi. Осының бәрi тәрбие жұмысының үстірт жүргiзiлуiне әкелiп соқтыруда. Оған жол беру тұлғаның дербес ерекшелiктерiне қалай болса солай қараудан, оқушылардың өзiн-өзi тәрбиелеудегi iшкi мүмкiндiктерiн ескермеуден, олардың қабiлеттерiн әлеуметтiк жағдаймен байланыстырмау салдарынан туындап отыр.
Соңғы жылдары оқыту мен тәрбие мәелесiне қатар жарыспалы үрдiс немесе тәрбиенi оқытуға қосымша деп қарау, олардың өзара байланысын ескермеу, жалпы бiлiмнiң базалық сынарларын дұрыс таңай бiлмеу, бiлiмдi iзгiленруде тәрбиелiк мүмкiндiктiң толық ескерiлмеуi, этникалық мәдени бiлiмнiң дүниежүзілiк мәдениетпен байланыста қарастырылмауы сияқты терiс көзқарастар байқауда. Тәрбие iсiнде отбасымен, балабақшамен, бастауыш және орта мектептермен кәсiптiк-техникалық училищелермен тұрақты сабақтық байланыс сақталынбай қалды. Оқу орындарындағы, мектепке дейнгi және мектептен тыс мекемелердегi, баспасөздегi, теле-радио хабарлардағы және қоғамдық ұйымдардағы тәрбие жұмысын орталықтандырудың жеткiлiксiз екенi байқалады. Тәрбие жұмысының сапасыздығының тағы бiр себебi – олардың ғылыми негiздерi дәрежесiнiң төмендiгiнен болып отыр. Педагогика ғылымы көп ретте жеке тұлғанның дамуын өмірге сәйкессiз тұрғыда қарастырып келдi. Ғылыми зерттеу жұмысындағы өмірден алшақтық, адам туралы басқа ғылымдардың, әсiресе, биологияның, медицинаның психологияның жетiстiктерiн ескермеудiң салдарынан тәрбиеге бiр жақты қараушылық мектеп тәжiрибесiнен орын алып келдi.
Осыған орай, өтпелi кезеңдегi жасөспiрiмдер тәрбиесiнiң мақсаттары мен мiндеттерiн қайта қарайтын оның орнын айқындайтын уақыт келдi. Бүгінде стратегиялық бағдарлы тұлғалық ойлардың шығармашылық түрлерiн қалыптастыратын, Қазақстан Республикасы халықтары арасында бейбiтшiлiк пен татулықты орнатуға қабілеттi, қоғамды iзгiлiктi адамгершiлiк тұрғыдан жаңартудың әлеуметтiк-экономикалық мiндеттерiн жүзеге асыруға жәрдемiн тигiзетiн жаңа тұрпатты азамат тәрбиелеудiң ғылыми әдiстемесiн жаңа тұжырымды ғылыми негiзде жасаудың қажеттiгi алға қойылып отыр. Осындай мақсаттағы қажеттiгi алға қойылып отыр. Осындай мақсаттағы стратегиялық бағыттарға байланысты Ы.Алтынсарин атындағы ңҚазақ Бiлiм академиясының этнопедагогика және тәрбие лабораториясы соңғы жылдары пайда болған ңҚазақстан Республикасы азаматтының жаңа әлеуметтiк-экономикалық мiнез-құлқын қалыптастыру тұжырымдамасынаң. (1995), ңБiлiм саласындағы мемлекеттiк саясат тұжырымдамасынаң (1996), ңБiлiм саласындағы Республикадағы этникалық мәдени бiлiм тұжырымдамасынаң (1996) ңҚазақстан Республикасында орта бiлiмдi дамыту тұжырымдамасының жобасынаң (1997) ңҚазақстан Республикасының Бiлiм заңынаң (1999), ңРесей Федерациясына оқушы жастарды тәрбиелеу тұжырымдамасынаң (1991), ңҚазақстан Республикасының үздiксiз бiлiм беру жүйесiндегi кешендi тәрбие бағдарламасың (2000), сондай – ақ зерттеушiлердiң ғылыми еңбектерiне, әсiресе Н.Козлованың ңТәрбие теориясына кiрiспең (М., 1990), В.М. Гинецинскийдiң ңПедагогика теориясының негiздерiң (М., 1994), Е.Бондаревскаяның ңВоспитание – как возрождение гражданина, человека культуры и нравственностиң (1993), Гончаровтың ңұлттық мектептiң моделi (1994), Л.М. Фридман мен Г.А.Пушкинаның ңОқушылар ұжымында олардың жеке басын зерттеуң (М. 1988), Б.С.Грушинскийдiң ңФилософия образования ХХl векаң (1998), ±.К. Нұрғалиеваның ңТұлғаның құндылық бағытын қалыптастырудың методологиясы, теориясы, практикасың(Алматы,1994), П.И.Пидкаистыйдың редакциясымен шыққан ңПедагогикаң (М.,1996), И.П.Подласыйдың ңПедагогикасың, Б.Лихачевтың ңПедагогика курсы лекциясынаң (1998), А.М.Іасабеков пен Ж.Алтаевтың ңҚазақ философиясының тарихына кiрiспең (Алматы, 1995), А.С.Арсеньевтың ңЖасөспiрiмдер философтар көзқарасыменң (М., 1996), °.Нысанбаев пен М.С.Орынбековтiң ңАбайдың дүниетанымы мен философиясың (Алматы, 1995) сияқты оқулықтары мен оқу құралдарына сүйенiп, басқа да материалдарды басшылыққа ала отырып, оқушылардың тәрбиелеудiң теорисымен әдiстемесiн жасады.
Жоғарыда аталған еңбектердiң бәрiнде қазіргi бiлiм мен тәрбие берудiң даму өресiне қойылатын негiзгi талаптар төмендегiдей үш түрлi бағытта құрастырылған. Олар: 1) Еркiн тұлғаны тәрбиелеу; 2) Рухани тұлғаны тәрбиелеу; 3) lзгi, адамгершiлiгi мол тұлғаны тәрбиелеу.
Сондай ақ бұл еңбектерде жеке тұлғаны тәрбиелеп жетiлдiру мәселелерiн рухани iзгiлiкке, ұлттық дәстүрге, дәстүр сабақтыстығына, бiртұтастыққа, жүйелiлiк, ұғымдарына сыйыстыра қарастыру көзделген.
Тақырыптың көкейкестілігі.
Бүгiнгi таңда бiлiмнiң мемлекеттiк стандартына сәйкес республика мектептерiне бiлiм беру мен тәрбиенiң мазмұнын туындауда. Оның басты себебi республика өзiнiң тәуелсiздiгiне ие болған жағдайда экономикалық, экологиялық, этномәдени ерекшелiктерiн ескерте отырып, жастарды оқыту мен тәрбиелеу iсiн қайта құрудың аса қажеттiгi пайда болды. Оның үстіне, өтпелi кезеңдегi нарық қыспағынан жұмыссыздықтың етек алуы, рухани жұтаңшылыққа Ұшыраған әрбiр отбасның экономикалық ауыр хал-ахуалы тәрбие мәселесiне керi әсерін тигiзiп отырғанын да ескермеуге болмайды. Ата-аналар күн көрiс қамымен базар жағалап немесе жұмыс iздеп, бала тәрбиесiне көңiл бөлмеуде, ал ол оқушы жастардың қараусыз қалуын туғызды. Бұл 11-13 жастар жеткiншектердi шылым шегуге, iшiмдiкпен, нашақорлықпен, жезөкшелiкпен айналысуға, ұрлық iстеуге, т.б. қылмыстық әрекеттерге топтасуға, қатiгездiкке итермелеуде. Сонымен бiрге мекетепке қоғамға пайдалы iстердiң бәсеңдеуi оқушылардың бiлiмге, өнерге деген қызығушылығын төмендеттi, сондай-ақ мектептердегi оқу-тәрбие iсiнде етек алған формалистiк көзқарас, тәрбие жұмысын бiр мерзiмге жүргiзiлетiн науқанға айналдыру, оқу бағдарламасын, жоспарының және оқулықтардың бiр сарындылығы, оқыту мен тәрбиелеу әдiстерiн қолдануда жыныстық және жеке басқа тән дербестiк ерекшелiктерге көңiл аудармау, балаларға тек бедел арқылы ықпал етуге негiзделген әкiмшiлiк, әмiр етушiлiк сияқты келеңсiз жағдайлар тұлғаны еркiндiгiнен айырды. Ол оқушылардың бойында тәрбие мәселесiне керi көзқарас туғызды. Сондықтан оқушылардың көпшiлiгi жеке басының ерекшелiктерi мен икемдiлiктерiн дамытуға мектеп мүмкiндiк бермейдi деп санайды.
Әр оқушының қызығушылығын бiлмегендiктен және олардың психологиялық ерекшелiгiн ескертiп отырмағандықтан, көп жерде оқушылардың ата-аналары мен мұғалiмдер арасында түсінiспеушiлiк жағдайлар жиi кездеседi. Осының бәрi тәрбие жұмысының үстірт жүргiзiлуiне әкелiп соқтыруда. Оған жол беру тұлғаның дербес ерекшелiктерiне қалай болса солай қараудан, оқушылардың өзiн-өзi тәрбиелеудегi iшкi мүмкiндiктерiн ескермеуден, олардың қабiлеттерiн әлеуметтiк жағдаймен байланыстырмау салдарынан туындап отыр.
Соңғы жылдары оқыту мен тәрбие мәелесiне қатар жарыспалы үрдiс немесе тәрбиенi оқытуға қосымша деп қарау, олардың өзара байланысын ескермеу, жалпы бiлiмнiң базалық сынарларын дұрыс таңай бiлмеу, бiлiмдi iзгiленруде тәрбиелiк мүмкiндiктiң толық ескерiлмеуi, этникалық мәдени бiлiмнiң дүниежүзілiк мәдениетпен байланыста қарастырылмауы сияқты терiс көзқарастар байқауда. Тәрбие iсiнде отбасымен, балабақшамен, бастауыш және орта мектептермен кәсiптiк-техникалық училищелермен тұрақты сабақтық байланыс сақталынбай қалды. Оқу орындарындағы, мектепке дейнгi және мектептен тыс мекемелердегi, баспасөздегi, теле-радио хабарлардағы және қоғамдық ұйымдардағы тәрбие жұмысын орталықтандырудың жеткiлiксiз екенi байқалады. Тәрбие жұмысының сапасыздығының тағы бiр себебi – олардың ғылыми негiздерi дәрежесiнiң төмендiгiнен болып отыр. Педагогика ғылымы көп ретте жеке тұлғанның дамуын өмірге сәйкессiз тұрғыда қарастырып келдi. Ғылыми зерттеу жұмысындағы өмірден алшақтық, адам туралы басқа ғылымдардың, әсiресе, биологияның, медицинаның психологияның жетiстiктерiн ескермеудiң салдарынан тәрбиеге бiр жақты қараушылық мектеп тәжiрибесiнен орын алып келдi.
Осыған орай, өтпелi кезеңдегi жасөспiрiмдер тәрбиесiнiң мақсаттары мен мiндеттерiн қайта қарайтын оның орнын айқындайтын уақыт келдi. Бүгінде стратегиялық бағдарлы тұлғалық ойлардың шығармашылық түрлерiн қалыптастыратын, Қазақстан Республикасы халықтары арасында бейбiтшiлiк пен татулықты орнатуға қабілеттi, қоғамды iзгiлiктi адамгершiлiк тұрғыдан жаңартудың әлеуметтiк-экономикалық мiндеттерiн жүзеге асыруға жәрдемiн тигiзетiн жаңа тұрпатты азамат тәрбиелеудiң ғылыми әдiстемесiн жаңа тұжырымды ғылыми негiзде жасаудың қажеттiгi алға қойылып отыр. Осындай мақсаттағы қажеттiгi алға қойылып отыр. Осындай мақсаттағы стратегиялық бағыттарға байланысты Ы.Алтынсарин атындағы ңҚазақ Бiлiм академиясының этнопедагогика және тәрбие лабораториясы соңғы жылдары пайда болған ңҚазақстан Республикасы азаматтының жаңа әлеуметтiк-экономикалық мiнез-құлқын қалыптастыру тұжырымдамасынаң. (1995), ңБiлiм саласындағы мемлекеттiк саясат тұжырымдамасынаң (1996), ңБiлiм саласындағы Республикадағы этникалық мәдени бiлiм тұжырымдамасынаң (1996) ңҚазақстан Республикасында орта бiлiмдi дамыту тұжырымдамасының жобасынаң (1997) ңҚазақстан Республикасының Бiлiм заңынаң (1999), ңРесей Федерациясына оқушы жастарды тәрбиелеу тұжырымдамасынаң (1991), ңҚазақстан Республикасының үздiксiз бiлiм беру жүйесiндегi кешендi тәрбие бағдарламасың (2000), сондай – ақ зерттеушiлердiң ғылыми еңбектерiне, әсiресе Н.Козлованың ңТәрбие теориясына кiрiспең (М., 1990), В.М. Гинецинскийдiң ңПедагогика теориясының негiздерiң (М., 1994), Е.Бондаревскаяның ңВоспитание – как возрождение гражданина, человека культуры и нравственностиң (1993), Гончаровтың ңұлттық мектептiң моделi (1994), Л.М. Фридман мен Г.А.Пушкинаның ңОқушылар ұжымында олардың жеке басын зерттеуң (М. 1988), Б.С.Грушинскийдiң ңФилософия образования ХХl векаң (1998), ±.К. Нұрғалиеваның ңТұлғаның құндылық бағытын қалыптастырудың методологиясы, теориясы, практикасың(Алматы,1994), П.И.Пидкаистыйдың редакциясымен шыққан ңПедагогикаң (М.,1996), И.П.Подласыйдың ңПедагогикасың, Б.Лихачевтың ңПедагогика курсы лекциясынаң (1998), А.М.Іасабеков пен Ж.Алтаевтың ңҚазақ философиясының тарихына кiрiспең (Алматы, 1995), А.С.Арсеньевтың ңЖасөспiрiмдер философтар көзқарасыменң (М., 1996), °.Нысанбаев пен М.С.Орынбековтiң ңАбайдың дүниетанымы мен философиясың (Алматы, 1995) сияқты оқулықтары мен оқу құралдарына сүйенiп, басқа да материалдарды басшылыққа ала отырып, оқушылардың тәрбиелеудiң теорисымен әдiстемесiн жасады.
Жоғарыда аталған еңбектердiң бәрiнде қазіргi бiлiм мен тәрбие берудiң даму өресiне қойылатын негiзгi талаптар төмендегiдей үш түрлi бағытта құрастырылған. Олар: 1) Еркiн тұлғаны тәрбиелеу; 2) Рухани тұлғаны тәрбиелеу; 3) lзгi, адамгершiлiгi мол тұлғаны тәрбиелеу.
Сондай ақ бұл еңбектерде жеке тұлғаны тәрбиелеп жетiлдiру мәселелерiн рухани iзгiлiкке, ұлттық дәстүрге, дәстүр сабақтыстығына, бiртұтастыққа, жүйелiлiк, ұғымдарына сыйыстыра қарастыру көзделген.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Ақпанбек Г. Қазақтардың дүниетанымы. – Алматы, Қазақ университеті, 1989.
2. Айтмамбетова Б. Жаңашыл педагогтар идеялары мен тәжірибелері. – А., 1991.
3. Айтмамбетова Б., Бозжанова К., т.б. Балаларды семьяда адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. – Алматы, 1985.
4. Айтмамбетова Б., Бейсенбаева. Тәрбиенің жалпы әдістері. – А.,1991.
5. АйғабыловаН. Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жолдары. – А., Өнер. 1972.
6. Ахметов Ж. Балаларды мәдениеттілікке тәрбиелеу жолдары. //Қазақстан мұғалімі, А., 1994.
7. Алмаханова Х. Жас өспірімдерге эстетикалық тәрбие бері. /Методикалық нұсқау. А., 1990.
8. Ақназаров Б. Класс жетекшісі. – А., Мектеп, 1973.
9. Әбенбаев С. Оқушы жастарға эстетикалық тәрбие беруді жетілдіру. – А.,1992.
10. Әбенбаев С. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі. – А., 1999.
11. Әбдіразақов Е. Адамгершілік, имандылық тәрбиесі. – Шымкент 1994.
12. Әбиев Ж. Жаңа адамда қалыптастыру. – Алматы, 1988.
13. Әбиев Ж. Еңбек тәрбиесінің педагогикалық негіздері. – Алматы, 1997.
14. Әбиев Ж. Оқушыларға атеистік тәрбие беру. Алматы, //Қазақстан мектебі , 1959. ғ3.
15. Әбілова Зоқушыларға эстетикалық тәрбие беру. – А., 1972.
16. Әбілова З. Этнопедагогика – А., 1997.
17. Әтемова Қ. Ата-аналар жиналысының мәні. Қаз.мем. 1-1996.
18. Болдырев Н. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы. – Алматы, 1987. ІІІ-VI тарау.
19. Болдырев Н. Класс жетекшісі. – А., Мектеп, 1980.
20. Богословский В. т.б. Жалпы психология – А., Мектеп, 1980, 13 тарау.
21. Безкаравайный С., Жұмабаев А. Мектепте өткізілетін тарихи -әдеби кештер. – А., Мектеп, 1968.
22. Бержанов Қ, Тәрбие мен оқытудың бірлігі. – Алматы, 1973.
23. Бержанов Қ., С.Мусин. педагогика тарихы. – А., Мектеп, 1984.
24. Бержанов Қ. Оқу-ағартудағы халықтар достығы. Алматы, 1976.
25. БарановС. Принципы обучения. – Москва, 1975.
26. Бабанский Ю. Педагогика. – Москва 1988.
27. Батышев С. Научная организация учебно-воспитательного процеса. – Москва, 1975.
28. Внутришкольное управление: Вопросы теории и практики. Под ред. Т.И.Шамовой.
29. Дорженов С. Бүгінгі ислам. – Алматы, Білім қоғамы, 1988.
30. Дүйсенбинова Адамгершілік тәрбиесіне айқын бағыт //Қазақстан мектебі. 7-1991ж/
31. Елеманов С., Күктілеуов А. Жастарға арналған праволық білім беру негіздері. – А., 1985.
32. Егембердиев Ж. Мектеп жұмыстарын жоспарлау /Методикалық ұсыныстар. А., Мектеп, 1975.
33. Жұмаханов Ә. Семьяда балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. А., 1985.
34. Жас ұрпаққа дамгершілік эстетикалық тәрбие беру концепсиясы. //Қазақ мұғалімі, 1-тамыз 1989.
35. Жақыпов А. Өнеге өрісі- А., Мектеп, 1975.
36. Жұмабаев Ә. Ата-аналар жауапкершілігі. А.,1977.
37. Ильина Т. Педагогика. Москва, 1984.
38. Иванова Н., Қозғанбаева М. Оқыту процесінің мәні. – Алматы, 1991.
39. Керімов Л. Праволық тәрбие жүйесі. Алматы, 1991.
40. Капралов Р. Класс жетекшісінің жұмысы. Алматы, 1983.
41. Класный час и его организация. Алматы, 1989.
42. Капралова Р. Сынып жетекшісінің ата-аналармен жүргізілетін жұмысы,- Алматы, 1973.
43. Керімов Л. Қиын бала және оны қайта тәрбиелеу. – Алматы, 1990.
44. Көпжасарова М. Оқушыларды кластан тыс жұмыстарда коллективизмге тәрбиелеу. Алматы, Мектеп, 1978.
45. Көшекпаев Н. Оқыту теориясы. – Алматы, Мектеп, 1976.
46. Кочетов А. Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуі. Москва, Просвещение, 1967.
47. Крупская Н. Көркемдікке тәрбиелеудің міндеттері туралы. Таңдамалы педагогикалық шығармалары.- Алматы, 1973.
48. Қоянбаев Ж., Қоянбаев Р. Педагогика. Астана,1998.
49. Лемберг Р. Оқыту әдістері. Алматы, 1958.
50. Лернер И. Дидактические основы методов обучения. Москва, Педагогика,1981.
51. Методика правового воспитания. – Москва, 1984.
52. Макаренко А. Ұстаздық дастан. Алматы, 1985.
53. Макаренко А. Ата-аналар кітабы.Алматы, 1985.
54. Маслов., Карагоз Ю. Планирования воспитательной работы в учебной группе. Москва, 1985.
55. Мурзалин С. Рухани байлық. Алматы, Казақстан, 1988.
56. Махмудов М. Мектепте проблемалы оқытуды ұйымдастыру. Алматы,1981.
57. Николаева В. В школе и после школы вместе: Книга для учителя. Москва, Проссвещения, 1988.
58. Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Ой. Ақыл. Адамгершілік. Алматы, Білім, 1994.
59. Нұрғалиева Г. Оқыту әдістері. Алматы, 1991.
60. Нұрмағанбетов С., Овчиникова Р. Метептегі кластан тыс жұмыстар. Алматы, Мектеп, 1969.
61. Нұрланова Г.К. Орта ғасыр ғұламаларының тәрбие тағылымдары. Алматы, 2003.
62. Оқушыларды сабақтан тыс уақытта тәрбиелеу. Алматы, Мектеп, 1975.
63. Основы внутришкольного управления.(Под ред.П.В. Судоминского) Москва, Педагогика, 1987.
64. Оқушыларды тәрбиелеудің үлгі мазмұны. (ред. басқарған Макаренко А.С.) Алматы, Мектеп, 1978.
65. Положения о ретинго-тестовой контроля качества знания, навыков и умений студентов. Алматы, Казгумя, 1996.
66. Педагогика школы./под ред. Г.И.Шукиной. Москва, Поссвещения, 1977.
67. Подласый И. Педагогика. Москва, 2000.
68. Сабыров Т. Болашақ мұғалімдердің дидактикалық дайындығын жетілдіру. Алматы, Ы.Алтынсарин атындағы қазақтың білім академиясының баспа кабинеті, 1999.
69. Сухомлинский В. Балаларға жүрек жылуы. Алматы, 1976.
70. Сейталиев К. Тәрбие теориясы. Алматы, 1986.
71. Сухомлинский В. Мектептің жас директорларымен сырласу. Алматы, 1987.
72. Төлеубеков А.Р. Адамгершілік тәрбиесінің негіздері. Алматы, 1991.
73. Ұзақбаева С. Эстетикалық және экономикалық тәрбие негіздері. Алматы, 1991.
74. Ұзақбаева С. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрі. Алматы, 1990.
1. Ақпанбек Г. Қазақтардың дүниетанымы. – Алматы, Қазақ университеті, 1989.
2. Айтмамбетова Б. Жаңашыл педагогтар идеялары мен тәжірибелері. – А., 1991.
3. Айтмамбетова Б., Бозжанова К., т.б. Балаларды семьяда адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. – Алматы, 1985.
4. Айтмамбетова Б., Бейсенбаева. Тәрбиенің жалпы әдістері. – А.,1991.
5. АйғабыловаН. Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жолдары. – А., Өнер. 1972.
6. Ахметов Ж. Балаларды мәдениеттілікке тәрбиелеу жолдары. //Қазақстан мұғалімі, А., 1994.
7. Алмаханова Х. Жас өспірімдерге эстетикалық тәрбие бері. /Методикалық нұсқау. А., 1990.
8. Ақназаров Б. Класс жетекшісі. – А., Мектеп, 1973.
9. Әбенбаев С. Оқушы жастарға эстетикалық тәрбие беруді жетілдіру. – А.,1992.
10. Әбенбаев С. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі. – А., 1999.
11. Әбдіразақов Е. Адамгершілік, имандылық тәрбиесі. – Шымкент 1994.
12. Әбиев Ж. Жаңа адамда қалыптастыру. – Алматы, 1988.
13. Әбиев Ж. Еңбек тәрбиесінің педагогикалық негіздері. – Алматы, 1997.
14. Әбиев Ж. Оқушыларға атеистік тәрбие беру. Алматы, //Қазақстан мектебі , 1959. ғ3.
15. Әбілова Зоқушыларға эстетикалық тәрбие беру. – А., 1972.
16. Әбілова З. Этнопедагогика – А., 1997.
17. Әтемова Қ. Ата-аналар жиналысының мәні. Қаз.мем. 1-1996.
18. Болдырев Н. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы. – Алматы, 1987. ІІІ-VI тарау.
19. Болдырев Н. Класс жетекшісі. – А., Мектеп, 1980.
20. Богословский В. т.б. Жалпы психология – А., Мектеп, 1980, 13 тарау.
21. Безкаравайный С., Жұмабаев А. Мектепте өткізілетін тарихи -әдеби кештер. – А., Мектеп, 1968.
22. Бержанов Қ, Тәрбие мен оқытудың бірлігі. – Алматы, 1973.
23. Бержанов Қ., С.Мусин. педагогика тарихы. – А., Мектеп, 1984.
24. Бержанов Қ. Оқу-ағартудағы халықтар достығы. Алматы, 1976.
25. БарановС. Принципы обучения. – Москва, 1975.
26. Бабанский Ю. Педагогика. – Москва 1988.
27. Батышев С. Научная организация учебно-воспитательного процеса. – Москва, 1975.
28. Внутришкольное управление: Вопросы теории и практики. Под ред. Т.И.Шамовой.
29. Дорженов С. Бүгінгі ислам. – Алматы, Білім қоғамы, 1988.
30. Дүйсенбинова Адамгершілік тәрбиесіне айқын бағыт //Қазақстан мектебі. 7-1991ж/
31. Елеманов С., Күктілеуов А. Жастарға арналған праволық білім беру негіздері. – А., 1985.
32. Егембердиев Ж. Мектеп жұмыстарын жоспарлау /Методикалық ұсыныстар. А., Мектеп, 1975.
33. Жұмаханов Ә. Семьяда балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. А., 1985.
34. Жас ұрпаққа дамгершілік эстетикалық тәрбие беру концепсиясы. //Қазақ мұғалімі, 1-тамыз 1989.
35. Жақыпов А. Өнеге өрісі- А., Мектеп, 1975.
36. Жұмабаев Ә. Ата-аналар жауапкершілігі. А.,1977.
37. Ильина Т. Педагогика. Москва, 1984.
38. Иванова Н., Қозғанбаева М. Оқыту процесінің мәні. – Алматы, 1991.
39. Керімов Л. Праволық тәрбие жүйесі. Алматы, 1991.
40. Капралов Р. Класс жетекшісінің жұмысы. Алматы, 1983.
41. Класный час и его организация. Алматы, 1989.
42. Капралова Р. Сынып жетекшісінің ата-аналармен жүргізілетін жұмысы,- Алматы, 1973.
43. Керімов Л. Қиын бала және оны қайта тәрбиелеу. – Алматы, 1990.
44. Көпжасарова М. Оқушыларды кластан тыс жұмыстарда коллективизмге тәрбиелеу. Алматы, Мектеп, 1978.
45. Көшекпаев Н. Оқыту теориясы. – Алматы, Мектеп, 1976.
46. Кочетов А. Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуі. Москва, Просвещение, 1967.
47. Крупская Н. Көркемдікке тәрбиелеудің міндеттері туралы. Таңдамалы педагогикалық шығармалары.- Алматы, 1973.
48. Қоянбаев Ж., Қоянбаев Р. Педагогика. Астана,1998.
49. Лемберг Р. Оқыту әдістері. Алматы, 1958.
50. Лернер И. Дидактические основы методов обучения. Москва, Педагогика,1981.
51. Методика правового воспитания. – Москва, 1984.
52. Макаренко А. Ұстаздық дастан. Алматы, 1985.
53. Макаренко А. Ата-аналар кітабы.Алматы, 1985.
54. Маслов., Карагоз Ю. Планирования воспитательной работы в учебной группе. Москва, 1985.
55. Мурзалин С. Рухани байлық. Алматы, Казақстан, 1988.
56. Махмудов М. Мектепте проблемалы оқытуды ұйымдастыру. Алматы,1981.
57. Николаева В. В школе и после школы вместе: Книга для учителя. Москва, Проссвещения, 1988.
58. Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Ой. Ақыл. Адамгершілік. Алматы, Білім, 1994.
59. Нұрғалиева Г. Оқыту әдістері. Алматы, 1991.
60. Нұрмағанбетов С., Овчиникова Р. Метептегі кластан тыс жұмыстар. Алматы, Мектеп, 1969.
61. Нұрланова Г.К. Орта ғасыр ғұламаларының тәрбие тағылымдары. Алматы, 2003.
62. Оқушыларды сабақтан тыс уақытта тәрбиелеу. Алматы, Мектеп, 1975.
63. Основы внутришкольного управления.(Под ред.П.В. Судоминского) Москва, Педагогика, 1987.
64. Оқушыларды тәрбиелеудің үлгі мазмұны. (ред. басқарған Макаренко А.С.) Алматы, Мектеп, 1978.
65. Положения о ретинго-тестовой контроля качества знания, навыков и умений студентов. Алматы, Казгумя, 1996.
66. Педагогика школы./под ред. Г.И.Шукиной. Москва, Поссвещения, 1977.
67. Подласый И. Педагогика. Москва, 2000.
68. Сабыров Т. Болашақ мұғалімдердің дидактикалық дайындығын жетілдіру. Алматы, Ы.Алтынсарин атындағы қазақтың білім академиясының баспа кабинеті, 1999.
69. Сухомлинский В. Балаларға жүрек жылуы. Алматы, 1976.
70. Сейталиев К. Тәрбие теориясы. Алматы, 1986.
71. Сухомлинский В. Мектептің жас директорларымен сырласу. Алматы, 1987.
72. Төлеубеков А.Р. Адамгершілік тәрбиесінің негіздері. Алматы, 1991.
73. Ұзақбаева С. Эстетикалық және экономикалық тәрбие негіздері. Алматы, 1991.
74. Ұзақбаева С. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрі. Алматы, 1990.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5-10
I тарау. Баланың жас ерекшеліктері
1. Жеке тұлға туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 11-14
2. Адамның тұлғалық ерекшеліктері және адамның
құмарлығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15-18
3. Адамның өмірді және өзін-өзі танып
білуі ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 19-26
II тарау.
2.1. Жеке тұлғаны қалыптастырудағы педагогикалық
теориялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27-29
2.2. Жалпы білім беретін мектеп оқушыларының тұлғалық және танымдық
дамуының психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30 -37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 8
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...39-41
КlРlСПЕ.
Тақырыптың көкейкестілігі.
Бүгiнгi таңда бiлiмнiң мемлекеттiк стандартына сәйкес республика
мектептерiне бiлiм беру мен тәрбиенiң мазмұнын туындауда. Оның басты
себебi республика өзiнiң тәуелсiздiгiне ие болған жағдайда экономикалық,
экологиялық, этномәдени ерекшелiктерiн ескерте отырып, жастарды оқыту мен
тәрбиелеу iсiн қайта құрудың аса қажеттiгi пайда болды. Оның үстіне, өтпелi
кезеңдегi нарық қыспағынан жұмыссыздықтың етек алуы, рухани жұтаңшылыққа
Ұшыраған әрбiр отбасның экономикалық ауыр хал-ахуалы тәрбие мәселесiне керi
әсерін тигiзiп отырғанын да ескермеуге болмайды. Ата-аналар күн көрiс
қамымен базар жағалап немесе жұмыс iздеп, бала тәрбиесiне көңiл бөлмеуде,
ал ол оқушы жастардың қараусыз қалуын туғызды. Бұл 11-13 жастар
жеткiншектердi шылым шегуге, iшiмдiкпен, нашақорлықпен, жезөкшелiкпен
айналысуға, ұрлық iстеуге, т.б. қылмыстық әрекеттерге топтасуға,
қатiгездiкке итермелеуде. Сонымен бiрге мекетепке қоғамға пайдалы iстердiң
бәсеңдеуi оқушылардың бiлiмге, өнерге деген қызығушылығын төмендеттi,
сондай-ақ мектептердегi оқу-тәрбие iсiнде етек алған формалистiк көзқарас,
тәрбие жұмысын бiр мерзiмге жүргiзiлетiн науқанға айналдыру, оқу
бағдарламасын, жоспарының және оқулықтардың бiр сарындылығы, оқыту мен
тәрбиелеу әдiстерiн қолдануда жыныстық және жеке басқа тән дербестiк
ерекшелiктерге көңiл аудармау, балаларға тек бедел арқылы ықпал етуге
негiзделген әкiмшiлiк, әмiр етушiлiк сияқты келеңсiз жағдайлар тұлғаны
еркiндiгiнен айырды. Ол оқушылардың бойында тәрбие мәселесiне керi көзқарас
туғызды. Сондықтан оқушылардың көпшiлiгi жеке басының ерекшелiктерi мен
икемдiлiктерiн дамытуға мектеп мүмкiндiк бермейдi деп санайды.
Әр оқушының қызығушылығын бiлмегендiктен және олардың психологиялық
ерекшелiгiн ескертiп отырмағандықтан, көп жерде оқушылардың ата-аналары мен
мұғалiмдер арасында түсінiспеушiлiк жағдайлар жиi кездеседi. Осының бәрi
тәрбие жұмысының үстірт жүргiзiлуiне әкелiп соқтыруда. Оған жол беру
тұлғаның дербес ерекшелiктерiне қалай болса солай қараудан, оқушылардың
өзiн-өзi тәрбиелеудегi iшкi мүмкiндiктерiн ескермеуден, олардың
қабiлеттерiн әлеуметтiк жағдаймен байланыстырмау салдарынан туындап отыр.
Соңғы жылдары оқыту мен тәрбие мәелесiне қатар жарыспалы үрдiс немесе
тәрбиенi оқытуға қосымша деп қарау, олардың өзара байланысын ескермеу,
жалпы бiлiмнiң базалық сынарларын дұрыс таңай бiлмеу, бiлiмдi iзгiленруде
тәрбиелiк мүмкiндiктiң толық ескерiлмеуi, этникалық мәдени бiлiмнiң
дүниежүзілiк мәдениетпен байланыста қарастырылмауы сияқты терiс көзқарастар
байқауда. Тәрбие iсiнде отбасымен, балабақшамен, бастауыш және орта
мектептермен кәсiптiк-техникалық училищелермен тұрақты сабақтық байланыс
сақталынбай қалды. Оқу орындарындағы, мектепке дейнгi және мектептен тыс
мекемелердегi, баспасөздегi, теле-радио хабарлардағы және қоғамдық
ұйымдардағы тәрбие жұмысын орталықтандырудың жеткiлiксiз екенi байқалады.
Тәрбие жұмысының сапасыздығының тағы бiр себебi – олардың ғылыми негiздерi
дәрежесiнiң төмендiгiнен болып отыр. Педагогика ғылымы көп ретте жеке
тұлғанның дамуын өмірге сәйкессiз тұрғыда қарастырып келдi. Ғылыми зерттеу
жұмысындағы өмірден алшақтық, адам туралы басқа ғылымдардың, әсiресе,
биологияның, медицинаның психологияның жетiстiктерiн ескермеудiң салдарынан
тәрбиеге бiр жақты қараушылық мектеп тәжiрибесiнен орын алып келдi.
Осыған орай, өтпелi кезеңдегi жасөспiрiмдер тәрбиесiнiң мақсаттары
мен мiндеттерiн қайта қарайтын оның орнын айқындайтын уақыт келдi. Бүгінде
стратегиялық бағдарлы тұлғалық ойлардың шығармашылық түрлерiн
қалыптастыратын, Қазақстан Республикасы халықтары арасында бейбiтшiлiк пен
татулықты орнатуға қабілеттi, қоғамды iзгiлiктi адамгершiлiк тұрғыдан
жаңартудың әлеуметтiк-экономикалық мiндеттерiн жүзеге асыруға жәрдемiн
тигiзетiн жаңа тұрпатты азамат тәрбиелеудiң ғылыми әдiстемесiн жаңа
тұжырымды ғылыми негiзде жасаудың қажеттiгi алға қойылып отыр. Осындай
мақсаттағы қажеттiгi алға қойылып отыр. Осындай мақсаттағы стратегиялық
бағыттарға байланысты Ы.Алтынсарин атындағы ңҚазақ Бiлiм академиясының
этнопедагогика және тәрбие лабораториясы соңғы жылдары пайда болған
ңҚазақстан Республикасы азаматтының жаңа әлеуметтiк-экономикалық мiнез-
құлқын қалыптастыру тұжырымдамасынаң. (1995), ңБiлiм саласындағы
мемлекеттiк саясат тұжырымдамасынаң (1996), ңБiлiм саласындағы
Республикадағы этникалық мәдени бiлiм тұжырымдамасынаң (1996) ңҚазақстан
Республикасында орта бiлiмдi дамыту тұжырымдамасының жобасынаң (1997)
ңҚазақстан Республикасының Бiлiм заңынаң (1999), ңРесей Федерациясына оқушы
жастарды тәрбиелеу тұжырымдамасынаң (1991), ңҚазақстан Республикасының
үздiксiз бiлiм беру жүйесiндегi кешендi тәрбие бағдарламасың (2000), сондай
– ақ зерттеушiлердiң ғылыми еңбектерiне, әсiресе Н.Козлованың ңТәрбие
теориясына кiрiспең (М., 1990), В.М. Гинецинскийдiң ңПедагогика теориясының
негiздерiң (М., 1994), Е.Бондаревскаяның ңВоспитание – как возрождение
гражданина, человека культуры и нравственностиң (1993), Гончаровтың ңұлттық
мектептiң моделi (1994), Л.М. Фридман мен Г.А.Пушкинаның ңОқушылар ұжымында
олардың жеке басын зерттеуң (М. 1988), Б.С.Грушинскийдiң ңФилософия
образования ХХl векаң (1998), ±.К. Нұрғалиеваның ңТұлғаның құндылық бағытын
қалыптастырудың методологиясы, теориясы, практикасың(Алматы,1994),
П.И.Пидкаистыйдың редакциясымен шыққан ңПедагогикаң (М.,1996),
И.П.Подласыйдың ңПедагогикасың, Б.Лихачевтың ңПедагогика курсы лекциясынаң
(1998), А.М.Іасабеков пен Ж.Алтаевтың ңҚазақ философиясының тарихына
кiрiспең (Алматы, 1995), А.С.Арсеньевтың ңЖасөспiрiмдер философтар
көзқарасыменң (М., 1996), °.Нысанбаев пен М.С.Орынбековтiң ңАбайдың
дүниетанымы мен философиясың (Алматы, 1995) сияқты оқулықтары мен оқу
құралдарына сүйенiп, басқа да материалдарды басшылыққа ала отырып,
оқушылардың тәрбиелеудiң теорисымен әдiстемесiн жасады.
Жоғарыда аталған еңбектердiң бәрiнде қазіргi бiлiм мен тәрбие берудiң
даму өресiне қойылатын негiзгi талаптар төмендегiдей үш түрлi бағытта
құрастырылған. Олар: 1) Еркiн тұлғаны тәрбиелеу; 2) Рухани тұлғаны
тәрбиелеу; 3) lзгi, адамгершiлiгi мол тұлғаны тәрбиелеу.
Сондай ақ бұл еңбектерде жеке тұлғаны тәрбиелеп жетiлдiру мәселелерiн
рухани iзгiлiкке, ұлттық дәстүрге, дәстүр сабақтыстығына, бiртұтастыққа,
жүйелiлiк, ұғымдарына сыйыстыра қарастыру көзделген.
Тәрбиенiң теориялық мәселелерiн күнделiктi мектеп пен отбасы
тәрбиесiнде iскi асырудың әдiс-амалдарын одан әрi тереңiрек қарастырып,
Бiлiм академиясының тәрбие теориясы, этнопедагогика және жас ерекшелiк
психологиясы лабораториясының қызметкерлерi Оқушылардың тұлғалық қасиетiн
дамытудың педагогикалық негiздерi атты монографиялық еңбек даярлап, мектеп
басшылары мен сынып жетекшiлерiне көмекшi құрал ретiнде ұсынып отыр.
Еңбек үш тараудан тұрады. Бiрiншi тарау оқушыны тәрбиелеп
қалыптастырудың теориялық мәселерiне арналған. Онда адамның бойында
айналасындағы құбылыстардың сыр-сипатын бiлуге деген iштен туа бiткен
арқылы адам санасын өсіру процесiнiң жүре басталатыны, тәрбие iсiн қоғамдық
қажеттiлiкке биiмдей жаңаша құру, тәрбиенi гуманизациялау, адамдардың бiр-
бiрiне сүйіспеншiлiкпен қарауы, маңайындағыларды қадірлеу, парасаттылық
қарым-қатынасы, қарым-қатынастағы еркiндiк, мәдениет жетiстiктерiн тәрбие
iсiнде пайдалану, сөйтіп мәдени құндылықтарды меңгерту арқылы қоғамға,
өмірге ендiру сөз болады.
Бүгінде тәрбиеге жаңаша көзқарас мәселесi оны iске асырушы
мұғалiмдерге де жаңа талаптар қойып отыр, яғни ұстаздың жеке басының үлгі-
өнегесi, рухани сапалық қасиеттерiнiң жоғары болуы, болмысы мен бiлiм
өресінiң биiктiгi, кеңңдiгi, оқушылар бойында ұлттық менталитеттi
қалыптастыруда шешуi рөл атқаратыны ғылыми дәйектiлiкпен баяндалған. Тәрбие
iсi оқушы мен мұғалiмнiң өзара қарым-қатынасына құрылатын болғандықтан,
олардың өзара әрекеттесуi әлеуметтiк ортада iске асырылады. Баланың
басқалармен қарым-қатынасы, өмір сүруi, өмірге деген көзқарасы, түсінiгi
осы ортада қалыптасады.
Еңбекте қоршаған ортаның кеңiстiгiн, заттық, оқиғалық, ақпараттық
сипаттары ашылып көрсетiлiп, оқушыны осы ортада iс-әрекетке тартудың
механизмi айқындалған. Оқушының қоршаған ортамен қарым-қатынастық iс-
әрекетiн iске асыруда ой-түрткiнiң қалыптастырудың құралы қызметiн
атқаратыны құрастырылған.
Еңбекте iс-әрекеттi ұйымдастыруда рефлекстiң мәнi, оның оқушыны өзiн-
өзi бақылауына, өз iс-әрекетiне ойша талдау жасауға үйретуге негiзделетiнi
пайымдалған. Оқушыны рухани мәдениетке ендiру iсi қарым-қатынас арқылы,
басқалардың iс-әрекетiн, мiнез-құлқын салыстыру, баға беру арқылы iске
асырылады. Еңбекте рухани құндылықтарды оқушы өз бойына мораль, өнер, ғылым
арқылы сiңiрiп, ой түйіндейтiнi, сөйтіп оның әр затқа, қоғамдық құбылысқа
деген өзiндiк ой-пiкiр, көзқарасының қалыптасатыны ғылыми негiзделген.
Тәрбие процесiнiң, тәрбиенiң мақсаты мен ұстанымынан әдiстемесiнен
тұратыны, тәрбиелiк қарым-қатынаста жеке тұлғаны табиғи қалпында
қабылдаудың маңызы, тәрбие әдiсiнiң, тәрбиенiң мақсатына байланыстылығы,
оқушы мен оқытушының қарым-қатынаста қолданылатын әдiстердiң де түрленiп,
өзгерiп отыратыны және оның оқушының қабілетiн ашуға, тәртiбi мен
көзқарасын реттеп, қазіргi қоғамның мәдени деңгейiне сай келтiруге әрекет
жасайтыны айтылады. Әдiстемелiк құралда мектеп бiтiрушi оқушының тұлғалық
бейнесiн қалыптастырудың шарттары көрсетiлген. Ол – оқушыны салауатты өмір
сүруге бағыттау, өзiнiң құқығын қорғай бiлуге үйрету:
- әр оқушының өзiндiк менiн iс-әрекетте көрсете бiлуге үйретiп,
дағдыландыру;
- өзiнiң қоғам алдындағы жауапкершiлiгiн терең сезiне бiлуге баулу;
-қоғамдық тәжiрибенi игерту арқылы iскерлiк пен бiлiм, бiлiк,
дағдырларды оқушы бойына дарыту;
- мейiрiмдiлiк, iзгiлiк, аєиқат, сұлулық, қағидаларын берiк ұстануға,
шығармашылықпен өмір сүруге үйрету;
- оқушыны айналасындағы адамдарды табиғи қалпында қабылдай бiлуге
уйрету;
- оқушы бойында рефлекстiк қабілеттiң берiк орнығуын қалыптастырып
дамыту;
Ғылыми еңбекте тәрбие арқылы оқушы бойында пайда болатын
қажеттiлiктiң мәнi, мен түрлерi, әсiресе оның адамның өзiн-өзi
тәрбиелеудегi тәлiмдiк рөлi, солардың әсерiнен адам бойында рухани,
психологиялық, әлеуметтiк дамудың пайда болуы, қажеттiлiктi
қанағаттандырудағы психологиялық iзденiстер, оның педагог-ғалымдар
Ш.Амонашвили (баланы сүю, махаббат қажеттiлiгi), И.С.Кон (үлкендердi
құрметтеу қажеттiлiгi), А.В.Петровский (тұлғаны қалыптастыру қажеттiлiгi)
А.В.Мудрик (жеке тұлғаның өз мүмкiндiгiн iске асыру қажеттiлiгi)
еңбектерiнен көрiнiс тауып, теориялық және әдiстемелiк тұрғыда шешiлгенi
баяндалады.
Екiншi тарауда – жалпы бiлiм беретiн мектептердiң 1-lХ сынып
оқушыларына беретiн тәрбие түрлерi, оны iске асыруда балалармен
жүргiзiлетiн жұмыстар, тәрбиен iсiндегi мектеп басшылары, мұғалiмдерi мен
отбасының және қоғамның педагогикалық әрекеттесуi, тәрбие iсiн
ұйымдастырудағы ата-аналардың педагогикалық мәдениетiн арттырудың маңызы
және оны iске асырудың жолдары, тәрбие iсiмен айналысушы ортаның ақыл-
парасаты мен ынта-жiгерiн кiрiктiре iске жұмылдыру мәселелерi
қарастырылған.
Үшiншi тарау орта мектептердiң Х-Хl сынып оқушыларын, гимназия, лицей
сияқты жаңа тұрпатты мектептердiң түлектерiн тәрбиелеп жетiлдiруге
арналған. Сонымен бiрге бұл тарауда ңТәрбие жұмысын ұйымдастырудың
технологиясың сөз болады. Технология грек – сөзi. Техне – өнер, шеберлiк,
кәсiп деген сөздердiң мағынасын берсе, логос - ғылым деген мағынаны
бiлдiредi. Бiр сөзбен айтқанда, тәрбие технологиясы дегенiмiз тәрбиенi
реттеп, басқарудың әдiстемелiк ғылымы деген сөз.
Тәрбиелiк қарым-қатынаста оқушылар мен мұғалiмнiң iс-әрекетiн ғылыми
тұрғыда ұйымдастырудың маңызы зор. Iс-әрекеттi ұйымдастыруда ең алдымен
белгiлi мақсат көзделуi керек. Мақсат iс-әрекет арқылы жүзеге асырылады.
Мектептегi iс-әрекеттер сыртқы формасы жағынан оқу әрекетi, сыныптық және
мектептегi iс-шаралар, сыныптан тыс әрекеттер (үйiрме, клуб, секция
жұмыстары) болып бөлiнедi. Ал мазмұны, бағыты жағынан: ақыл-ой, дене-қимыл,
эмоциялық ерiк, адамгершiлiк-моральдық, қасиеттiк iс-әрекет болып бөлiнедi,
сондай-ақ топ басқарушылық-ұйымдастушылық iс-әрекет, орындаушылық қарым-
қатынастық iс-әрекеттерi бар.
Мектепте оқудан тыс уақытта оқушының таңдауына сәйкес келетiн,
олардың қабілетi мен iшкi қажеттiлiгiн қамтамассыз ететiн iс-әрекеттердi
ұйымдастыру көзделедi. Соған сай олардың қабілетiн ашуға мүмкiндiк
туғызатын спорт, дене еңбегi, қол өнер, көркемөнер, техникалық
шығармашылық т.б. iс-әрекетке үйрету үйірмелерi мен секциялар
ұйымдастырылады. Әр оқушы кез келген үйірмеге, секцияға, клубқа өз
жүрегiнiң қалауымен қатысып, өзiнiң жеке басына тән қасиетiн, яғни өзiндiк
менiн басқаларға танытуға мүмкiндiк алады.
Мектепте ұйымдастырылатын iс-шаралар әр оқушының дүниетаным
қалыптастыру, өмір жайындағы түсінiгiн кеңейтудi көздеп, жеке басына тән
қасиетi мен қабілетiн ескере отырып жүргiзiлуi керек.
Еңбекте оқушылардың iшкi сезiмдерi мен қажеттiлiктерiн, өзiндiк
ұстанымдарын сыныпта және сыныптан тыс тәрбие жұмыстарында iске асырудың
жолдары қарастырылған. Сол сияқты тәрбие процесiн басқарудын принциптерi,
әсiресе ұстаз бен оқушының ерiк беру, көтермелеу, адамгершiлiк қасиеттерiн
дамытуға, өзiн-өзi тануына, өзiн-өзi тәрбиелеуге жағдай туғызу,
психологиялық микроклимат жасау iсiнiң маңызы қарастырылған. Сондай-ақ бұл
тарауда тәрбие iсiнiң нәтижесiн бағалау, оны iске асырудың анкеталық сұрақ
дәстүрлi бақылау, ұстаз бен оқушының және мұғалiмдердiң өзара пiкiрлесу
арқылы iске асыру жолдары көрсетiлген.
Тарауда жаңа тұрпатты мектептердiң тәрбие жұмыстарының ерекшелiктерi
де айтылады. Онда бүгінгi қоғамда болып жатқан өзгерiстер, ғылыми
–техникалық прогресс, iзгi қалыптастыру қоғам процесiне байланысты бiлiм
жүйесiне де енген жаңалықтар, жаңңа тұрпатты лицей, гимназия мектептерi,
олардың оқу-тәрбие iсiндегi мiндеттерi мен мақсаттары, негiзгi ұстанымдары,
мектеп басқарудың құрылымы мен iстi жоспарлау, бақылау әдiстерi, үлгiлеу,
кiрiктiру, түрлі өзгерiс жасау т.б. сараланып таңдалған.
Бүгінде қоғамдық өндірiс күштерi мен өндірiстiк қарым-қатынастардың
жаңаруы материалдық игiлiктердi пайдалануда да жаңа көзқарасты
қалыптастыруды қажет етiп отыр. Ол қоғам мүшелерiнiң материалдық
игiлiктердi өндіру мен пайдаланудағы Бiрi бәрi үшiн, бәрi бiрi үшiндейтiн
социалистiк принциптi теориялық тұрғыда мүлде жаңартуды талап етедi.
Қазақстандық политолог, культуролог, философ ғалымдар бұл мәселмен
әзiрге түбірлi айналысқан жоқ. Ал ол педагог, психолог, ғалымдарға қоғамдық
саяси-идеологиялық стратегиялық бағдарлы тұжырым жасауға қиындық келтiрiп
отырғанын ескере келiп, соған қарамастан, соңғы жылдары ТМД елдерiндегi
педагогика, писхология, культурология саласына шыққан азды-көптi теориялық
еңбектерге сүйене отырып, жеке тұлғаны тәрбиелеп, қалыптастырудың теориялық
және әдiстемелiк мәселелрiн шешуге тырыстық.
Зерттеудің объектісі. Жалпы білім беретін орта мектептердегі бастауыш
сыныпты оқыту және тәлім – тәрбие беру сапасын жетілдіру.
Зерттеудің мақсаты. Республика экономикасының өркендеуі кезеңіндегі жалпы
білім беретін мектептерінің педагогикалық проблемаларын айқындау, жас
буынды оқыту және тәрбиелеу процестерін жетілдіру тәсілдерін көрсету,
оны іске асыру.
Зерттеудің міндеттері:
Жалпы және кәсіптік білім берудің мақсаты – жастардың жан-жақты
дамытып, өмірге, еңбек іс-әрекетіне және кәсіптік орта, жоғары оқу
орындарына түсуге даярлау.
Білім берудің қазіргі кездегі жоғары талаптарға сай жазылған оқу
бағдарламалары мен оқулықтарға байланысты. Жалпы білім беру мазмұнына
оқылатын пәндердің үш негізгі циклдері кіреді: ғылыми жаратылыс,
гуманитарлық циклдер, еңбек және дене шынықтыру дайындығы.
1. Жалпы және кәсіптік білім беру мазмұнын, оқу жоспарын,
бағдарламаларды, оқу құралдарын жетілдіру, жаңарту.
2. Әрбір пән бойынша сабақ берудің сапасын арттыру.
3. Политехникалық білім, еңбек тәрбиесі мен оқыту, кәсіптік бағдар беру.
4. Жалпы білім беру мазмұнын ізгілендіру және гуманитарландыру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы – кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І – тарау.
Баланың жас ерекшеліктері.
1. Жеке тұлға туралы түсінiк.
Жеке тұлға мен қоғамдық ортаның қарым-қатынасы философия, психология,
педагогика, тарих т.б. қоғамдық ғылымдардың көптен айналысып жүрген
көкейтестi мәселелрi. Бұл жјнiнде кейiнгi жылдары жарық көрген
философиялық, педагогикалық, психологяилық, этикалық, ұлтаралық қарым-
қатынастраға арналған еңбектерден басқа П.И.Подласыйдың, М.Ф.Харламовтың
Педагогика (М. 1995-1997) атты еңбектерi, Н.Козлованың Тәрбие теориясына
кiрiспе (М. 1990), В.М.Гинецинскийдiң Педагогика теориясының негiздiрi
(М. 1994), Б.С.Гершунскийдiң ХХl ғ. Бiлiм берудiң философиясы (1998),
В.А.Сухаевтiң Бiз әр түрлi тiлде сөйлеймiз (1998), А.Ф.Малышевский,
В.А.Корпунин, К.С.Пираговтардың Философияға кiрiспе (1995), А.С.Арсеньевтiң
Жеткiншектер философтар көзқарасымен, А.М.Іасабеков пен Ж.Алтаевтың Қазақ
философияның тарихына кiрiспе, Д.Кiшiбековтың Философия (1996), Г.К.
Нұрғалиеваның Тұлғаның құндылық бағытын қалыптастырудың методологиясы,
практикасы (Алматы, 1995) секiлдi ондаған монографиялық аса құнды ғылыми
еңбектер жарық көрдi.
Бұл еңбектердiң бәрiне де жеке тұлға мен қоғамдық қарым-қатынас, жаңа
қоғам мүшелерiн тәрбиелеудiң өзектi мәселелерi сөз болды. Әсiресе,
Д.Кiшiбековтың Философия атты еңбегiне Жеке тұлға деген не? Тұлғаның
қоршаған ортаны танып бiлу механизмi қандай? Танып процесiндегi қарым-
қатынастың маңызы қандай? Жеке тұлғаның ұжымдағы орны не? – деген мәселелер
философиялық тұрғыда жан-жақты талданған.
Осы еңбектерге сүйене отырып, жеке тұлға деген не, оның тұлғалық
ерекшелiктерi неге байланысты, әр адамның айналасын танып бiлуiнің сыры
неде деген мәселелерге тоєталамыз.
Адам баласы материалдық және рухани өмірдiң ортасында тiршiлiк етедi
де, өзi өмір сүрiп отырған қоғамның, ұжымның, ұлттың, рудың мүшесi ретiнде
өзiндiк ақыл-парасатымен, жеке бастың өзiне тән ақыл-ой, ерiк-жiгер, мiнез-
құлық ерекшелiгiмен көрiнуге тырысады. Қоғам мүшелерiнiң бәрiне ортақ
бiркелкi мiнез-құлықтық қаситеттiң болуы мүмкiн емес. Әр адам өзiнше жеке
тұлға.
Адамдар тұлға болып, өзiндiк жеке бас ерекшелiгiмен бiрден дүниеге
келмейдi. Әрбiр жеке тұлғаны қалыптастыру, тәрбиелеп жетiлдiру қажет. Өзiне
немқұрайды қарайтын кейбiр қоғам мүшелерi басқалар қалай өмір сүрсе, мен де
солай өмір сүремiн деген принциптi ұстанғанымен, шын мәнiнде өмірде олай
емес.
Жеке тұлғаның ерекшелiгi дегенiмiз – ол оның өзiне тән мiнез-
құлқындағы, iс-әрекетiндегi, көзқарасындағы ерекшелiгiмен даралануы.
Қоғамдық тұлғаларға орталық этикалық бiрынғай талаптардың болуына
қарамастан, қоршаған орта жјнiнде әр адамның қалыптасқан өзiндiк ой-
пiкiрiн, көзқарасының болуы, олардың өзi көрiп бiлген құбылысқа деген
көзқарасын, ой-пiкiрiн бiлдiруi заңды құбылыс. Мәселен, бiреулер
айналасындағы құбылысєа таңдана, тамашалай қараса, ендi бiреулер сын
көзiмен қарап ой қорытуы, сын пiкiлер айтуы мүмкiн.
Адамдардың қоршаған ортадағы құбылыстарды түсінiп қабылдау да әр
түрлi. Ол әр адамның жеке басына тән физиологиялық, психологиялық,
биологиялық ерекшелiктерiне байланысты. Мәселен, бiреулердiң бiр нәрсенi
жасауға iскерлiк қабілетi болса, екiншi адамда оның болмауы, бiреудiң
ұйымдастырушылық қабілетi күштi болса, екiншi бiр адамның ұйымдастыру iсiне
қабілетсiз болуы, бiреуi бiлiмдi тез қабылдаса, екiншi адамның бiлiмдi
сылбыр, баяу қабылдауы, бiреудің дене күшi дамыған болып келсе, екнiшi
адамның абстракциялық ойлау қабілетiнiң баяу дамуы, бiреулердiң сурет
салуға немесе ән салуға бейiмдiлiгi болуы мүмкiн. Жеке бастың бұл
ерекшелiктерi адамдардың басқалармен ұжымдық қарым-қатынасында байқалады.
Сонымен бiрге, адамның өмірде үздiксiз тәрбие құшағында болатынын,
бұрынғы игерген бiлiм, билiк, дағдылары бiртiңдеп көмескiленiп, оның орнына
жаңа бiлiм, билiк, дағдыларды меңгерумен шұғылданатынын ескеруге де тура
келедi. Жеке тұлғаның ой-санасының, бiлiм көлемiнiң толысуына байланысты
оның өмірге көзқарасы, белгiлi құбылыстарға баға беруiн де де өзгерiстердiң
болуы, толысып жаңартып отыруы заңды құбылыс. Бұған қоса, әлеуметтiк
ортаның, отбасы мүшелерiнiң, жолдас-жораларының, таныстары мен достарының
да белгiлi мөлшерде әсер ететiнiн ескерсек, жеке тұлғаның ерекшелiгiнiң
басым болуына оның да ықпалының зор болатынын байқаймыз. Мiне, осы
жағдайлардың бәрiн ескере келiп, К.Маркс жеке тұлғаның ерекшелiгi жјнiнде
Адамның жеке тұлға ретiнде қалыптасуын оның өзiнiң мiнез-құлқы жағынан
белсендi әрекетiне және әр түрлi әсерленуiне қарамастан, саяси-
экономикалық, идеологиялық, адамгершiлiк-эстетикалық, дiни т.б. қоғамдық
қатынастардың бiрлiгiнде қарастыру керек. – деген қорытындыға келдi. Оның,
себебi, ол қатынастардың өзара байланысы, бiр-бiрiне ықпалы қоғамдық ортада
бiркелкi болмайды да, ол адамдарға әр түрлі дәрежеде әсер етедi, сондай-ақ
адамдардың басқалардың көзқарас, ой-пiкiрлерiн қабылдау дәрежесi де
түрліше болады.
Өмiрде бiр анадан туған егiз балалрдың тұр жағынан бiр-бiрiне ұқсас
болуы мүмкiн. Ал олардың мiнез-құлқы, iс-әрекетi, өмірге деген икемдiлiк,
қабілетi бiрдей болмайды. Сондықтан әр адамды өзiнше дараланған жеке тұлға
деп қараймыз. Бiр қоғамда өмір сүрушiлерге ортақ әлеуметтiк, моральдық
–этикалық заңдардың ортақтығына қарамастан, жеке тұлғалардың әлеуметтiк
қарым-қатынаста айна қатесiз бiрдей болуы да мүмкiн емес. Олай болса, жеке
тұлға деген түсінiкке не кiредi? Адамның саналық, мiнездемелiк
қасиеттерiнiң қандай тұрлерi жеке тұлғаны анықтай алады дегенге, ол сана
мен өзiн-өзi саналандыру қасиеттерi деуге тура келедi.
Сана ақыл-ойдан туындайды. Адамның ақыл-ойы бiркелкi дамымайды.
Адамдар бiрiн-бiрi бағалауда қателiктер жiберуi де мүмкiн. Олар көбінесе
өзiнiң жеке басын басқалардан артық бағалауға тырысады. Абайдың өмірде Көре
алмас iшi тар, несi артық менен деушiлердiң көп болатынын дјп басып айтуы
да осы ойға саяды. Сонымен бiрге жеке тұлға өзiн-өзi бағалауға да, өзiнiң
iс-әрекетiн, оның нәтижелерiн басқалардың бойындағы қасиеттермен салыстырып
көре, тани бiлуге, соған теңелсем, сондай болсам екен деп ұмтылыс, iс-
әрекет жасауға да қабілеттi.
Жеке тұлғаға тән қасиет – ақыл, ес, яғни өмірдi өзiнiң сана-сезiм
өлшемiмен қарап бағалауға бейiм тұруы. Сондықтан өмірдi танып бiлу
дегенiмiз – миллиондаған жеке тұлғалардың сезiм, түсінiгiнен тұрады.
Жеке тұлғаның еске сақтауы өзге адамдардың тәжiрибесiн жинақтауға да
негiзделедi. Әрбiр тұлға оларды оқып, көрiп, оқыған, естiгенiн, көргенiн өз
ойына тоқып, содан сабақ алу арқылы да өзiнiң iс-әркетiн мiнез-құлқын, сана-
сезiмiн байытады, толықтырады.
Адам өмірде өзi жiберген қателiктерден де, басқалардың қателiктерiнен
де сабақ алады. Оны қайталамауға тырысады. Мұны педагогикада адамның өзiн-
өзi тәрбиелеуi деп атайды. Басқалардың јнегелi iс-әрекетiнен үйрену, оны өз
бойынын жақсы қасиетiне айналдыру өмір заңы. Осы қаситеттi көре бiлген
Абай:
Болмасаң да ұқсап бақ
Бiр ғалымды көрсеңiз,
Ондай болмақ қайда деп,
Айтпа ғылым сүйсеңiз, - деп текке айтпаса керек. Адамның есi оныңң
iшкi ой-сезiммен тығыз байланысты.
Сезiмнiң сыртқа шықпас әлi бар ма?
Оны ұғарлық адамда сана барда – деген Абай сөзi де осыны растайды.
Мысалы, суретшi алдымен өз ойында қорытылған iшкi сезiмдi жинақтап,
қыл қаламмен бояу құдіретiмен айналасындағыларға сурет арқылы бейнелеп
бередi немесе ақын, жазушы өз замандастары туралы эссе жазу арқылы олардың
жақсы, я жаман қасиеттерiн оқырмандарға бiлдiрдi.
Тұлға – жеке адамның мақсатынының орындалуы ғана емес, оның ерiк-
жiгерiнiң iске асуы, яғни өзi жөнiндегi ойын, еркiн iске асырудың дайындығы
және оны iске асырудың нәтижесi, көрiнiсi. Ерiк-жiгер механизмi дегенiмiз-
адамның өзiне тән жеке басы қасиеттерiнiң iске асыруы. Адам ойына келген iс-
әрекеттi iске асыруда ерiкке жол бередi. Бiрає адам бiр нәрсенi iстерде
алдымен еркiн ақыл-парасат таразасына салып, осы iстi iске асыру жјн бе,
басқалар оған қалай қарар екен? – дгене ойға қалады. Олай болса, ерiк-
жiгердiң iске асырылуы ақыл мен санаға бағынышты.
Ерiк әлдi немесе әлсiз, сылбыр немесе қайратты, сақ немесе бұзып-
жарушы болып бөлiнедi. Өмiрде кейбiр адамдар бiр iс-әрекеттi iске асырарда
өте байыппен қарап, осының нәтижесi қалай болар екен деп мың ойланып, жүз
толғанып iске кiрiседi, ал кейбiреулер бiрден ойына алғанын апыр-топыр iске
асырып, кейiн опық жеп жатады. Осының бәрi адамның ерiк-жiгер күшiнiң
түріне байланысты.
Сонымен бiрге, тұлға дегенiмiз – сезiмнiң, әсердiң, iшкi күйiнiш-
сүйiнiштiң бойға жинақталған көрiнiсi. Мысалы, стадиондағы футбол
жарысына қатысушылардың қызбалылығынан осыны байқаймыз. Театрда спектальдi
көрiп отырып, бiреулердiң солқылдап жалауы немесе iшегi қатып күлуi әрбiр
жеке тұлғаның iшкi сезiмнiң сыртқа шығуы.
Алайда әр тұлғаныңң эмоциялық сезiм дүниесi әр басқа бiреу жауыздықты
көргенде айғайлап, баєырып, iшкi сезiмнiң сыртқа шығуына еркiндiк берсе,
екiншi бiреу iштей бұлығып, көгерiп-сазарып, тас-түйін болып қатып қалады.
Бұл әр тұлғаның эмоциялық сезiмiн ұстай алу еркiне байланысты құбылыс.
Сонымен, жеке тұлғаның ерекшелiктерiне тән қасиеттер оның санасына,
өзiне-өзiнiң сын көзiмен қарауына, адам баласының есiне әсер ететiн iшкi
және сыртқы түсінiк, түйсiктердiң әсерiне және оның ерiк-жiгер күшi мен
әсерленiшiлiк сезiм дүниесiне байланысты құбылыс демекпiз.
Әрине, бұл қасиеттер жеке адамның тұлғалық бейнесiн айқындай алмайды.
Жеке тұлғаны анықтауда оларды тұтас бiрлiкте тығыз байланысты, бiрiнсiз-
бiрi жоқ деп қарағанда ғана әр-тұлғаға тән өзiндiк менiн айқындай аламыз.
Әр адамның тұлға ретiнде қалыптасуы адам өмірiнде сыртқы күштердiң -
табиғаттың және әлеуметтiк жағдайлардың әсерiмен, iшкi күштердiң
бiрлiгiнде ғана iске асырылады.
Бiз әр адамның өзiндiк өмір жолы бар деп қарасақ, оған туған-
туысқандары мен жора-жолдастарының да, мектептес, сыныптас достарыныңң да,
ауыл –аймақтың да әсерiнiң болатынын естен шығаруға тиiстi емеспiз, яғни
жеке тұлғаны тәрбиелеп қалыптастыру iсiнiң қоғамдық ортадан тысқары болуы
мүмкiн емес.
Ж.Аймауытов 1918 ж. өзiнiң Абай журналында жариялаған Тәрбие атты
мақаласында Тәрбиеге әсер беретiн нәрсе өскен орта, ата-ананың тәрбиесi.
Соңғысы күштi болмаса, бара-бара әсерлер адамды замандас, жолдастың азғырып
не түрлі жаман мiнездi жұқтыратыны белгiлi. Тәрбиеге туған жұрттың тiлi,
мiнезi, тұрмысы да әсер қылмақ. Қысымшылық көрген, жасқаншақ болған,
жалыншақ, жабынқы елдiң баласы да сондай болмақ. Дiндар елдiң баласы
дiндар келедi. Тәрбиеге үлкен әсер беретiн шарттың бiрi - медресе. Баланың
ақылын арттырып, бiлiм беретiн, iлтипатты, табанды. Талантты, ыждаһатты
қылатын, өмірлiк азық беретiн жақсы медресе болу керек – дейдi.
Ұлы ойшыл Абайдың әркiмдi заман өсіредi. Кiмде –кiм жаман болса, оның
замандастарының бәрi виноват деуi де адам тәрбиесiнiң қоғамдық ортамен
тығыз байланыстығына саяды.
1.2. Адамның тұлғалық ерекшеліктері және адамның құмарлығы.
Адамның бiлмегендi бiлуге құмарлығы. Адам мiнезiне тән қасиеттер –
әсерленушiлiк сезiммен бiрге оның түпсiз құмарлығы да болып саналалы. Оның
ауқымы өте кең: ол мейрiмдiлiк пен опасыздықтан басталып, аспандағы
және жер бетiндегiлердiң бәрiне, мәңгiлiк және дiни ырымдарға деген
құштарлықты қамтиды. Адамзаттың құмарлығы ашуға арналған мыңдаған көркем
шығармалар философиялық және дiни трактаттар, публикациялық эсселер бар.
Адам жанына көсемдiк, үстемдiк пен жауыздық, көре алмаушылық пен
қызғаншақтық, билiк құмарлық пен мараңдық т.б. қасиеттердiң бәрi тән.
Тiршiлiк аталуы бүкіл әлемдiк құмарлыққа негiзделген. Онсыз адам баласның
күйiнiш-сүйiнiш болмає емес.
Бiлуге құмарлық күштi, ауқымды, күйреткiш немесе әлсiз, қалқыған
болып келедi. Көбінесе ол адамдарды күйретуге қабілеттi, оның бүкіл өмір
жолын өзгертуге әкеп соқтырады. Бiздiң құмарлығымыз басқаларға ерекше әсер
етiп, өлгенiн тiрiлiп, өшкенiн жандыруы мүмкiн. Құмарлық жақсы болсын,
жаман болсын өмір сүредi. Сүйіспеншiлiк пен қызғаншақтық, жақсылық пен
жамандық өмірде егiз жүредi. Мысалы, Дездемонаны құлай сүйген Отеллоның оны
өлтiрiп тыныуы осы асқан құмарлықтыңң, ғашықтықтың әсерi. Немесе ңҚыз
Жiбекң- деген сүйіспеншiлiгiнен туған құмарлықтың нәтижесi. Әсiресе,
құмарлық жақсылыққа да, жауыздыққа да апарып соқтыруы мүмкiн.
Адам жаратылысынан бiлмегендi бiлуге құмар. Бiлiмге құмарлық та
қызығушылық туғызып, адамға бiлмегендi бiлiп тынғанша жай таптырмайды.
Әсiресе әйелдердiң құпияны бiлуге деген құмарлығы ерекше Л.Толстойдың
Сырыңды жасырам десең, жарыңа айтып көр, жарты әлем бiлмесiне мен кепiл
деуi осыны меңзейдi.
Балада да бiлмегендi бiлуге құмарлық күштi болады. Ес бiлмейтiн
баланың қолына ұстағанның бәрiн аузына салып, тiстеп, сорып немесе
ойыншықты қиратып, iшiн ашып көруге құмартуы, бала бойындағы iштен туа
бiткен құпияны бiлуге деген инстинкттiк құмарлықтың әсерi. Әдетте бала
жаны құпияны бiлуге құмартып тұрады. Егер балаға бiрдеменi iстеме, бүлдiрме
десең, ол әдейi бұлдiруге, iстеме дегендi iстеуге тырысып бағады. Адам
баласына тән құмарлық – бiлмегендi бiлуге, табиғи жасырын сырдың құпиясын
ашуға деген ынталық адам физиологиясының iшкi сырына тән қасиет. Сондықтан
адамның құмарлығы дегенiмiз- адманың бойындағы қарама-қайшы сырларды ашуға
кiлт болып табылады. Ол бiлмегендi бiлуге талпыныс жасауға iс-әрекетке
итермелейтiн iшкi фактор. Әр адамға өзiндiк жасырын сырға толы жұмбақ
тұлға деп қарасақ, басқалардың мiнез-құлқындағы, iс-әрекетiндегi жұмбақ,
iшкi сырын бiлуге деген құмарлық та әр тұлғада әр түрлі болады. Мысалы,
бiреу өз жолдасынан бiр жасырын сырдың шетiн естiп сезсе-ақ. Соны
тәптiштеп сүрап бiлуге құмартады. Ал екiншi бiреу өзi айтпаса, оған ерекше
назар аудармайды.
Ендi адамның өмір сүруiнiң құндылығы неде дегенде келсек, ол өмірде
өзiнiң құмарлығын қандыруды мiсе тұтпайтын, өзi өмір сүруге қажеттi
шекараны аттап өтіп, өзiнiң мүмкiндiктерiнен арғы нәрсенi де бiлуге
тырысатын жан иесi. Мысалы, 4-5 жасар баланың аспандағы айды, күндi,
жұлдызды көрiп: ол қалай тұр? Бiрде көрiнiп, бiрде неге жоқ болып кетедi?
Үнемi неге көрiнiп тұрмайды? – деген сияқты сансыз сұрақты қойып, құпия
сырды бiлгiсi келетiнi осыған айғақ. Бiз бұдан жеке тұлғаның қаситеттерiн
бiлу шекарасының аса кеңдiгiн байқаймыз.
Адам өзiнiң өмір сүру жолмен талпаныс жасайды. Бiрiншiден, ол өзiнiң
өмірде бар екенiн, осы өмірдегi тiршiлiк иесi екенiн басқаларға бiлдiрудi
мақсат етедi. Адамның өмірде өзiн-өзi нығайтудың, өз мүмкiндiгiн iске
асырудың жолдары алуан түрлі: ол сурет салудан, кесте немесе өрмек тоқудан,
таңертеңгiлiк жаттығудан басталып, спорт пен көркемөнердiң, саяст пен
ғылымның алуан тұрлерiмен айналысу, түрлі қызмет атқару арқылы iске
асырылады. Сөйтіп, адам өмірде өзiнiң бойындағы қабілетiн iске асыруда
басқаларға Ұєсамайтын өзiндiк қолтаңбасымен ерекшеленуге тырысады. Мысалы,
шебер Ұсталар соєқан пышаєты немесе қанжарды, неесе тоқымашылар тоқыған
алаша, кiлемдерге қарап отырып, оның кiмдiкi екенiң бiрден айыруға болады.
Адам, өмірде де бiр-бiрiне Ұєсамайтын өзiндiк мiнез-құлық ерекшелiгiмен
дараланса, өнерде де өз қолтаңбасымен дараланады. МҰны адамдардың өмірде өз
бойындағы қабілетi мен талантын танытуы, ерекшеленуi деймiз. Екiншiден,
адамдар өздерiнiң бұл өмірде бар екенiң айқындауды қоғамдық ортада
басқалармен қарым-қатынастан табады. Ал басқа адам да сол сияқты қарым-
қатынаста өзiнiң бойындағы қасиетi мен iскерлiгiн танытуға тырысады.
Сөйтіп, әр адамның өмірдегi қабілетi мен iскерлiгi адамдар арасындағы қарым
–қатынаста ашылып, белгiлi бола бастайды. Немiс философы Л.Фейрбах (1804-
1872) адамзат қоғамындағы қарым-қатынаста мен мен сеннiң арақатынасын
философиялық тұрғыда қарастырып, оны адамдардың жоғары дәрежесi деп атайды,
яғни әр адамның қоғамдық ортада өзiндiк ерекшiлiгiн көрсетуге тырысуы оның
iшкi инстинкттiк физиологиялық қасиетi деп қарайды. шiншiден, адам
баласының өзi өмір сүрiп отырған ортадан ары шығуға талпынуы, өзiнiң iс-
әрекетiн өзiнен жоғары, үлкен өмірге қатыстыру арқылы iске асыруы.
Адам өз бойындағы мүмкiндiгi мен қабілетiн басқалармен қарым-қатынас
арқылы iске асыратын болса, өзiне мҰрат тұтатын, үлгі-јнеге алатын озыє
ойлы табыну аєындарға, шешендергенемесе асыл ойдың иесi кемеңгер ғалымдарға
табыну, немесе Ұйымдастыру қабілетiмен, ерекше iскерлiгiмен көзге тұскен
халыққа асқан мҰрат тұту сияқты болып келедi. Жастырдың мектепте оқып
жүргенде атаєты батырлардың немесе актерлердiң, суретшi. Футболшылардың
өнерiн кјгiлдiр экраннан көрiп, олар жайындағы кiтаптарды оқып, сонлай
болуды армандауы осындай мҰрат тұтудың, табынудың нәтижесi, яғни әр уақытта
өзiнен жоғары тұрған Ұлыларға табыну, соларға Ұєсап бағу, солардың жолын
єууды армандау да адам баласына тән табиғи қасиет. МҰны ғылым тiлiнде
адамның өмірге деген ынта, ықыласының саналы түрде iске асуы деп қарайды.
°р адам өзiнiң менiң саналы түрде өмірге ендiру арқылы оны (өмірдi) өз
ұйiме айналдырдым деп есептейдi. Немiс философы М.Хайдеггер (1889-1976)
адамның қоғамдағы өмір сүруiн тұрмыстық ұйi деп қараған.
Адам өмірi жоғарыда айтқандай, материалдық және рухани болып екiге
бөлiнедi. Рухани өмірдiң қажеттерiн өтеудегi адамзат қоғамының ең жоғарғы
құндылықтары - шығармашылық, сүйіспеншiлiк, бостандық, еңбек пен баєыт,
қайғы мен єуаныш сезiмдерiнiң бiрлiгiнен тұрады. Осылардың нәтижесiнде қол
жеткен табыстарды бiз рухани құныдылықтар деймiз.
Жоғарыда аталып јткен рухани құндылықтардың әрқайсының адам өмірiнде
атқаратын өзiндiк мазмұндық мiндеттерi бар және олардың әрқайсысы адам
өмірiнiң белгiлi бiр қызметiн көрсетедi. Мысалы, шығармашылықты алып
қарасає, ол адамның iшкi толғанысынан туындайтын iс-әрекет және әр тұлғаның
өзiн қоршайтын ортаның бейнесiн өзгертуге өз ұлесiн єосудағы талпынысының
нәтижесi. Ол iшкi таланттың, адам бойындағы энергияның сыртқа шығуы.
Шығармашылық еңбек нәтижесi адамғаєуныш та, ренiш те әкелуi мүмкiн. Мысалы,
суретшi немесе жазушы сәттi шыққан шығармасына өзiн қоршаған ортадан қолдау
тапса єуанышєа баєытєа кеңеледi, ал ол сынға алынып еңбегi сәтсiз болып
шыєса, ренжидi.
Адам баласның өмір сүруiндегi аса зор жоғары құндылық єуанышты немесе
қайғылы уаєиғаларды тҰғызатын махаббат болып саналады. Сүйіспеншiлiк
адамның өмірге деген құштарлығынан туйындайды, яғни ол құшає жетпесе
құшыға, өмірден баєыт табуға Ұмтылушылықты, өмірге деген құштарлықты
тҰызады. Адам материя мен рҰхтың бөлiгiнен тұратын, жер мен кјктiң,
жаратушы мен жын-шайтанның арасында өмір сүретiн тiршiлiк иесi. Шынайы
сүйіспеншiлiк арқылы адам жан мен тәндi бiктiрiп, жеке бастың рухани
мҰратына жетуiн мақсат етедi. Сондықтан ол кейде адамды баєытсыздыққа
Үшыоатып, жан азабын тарттырады.
Ең қиын, ең қымбат құндылық – бостандық. Бостандықты аңсамайтын адам
жоқ. Бостандық дегенiмiз не? Адам баласы қандай бостандықты аңсайды? Барлық
адам бiрдей бостандық алуға тұра ма дегенге келсек, ол жјнiнде жауапты адам
өмірiнен iздестiруге тура келедi. Философ Н.А.Бердяевтiң пiкiрiнше, адам
баласы әрi өлшеусiз күш иесi, әрi әлсiз, ол бiрде өмірге құл, бiрде өмірге
єожа, ол еркiн өмір сүругетиiс. Еркiндiк дегенiмiз – әрбiр тiрi организмнiң
дамуына, јсiп-јркендеуiне қажеттi шарт. Адам еркiн болғанымен,
жауапкершiлiктi де сезiне бiлуi керек. Себебi өзi iстеген iс-әрекеттi
еркiмен iстегендiктен ешкiмге жауапкершiлiктi арта алмайды. Еркiндiкте адам
өмірмен бетпе-бет кездеседi. Адам өзгелерсiз тiршiлiк ете алмайды.
Сондықтан ол бiреулеуге бағынып, ендi бiреулердi өзi бағындырып тiршiлiк
ете алмайды. Сондықтан ол бiреулерге бағынып, ендi бiреулердi өзi
бағындырып тiршiлiк кешедi. °рине, әр адам өз өмірiн жоспарлап тiршiлiк
етедi, iс-әрекет жасайды. Сонымен бiрге, ол жай ғана өмір сүргiсi болса,
адам өмір жолын таңдауға, өзiне қолайлы жағдайды iзжестiруге, соған сай iс-
әрекет жасацға ерiктiлiктi аңсайды, яғни адам өмір сүрудiң стратегиялық
жолын таңдайды. Ол жолдар философ С.Кверкегердiң айтуынша, үш түрлі болады:
эстетикалық, этикалық, дiни.
Эстетикалық өмір сүру дегенiмiз – табиғатты тамашалау, достарымен
єунашты өмір сүру, сүйіспеншiлiк ләззат алу. Адам құндылықты сол сәтте
шапшаң сезiнiп, дәл осы минутта сезiм құшағына бөленiп, ләззат алады. Бiрає
эстетикалық өмір ләзатты сол сәттегi јткiншi сезiмге құрылатындықтан, ол
тез өтедi, оның бойында тұра бермейдi. Адам ұнемi ләззат сезiмдi єуа берсе,
ол депрессияға Ұшырап, кұйiнiшке, тiптi қайғыға душар болуы мүмкiн.
Адам өмірiнен тұраєты орын алатын-этикалық жол. Оның негiзiне адамның
қоғам алдындағы мiндетiн өтеуi жатады. Адам этикалық өмірiнде оны
орындаудан рахат сезiмiн алмаса да, қанағаттанушылыққа ие болады, яғни
қоғам мүшелерiнiң бәрiне ортақ жоғары этикалық заңдарды орындауды өзiнiң
адамдық парызым деп санайды.
Эстетикалық, этикалық өмір сүру заңдары адамның тiршiлiк ету
мiндеттерiне қажеттi заң болып есептеледi. Адам өмірiңдегi сәсiздiктер мен
басқа тұскен қиыншылықтар ерiксiз қорғыныш туғызады. Бұл өмірдiң
єысқалығын, јткiншiлiгiн, өмірдiң јлiммен Үштасатынын ойлатады.
Сәтсiздiктердiң неден болатының бiлгiсi келедi, себепсiз ешбiр iстiң
болмайтынын ақыл-сана арқылы ойлап-бiлетiн адам сәтсiздiктердiң себебiн
ойша iздестiредi. Осы жерде адамға дiн иелерi жақсылық пен жамандықты
iзгiлiк пен жауыздықты бiр Алла жiберiп тҰр. Ол сенiң жер бетiндегi, бұл
өмірдегi күнәларыңды есiңе тұсiрiп, тәубана келтiру үшiн Алланың жiберген
пәрменi. Одан арылу үшiн ақирет дүниесiн ойлау керек. ІҰдайға құлшылық
етiп, күнәларымды кешiре көр – деп жалынып-жалбаруының керек. Егер шын
Аллаға сиынсаң, Алла күнәларынды кешiрiп, жамандықты аластатып, жақсылыққа
қолынды жеткiзедi деп уағыз айтады. Адам бойында пайда болған қорєыныш пен
үйрейдi сейiлтiп, о дүниеге деген сенiмдi күштейдi. Адам өмірден кұдер
ұзгенде сенiмнен айырылады, онда сенiмсiздiк, ұмiтсiздiк, өмірден кұдер ұзу
пайда болады. Ал өмірден кұдер ұзу ерiксiз адамның өмір үшiн кұресiн
тоєтады.
Екiншi дүниежүзілiк соғыс кезiнде фашисттердiң концлагерiнде тұтєында
болған австриялық психолог В.Франкл лагерьдегi адамдардың мiнез-құлқына
бақылау сағанда, өмірден кұдер ұзгендердiң тез јлiп кеткенiн, ал
қиыншылыққа шылдап, қайтсем тiрi қалам, өмір сүрем дегендердiң тiрi
шыққанадарын мысалға келтiре отырып, адам бойында өмір үшiн кұресуге
деген iшкi мүмкiндiктердiң орасан зор үшiн кұресуге деген iшкi
мүмкiндiктердiң орасан зор екенiң алап јткен.
Бүгінгi адамдардың єасiретi-уақытша басқа тұскен нарық қыспағына
шыдай алмай, iшiмдiкке салынуы, анаша шегуi, бара-бара өмірден кұдер ұзiп,
өзiн-өзi өлтiруге дейiн єадам жасауы өмір үшiн кұресте ерiк-жiгерiн Ұстай
алмаудан, жiгерсiздiктен болатын құбылыс екенiн бүгінде дәрiгерлер,
психологтар дәлелдеуде.
Адам басына қиындық тұскенде: Не үшiн өмір сүремiн? ґмiр сүрудегi
мақсат не? – деген сұрақ туындайды. Еркi мыєты тұлға қорєыныш пен ұрейдi
ақыл-санаға, ерiк-жiгерге жеңгiзiп, қиыншылық атаулыға шыдап бағады. Бұл
жағдайда өмір сүрудiң кјкжиегi кеңейедi. Сондықтан адамды қиыншылықты жеңе
бiлуге ұнемi баулып, оның ерiк-жiгерiн жастайынан шындау керек. Ерiктi
шыңдау өмір сүру үшiн кұресе бiлудiң алғышарты болып табылады. Оған өмірден
көп мысалдар келтiруге болады. Мәселен, кешегi µлы Отан соғысы кезiнде екi
аяє, бiр қолынан айырылып шјрке болып қалған КСРО халық мұғалiмi Іұрмаш
НҰрғалиев өз ерiк-жiгерiн шындаудың арєасында орта мектептi, иснтитутты
сырттай оқып бiтiрiп, 35 жыл үздiк мұғалiм, Боран орта мектептiң директоры
қызметтерiн атєарды, немесе қызылордалық жазушы Зейнолла Шұкiров
полиомиэлит ауруынан жастайынан аяєтарының жансыз болып қалуына қарамастан,
орта мектептi алтын медальмен бiтiрiп, университеттi сырттай аяєтауы, екi-
үш роман, оншаєты повестердiң авторы болып жүртєа танылуы өз ерiк-жiгерiн
шындаудың нәтижесi.
1.3. Адамның өмірдi және өзiн-өзi танып бiлуi.
Немiс философы И.Кант (1724-1804) өмірдi танып бiлу процесiн зерттей
отырып, оның аса күрделi және көп сатылы құбылыс екенiн ашқан болатын. Ол
адам ойынын қателiгi сонда,ол өзiнiң өмірлiк зәулiм сарайын бiрден
тұрғызуға асығады. Кейiн сол сарайдың iргетасы берiк пе, әлденеше қабат
ұйдiң қабырғаларын көтеруге жарамды ма, жоқ па дегендi ойластырады дейдi.
ґмiрдi танып бiлудiң iргетасы неге байланысты адамның өмірдi танып
бiлуi неден басталады дегендi қарастырайыє. Танып бiлу дегенiмiз –
негiзiнен талдау танып бiлу объектiсiн ойша бјшектеп қарауға, әр құбылысты
жеке-жеке талдап, онан шыққан нәтиженi жинақтауға байланысты. Іорытыныдылау
кезiнде басты мәселелердi айқындап алуға, оның ерекшелiктерiн ажырата
бiлуге баса кјңiл бөлуге тура келедi. °р заттың адам еркiнен тысєары өмір
сүруiнiң аєиқатын да естен шығармау керек. Сондай-ає бiр құбылыс пен екiншi
құбылыстың арасында себеп-салдарлық байланыстың болу заңдылығын Ұмытпау
абзал. Себепсiз ешнәрсе жаратылмайды, себептi туғызатын салдар деп єаруға
тура келетiндiктен, оны заттан бөлек єарстырады. Ол заттың бiр қасиетiн
үлкейтiп қарауға, сөйтіп оның басқа қасиеттерiне қарама-қайшы єоюға әкеп
соқтыратыны, мҰның өзi қателiкке Ұшыратынына, терiс түсінiк тҰғазытыны
Гегель философиясында ашыє айтылған. Мысалы, адам ұй мен жаңа жауған
єарды бақылау арқылы заттарға жеке-жеке ат єояды. Бұл жерде ұйдiң неше
қабатты, ағаштан, я тастан жасалғаны ажыраталмай, жалпы ұй деген Ұғымды
бiлдiредi. Сол сияқты єар таза ма, кiр ме, єиыршыє па, дымқыл ма, ол жағы
ажыраталмай , жалпы єар деген түсінiк бередi. Бiз әуелi әр затєа тән
қасиетiн белгiлеп, анықтап алып, оларды топтастыру арқылы бiр заттан екiншi
заттың айырмашылығын ажыратамыз. Мәселен, олардың тұсi, қаттылығы,
сүйыєтвғв, еруi т.б. єасеттерiне қарай ұй мен єар екеуiнiң де ає болатынына
қарамастан, бiрiнiң ерiмейтiн зат екенiн, екiншiсiнiң ергiш, сүйыєтық
қасиетiне қарай ұй мен єарды бiр-бiрiнен ажыратамыз.бiр затты екiншiсiнен
ажыратуда неге олай, неге бұлай – деген сияқты сұрақтар қойылады да, бiр
заттың қасиетiн екiншi заттың қасиетiмен салыстыра талдау арқылы
ажырматамыз, яғни сұрақ-жауап, әңгiмелесу арқылы ойлау жүйесiне талдау
жасай отырып, аєиқатєа жетемiз.
Философияда танымның екi дәрежесi: сезiм арқылы (жабайы эмпирикалық)
және Ұғымды түрде танып бiлу қарастырылған.
Сезiм арқылы танып бiлу сезiм мүшелерiнiң (көз, құлає, тiл, терi
сезiмдерi) қызметi арқылы заттың қасиеттерiн ажыратуға бағытталады. Адамның
сезiп бiлуi өмір тәжiрибесiне негiзделедi. Мәселен, жас бала шоєєа қолын
кұйдiрiп алады да, екiншiде шоєтың ыстық екенiн, қолының кұйгенiн сезе
бастайды. Олай болса, сезiп, бiлуi өмір тәжiрибесiмен Үштасады екен. Сезiп,
көрiп бiлу бес сезiм мүшелерiнiң қатынасы арқылы iске асырылады. Мәселен,
заттың ыстық-суыєтығын сиапап, терi сезiмi арқылы анықтаса, ащы-тәттiлiгiн
тiл арқылы, тату сезiмi арқылы ажыратамыз. Сезiм арқылы танып бiлудiң
негiзi элементi қабылдау, сезу, көз алдына елестету арқылы iске асырылады.
Ал Ұғымдық таным дегенiмiз ол танымдық дүниенiң ең жоғары сатысы
болып табылады, ол ойлау арқылы бнлгiлi бiлiм қорын жинаудың негiзi болып
есептеледi. ґмiрдi саналы түрде танып бiлудiң негiзгi формасы ойлаудың
түсінiк, пайымдау және ой қорыту деген бөлiмдерiнен тұрады. Ол логикалық
ойлау заңдылықтарына сүйене отырып, бiлiм беру теорияларына, белгiлi
көрiнiстер жјнiндегi жүйелi бiлiм қорына қарай ойысады. Адам басында
белгiлi бiр заттың қаситетерi жјнiндегi түсінiк берiк орнап, түсінiк
сезiну, қабылдау арқылы пайда болады.
Сезiну дегенiмiз (жоғарыда айтылған сезiм мүшелерiнiң бес түрінiң
қатынасымен) – адам миында сол зат туралы алғаш пайда болған түсінiк.
Адамды қоршаған өмір оның сезiм мүшелерiне жанасу арқылы сол заттың
қасиеттерi жайында миға хабар бередi. Мидағы қабылдау сол затты басқа
заттардың қасиетiмен салыстырып, ажырата талдау жасайды да, содан ол заттың
өзiне тән қасиеттерiне негiздей отырып, ой қорытады. МҰны психологияда жеке
объектi жјнiндегi ойды жинақтау, бейнелеу деп атайды, яғни сезiм
мүшелерiнiң қатынасымен тұйсiну арқылы заттың қасиеттерiн қабылдау процессi
жүре бастайды да, сол заттың бейнесiн ойда немесе көз алдында елестету
арқылы түсінiк пайда болады. °р заттың қасиетiн анықтап алғаннан кейiн,
оның қасиеттерiн есте сақтау шартты рефлекстердiң кјмегiмен ми қызметi
арқылы iске асырылады. Адам есiнiң мимен тiкелей байланысты екенiн
төмендегi фактiден көруге болады. Мысалы, адамның желкесiне зақым келсе,
ол бұрын көрген нәрселерiн тани алмайтын болады. Самайына зақым келсе, бiр
естiгенiн екiншi естiгенде тұсене алмайды. Бұдан бiз адамның есi мидың
қызметiне байланысты екенiн, адамның есi мидың үлкен жарты шарлары
єыртысының iс-әрекетiнен екенiн бiлемiз. Ес-өте күрделi жан єуаты. Естiген
мен көргендi ойда қорытып есте қалдыру үшiн қайта жаңғырту, тану және есте
сақтау деген бөлiктерi қызмет етедi. Естiгендi немесе көргендi есте
сақтауда жаттығудың маңызы зор. Бiр рет қабылдап қайталаған нәрсенi бiр
дегеннен адам есте сақтай алмайды. Ол үшiн материалдарды бiрнеше рет
қайталап, арнаулы тәсiлдермен жаттығып отыру керек. Егер есте қалдыратын
материалдар дамның јткен тәжiрибесiмен, бұрыңғы көргендерiмен байланысып
отырса, есте қалдырудың нәтижесi тұраєты болады.
Есте қалдырудың механикалық және логикалық тұрлерi бар. Мысалы,
кјбейту кеғстесiн жаттау арқылы механикалық түрде есте қалдыруға жол ашамыз
немесе жүргiзушi дол белгiлерiн көру және есте қалдыру материалдың
мазмұнын, мағынасын, оларды бiр-бiрiмен өзара себеп-салдарлық байланыстыру,
ойша салыстыру арқылы қол жететiн нәтиже.
Логикалық есте қалдырудың шарттары: есте қалған материалды түсіну,
оны ой елегiнен јткiзу, жаңадан қабылданған материалдың бұрынғы естегi
материалдармен байланысын айыру, ой єазығын, желiсiн таба бiлу, даттау мен
қайталау арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5-10
I тарау. Баланың жас ерекшеліктері
1. Жеке тұлға туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 11-14
2. Адамның тұлғалық ерекшеліктері және адамның
құмарлығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15-18
3. Адамның өмірді және өзін-өзі танып
білуі ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 19-26
II тарау.
2.1. Жеке тұлғаны қалыптастырудағы педагогикалық
теориялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27-29
2.2. Жалпы білім беретін мектеп оқушыларының тұлғалық және танымдық
дамуының психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30 -37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 8
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...39-41
КlРlСПЕ.
Тақырыптың көкейкестілігі.
Бүгiнгi таңда бiлiмнiң мемлекеттiк стандартына сәйкес республика
мектептерiне бiлiм беру мен тәрбиенiң мазмұнын туындауда. Оның басты
себебi республика өзiнiң тәуелсiздiгiне ие болған жағдайда экономикалық,
экологиялық, этномәдени ерекшелiктерiн ескерте отырып, жастарды оқыту мен
тәрбиелеу iсiн қайта құрудың аса қажеттiгi пайда болды. Оның үстіне, өтпелi
кезеңдегi нарық қыспағынан жұмыссыздықтың етек алуы, рухани жұтаңшылыққа
Ұшыраған әрбiр отбасның экономикалық ауыр хал-ахуалы тәрбие мәселесiне керi
әсерін тигiзiп отырғанын да ескермеуге болмайды. Ата-аналар күн көрiс
қамымен базар жағалап немесе жұмыс iздеп, бала тәрбиесiне көңiл бөлмеуде,
ал ол оқушы жастардың қараусыз қалуын туғызды. Бұл 11-13 жастар
жеткiншектердi шылым шегуге, iшiмдiкпен, нашақорлықпен, жезөкшелiкпен
айналысуға, ұрлық iстеуге, т.б. қылмыстық әрекеттерге топтасуға,
қатiгездiкке итермелеуде. Сонымен бiрге мекетепке қоғамға пайдалы iстердiң
бәсеңдеуi оқушылардың бiлiмге, өнерге деген қызығушылығын төмендеттi,
сондай-ақ мектептердегi оқу-тәрбие iсiнде етек алған формалистiк көзқарас,
тәрбие жұмысын бiр мерзiмге жүргiзiлетiн науқанға айналдыру, оқу
бағдарламасын, жоспарының және оқулықтардың бiр сарындылығы, оқыту мен
тәрбиелеу әдiстерiн қолдануда жыныстық және жеке басқа тән дербестiк
ерекшелiктерге көңiл аудармау, балаларға тек бедел арқылы ықпал етуге
негiзделген әкiмшiлiк, әмiр етушiлiк сияқты келеңсiз жағдайлар тұлғаны
еркiндiгiнен айырды. Ол оқушылардың бойында тәрбие мәселесiне керi көзқарас
туғызды. Сондықтан оқушылардың көпшiлiгi жеке басының ерекшелiктерi мен
икемдiлiктерiн дамытуға мектеп мүмкiндiк бермейдi деп санайды.
Әр оқушының қызығушылығын бiлмегендiктен және олардың психологиялық
ерекшелiгiн ескертiп отырмағандықтан, көп жерде оқушылардың ата-аналары мен
мұғалiмдер арасында түсінiспеушiлiк жағдайлар жиi кездеседi. Осының бәрi
тәрбие жұмысының үстірт жүргiзiлуiне әкелiп соқтыруда. Оған жол беру
тұлғаның дербес ерекшелiктерiне қалай болса солай қараудан, оқушылардың
өзiн-өзi тәрбиелеудегi iшкi мүмкiндiктерiн ескермеуден, олардың
қабiлеттерiн әлеуметтiк жағдаймен байланыстырмау салдарынан туындап отыр.
Соңғы жылдары оқыту мен тәрбие мәелесiне қатар жарыспалы үрдiс немесе
тәрбиенi оқытуға қосымша деп қарау, олардың өзара байланысын ескермеу,
жалпы бiлiмнiң базалық сынарларын дұрыс таңай бiлмеу, бiлiмдi iзгiленруде
тәрбиелiк мүмкiндiктiң толық ескерiлмеуi, этникалық мәдени бiлiмнiң
дүниежүзілiк мәдениетпен байланыста қарастырылмауы сияқты терiс көзқарастар
байқауда. Тәрбие iсiнде отбасымен, балабақшамен, бастауыш және орта
мектептермен кәсiптiк-техникалық училищелермен тұрақты сабақтық байланыс
сақталынбай қалды. Оқу орындарындағы, мектепке дейнгi және мектептен тыс
мекемелердегi, баспасөздегi, теле-радио хабарлардағы және қоғамдық
ұйымдардағы тәрбие жұмысын орталықтандырудың жеткiлiксiз екенi байқалады.
Тәрбие жұмысының сапасыздығының тағы бiр себебi – олардың ғылыми негiздерi
дәрежесiнiң төмендiгiнен болып отыр. Педагогика ғылымы көп ретте жеке
тұлғанның дамуын өмірге сәйкессiз тұрғыда қарастырып келдi. Ғылыми зерттеу
жұмысындағы өмірден алшақтық, адам туралы басқа ғылымдардың, әсiресе,
биологияның, медицинаның психологияның жетiстiктерiн ескермеудiң салдарынан
тәрбиеге бiр жақты қараушылық мектеп тәжiрибесiнен орын алып келдi.
Осыған орай, өтпелi кезеңдегi жасөспiрiмдер тәрбиесiнiң мақсаттары
мен мiндеттерiн қайта қарайтын оның орнын айқындайтын уақыт келдi. Бүгінде
стратегиялық бағдарлы тұлғалық ойлардың шығармашылық түрлерiн
қалыптастыратын, Қазақстан Республикасы халықтары арасында бейбiтшiлiк пен
татулықты орнатуға қабілеттi, қоғамды iзгiлiктi адамгершiлiк тұрғыдан
жаңартудың әлеуметтiк-экономикалық мiндеттерiн жүзеге асыруға жәрдемiн
тигiзетiн жаңа тұрпатты азамат тәрбиелеудiң ғылыми әдiстемесiн жаңа
тұжырымды ғылыми негiзде жасаудың қажеттiгi алға қойылып отыр. Осындай
мақсаттағы қажеттiгi алға қойылып отыр. Осындай мақсаттағы стратегиялық
бағыттарға байланысты Ы.Алтынсарин атындағы ңҚазақ Бiлiм академиясының
этнопедагогика және тәрбие лабораториясы соңғы жылдары пайда болған
ңҚазақстан Республикасы азаматтының жаңа әлеуметтiк-экономикалық мiнез-
құлқын қалыптастыру тұжырымдамасынаң. (1995), ңБiлiм саласындағы
мемлекеттiк саясат тұжырымдамасынаң (1996), ңБiлiм саласындағы
Республикадағы этникалық мәдени бiлiм тұжырымдамасынаң (1996) ңҚазақстан
Республикасында орта бiлiмдi дамыту тұжырымдамасының жобасынаң (1997)
ңҚазақстан Республикасының Бiлiм заңынаң (1999), ңРесей Федерациясына оқушы
жастарды тәрбиелеу тұжырымдамасынаң (1991), ңҚазақстан Республикасының
үздiксiз бiлiм беру жүйесiндегi кешендi тәрбие бағдарламасың (2000), сондай
– ақ зерттеушiлердiң ғылыми еңбектерiне, әсiресе Н.Козлованың ңТәрбие
теориясына кiрiспең (М., 1990), В.М. Гинецинскийдiң ңПедагогика теориясының
негiздерiң (М., 1994), Е.Бондаревскаяның ңВоспитание – как возрождение
гражданина, человека культуры и нравственностиң (1993), Гончаровтың ңұлттық
мектептiң моделi (1994), Л.М. Фридман мен Г.А.Пушкинаның ңОқушылар ұжымында
олардың жеке басын зерттеуң (М. 1988), Б.С.Грушинскийдiң ңФилософия
образования ХХl векаң (1998), ±.К. Нұрғалиеваның ңТұлғаның құндылық бағытын
қалыптастырудың методологиясы, теориясы, практикасың(Алматы,1994),
П.И.Пидкаистыйдың редакциясымен шыққан ңПедагогикаң (М.,1996),
И.П.Подласыйдың ңПедагогикасың, Б.Лихачевтың ңПедагогика курсы лекциясынаң
(1998), А.М.Іасабеков пен Ж.Алтаевтың ңҚазақ философиясының тарихына
кiрiспең (Алматы, 1995), А.С.Арсеньевтың ңЖасөспiрiмдер философтар
көзқарасыменң (М., 1996), °.Нысанбаев пен М.С.Орынбековтiң ңАбайдың
дүниетанымы мен философиясың (Алматы, 1995) сияқты оқулықтары мен оқу
құралдарына сүйенiп, басқа да материалдарды басшылыққа ала отырып,
оқушылардың тәрбиелеудiң теорисымен әдiстемесiн жасады.
Жоғарыда аталған еңбектердiң бәрiнде қазіргi бiлiм мен тәрбие берудiң
даму өресiне қойылатын негiзгi талаптар төмендегiдей үш түрлi бағытта
құрастырылған. Олар: 1) Еркiн тұлғаны тәрбиелеу; 2) Рухани тұлғаны
тәрбиелеу; 3) lзгi, адамгершiлiгi мол тұлғаны тәрбиелеу.
Сондай ақ бұл еңбектерде жеке тұлғаны тәрбиелеп жетiлдiру мәселелерiн
рухани iзгiлiкке, ұлттық дәстүрге, дәстүр сабақтыстығына, бiртұтастыққа,
жүйелiлiк, ұғымдарына сыйыстыра қарастыру көзделген.
Тәрбиенiң теориялық мәселелерiн күнделiктi мектеп пен отбасы
тәрбиесiнде iскi асырудың әдiс-амалдарын одан әрi тереңiрек қарастырып,
Бiлiм академиясының тәрбие теориясы, этнопедагогика және жас ерекшелiк
психологиясы лабораториясының қызметкерлерi Оқушылардың тұлғалық қасиетiн
дамытудың педагогикалық негiздерi атты монографиялық еңбек даярлап, мектеп
басшылары мен сынып жетекшiлерiне көмекшi құрал ретiнде ұсынып отыр.
Еңбек үш тараудан тұрады. Бiрiншi тарау оқушыны тәрбиелеп
қалыптастырудың теориялық мәселерiне арналған. Онда адамның бойында
айналасындағы құбылыстардың сыр-сипатын бiлуге деген iштен туа бiткен
арқылы адам санасын өсіру процесiнiң жүре басталатыны, тәрбие iсiн қоғамдық
қажеттiлiкке биiмдей жаңаша құру, тәрбиенi гуманизациялау, адамдардың бiр-
бiрiне сүйіспеншiлiкпен қарауы, маңайындағыларды қадірлеу, парасаттылық
қарым-қатынасы, қарым-қатынастағы еркiндiк, мәдениет жетiстiктерiн тәрбие
iсiнде пайдалану, сөйтіп мәдени құндылықтарды меңгерту арқылы қоғамға,
өмірге ендiру сөз болады.
Бүгінде тәрбиеге жаңаша көзқарас мәселесi оны iске асырушы
мұғалiмдерге де жаңа талаптар қойып отыр, яғни ұстаздың жеке басының үлгі-
өнегесi, рухани сапалық қасиеттерiнiң жоғары болуы, болмысы мен бiлiм
өресінiң биiктiгi, кеңңдiгi, оқушылар бойында ұлттық менталитеттi
қалыптастыруда шешуi рөл атқаратыны ғылыми дәйектiлiкпен баяндалған. Тәрбие
iсi оқушы мен мұғалiмнiң өзара қарым-қатынасына құрылатын болғандықтан,
олардың өзара әрекеттесуi әлеуметтiк ортада iске асырылады. Баланың
басқалармен қарым-қатынасы, өмір сүруi, өмірге деген көзқарасы, түсінiгi
осы ортада қалыптасады.
Еңбекте қоршаған ортаның кеңiстiгiн, заттық, оқиғалық, ақпараттық
сипаттары ашылып көрсетiлiп, оқушыны осы ортада iс-әрекетке тартудың
механизмi айқындалған. Оқушының қоршаған ортамен қарым-қатынастық iс-
әрекетiн iске асыруда ой-түрткiнiң қалыптастырудың құралы қызметiн
атқаратыны құрастырылған.
Еңбекте iс-әрекеттi ұйымдастыруда рефлекстiң мәнi, оның оқушыны өзiн-
өзi бақылауына, өз iс-әрекетiне ойша талдау жасауға үйретуге негiзделетiнi
пайымдалған. Оқушыны рухани мәдениетке ендiру iсi қарым-қатынас арқылы,
басқалардың iс-әрекетiн, мiнез-құлқын салыстыру, баға беру арқылы iске
асырылады. Еңбекте рухани құндылықтарды оқушы өз бойына мораль, өнер, ғылым
арқылы сiңiрiп, ой түйіндейтiнi, сөйтіп оның әр затқа, қоғамдық құбылысқа
деген өзiндiк ой-пiкiр, көзқарасының қалыптасатыны ғылыми негiзделген.
Тәрбие процесiнiң, тәрбиенiң мақсаты мен ұстанымынан әдiстемесiнен
тұратыны, тәрбиелiк қарым-қатынаста жеке тұлғаны табиғи қалпында
қабылдаудың маңызы, тәрбие әдiсiнiң, тәрбиенiң мақсатына байланыстылығы,
оқушы мен оқытушының қарым-қатынаста қолданылатын әдiстердiң де түрленiп,
өзгерiп отыратыны және оның оқушының қабілетiн ашуға, тәртiбi мен
көзқарасын реттеп, қазіргi қоғамның мәдени деңгейiне сай келтiруге әрекет
жасайтыны айтылады. Әдiстемелiк құралда мектеп бiтiрушi оқушының тұлғалық
бейнесiн қалыптастырудың шарттары көрсетiлген. Ол – оқушыны салауатты өмір
сүруге бағыттау, өзiнiң құқығын қорғай бiлуге үйрету:
- әр оқушының өзiндiк менiн iс-әрекетте көрсете бiлуге үйретiп,
дағдыландыру;
- өзiнiң қоғам алдындағы жауапкершiлiгiн терең сезiне бiлуге баулу;
-қоғамдық тәжiрибенi игерту арқылы iскерлiк пен бiлiм, бiлiк,
дағдырларды оқушы бойына дарыту;
- мейiрiмдiлiк, iзгiлiк, аєиқат, сұлулық, қағидаларын берiк ұстануға,
шығармашылықпен өмір сүруге үйрету;
- оқушыны айналасындағы адамдарды табиғи қалпында қабылдай бiлуге
уйрету;
- оқушы бойында рефлекстiк қабілеттiң берiк орнығуын қалыптастырып
дамыту;
Ғылыми еңбекте тәрбие арқылы оқушы бойында пайда болатын
қажеттiлiктiң мәнi, мен түрлерi, әсiресе оның адамның өзiн-өзi
тәрбиелеудегi тәлiмдiк рөлi, солардың әсерiнен адам бойында рухани,
психологиялық, әлеуметтiк дамудың пайда болуы, қажеттiлiктi
қанағаттандырудағы психологиялық iзденiстер, оның педагог-ғалымдар
Ш.Амонашвили (баланы сүю, махаббат қажеттiлiгi), И.С.Кон (үлкендердi
құрметтеу қажеттiлiгi), А.В.Петровский (тұлғаны қалыптастыру қажеттiлiгi)
А.В.Мудрик (жеке тұлғаның өз мүмкiндiгiн iске асыру қажеттiлiгi)
еңбектерiнен көрiнiс тауып, теориялық және әдiстемелiк тұрғыда шешiлгенi
баяндалады.
Екiншi тарауда – жалпы бiлiм беретiн мектептердiң 1-lХ сынып
оқушыларына беретiн тәрбие түрлерi, оны iске асыруда балалармен
жүргiзiлетiн жұмыстар, тәрбиен iсiндегi мектеп басшылары, мұғалiмдерi мен
отбасының және қоғамның педагогикалық әрекеттесуi, тәрбие iсiн
ұйымдастырудағы ата-аналардың педагогикалық мәдениетiн арттырудың маңызы
және оны iске асырудың жолдары, тәрбие iсiмен айналысушы ортаның ақыл-
парасаты мен ынта-жiгерiн кiрiктiре iске жұмылдыру мәселелерi
қарастырылған.
Үшiншi тарау орта мектептердiң Х-Хl сынып оқушыларын, гимназия, лицей
сияқты жаңа тұрпатты мектептердiң түлектерiн тәрбиелеп жетiлдiруге
арналған. Сонымен бiрге бұл тарауда ңТәрбие жұмысын ұйымдастырудың
технологиясың сөз болады. Технология грек – сөзi. Техне – өнер, шеберлiк,
кәсiп деген сөздердiң мағынасын берсе, логос - ғылым деген мағынаны
бiлдiредi. Бiр сөзбен айтқанда, тәрбие технологиясы дегенiмiз тәрбиенi
реттеп, басқарудың әдiстемелiк ғылымы деген сөз.
Тәрбиелiк қарым-қатынаста оқушылар мен мұғалiмнiң iс-әрекетiн ғылыми
тұрғыда ұйымдастырудың маңызы зор. Iс-әрекеттi ұйымдастыруда ең алдымен
белгiлi мақсат көзделуi керек. Мақсат iс-әрекет арқылы жүзеге асырылады.
Мектептегi iс-әрекеттер сыртқы формасы жағынан оқу әрекетi, сыныптық және
мектептегi iс-шаралар, сыныптан тыс әрекеттер (үйiрме, клуб, секция
жұмыстары) болып бөлiнедi. Ал мазмұны, бағыты жағынан: ақыл-ой, дене-қимыл,
эмоциялық ерiк, адамгершiлiк-моральдық, қасиеттiк iс-әрекет болып бөлiнедi,
сондай-ақ топ басқарушылық-ұйымдастушылық iс-әрекет, орындаушылық қарым-
қатынастық iс-әрекеттерi бар.
Мектепте оқудан тыс уақытта оқушының таңдауына сәйкес келетiн,
олардың қабілетi мен iшкi қажеттiлiгiн қамтамассыз ететiн iс-әрекеттердi
ұйымдастыру көзделедi. Соған сай олардың қабілетiн ашуға мүмкiндiк
туғызатын спорт, дене еңбегi, қол өнер, көркемөнер, техникалық
шығармашылық т.б. iс-әрекетке үйрету үйірмелерi мен секциялар
ұйымдастырылады. Әр оқушы кез келген үйірмеге, секцияға, клубқа өз
жүрегiнiң қалауымен қатысып, өзiнiң жеке басына тән қасиетiн, яғни өзiндiк
менiн басқаларға танытуға мүмкiндiк алады.
Мектепте ұйымдастырылатын iс-шаралар әр оқушының дүниетаным
қалыптастыру, өмір жайындағы түсінiгiн кеңейтудi көздеп, жеке басына тән
қасиетi мен қабілетiн ескере отырып жүргiзiлуi керек.
Еңбекте оқушылардың iшкi сезiмдерi мен қажеттiлiктерiн, өзiндiк
ұстанымдарын сыныпта және сыныптан тыс тәрбие жұмыстарында iске асырудың
жолдары қарастырылған. Сол сияқты тәрбие процесiн басқарудын принциптерi,
әсiресе ұстаз бен оқушының ерiк беру, көтермелеу, адамгершiлiк қасиеттерiн
дамытуға, өзiн-өзi тануына, өзiн-өзi тәрбиелеуге жағдай туғызу,
психологиялық микроклимат жасау iсiнiң маңызы қарастырылған. Сондай-ақ бұл
тарауда тәрбие iсiнiң нәтижесiн бағалау, оны iске асырудың анкеталық сұрақ
дәстүрлi бақылау, ұстаз бен оқушының және мұғалiмдердiң өзара пiкiрлесу
арқылы iске асыру жолдары көрсетiлген.
Тарауда жаңа тұрпатты мектептердiң тәрбие жұмыстарының ерекшелiктерi
де айтылады. Онда бүгінгi қоғамда болып жатқан өзгерiстер, ғылыми
–техникалық прогресс, iзгi қалыптастыру қоғам процесiне байланысты бiлiм
жүйесiне де енген жаңалықтар, жаңңа тұрпатты лицей, гимназия мектептерi,
олардың оқу-тәрбие iсiндегi мiндеттерi мен мақсаттары, негiзгi ұстанымдары,
мектеп басқарудың құрылымы мен iстi жоспарлау, бақылау әдiстерi, үлгiлеу,
кiрiктiру, түрлі өзгерiс жасау т.б. сараланып таңдалған.
Бүгінде қоғамдық өндірiс күштерi мен өндірiстiк қарым-қатынастардың
жаңаруы материалдық игiлiктердi пайдалануда да жаңа көзқарасты
қалыптастыруды қажет етiп отыр. Ол қоғам мүшелерiнiң материалдық
игiлiктердi өндіру мен пайдаланудағы Бiрi бәрi үшiн, бәрi бiрi үшiндейтiн
социалистiк принциптi теориялық тұрғыда мүлде жаңартуды талап етедi.
Қазақстандық политолог, культуролог, философ ғалымдар бұл мәселмен
әзiрге түбірлi айналысқан жоқ. Ал ол педагог, психолог, ғалымдарға қоғамдық
саяси-идеологиялық стратегиялық бағдарлы тұжырым жасауға қиындық келтiрiп
отырғанын ескере келiп, соған қарамастан, соңғы жылдары ТМД елдерiндегi
педагогика, писхология, культурология саласына шыққан азды-көптi теориялық
еңбектерге сүйене отырып, жеке тұлғаны тәрбиелеп, қалыптастырудың теориялық
және әдiстемелiк мәселелрiн шешуге тырыстық.
Зерттеудің объектісі. Жалпы білім беретін орта мектептердегі бастауыш
сыныпты оқыту және тәлім – тәрбие беру сапасын жетілдіру.
Зерттеудің мақсаты. Республика экономикасының өркендеуі кезеңіндегі жалпы
білім беретін мектептерінің педагогикалық проблемаларын айқындау, жас
буынды оқыту және тәрбиелеу процестерін жетілдіру тәсілдерін көрсету,
оны іске асыру.
Зерттеудің міндеттері:
Жалпы және кәсіптік білім берудің мақсаты – жастардың жан-жақты
дамытып, өмірге, еңбек іс-әрекетіне және кәсіптік орта, жоғары оқу
орындарына түсуге даярлау.
Білім берудің қазіргі кездегі жоғары талаптарға сай жазылған оқу
бағдарламалары мен оқулықтарға байланысты. Жалпы білім беру мазмұнына
оқылатын пәндердің үш негізгі циклдері кіреді: ғылыми жаратылыс,
гуманитарлық циклдер, еңбек және дене шынықтыру дайындығы.
1. Жалпы және кәсіптік білім беру мазмұнын, оқу жоспарын,
бағдарламаларды, оқу құралдарын жетілдіру, жаңарту.
2. Әрбір пән бойынша сабақ берудің сапасын арттыру.
3. Политехникалық білім, еңбек тәрбиесі мен оқыту, кәсіптік бағдар беру.
4. Жалпы білім беру мазмұнын ізгілендіру және гуманитарландыру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы – кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І – тарау.
Баланың жас ерекшеліктері.
1. Жеке тұлға туралы түсінiк.
Жеке тұлға мен қоғамдық ортаның қарым-қатынасы философия, психология,
педагогика, тарих т.б. қоғамдық ғылымдардың көптен айналысып жүрген
көкейтестi мәселелрi. Бұл жјнiнде кейiнгi жылдары жарық көрген
философиялық, педагогикалық, психологяилық, этикалық, ұлтаралық қарым-
қатынастраға арналған еңбектерден басқа П.И.Подласыйдың, М.Ф.Харламовтың
Педагогика (М. 1995-1997) атты еңбектерi, Н.Козлованың Тәрбие теориясына
кiрiспе (М. 1990), В.М.Гинецинскийдiң Педагогика теориясының негiздiрi
(М. 1994), Б.С.Гершунскийдiң ХХl ғ. Бiлiм берудiң философиясы (1998),
В.А.Сухаевтiң Бiз әр түрлi тiлде сөйлеймiз (1998), А.Ф.Малышевский,
В.А.Корпунин, К.С.Пираговтардың Философияға кiрiспе (1995), А.С.Арсеньевтiң
Жеткiншектер философтар көзқарасымен, А.М.Іасабеков пен Ж.Алтаевтың Қазақ
философияның тарихына кiрiспе, Д.Кiшiбековтың Философия (1996), Г.К.
Нұрғалиеваның Тұлғаның құндылық бағытын қалыптастырудың методологиясы,
практикасы (Алматы, 1995) секiлдi ондаған монографиялық аса құнды ғылыми
еңбектер жарық көрдi.
Бұл еңбектердiң бәрiне де жеке тұлға мен қоғамдық қарым-қатынас, жаңа
қоғам мүшелерiн тәрбиелеудiң өзектi мәселелерi сөз болды. Әсiресе,
Д.Кiшiбековтың Философия атты еңбегiне Жеке тұлға деген не? Тұлғаның
қоршаған ортаны танып бiлу механизмi қандай? Танып процесiндегi қарым-
қатынастың маңызы қандай? Жеке тұлғаның ұжымдағы орны не? – деген мәселелер
философиялық тұрғыда жан-жақты талданған.
Осы еңбектерге сүйене отырып, жеке тұлға деген не, оның тұлғалық
ерекшелiктерi неге байланысты, әр адамның айналасын танып бiлуiнің сыры
неде деген мәселелерге тоєталамыз.
Адам баласы материалдық және рухани өмірдiң ортасында тiршiлiк етедi
де, өзi өмір сүрiп отырған қоғамның, ұжымның, ұлттың, рудың мүшесi ретiнде
өзiндiк ақыл-парасатымен, жеке бастың өзiне тән ақыл-ой, ерiк-жiгер, мiнез-
құлық ерекшелiгiмен көрiнуге тырысады. Қоғам мүшелерiнiң бәрiне ортақ
бiркелкi мiнез-құлықтық қаситеттiң болуы мүмкiн емес. Әр адам өзiнше жеке
тұлға.
Адамдар тұлға болып, өзiндiк жеке бас ерекшелiгiмен бiрден дүниеге
келмейдi. Әрбiр жеке тұлғаны қалыптастыру, тәрбиелеп жетiлдiру қажет. Өзiне
немқұрайды қарайтын кейбiр қоғам мүшелерi басқалар қалай өмір сүрсе, мен де
солай өмір сүремiн деген принциптi ұстанғанымен, шын мәнiнде өмірде олай
емес.
Жеке тұлғаның ерекшелiгi дегенiмiз – ол оның өзiне тән мiнез-
құлқындағы, iс-әрекетiндегi, көзқарасындағы ерекшелiгiмен даралануы.
Қоғамдық тұлғаларға орталық этикалық бiрынғай талаптардың болуына
қарамастан, қоршаған орта жјнiнде әр адамның қалыптасқан өзiндiк ой-
пiкiрiн, көзқарасының болуы, олардың өзi көрiп бiлген құбылысқа деген
көзқарасын, ой-пiкiрiн бiлдiруi заңды құбылыс. Мәселен, бiреулер
айналасындағы құбылысєа таңдана, тамашалай қараса, ендi бiреулер сын
көзiмен қарап ой қорытуы, сын пiкiлер айтуы мүмкiн.
Адамдардың қоршаған ортадағы құбылыстарды түсінiп қабылдау да әр
түрлi. Ол әр адамның жеке басына тән физиологиялық, психологиялық,
биологиялық ерекшелiктерiне байланысты. Мәселен, бiреулердiң бiр нәрсенi
жасауға iскерлiк қабілетi болса, екiншi адамда оның болмауы, бiреудiң
ұйымдастырушылық қабілетi күштi болса, екiншi бiр адамның ұйымдастыру iсiне
қабілетсiз болуы, бiреуi бiлiмдi тез қабылдаса, екiншi адамның бiлiмдi
сылбыр, баяу қабылдауы, бiреудің дене күшi дамыған болып келсе, екнiшi
адамның абстракциялық ойлау қабілетiнiң баяу дамуы, бiреулердiң сурет
салуға немесе ән салуға бейiмдiлiгi болуы мүмкiн. Жеке бастың бұл
ерекшелiктерi адамдардың басқалармен ұжымдық қарым-қатынасында байқалады.
Сонымен бiрге, адамның өмірде үздiксiз тәрбие құшағында болатынын,
бұрынғы игерген бiлiм, билiк, дағдылары бiртiңдеп көмескiленiп, оның орнына
жаңа бiлiм, билiк, дағдыларды меңгерумен шұғылданатынын ескеруге де тура
келедi. Жеке тұлғаның ой-санасының, бiлiм көлемiнiң толысуына байланысты
оның өмірге көзқарасы, белгiлi құбылыстарға баға беруiн де де өзгерiстердiң
болуы, толысып жаңартып отыруы заңды құбылыс. Бұған қоса, әлеуметтiк
ортаның, отбасы мүшелерiнiң, жолдас-жораларының, таныстары мен достарының
да белгiлi мөлшерде әсер ететiнiн ескерсек, жеке тұлғаның ерекшелiгiнiң
басым болуына оның да ықпалының зор болатынын байқаймыз. Мiне, осы
жағдайлардың бәрiн ескере келiп, К.Маркс жеке тұлғаның ерекшелiгi жјнiнде
Адамның жеке тұлға ретiнде қалыптасуын оның өзiнiң мiнез-құлқы жағынан
белсендi әрекетiне және әр түрлi әсерленуiне қарамастан, саяси-
экономикалық, идеологиялық, адамгершiлiк-эстетикалық, дiни т.б. қоғамдық
қатынастардың бiрлiгiнде қарастыру керек. – деген қорытындыға келдi. Оның,
себебi, ол қатынастардың өзара байланысы, бiр-бiрiне ықпалы қоғамдық ортада
бiркелкi болмайды да, ол адамдарға әр түрлі дәрежеде әсер етедi, сондай-ақ
адамдардың басқалардың көзқарас, ой-пiкiрлерiн қабылдау дәрежесi де
түрліше болады.
Өмiрде бiр анадан туған егiз балалрдың тұр жағынан бiр-бiрiне ұқсас
болуы мүмкiн. Ал олардың мiнез-құлқы, iс-әрекетi, өмірге деген икемдiлiк,
қабілетi бiрдей болмайды. Сондықтан әр адамды өзiнше дараланған жеке тұлға
деп қараймыз. Бiр қоғамда өмір сүрушiлерге ортақ әлеуметтiк, моральдық
–этикалық заңдардың ортақтығына қарамастан, жеке тұлғалардың әлеуметтiк
қарым-қатынаста айна қатесiз бiрдей болуы да мүмкiн емес. Олай болса, жеке
тұлға деген түсінiкке не кiредi? Адамның саналық, мiнездемелiк
қасиеттерiнiң қандай тұрлерi жеке тұлғаны анықтай алады дегенге, ол сана
мен өзiн-өзi саналандыру қасиеттерi деуге тура келедi.
Сана ақыл-ойдан туындайды. Адамның ақыл-ойы бiркелкi дамымайды.
Адамдар бiрiн-бiрi бағалауда қателiктер жiберуi де мүмкiн. Олар көбінесе
өзiнiң жеке басын басқалардан артық бағалауға тырысады. Абайдың өмірде Көре
алмас iшi тар, несi артық менен деушiлердiң көп болатынын дјп басып айтуы
да осы ойға саяды. Сонымен бiрге жеке тұлға өзiн-өзi бағалауға да, өзiнiң
iс-әрекетiн, оның нәтижелерiн басқалардың бойындағы қасиеттермен салыстырып
көре, тани бiлуге, соған теңелсем, сондай болсам екен деп ұмтылыс, iс-
әрекет жасауға да қабілеттi.
Жеке тұлғаға тән қасиет – ақыл, ес, яғни өмірдi өзiнiң сана-сезiм
өлшемiмен қарап бағалауға бейiм тұруы. Сондықтан өмірдi танып бiлу
дегенiмiз – миллиондаған жеке тұлғалардың сезiм, түсінiгiнен тұрады.
Жеке тұлғаның еске сақтауы өзге адамдардың тәжiрибесiн жинақтауға да
негiзделедi. Әрбiр тұлға оларды оқып, көрiп, оқыған, естiгенiн, көргенiн өз
ойына тоқып, содан сабақ алу арқылы да өзiнiң iс-әркетiн мiнез-құлқын, сана-
сезiмiн байытады, толықтырады.
Адам өмірде өзi жiберген қателiктерден де, басқалардың қателiктерiнен
де сабақ алады. Оны қайталамауға тырысады. Мұны педагогикада адамның өзiн-
өзi тәрбиелеуi деп атайды. Басқалардың јнегелi iс-әрекетiнен үйрену, оны өз
бойынын жақсы қасиетiне айналдыру өмір заңы. Осы қаситеттi көре бiлген
Абай:
Болмасаң да ұқсап бақ
Бiр ғалымды көрсеңiз,
Ондай болмақ қайда деп,
Айтпа ғылым сүйсеңiз, - деп текке айтпаса керек. Адамның есi оныңң
iшкi ой-сезiммен тығыз байланысты.
Сезiмнiң сыртқа шықпас әлi бар ма?
Оны ұғарлық адамда сана барда – деген Абай сөзi де осыны растайды.
Мысалы, суретшi алдымен өз ойында қорытылған iшкi сезiмдi жинақтап,
қыл қаламмен бояу құдіретiмен айналасындағыларға сурет арқылы бейнелеп
бередi немесе ақын, жазушы өз замандастары туралы эссе жазу арқылы олардың
жақсы, я жаман қасиеттерiн оқырмандарға бiлдiрдi.
Тұлға – жеке адамның мақсатынының орындалуы ғана емес, оның ерiк-
жiгерiнiң iске асуы, яғни өзi жөнiндегi ойын, еркiн iске асырудың дайындығы
және оны iске асырудың нәтижесi, көрiнiсi. Ерiк-жiгер механизмi дегенiмiз-
адамның өзiне тән жеке басы қасиеттерiнiң iске асыруы. Адам ойына келген iс-
әрекеттi iске асыруда ерiкке жол бередi. Бiрає адам бiр нәрсенi iстерде
алдымен еркiн ақыл-парасат таразасына салып, осы iстi iске асыру жјн бе,
басқалар оған қалай қарар екен? – дгене ойға қалады. Олай болса, ерiк-
жiгердiң iске асырылуы ақыл мен санаға бағынышты.
Ерiк әлдi немесе әлсiз, сылбыр немесе қайратты, сақ немесе бұзып-
жарушы болып бөлiнедi. Өмiрде кейбiр адамдар бiр iс-әрекеттi iске асырарда
өте байыппен қарап, осының нәтижесi қалай болар екен деп мың ойланып, жүз
толғанып iске кiрiседi, ал кейбiреулер бiрден ойына алғанын апыр-топыр iске
асырып, кейiн опық жеп жатады. Осының бәрi адамның ерiк-жiгер күшiнiң
түріне байланысты.
Сонымен бiрге, тұлға дегенiмiз – сезiмнiң, әсердiң, iшкi күйiнiш-
сүйiнiштiң бойға жинақталған көрiнiсi. Мысалы, стадиондағы футбол
жарысына қатысушылардың қызбалылығынан осыны байқаймыз. Театрда спектальдi
көрiп отырып, бiреулердiң солқылдап жалауы немесе iшегi қатып күлуi әрбiр
жеке тұлғаның iшкi сезiмнiң сыртқа шығуы.
Алайда әр тұлғаныңң эмоциялық сезiм дүниесi әр басқа бiреу жауыздықты
көргенде айғайлап, баєырып, iшкi сезiмнiң сыртқа шығуына еркiндiк берсе,
екiншi бiреу iштей бұлығып, көгерiп-сазарып, тас-түйін болып қатып қалады.
Бұл әр тұлғаның эмоциялық сезiмiн ұстай алу еркiне байланысты құбылыс.
Сонымен, жеке тұлғаның ерекшелiктерiне тән қасиеттер оның санасына,
өзiне-өзiнiң сын көзiмен қарауына, адам баласының есiне әсер ететiн iшкi
және сыртқы түсінiк, түйсiктердiң әсерiне және оның ерiк-жiгер күшi мен
әсерленiшiлiк сезiм дүниесiне байланысты құбылыс демекпiз.
Әрине, бұл қасиеттер жеке адамның тұлғалық бейнесiн айқындай алмайды.
Жеке тұлғаны анықтауда оларды тұтас бiрлiкте тығыз байланысты, бiрiнсiз-
бiрi жоқ деп қарағанда ғана әр-тұлғаға тән өзiндiк менiн айқындай аламыз.
Әр адамның тұлға ретiнде қалыптасуы адам өмірiнде сыртқы күштердiң -
табиғаттың және әлеуметтiк жағдайлардың әсерiмен, iшкi күштердiң
бiрлiгiнде ғана iске асырылады.
Бiз әр адамның өзiндiк өмір жолы бар деп қарасақ, оған туған-
туысқандары мен жора-жолдастарының да, мектептес, сыныптас достарыныңң да,
ауыл –аймақтың да әсерiнiң болатынын естен шығаруға тиiстi емеспiз, яғни
жеке тұлғаны тәрбиелеп қалыптастыру iсiнiң қоғамдық ортадан тысқары болуы
мүмкiн емес.
Ж.Аймауытов 1918 ж. өзiнiң Абай журналында жариялаған Тәрбие атты
мақаласында Тәрбиеге әсер беретiн нәрсе өскен орта, ата-ананың тәрбиесi.
Соңғысы күштi болмаса, бара-бара әсерлер адамды замандас, жолдастың азғырып
не түрлі жаман мiнездi жұқтыратыны белгiлi. Тәрбиеге туған жұрттың тiлi,
мiнезi, тұрмысы да әсер қылмақ. Қысымшылық көрген, жасқаншақ болған,
жалыншақ, жабынқы елдiң баласы да сондай болмақ. Дiндар елдiң баласы
дiндар келедi. Тәрбиеге үлкен әсер беретiн шарттың бiрi - медресе. Баланың
ақылын арттырып, бiлiм беретiн, iлтипатты, табанды. Талантты, ыждаһатты
қылатын, өмірлiк азық беретiн жақсы медресе болу керек – дейдi.
Ұлы ойшыл Абайдың әркiмдi заман өсіредi. Кiмде –кiм жаман болса, оның
замандастарының бәрi виноват деуi де адам тәрбиесiнiң қоғамдық ортамен
тығыз байланыстығына саяды.
1.2. Адамның тұлғалық ерекшеліктері және адамның құмарлығы.
Адамның бiлмегендi бiлуге құмарлығы. Адам мiнезiне тән қасиеттер –
әсерленушiлiк сезiммен бiрге оның түпсiз құмарлығы да болып саналалы. Оның
ауқымы өте кең: ол мейрiмдiлiк пен опасыздықтан басталып, аспандағы
және жер бетiндегiлердiң бәрiне, мәңгiлiк және дiни ырымдарға деген
құштарлықты қамтиды. Адамзаттың құмарлығы ашуға арналған мыңдаған көркем
шығармалар философиялық және дiни трактаттар, публикациялық эсселер бар.
Адам жанына көсемдiк, үстемдiк пен жауыздық, көре алмаушылық пен
қызғаншақтық, билiк құмарлық пен мараңдық т.б. қасиеттердiң бәрi тән.
Тiршiлiк аталуы бүкіл әлемдiк құмарлыққа негiзделген. Онсыз адам баласның
күйiнiш-сүйiнiш болмає емес.
Бiлуге құмарлық күштi, ауқымды, күйреткiш немесе әлсiз, қалқыған
болып келедi. Көбінесе ол адамдарды күйретуге қабілеттi, оның бүкіл өмір
жолын өзгертуге әкеп соқтырады. Бiздiң құмарлығымыз басқаларға ерекше әсер
етiп, өлгенiн тiрiлiп, өшкенiн жандыруы мүмкiн. Құмарлық жақсы болсын,
жаман болсын өмір сүредi. Сүйіспеншiлiк пен қызғаншақтық, жақсылық пен
жамандық өмірде егiз жүредi. Мысалы, Дездемонаны құлай сүйген Отеллоның оны
өлтiрiп тыныуы осы асқан құмарлықтыңң, ғашықтықтың әсерi. Немесе ңҚыз
Жiбекң- деген сүйіспеншiлiгiнен туған құмарлықтың нәтижесi. Әсiресе,
құмарлық жақсылыққа да, жауыздыққа да апарып соқтыруы мүмкiн.
Адам жаратылысынан бiлмегендi бiлуге құмар. Бiлiмге құмарлық та
қызығушылық туғызып, адамға бiлмегендi бiлiп тынғанша жай таптырмайды.
Әсiресе әйелдердiң құпияны бiлуге деген құмарлығы ерекше Л.Толстойдың
Сырыңды жасырам десең, жарыңа айтып көр, жарты әлем бiлмесiне мен кепiл
деуi осыны меңзейдi.
Балада да бiлмегендi бiлуге құмарлық күштi болады. Ес бiлмейтiн
баланың қолына ұстағанның бәрiн аузына салып, тiстеп, сорып немесе
ойыншықты қиратып, iшiн ашып көруге құмартуы, бала бойындағы iштен туа
бiткен құпияны бiлуге деген инстинкттiк құмарлықтың әсерi. Әдетте бала
жаны құпияны бiлуге құмартып тұрады. Егер балаға бiрдеменi iстеме, бүлдiрме
десең, ол әдейi бұлдiруге, iстеме дегендi iстеуге тырысып бағады. Адам
баласына тән құмарлық – бiлмегендi бiлуге, табиғи жасырын сырдың құпиясын
ашуға деген ынталық адам физиологиясының iшкi сырына тән қасиет. Сондықтан
адамның құмарлығы дегенiмiз- адманың бойындағы қарама-қайшы сырларды ашуға
кiлт болып табылады. Ол бiлмегендi бiлуге талпыныс жасауға iс-әрекетке
итермелейтiн iшкi фактор. Әр адамға өзiндiк жасырын сырға толы жұмбақ
тұлға деп қарасақ, басқалардың мiнез-құлқындағы, iс-әрекетiндегi жұмбақ,
iшкi сырын бiлуге деген құмарлық та әр тұлғада әр түрлі болады. Мысалы,
бiреу өз жолдасынан бiр жасырын сырдың шетiн естiп сезсе-ақ. Соны
тәптiштеп сүрап бiлуге құмартады. Ал екiншi бiреу өзi айтпаса, оған ерекше
назар аудармайды.
Ендi адамның өмір сүруiнiң құндылығы неде дегенде келсек, ол өмірде
өзiнiң құмарлығын қандыруды мiсе тұтпайтын, өзi өмір сүруге қажеттi
шекараны аттап өтіп, өзiнiң мүмкiндiктерiнен арғы нәрсенi де бiлуге
тырысатын жан иесi. Мысалы, 4-5 жасар баланың аспандағы айды, күндi,
жұлдызды көрiп: ол қалай тұр? Бiрде көрiнiп, бiрде неге жоқ болып кетедi?
Үнемi неге көрiнiп тұрмайды? – деген сияқты сансыз сұрақты қойып, құпия
сырды бiлгiсi келетiнi осыған айғақ. Бiз бұдан жеке тұлғаның қаситеттерiн
бiлу шекарасының аса кеңдiгiн байқаймыз.
Адам өзiнiң өмір сүру жолмен талпаныс жасайды. Бiрiншiден, ол өзiнiң
өмірде бар екенiн, осы өмірдегi тiршiлiк иесi екенiн басқаларға бiлдiрудi
мақсат етедi. Адамның өмірде өзiн-өзi нығайтудың, өз мүмкiндiгiн iске
асырудың жолдары алуан түрлі: ол сурет салудан, кесте немесе өрмек тоқудан,
таңертеңгiлiк жаттығудан басталып, спорт пен көркемөнердiң, саяст пен
ғылымның алуан тұрлерiмен айналысу, түрлі қызмет атқару арқылы iске
асырылады. Сөйтіп, адам өмірде өзiнiң бойындағы қабілетiн iске асыруда
басқаларға Ұєсамайтын өзiндiк қолтаңбасымен ерекшеленуге тырысады. Мысалы,
шебер Ұсталар соєқан пышаєты немесе қанжарды, неесе тоқымашылар тоқыған
алаша, кiлемдерге қарап отырып, оның кiмдiкi екенiң бiрден айыруға болады.
Адам, өмірде де бiр-бiрiне Ұєсамайтын өзiндiк мiнез-құлық ерекшелiгiмен
дараланса, өнерде де өз қолтаңбасымен дараланады. МҰны адамдардың өмірде өз
бойындағы қабілетi мен талантын танытуы, ерекшеленуi деймiз. Екiншiден,
адамдар өздерiнiң бұл өмірде бар екенiң айқындауды қоғамдық ортада
басқалармен қарым-қатынастан табады. Ал басқа адам да сол сияқты қарым-
қатынаста өзiнiң бойындағы қасиетi мен iскерлiгiн танытуға тырысады.
Сөйтіп, әр адамның өмірдегi қабілетi мен iскерлiгi адамдар арасындағы қарым
–қатынаста ашылып, белгiлi бола бастайды. Немiс философы Л.Фейрбах (1804-
1872) адамзат қоғамындағы қарым-қатынаста мен мен сеннiң арақатынасын
философиялық тұрғыда қарастырып, оны адамдардың жоғары дәрежесi деп атайды,
яғни әр адамның қоғамдық ортада өзiндiк ерекшiлiгiн көрсетуге тырысуы оның
iшкi инстинкттiк физиологиялық қасиетi деп қарайды. шiншiден, адам
баласының өзi өмір сүрiп отырған ортадан ары шығуға талпынуы, өзiнiң iс-
әрекетiн өзiнен жоғары, үлкен өмірге қатыстыру арқылы iске асыруы.
Адам өз бойындағы мүмкiндiгi мен қабілетiн басқалармен қарым-қатынас
арқылы iске асыратын болса, өзiне мҰрат тұтатын, үлгі-јнеге алатын озыє
ойлы табыну аєындарға, шешендергенемесе асыл ойдың иесi кемеңгер ғалымдарға
табыну, немесе Ұйымдастыру қабілетiмен, ерекше iскерлiгiмен көзге тұскен
халыққа асқан мҰрат тұту сияқты болып келедi. Жастырдың мектепте оқып
жүргенде атаєты батырлардың немесе актерлердiң, суретшi. Футболшылардың
өнерiн кјгiлдiр экраннан көрiп, олар жайындағы кiтаптарды оқып, сонлай
болуды армандауы осындай мҰрат тұтудың, табынудың нәтижесi, яғни әр уақытта
өзiнен жоғары тұрған Ұлыларға табыну, соларға Ұєсап бағу, солардың жолын
єууды армандау да адам баласына тән табиғи қасиет. МҰны ғылым тiлiнде
адамның өмірге деген ынта, ықыласының саналы түрде iске асуы деп қарайды.
°р адам өзiнiң менiң саналы түрде өмірге ендiру арқылы оны (өмірдi) өз
ұйiме айналдырдым деп есептейдi. Немiс философы М.Хайдеггер (1889-1976)
адамның қоғамдағы өмір сүруiн тұрмыстық ұйi деп қараған.
Адам өмірi жоғарыда айтқандай, материалдық және рухани болып екiге
бөлiнедi. Рухани өмірдiң қажеттерiн өтеудегi адамзат қоғамының ең жоғарғы
құндылықтары - шығармашылық, сүйіспеншiлiк, бостандық, еңбек пен баєыт,
қайғы мен єуаныш сезiмдерiнiң бiрлiгiнен тұрады. Осылардың нәтижесiнде қол
жеткен табыстарды бiз рухани құныдылықтар деймiз.
Жоғарыда аталып јткен рухани құндылықтардың әрқайсының адам өмірiнде
атқаратын өзiндiк мазмұндық мiндеттерi бар және олардың әрқайсысы адам
өмірiнiң белгiлi бiр қызметiн көрсетедi. Мысалы, шығармашылықты алып
қарасає, ол адамның iшкi толғанысынан туындайтын iс-әрекет және әр тұлғаның
өзiн қоршайтын ортаның бейнесiн өзгертуге өз ұлесiн єосудағы талпынысының
нәтижесi. Ол iшкi таланттың, адам бойындағы энергияның сыртқа шығуы.
Шығармашылық еңбек нәтижесi адамғаєуныш та, ренiш те әкелуi мүмкiн. Мысалы,
суретшi немесе жазушы сәттi шыққан шығармасына өзiн қоршаған ортадан қолдау
тапса єуанышєа баєытєа кеңеледi, ал ол сынға алынып еңбегi сәтсiз болып
шыєса, ренжидi.
Адам баласның өмір сүруiндегi аса зор жоғары құндылық єуанышты немесе
қайғылы уаєиғаларды тҰғызатын махаббат болып саналады. Сүйіспеншiлiк
адамның өмірге деген құштарлығынан туйындайды, яғни ол құшає жетпесе
құшыға, өмірден баєыт табуға Ұмтылушылықты, өмірге деген құштарлықты
тҰызады. Адам материя мен рҰхтың бөлiгiнен тұратын, жер мен кјктiң,
жаратушы мен жын-шайтанның арасында өмір сүретiн тiршiлiк иесi. Шынайы
сүйіспеншiлiк арқылы адам жан мен тәндi бiктiрiп, жеке бастың рухани
мҰратына жетуiн мақсат етедi. Сондықтан ол кейде адамды баєытсыздыққа
Үшыоатып, жан азабын тарттырады.
Ең қиын, ең қымбат құндылық – бостандық. Бостандықты аңсамайтын адам
жоқ. Бостандық дегенiмiз не? Адам баласы қандай бостандықты аңсайды? Барлық
адам бiрдей бостандық алуға тұра ма дегенге келсек, ол жјнiнде жауапты адам
өмірiнен iздестiруге тура келедi. Философ Н.А.Бердяевтiң пiкiрiнше, адам
баласы әрi өлшеусiз күш иесi, әрi әлсiз, ол бiрде өмірге құл, бiрде өмірге
єожа, ол еркiн өмір сүругетиiс. Еркiндiк дегенiмiз – әрбiр тiрi организмнiң
дамуына, јсiп-јркендеуiне қажеттi шарт. Адам еркiн болғанымен,
жауапкершiлiктi де сезiне бiлуi керек. Себебi өзi iстеген iс-әрекеттi
еркiмен iстегендiктен ешкiмге жауапкершiлiктi арта алмайды. Еркiндiкте адам
өмірмен бетпе-бет кездеседi. Адам өзгелерсiз тiршiлiк ете алмайды.
Сондықтан ол бiреулеуге бағынып, ендi бiреулердi өзi бағындырып тiршiлiк
ете алмайды. Сондықтан ол бiреулерге бағынып, ендi бiреулердi өзi
бағындырып тiршiлiк кешедi. °рине, әр адам өз өмірiн жоспарлап тiршiлiк
етедi, iс-әрекет жасайды. Сонымен бiрге, ол жай ғана өмір сүргiсi болса,
адам өмір жолын таңдауға, өзiне қолайлы жағдайды iзжестiруге, соған сай iс-
әрекет жасацға ерiктiлiктi аңсайды, яғни адам өмір сүрудiң стратегиялық
жолын таңдайды. Ол жолдар философ С.Кверкегердiң айтуынша, үш түрлі болады:
эстетикалық, этикалық, дiни.
Эстетикалық өмір сүру дегенiмiз – табиғатты тамашалау, достарымен
єунашты өмір сүру, сүйіспеншiлiк ләззат алу. Адам құндылықты сол сәтте
шапшаң сезiнiп, дәл осы минутта сезiм құшағына бөленiп, ләззат алады. Бiрає
эстетикалық өмір ләзатты сол сәттегi јткiншi сезiмге құрылатындықтан, ол
тез өтедi, оның бойында тұра бермейдi. Адам ұнемi ләззат сезiмдi єуа берсе,
ол депрессияға Ұшырап, кұйiнiшке, тiптi қайғыға душар болуы мүмкiн.
Адам өмірiнен тұраєты орын алатын-этикалық жол. Оның негiзiне адамның
қоғам алдындағы мiндетiн өтеуi жатады. Адам этикалық өмірiнде оны
орындаудан рахат сезiмiн алмаса да, қанағаттанушылыққа ие болады, яғни
қоғам мүшелерiнiң бәрiне ортақ жоғары этикалық заңдарды орындауды өзiнiң
адамдық парызым деп санайды.
Эстетикалық, этикалық өмір сүру заңдары адамның тiршiлiк ету
мiндеттерiне қажеттi заң болып есептеледi. Адам өмірiңдегi сәсiздiктер мен
басқа тұскен қиыншылықтар ерiксiз қорғыныш туғызады. Бұл өмірдiң
єысқалығын, јткiншiлiгiн, өмірдiң јлiммен Үштасатынын ойлатады.
Сәтсiздiктердiң неден болатының бiлгiсi келедi, себепсiз ешбiр iстiң
болмайтынын ақыл-сана арқылы ойлап-бiлетiн адам сәтсiздiктердiң себебiн
ойша iздестiредi. Осы жерде адамға дiн иелерi жақсылық пен жамандықты
iзгiлiк пен жауыздықты бiр Алла жiберiп тҰр. Ол сенiң жер бетiндегi, бұл
өмірдегi күнәларыңды есiңе тұсiрiп, тәубана келтiру үшiн Алланың жiберген
пәрменi. Одан арылу үшiн ақирет дүниесiн ойлау керек. ІҰдайға құлшылық
етiп, күнәларымды кешiре көр – деп жалынып-жалбаруының керек. Егер шын
Аллаға сиынсаң, Алла күнәларынды кешiрiп, жамандықты аластатып, жақсылыққа
қолынды жеткiзедi деп уағыз айтады. Адам бойында пайда болған қорєыныш пен
үйрейдi сейiлтiп, о дүниеге деген сенiмдi күштейдi. Адам өмірден кұдер
ұзгенде сенiмнен айырылады, онда сенiмсiздiк, ұмiтсiздiк, өмірден кұдер ұзу
пайда болады. Ал өмірден кұдер ұзу ерiксiз адамның өмір үшiн кұресiн
тоєтады.
Екiншi дүниежүзілiк соғыс кезiнде фашисттердiң концлагерiнде тұтєында
болған австриялық психолог В.Франкл лагерьдегi адамдардың мiнез-құлқына
бақылау сағанда, өмірден кұдер ұзгендердiң тез јлiп кеткенiн, ал
қиыншылыққа шылдап, қайтсем тiрi қалам, өмір сүрем дегендердiң тiрi
шыққанадарын мысалға келтiре отырып, адам бойында өмір үшiн кұресуге
деген iшкi мүмкiндiктердiң орасан зор үшiн кұресуге деген iшкi
мүмкiндiктердiң орасан зор екенiң алап јткен.
Бүгінгi адамдардың єасiретi-уақытша басқа тұскен нарық қыспағына
шыдай алмай, iшiмдiкке салынуы, анаша шегуi, бара-бара өмірден кұдер ұзiп,
өзiн-өзi өлтiруге дейiн єадам жасауы өмір үшiн кұресте ерiк-жiгерiн Ұстай
алмаудан, жiгерсiздiктен болатын құбылыс екенiн бүгінде дәрiгерлер,
психологтар дәлелдеуде.
Адам басына қиындық тұскенде: Не үшiн өмір сүремiн? ґмiр сүрудегi
мақсат не? – деген сұрақ туындайды. Еркi мыєты тұлға қорєыныш пен ұрейдi
ақыл-санаға, ерiк-жiгерге жеңгiзiп, қиыншылық атаулыға шыдап бағады. Бұл
жағдайда өмір сүрудiң кјкжиегi кеңейедi. Сондықтан адамды қиыншылықты жеңе
бiлуге ұнемi баулып, оның ерiк-жiгерiн жастайынан шындау керек. Ерiктi
шыңдау өмір сүру үшiн кұресе бiлудiң алғышарты болып табылады. Оған өмірден
көп мысалдар келтiруге болады. Мәселен, кешегi µлы Отан соғысы кезiнде екi
аяє, бiр қолынан айырылып шјрке болып қалған КСРО халық мұғалiмi Іұрмаш
НҰрғалиев өз ерiк-жiгерiн шындаудың арєасында орта мектептi, иснтитутты
сырттай оқып бiтiрiп, 35 жыл үздiк мұғалiм, Боран орта мектептiң директоры
қызметтерiн атєарды, немесе қызылордалық жазушы Зейнолла Шұкiров
полиомиэлит ауруынан жастайынан аяєтарының жансыз болып қалуына қарамастан,
орта мектептi алтын медальмен бiтiрiп, университеттi сырттай аяєтауы, екi-
үш роман, оншаєты повестердiң авторы болып жүртєа танылуы өз ерiк-жiгерiн
шындаудың нәтижесi.
1.3. Адамның өмірдi және өзiн-өзi танып бiлуi.
Немiс философы И.Кант (1724-1804) өмірдi танып бiлу процесiн зерттей
отырып, оның аса күрделi және көп сатылы құбылыс екенiн ашқан болатын. Ол
адам ойынын қателiгi сонда,ол өзiнiң өмірлiк зәулiм сарайын бiрден
тұрғызуға асығады. Кейiн сол сарайдың iргетасы берiк пе, әлденеше қабат
ұйдiң қабырғаларын көтеруге жарамды ма, жоқ па дегендi ойластырады дейдi.
ґмiрдi танып бiлудiң iргетасы неге байланысты адамның өмірдi танып
бiлуi неден басталады дегендi қарастырайыє. Танып бiлу дегенiмiз –
негiзiнен талдау танып бiлу объектiсiн ойша бјшектеп қарауға, әр құбылысты
жеке-жеке талдап, онан шыққан нәтиженi жинақтауға байланысты. Іорытыныдылау
кезiнде басты мәселелердi айқындап алуға, оның ерекшелiктерiн ажырата
бiлуге баса кјңiл бөлуге тура келедi. °р заттың адам еркiнен тысєары өмір
сүруiнiң аєиқатын да естен шығармау керек. Сондай-ає бiр құбылыс пен екiншi
құбылыстың арасында себеп-салдарлық байланыстың болу заңдылығын Ұмытпау
абзал. Себепсiз ешнәрсе жаратылмайды, себептi туғызатын салдар деп єаруға
тура келетiндiктен, оны заттан бөлек єарстырады. Ол заттың бiр қасиетiн
үлкейтiп қарауға, сөйтіп оның басқа қасиеттерiне қарама-қайшы єоюға әкеп
соқтыратыны, мҰның өзi қателiкке Ұшыратынына, терiс түсінiк тҰғазытыны
Гегель философиясында ашыє айтылған. Мысалы, адам ұй мен жаңа жауған
єарды бақылау арқылы заттарға жеке-жеке ат єояды. Бұл жерде ұйдiң неше
қабатты, ағаштан, я тастан жасалғаны ажыраталмай, жалпы ұй деген Ұғымды
бiлдiредi. Сол сияқты єар таза ма, кiр ме, єиыршыє па, дымқыл ма, ол жағы
ажыраталмай , жалпы єар деген түсінiк бередi. Бiз әуелi әр затєа тән
қасиетiн белгiлеп, анықтап алып, оларды топтастыру арқылы бiр заттан екiншi
заттың айырмашылығын ажыратамыз. Мәселен, олардың тұсi, қаттылығы,
сүйыєтвғв, еруi т.б. єасеттерiне қарай ұй мен єар екеуiнiң де ає болатынына
қарамастан, бiрiнiң ерiмейтiн зат екенiн, екiншiсiнiң ергiш, сүйыєтық
қасиетiне қарай ұй мен єарды бiр-бiрiнен ажыратамыз.бiр затты екiншiсiнен
ажыратуда неге олай, неге бұлай – деген сияқты сұрақтар қойылады да, бiр
заттың қасиетiн екiншi заттың қасиетiмен салыстыра талдау арқылы
ажырматамыз, яғни сұрақ-жауап, әңгiмелесу арқылы ойлау жүйесiне талдау
жасай отырып, аєиқатєа жетемiз.
Философияда танымның екi дәрежесi: сезiм арқылы (жабайы эмпирикалық)
және Ұғымды түрде танып бiлу қарастырылған.
Сезiм арқылы танып бiлу сезiм мүшелерiнiң (көз, құлає, тiл, терi
сезiмдерi) қызметi арқылы заттың қасиеттерiн ажыратуға бағытталады. Адамның
сезiп бiлуi өмір тәжiрибесiне негiзделедi. Мәселен, жас бала шоєєа қолын
кұйдiрiп алады да, екiншiде шоєтың ыстық екенiн, қолының кұйгенiн сезе
бастайды. Олай болса, сезiп, бiлуi өмір тәжiрибесiмен Үштасады екен. Сезiп,
көрiп бiлу бес сезiм мүшелерiнiң қатынасы арқылы iске асырылады. Мәселен,
заттың ыстық-суыєтығын сиапап, терi сезiмi арқылы анықтаса, ащы-тәттiлiгiн
тiл арқылы, тату сезiмi арқылы ажыратамыз. Сезiм арқылы танып бiлудiң
негiзi элементi қабылдау, сезу, көз алдына елестету арқылы iске асырылады.
Ал Ұғымдық таным дегенiмiз ол танымдық дүниенiң ең жоғары сатысы
болып табылады, ол ойлау арқылы бнлгiлi бiлiм қорын жинаудың негiзi болып
есептеледi. ґмiрдi саналы түрде танып бiлудiң негiзгi формасы ойлаудың
түсінiк, пайымдау және ой қорыту деген бөлiмдерiнен тұрады. Ол логикалық
ойлау заңдылықтарына сүйене отырып, бiлiм беру теорияларына, белгiлi
көрiнiстер жјнiндегi жүйелi бiлiм қорына қарай ойысады. Адам басында
белгiлi бiр заттың қаситетерi жјнiндегi түсінiк берiк орнап, түсінiк
сезiну, қабылдау арқылы пайда болады.
Сезiну дегенiмiз (жоғарыда айтылған сезiм мүшелерiнiң бес түрінiң
қатынасымен) – адам миында сол зат туралы алғаш пайда болған түсінiк.
Адамды қоршаған өмір оның сезiм мүшелерiне жанасу арқылы сол заттың
қасиеттерi жайында миға хабар бередi. Мидағы қабылдау сол затты басқа
заттардың қасиетiмен салыстырып, ажырата талдау жасайды да, содан ол заттың
өзiне тән қасиеттерiне негiздей отырып, ой қорытады. МҰны психологияда жеке
объектi жјнiндегi ойды жинақтау, бейнелеу деп атайды, яғни сезiм
мүшелерiнiң қатынасымен тұйсiну арқылы заттың қасиеттерiн қабылдау процессi
жүре бастайды да, сол заттың бейнесiн ойда немесе көз алдында елестету
арқылы түсінiк пайда болады. °р заттың қасиетiн анықтап алғаннан кейiн,
оның қасиеттерiн есте сақтау шартты рефлекстердiң кјмегiмен ми қызметi
арқылы iске асырылады. Адам есiнiң мимен тiкелей байланысты екенiн
төмендегi фактiден көруге болады. Мысалы, адамның желкесiне зақым келсе,
ол бұрын көрген нәрселерiн тани алмайтын болады. Самайына зақым келсе, бiр
естiгенiн екiншi естiгенде тұсене алмайды. Бұдан бiз адамның есi мидың
қызметiне байланысты екенiн, адамның есi мидың үлкен жарты шарлары
єыртысының iс-әрекетiнен екенiн бiлемiз. Ес-өте күрделi жан єуаты. Естiген
мен көргендi ойда қорытып есте қалдыру үшiн қайта жаңғырту, тану және есте
сақтау деген бөлiктерi қызмет етедi. Естiгендi немесе көргендi есте
сақтауда жаттығудың маңызы зор. Бiр рет қабылдап қайталаған нәрсенi бiр
дегеннен адам есте сақтай алмайды. Ол үшiн материалдарды бiрнеше рет
қайталап, арнаулы тәсiлдермен жаттығып отыру керек. Егер есте қалдыратын
материалдар дамның јткен тәжiрибесiмен, бұрыңғы көргендерiмен байланысып
отырса, есте қалдырудың нәтижесi тұраєты болады.
Есте қалдырудың механикалық және логикалық тұрлерi бар. Мысалы,
кјбейту кеғстесiн жаттау арқылы механикалық түрде есте қалдыруға жол ашамыз
немесе жүргiзушi дол белгiлерiн көру және есте қалдыру материалдың
мазмұнын, мағынасын, оларды бiр-бiрiмен өзара себеп-салдарлық байланыстыру,
ойша салыстыру арқылы қол жететiн нәтиже.
Логикалық есте қалдырудың шарттары: есте қалған материалды түсіну,
оны ой елегiнен јткiзу, жаңадан қабылданған материалдың бұрынғы естегi
материалдармен байланысын айыру, ой єазығын, желiсiн таба бiлу, даттау мен
қайталау арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz