Қорларды жіктеу және бағалау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. ҚОРЛАРДЫ ЖІКТЕУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Қорлар жайлы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Қорлардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.3 Қорлар қозғалысының есебі және оларды құжаттау ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.4 Қорларды бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2. ҚОРЛАРДЫҢ ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.1 Қорлар және №2 ХҚЕС ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.2 Қорлардың қоймадағы есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.3 Қорлардың бухгалтериядағы есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.4 Қорларды түгендеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
3. ЕСЕПТЕУ БӨЛІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
3.1 Шоғырландырылған қаржылық есеп жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
1. ҚОРЛАРДЫ ЖІКТЕУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Қорлар жайлы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Қорлардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.3 Қорлар қозғалысының есебі және оларды құжаттау ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.4 Қорларды бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2. ҚОРЛАРДЫҢ ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.1 Қорлар және №2 ХҚЕС ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.2 Қорлардың қоймадағы есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.3 Қорлардың бухгалтериядағы есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.4 Қорларды түгендеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
3. ЕСЕПТЕУ БӨЛІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
3.1 Шоғырландырылған қаржылық есеп жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Нарықтық экономиканың қай саласында да қорлар кәсіпорынның айналым активтерінің құрамды бөлігі болып табылады. Олардың шығындарындағы үлес салмағы түрлеріне, түсу көздеріне, бағалау әдістеріне байланысты. Қорлар айналым активтерінің құрамды бөлігі ретінде өндіріс процесінде толықтай қолданылады және өзінің құнын өндірілетін өнімнің құнына толығымен алып барады.
Тауарды өндіру мен жеткізуде бір қалыптылық жоқ жағдайда үзіліссіз қызметті қамтамасыз ету үшін өндіріс мекемелері мен кәсіпорында қажеті тауар қорлары болуы қажет. Тауар қорлары – бұл соңғы тұтынушыға сатылған кезге дейінгі нарықтағы қоғамдық өнімнің бөлігі. Міне, сондықтан да ұйымның міндеттемелерінің бірі болып қорларды есепке алу тақырыбы өз алдына бөлек мәселе болып қарастырылады және нарықтық экономика жағдайында өте актуалды. «Қорлар» атты №2 ХҚЕС-на сәйкес,
Қорлар – бұл:
1) қарапайым қызмет барысында сатуға арналған;
2) осындай сату үшін өндіру процесіндегі; немесе
3) өндірістік процесте немесе қызметтер көрсету кезінде пайдалануға арналған шикізат немесе материалдар нысанындағы активтер.
Қорлар жөнінде мәліметті толық және шынайы қалыптастыру бухгалтерлік есептің маңызды мақсаты. Осыған орай курстық жұмыста мынадай талаптар қойылады:
1.Қордың ұғымы және бағалау тәртібін қарастыру.
2.Қордың қозғалысын құжаттық рәсімдеу және есепке алу сұрақтарын зерттеу.
3.Қоймада және бухгалтерияда қор есебін жүргізу.
4.Материалды-жауапты тұлғаның есеп берілуін көрсету
Курстық жұмыста қоймалардың түрлері мен осы қоймалардағы қорлардың қоймалық есебін толығырақ зерттеп көрсетіледі. Сондықтан да курстық жұмысымның кіріспе бөлігінде қоймаларға олардың түрлеріне қысқаша тоқталып өтейін.
Өндірістік қорлар мен ауыл шаруашылық өнімдерінің түгелдігі мен амандығын қамтамасыз ету үшін мекемелер сақтау талаптарына толық сәйкес келетіндей дәрежеде қойма шаруашылығы ұйымдастырылады.
Қоймалардың орналасқан орын жағдайларына байланысты орталық қойма және өндірістік бөлімдерінің қоймалары болып бөлінеді. Осы бөлінген қоймалардағы материалдардың есебі қоймада да, бухгалтерияда да қатар есептеледі.
Барлық жағдайларда қорлар белгілі бір адамның жауапкершілігіне тапсырылады. Ол адамдар негізінен қойма меңгерушілері болуы керек.
Қоймадағы карточкаларда сандық есеп қана жүргізілсе, бухгалтериядағы карточкаларда сандық есеппен қатар олардың құндары да көрсетіледі.
Тауарды өндіру мен жеткізуде бір қалыптылық жоқ жағдайда үзіліссіз қызметті қамтамасыз ету үшін өндіріс мекемелері мен кәсіпорында қажеті тауар қорлары болуы қажет. Тауар қорлары – бұл соңғы тұтынушыға сатылған кезге дейінгі нарықтағы қоғамдық өнімнің бөлігі. Міне, сондықтан да ұйымның міндеттемелерінің бірі болып қорларды есепке алу тақырыбы өз алдына бөлек мәселе болып қарастырылады және нарықтық экономика жағдайында өте актуалды. «Қорлар» атты №2 ХҚЕС-на сәйкес,
Қорлар – бұл:
1) қарапайым қызмет барысында сатуға арналған;
2) осындай сату үшін өндіру процесіндегі; немесе
3) өндірістік процесте немесе қызметтер көрсету кезінде пайдалануға арналған шикізат немесе материалдар нысанындағы активтер.
Қорлар жөнінде мәліметті толық және шынайы қалыптастыру бухгалтерлік есептің маңызды мақсаты. Осыған орай курстық жұмыста мынадай талаптар қойылады:
1.Қордың ұғымы және бағалау тәртібін қарастыру.
2.Қордың қозғалысын құжаттық рәсімдеу және есепке алу сұрақтарын зерттеу.
3.Қоймада және бухгалтерияда қор есебін жүргізу.
4.Материалды-жауапты тұлғаның есеп берілуін көрсету
Курстық жұмыста қоймалардың түрлері мен осы қоймалардағы қорлардың қоймалық есебін толығырақ зерттеп көрсетіледі. Сондықтан да курстық жұмысымның кіріспе бөлігінде қоймаларға олардың түрлеріне қысқаша тоқталып өтейін.
Өндірістік қорлар мен ауыл шаруашылық өнімдерінің түгелдігі мен амандығын қамтамасыз ету үшін мекемелер сақтау талаптарына толық сәйкес келетіндей дәрежеде қойма шаруашылығы ұйымдастырылады.
Қоймалардың орналасқан орын жағдайларына байланысты орталық қойма және өндірістік бөлімдерінің қоймалары болып бөлінеді. Осы бөлінген қоймалардағы материалдардың есебі қоймада да, бухгалтерияда да қатар есептеледі.
Барлық жағдайларда қорлар белгілі бір адамның жауапкершілігіне тапсырылады. Ол адамдар негізінен қойма меңгерушілері болуы керек.
Қоймадағы карточкаларда сандық есеп қана жүргізілсе, бухгалтериядағы карточкаларда сандық есеппен қатар олардың құндары да көрсетіледі.
1. «Бастапқы есеп құжаттарының нысандарын бекіту туралы»
ҚР Қаржы министрінің 2012 жылғы 20 желтоқсандағы № 562 бұйрығы (2013.19.08. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
2. «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы» 2007 жылғы 28 ақпандағы № 234-III Қазақстан Республикасының Заңы (2012.26.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
3. №2 Халықаралық қаржылық есеп стандарты. //www.minfin.kz
4. Әбдіманапов Ә.Ә. Есеп көрсеткіштерін өзара салыстыру мен талдау принциптері. // Бухгалтерлік есеп және аудит. – 2006 жыл.
5. «Әдістемелік ұсынымдар» №10, Бухгалтер бюллетені, желтоқсан 2011 жыл.
6. Бухгалтер бюллетені. №32 (137) қаңтар 2010 жыл. 11-13 бет.
7. К. Т. Тайгашинова. Басқару есебі // Оқулық.2011ж. 156 бет
8. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспары.
ҚР Қаржы министрінің 2012 жылғы 20 желтоқсандағы № 562 бұйрығы (2013.19.08. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
2. «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы» 2007 жылғы 28 ақпандағы № 234-III Қазақстан Республикасының Заңы (2012.26.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
3. №2 Халықаралық қаржылық есеп стандарты. //www.minfin.kz
4. Әбдіманапов Ә.Ә. Есеп көрсеткіштерін өзара салыстыру мен талдау принциптері. // Бухгалтерлік есеп және аудит. – 2006 жыл.
5. «Әдістемелік ұсынымдар» №10, Бухгалтер бюллетені, желтоқсан 2011 жыл.
6. Бухгалтер бюллетені. №32 (137) қаңтар 2010 жыл. 11-13 бет.
7. К. Т. Тайгашинова. Басқару есебі // Оқулық.2011ж. 156 бет
8. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспары.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3
1. ҚОРЛАРДЫ ЖІКТЕУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Қорлар жайлы түсінік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...5
1.2 Қорлардың жіктелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...6
1.3 Қорлар қозғалысының есебі және оларды құжаттау
... ... ... ... ... ... ... ..8
1.4 Қорларды бағалау әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2. ҚОРЛАРДЫҢ ЕСЕБІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .14
2.1 Қорлар және №2 ХҚЕС
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
14
2.2 Қорлардың қоймадағы есебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.3 Қорлардың бухгалтериядағы есебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.4 Қорларды түгендеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...21
3. ЕСЕПТЕУ
БӨЛІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 24
3.1 Шоғырландырылған қаржылық есеп жасау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..32
КІРІСПЕ
Нарықтық экономиканың қай саласында да қорлар кәсіпорынның айналым
активтерінің құрамды бөлігі болып табылады. Олардың шығындарындағы үлес
салмағы түрлеріне, түсу көздеріне, бағалау әдістеріне байланысты. Қорлар
айналым активтерінің құрамды бөлігі ретінде өндіріс процесінде толықтай
қолданылады және өзінің құнын өндірілетін өнімнің құнына толығымен алып
барады.
Тауарды өндіру мен жеткізуде бір қалыптылық жоқ жағдайда үзіліссіз
қызметті қамтамасыз ету үшін өндіріс мекемелері мен кәсіпорында қажеті
тауар қорлары болуы қажет. Тауар қорлары – бұл соңғы тұтынушыға сатылған
кезге дейінгі нарықтағы қоғамдық өнімнің бөлігі. Міне, сондықтан да ұйымның
міндеттемелерінің бірі болып қорларды есепке алу тақырыбы өз алдына бөлек
мәселе болып қарастырылады және нарықтық экономика жағдайында өте актуалды.
Қорлар атты №2 ХҚЕС-на сәйкес,
Қорлар – бұл:
1) қарапайым қызмет барысында сатуға арналған;
2) осындай сату үшін өндіру процесіндегі; немесе
3) өндірістік процесте немесе қызметтер көрсету кезінде пайдалануға
арналған шикізат немесе материалдар нысанындағы активтер.
Қорлар жөнінде мәліметті толық және шынайы қалыптастыру бухгалтерлік
есептің маңызды мақсаты. Осыған орай курстық жұмыста мынадай талаптар
қойылады:
1.Қордың ұғымы және бағалау тәртібін қарастыру.
2.Қордың қозғалысын құжаттық рәсімдеу және есепке алу сұрақтарын
зерттеу.
3.Қоймада және бухгалтерияда қор есебін жүргізу.
4.Материалды-жауапты тұлғаның есеп берілуін көрсету
Курстық жұмыста қоймалардың түрлері мен осы қоймалардағы қорлардың
қоймалық есебін толығырақ зерттеп көрсетіледі. Сондықтан да курстық
жұмысымның кіріспе бөлігінде қоймаларға олардың түрлеріне қысқаша тоқталып
өтейін.
Өндірістік қорлар мен ауыл шаруашылық өнімдерінің түгелдігі мен
амандығын қамтамасыз ету үшін мекемелер сақтау талаптарына толық сәйкес
келетіндей дәрежеде қойма шаруашылығы ұйымдастырылады.
Қоймалардың орналасқан орын жағдайларына байланысты орталық қойма және
өндірістік бөлімдерінің қоймалары болып бөлінеді. Осы бөлінген қоймалардағы
материалдардың есебі қоймада да, бухгалтерияда да қатар есептеледі.
Барлық жағдайларда қорлар белгілі бір адамның жауапкершілігіне
тапсырылады. Ол адамдар негізінен қойма меңгерушілері болуы керек.
Қоймадағы карточкаларда сандық есеп қана жүргізілсе, бухгалтериядағы
карточкаларда сандық есеппен қатар олардың құндары да көрсетіледі.
Бухгалтерияда материалдардың сорттық, сандық, бағалық есебін жүргізу
көптеген адам күшін және уақытты керек етеді.
Барлық қоймаларда сақталатын қорлардың кіріс және шығыс операцияларының
және олардың қалдықтарының заттық есебі жүргізіледі.
Есепті қабылдайтын бухгалтерлік – барлық кіріс-шығыс құжаттарының
негізінде есептің дұрыс жасалғанын тексеріп, қабылданған соң есептің екінші
данасында есепті қабылданғаны туралы қолтаңбасын қойып, қойма меңгерушісіне
қайтарады. Ол материалдық жауапкершіліктегі адам үшін, есепті тапсырғаны
жөнінде айғақ қызметін атқарады.
Материалдар өздері сақталынып тұрған жері бойынша, яғни шаруашылық
субъектісінің қоймасында және субъектінің бухгалтериясында есептелінеді.
Материалдық құндылықтардың қоймадағы есебінің дұрыс ұйымдастырылуы олардың
дұрыс сақталуына, қоймадағы жұмыстың дұрыс жүргізілуіне және жұмыстың
қалай қойылғандығына байланысты.
Ал енді бухгалтериядағы қорлардың талдамалық есебі сандық және ақшалай
өлшемде жүргізіледі. Мұндай есепті ұйымдастырудың көп қиындығына байланысты
бухгалтерияда талдамалы есепті ұйымдастыру жұмысы үздіксіз жетілдіріліп
келеді. Есеп жұмысына есеп тіркелімдерінің өте ұтымды жаңа түрлері
енгізіліп, есеп жұмысының тәртібі жақсартылып, есеп машиналары
пайдаланылып, есеп беру жұмысы қысқартылып, жеңілдетудің басқа да түрлері
қолданылуда.
Курыстық жұмыс барысында қоймадағы және бухгалтериядағы материалдық
қорларды есептеу түрлерін жеке–жеке ашып көрсету бағыты негізге алынған.
Сонымен курстық жұмысытың мақсаты ұйымдардың қоймаларындағы қорлардың
ұйымдастырылуын, есебін, түгендеуінің сипаттамасын, бухгалтерлік есептегі
рөлін кеңінен қарастырып, мазмұнын ашу болып табылады.
Курстық жұмыста Қазақстан Республиксының бухгалтерлік есеп пен есеп беру
жүйесін реттейтін нормативтік құжаттар, отандық және шет елдік авторлардың
жұмыстары, периодикалық басылымдар пайдаланылады.
1. ҚОРЛАРДЫ ЖІКТЕУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ
1. Қорлар жайлы түсінік
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметі барысында өздерінің өндірген дайын
бұйымдары, сату үшін сатып алған тауарлары, сатып алған бірақ әзір ұйымға
келіп түспеген тауарлары (жолдағы тауарлар), аяқталмаған өндіріс,
басқаларға көрсеткен қызметтері, сондай-ақ жұмыстарды орындау және
қызметтерді көрсету барысында пайдалануға арналған қосалқы бөлшектері,
отындары, ыдыс және ыдыстық материалдары, жартылай фабрикаттар және басқа
да материалдары сол ұйымның қоры түріндегі ағымдағы активі болып табылады.
Олардың өндіріс құралдарынан өзгешелігі, өндіріс құралдары шаруашылық
үдерісіне ұзақ уақыт қатысып, өздерінің табиғи пішінін сақтай отырып
өндірілетін өнімге өз құнының бір бөлігін қосып отыратын болса, еңбек
заттары өндірісте пайдаланылған кезде өздерінің бастапқы құнын түгелдей
өндірілетін өнімге ауыстырады. Шығарылатын өнімнің, атқарылатын жұмыстың
өзіндік құнның көп бөлігі еңбек заттарының құнынан тұрады. Сонымен қатар,
еңбек заттары өндірістік қор болып табылады.
Қорларды есептеудің негізгі міндеттері:
1. Дайындалған, келіп түскен және өндіріске немесе сыртқа босатылған
қорларды уақытында есептеп, кіріске алу немесе есептен шығару.
2. Қорлардың қоймада және тасымалдау кезінде түгел сақталуын бақылау.
3. Қорлардың қалдығының белгіленген мөлшерден артып немесе төмендеп
кетпеуін бақылау.
4. Қорларды өндірісте пайдаланған кезде олардың техникалық жолмен
анықталған мөлшерін және тұтыну мөлшерінің қорын анықтау.
5. Қорлардың өндірісте ұтымды пайдаланылуын бақылау.
6. Дайындалған қорлардың өзіндік құнын анықтап және олардың жоспарлы
есептеу бағасынан айырмашылығын тауып, пайдаланылған қорлар құнын әр
объектінің шығынына қосу.
Жақсы және дұрыс ұйымдастырылған есеп қорлардың түгел сақталуына, үнемді
пайдаланылуына көмегін тигізеді. Қорлардың түгел және дұрыс сақталуы,
сондай-ақ ұтымды пайдаланылуы, жұмсалуы үшін алдын ала мыналарды жасау
қажет:
- тиісті түрде жабдықталған қорларды сақтайтын қойма немесе бөлме
болуы қажет және бөлмелердің әрқайсысы қорлардың белгілі бір түрін
сақтауға арналған болуы керек;
- қорлар қойманың әр бөлігінде өздерінің түрлері, сорттары, өлшемдері
бойынша керекті кезінде тез алуға және босатқаннан кейінгі кезде
қалдығын тексеруді қамтамасыз ететіндей етіп орналастырылуы керек.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың әкімшілігі қорларды сақтайтын жерді
таразымен, өлшеу аспаптарымен және ыдыстармен жабдықтап және оларды жиі
тексеріп, дұрыстығын қадағалап отыруы керек. Ұйымның басшысы қорларды
қабылдайтын және босататын адамдардың топтарын белгілеп, олармен қорларға
жауапкершілік туралы шарт жасайды. Сондай-ақ кәсіпорын басшысы қорларға
жауапты адамдарды жұмысқа алу, жұмыстан босату барысында ұйымның бас
бухгалтерімен алдын ала келісіп отыруы керек. Қорларды кіріске алу және
қоймадан босату құжаттарына қол қою құқығына ие болған қызмет иелерінің
тізімін белгілеу кәсіпорын басшысының немесе ол сенім білдірген адамның
жұмысы болып табылады.
Қорлардың есебін дұрыс және ұтымды ұйымдастыру үшін мыналар керек:
- қорлардың біріңғай номенклатурасы мен жоспарлы есеп айырысу бағасын
белгілеу;
- құжат айналымының дәл жүйесін белгілеу және қорларды есепке алу мен
есептен шығару операциялардың тәртібін сақтау;
- біріңғайланған алғашқы есеп құжаттары нысандарының түрлерін белгілеу
және олармен ұйымның барлық бөлімін қамтамасыз ету.
Сонымен қатар қорларды алдағы уақыттарда пайдалану үшін өндіріске босату
және басқа жаққа берілетін мөлшерін белгілеп, оларды жетілдіріп отыру
керек. Белгіленген тәртіп бойынша қорлардың қалдығын жаппай түгендеу,
бақылау арқылы тексеріп және олардың нәтижесін дер кезінде есепке алып
отыру қажет[5].
1.2 Қорлардың жіктелуі
Еңбек заттары бір тектес емес. Олардың бір-бірінен өндірісте атқаратын
міндеттеріне қарай, сондай-ақ физикалық және химимялық қасиеттеріне қарай
өзара айырмашылықтары бар. Сондықтан да қорлар есебін дұрыс ұйымдастырудың
ең басты мәселесі - оларға экономикалық жағынан дәлелденген жіктеу жасау
болып табылады. Өздерінің өзгешеліктері мен өнім дайындауда атқаратын
міндеттеріне қарай қорлар:
- шикізат;
- негізгі материалдар;
- көмекші материалдар;
- жартылай фабрикат және тағы да басқалар болып табылады.
Негізгі материалдар мен шикізаттар өндірілетін өнімнің құрамына кіріп,
оның материалдық негізін жасайды.
Шикізаттар деп бұрын азды-көпті еңбек сіңірілген заттарды атайды.
Бұлардың құрамына кен өндіруші өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы мекемелерінің
өндірген өнімдері - мұнай, кен, мақта, жүн, тері, ағаш және тағы да басқа
материалдар жатады.
Негізгі материалдардың қатарына өнімнің өзіндік құнын құрайтын өңдеуші
өнеркәсіп өнімдері – ұн, мата, кірпіш және т.б. жатады.
Өндірістік үдерістің бір сатысынан толық өтіп әрі қарай өңдеуді қажет
ететін материалдар жартылай фабрикаттар деп аталады. Қорлардың бұл түрін
әрі қарай өңдеу арқылы дайын бұйымдар алынады. Олардың аяқталмаған өнімнен
айырмашылығы, оны сол күйінде сатуға болады. Бұндай жағдайда жартылай
фабрикатты сатып алған ұйымдар оны әрі қарай өңдейді. Сондықтан да әрі
қарай өңдеуге арналған ұйымның өзінің өндірген немесе басқалардан сатып
алған заттары еңбек заттарының қатарында есептеледі. Жартылай фабрикаттар
қатарына құрылыс ұйымдарында – бетон және ағаш бұйымдарын, металлургияда –
шойын мен болатты жатқызуға болады.
Көмекші материалдарға - әр түрлі химикаттар мен майлайтын, сүртетін және
жөндеуге керекті басқа да материалдар жатады. Көмекші материалдардың
негізгі материалдардан өзгешелігі, олар өнімнің материалдық (заттық)
негізін құрамайды. Олар өндіріс үрдісінде қолданылуы барысында негізгі
материалдарға өзінің қандай да бір тиісті әсерін тигізіп, негізгі
материалдардың түсін тағы да басқа жақтарын өзгертеді. Қорлардың бұл түріне
бояуларды, әктерді жатқызуға болады.
Қорлардың ішінде бөлек топ болып отындар, ыдыс және ыдыстық материалдар,
қосалқы бөлшектер, құрылыс материалдары, т.б. есептеледі. Отындар тобына
техникалық мақсатта энергия өндіруге, үй-жайларды жылытуға пайдаланатын
материалдардың барлық түрі жатады.
Қордың барлық түрін есепке алу үшін 1300 Қорлар бөлімінің негізгі,
активті мүліктік шоттары пайдаланылады. Бұл бөлімше құрамына төмендегі
синтетикалық шоттар кіреді: 1310 Шикізаттар мен материалдар, 1311 Сатып
алынған жартылай фабрикаттар және құрастырушы бұйымдар, 1312 Отын, 1313
Ыдыс және ыдыстық заттар, 1314 Қосалқы бөлшектер, 1315 Өзге
материалдар, 1316 Өңдеуге берілген материалдар, 1317 Құрылыс
материалдары, 1320 Дайын өнім, 1330 Тауарлар, 1340 Аяқталмаған
өндіріс, 1350 Өзге қорлар, 1360 Қорларды есептен шығару резерв.
1310 Шикізаттар мен материалдар шотында шығарылған өнімнің негізін
салатын немесе өнімді жасап шығаруда оның компоненті болып табылатын қажет
шикізаттар мен материалдарын есепке алады. Бұл жерде сондай-ақ өнімді
шығаруға қатысатын немесе шаруашылық, технологиялық және өндіріс процесіне
септігін тигізетін көмекші материалдар да есепке алынады.
1311 Сатып алынған жартылай фабрикаттар және құрастырушы бұйымдар
шотында сатып алынған жартылай фабрикаттар және өндірілген өнімді құрастыру
үшін алынған дайын құрастырушы бұйымдар және жинауға немесе өңдеуге кеткен
шығындар есепке алынады.
1312 Отын мұнай өнімдері, қатты және басқа да отын түрлері есепке
алынады.
1313 Ыдыс және ыдыстық заттар ыдыстың барлық түрі (цистернаны,
бочкілерді, флягтарды қоспағанда) және ыдысты жөндеуге арналған материалдар
есепке алынады.
1314 Қосалқы бөлшектер жөндеуге және машинаның тозған бөлшектерін
айырбастауға (бөлшектер, агрегаттар, аккумуляторлар, дөңгелектер т.б.)
арналған қосалқы бөлшектер есепке алынады.
1315 Өзге материалдар өндіріс қалдықтары, жөнделмейтін ақау бөлшектер,
негізгі құралды жою барысында алынған материалдар және т.б. алынады.
1316 Өңдеуге берілген материалдар шотында сыртқа өңдеуге берілген
материалдардың және өңдеуден алынған бұйымның өзіндік құнға енгізілгені
есепке алынады.
1317 Құрылыс материалдары құрылыс бөлшектерін, монтаждау жұмысын және
құрылыс процесінде тікелей пайдаланатын құрылыс материалдарын есепке алады.
Әрбір шаруашылық жүргізуші субъектілер қажеттігінше әрбір шоттар бойынша
субшоттар және материалдық есебі бойынша аналитикалық шоттар аша алады[8].
1.3 Қорлар қозғалысының есебі және оларды құжаттау
Кәсіпорындар мен ұйымдарда материалдық-техникалық жабдықтармен
қамтамасыз ету жұмысымен арнайы бөлім және мамандар шұғылданады. Олар ұйым
бойынша келер жылы өндірілетін өнім көлеміне қарай белгіленген өлшем
бойынша өндіріске керек болатын материалдардың көлемін алдын ала анықтап,
жабдықтаушы мекемелермен қажет болатын материалдар көлемі туралы шарт
жасайды. Шартта материалдардың аты, көлемі, бағасы, жеткізіліп берілетін
уақыты көрсетіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың жабдықтау бөлімі шартта
көрсетілген келісімдердің орындалуын қадағалап отырады. Ол үшін
материалдарды алып келген тасымаладу көлігінің жолдама құжаты, теміржол
жүкқұжаты (накладной), көліктік жүк құжаты, жабдықтаушыдан келген басқа да
құжаттар алдымен жабдықтау бөліміне табыс етіледі. Бұл жерде, яғни
жабдықтау бөлімінде келген құжаттар келген жүкті есептеу журналына
тіркеледі. Одан кейін бұл құжаттарды материалды алып келетін экспедиторға
береді. Сонымен қатар экспедиторға материалдарды алу үшін сенімхат
беріледі. Экспедитор алған жүкқұжаттары мен сенімхатты алғаны үшін журналға
қол қояды.
Жабдықтау бөлімі келген материалдарды қабылдап алуды да қадағалап
отырады. Ол үшін жоғарыда аталған журналға материалдардың қабылданған
уақыты (күні, айы, жылы) мен ол үшін толтырылған құжаттың атын және
номерін жазады. Жабдықтаушы мекемеден және жүк тасымалдаушы ұйымдардан
материалдарды немесе жүктерді алу үшін кәсіпорыннан тағайындалған
экспедиторған немесе жүкті алатын басқа адамға үлгілі түрі Д-1 сенімхаты
беріледі (Қосымша №1). Д-1 түрлі сенімхат алдын ала нөмірленген барлық
парағы арқылы жіп өткізіп тігілген, және үлгілі түрі Д-2 берілген
сенімхаттарды есептеу журналына тіркелуі керек (Қосымша №2). Кәсіпорындар
мен ұйымдардың экспедиторы немесе басқа қызметкері Д-1 түрлі сенімхатты
алғаны үшін осы журналға қол қояды. Кейіннен олар осы журналға сенімхатта
көрсетілген материалдарды алған уақытын (күні, айы, жылы), кіріс ету
құжатының номерін жазады. Қоймаға қабылданған материалдық қорларға жауапты
адам сол күні үлгілі түрі З-1 қорларды кіріс ету ордерін бір дана етіп
толтырады (Қосымша №3).
Жабдықтаушы ұйым тауарлық-материалдық қорларды автомобиль көлігі арқылы
жеткізіп беретін жағдайда жіберілетін материалдарға 4 (дана) етіліп тауар-
көлік жүкқұжаты толтырылады. Оның бірінші данасы жіберілген материалдарды
есептен шығару үшін материалдарды жіберушіде қалдырылады; екінші, үшінші
және төртінші даналары материалдарды жіберуші (босатушы) ұйымның мөрі және
лауазымды адамдардың қолымен расталып, сондай-ақ жүкті қабылдап алғаны
жайлы көлікті жүргізушінің қолы қойылып жүргізушіге тапсырылады.
Жүргізуші тауар-көлік жүк құжатының екінші данасын материалдарды
қабылдап алушы ұйымға тапсырады. Бұл құжаттың негізінде ұйым келген
материалдарды кіріске алады.
Құжаттың үшінші және төртінші даналары материалдарды қабылдап алғанын
растайтын құжат ретінде ұйымның мөрі басылып және тиісті адамдардың қолдары
қойылып, жүкті тасымалдаушы автомобиль көлігі тіркелген ұйымға тапсырылады.
Кейіннен ол құжаттың үшінші данасы материалдық құндылықтарды
тасымалдауға тапсырыс берген ұйымға тасымалдау құнын төлеуге табыс етілетін
шотқа негіздеме ретінде қосылып беріледі.Құжаттың төртінші данасы
автомобиль көлігінің жол қағазына тіркеліп, жүргізушіге еңбекақы және
автомобиль көлігінің атқарған жұмысына сәйкес түрлі есептеулер жүргізу үшін
пайдаланылады.
Егер келіп түскен материалдардың нақты саны, көлемі, сапасы онымен
келген құжаттағы дерекке сәйкес келмесе үлгілі түрі қабылдау актісі
жасалынады. Сонымен қатар үлгілі түрі қабылдау актісі жіберу құжатынсыз
келген материалдарға да толтырылады. Бұл акт екі дана етіліп міндетті түрде
материалдарды қабылдап алған кісінің және материалдарды жіберген
жабдықтаушы кәсіпорын өкілінің қатысуымен, егер де жабдықтаушы ұйымның
өкілі болмаған (келмеген) жағдайда бұл ұйымға ешқандай қатысы жоқ ұйым
өкілінің қатысуымен жасалады. Материалдарды қабылдап болғаннан кейін бұл
актінің бір данасы материалдармен және келген жөнелтпе құжатымен бірге
қабылданған материалдарды есепке алу үшін ұйымның бухгалтериясына, ал
екінші данасы кәсіпорынның жабдықтау бөліміне келіп түскен материалдардың
жетіспейтіндігін жабдықтаушы ұйымға хабарлау үшін табыс етеді.
Кәсіпорындар мен ұйымдарға жаңылыс келіп түскен немесе ұйымның алудан
бас тартқан материалдары уақытша қабылданып, бөлек жиналады. Ондай
материалдар үлгілі түрі З-1 қорларды кіріс ету ордері бойынша қабылданып,
баланс сыртындағы уақытша сақтауда тұрған материалдық қорлар деп
аталатын шотта есептелінеді.
Материалдар кәсіпорындар мен ұйымдардың ішіндегі цехтарына,
бөлімшелеріне, өзінің аумағы сыртындағы шаруашылықтарына, сондай-ақ басқа
ұйымдарға үлгілі түрі З-5 материалдарды босату (ішкі ауыстыруды) талап ету
жүк құжаты бойынша босатылады (Қосымша №4).
Материалдарды босату (ішкі ауыстыруды) талап ету жүк құжаты екі дана
етіліп жазылып, оған бас бухгалтардің немесе ол сенім білдірген тұлғаның
қолы қойылуы арқылы шешіледі.
Егер материалдар қоймадан кәсіпорынның өзінің шаруашылықтарына
(цехтарына, бөлімшелеріне) босатылатын жағдайда үлгілі түрі З-5
материалдарды босатуды (ішкі ауыстыруларды) талап ету жүк құжатының бір
данасы материалдарды алушыға беріледі де, ал екінші данасы қоймада
қалдырылып, кейіннен бухгалтерияға табыс етіледі. Бұл жағдайда толтырылатын
құжаттарды материалдарды босататын қойманың (цехтың) сол материалдарға
жауапты тұлғасы толтырады.
Үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды бұзғаннан, бөлшектегеннен алынатын
іске жарамды материалдарды кіріске алу үшін үлгілі түрі З-4 санды акт
толтырылады (Қосымша №5).
Кәсіпорындар мен ұйымдардың өндірісінде жиі пайдаланылатын материалдық
құндылықтар үшін толтырылатын талап ету қағаздарының санын кемітіп, есеп
жұмысын жеңілдету үшін және материалдарды өнідіріске босату лимитінің
сақталуына ағымдағы бақылау жүргізу үшін лимиттік- шектеу карталарды
қолдануға болады.
Лимиттік-шектеу картасы ұйымның қоймасынан босатылатын материалдардың
санын, ол материалдар арқылы өндірілетін өнімнің және оның біреуіне
жұмсалатын материалдардың көлеміне қарап экономикалық жоспарлау бөлімі
есептен шығарады. Лимиттік-шектеу карта бойынша материалдар онда
көрсетілген мөлшер шегінде ғана босатылады. Онда қаралған материалдардан
артық өндіріске керек болған материалдар бөлек талап ету қағазы бойынша
босатылады. Лимиттік-шектеу картаның негізіне сүйене отырып өндіріске
босатылатын материалдарды қойманың есебінен шығарады.
Лимиттік-шектеу карта қоймадан бір ай бойы босатылатын материалдарға
жасалынады. Бұл картада шығарылатын өнімнің, шығынның немесе тапсырыстың
коды көрсетілуі тиіс. Лимиттік-шектеу картаның бір данасы жаңа айдың басына
дейін материалдарды алатын цехқа немесе бөлімшеге, ал екінші данасы
материалдарды босататын қоймаға табыс етіледі. Материалдар қоймадан
өндіріске цехтың өкілі өзіндегі лимиттік-шектеу картаны әкелгенде ғана
босатылады.
Қоймашы лимиттік-шектеу картаның екі данасына да материалдардың
босатылған уақыты (күні, айы, жылы) мен олардың санын номенклатуралық
номері бойынша жазады. Содан кейін лимиттік-шектеу картаның цехтағы
данасына қоймашы, ал қоймадағы данасына цех басшысы немесе оның өкілі қол
қояды.
Материалдарды есептеуге осы күнгі санайтын машиналар пайдаланған
жағдайда толтырылатын алғашқы құжаттардың санын азайту үшін қоймада
босатылатын материалдарды тікелей қойманың карточкасына жазу жүйесін де
қолдануға болады. Бұл жағдайда материалдарды қоймадан босатуға ешқандай
құжат жазылмайды. Лимиттік-шектеу картаға барлық бір дана болып жазылатын
бухгалтерлік құжаттар негізделініп жасалады. Материалдарды босату лимитін
қоймадағы картаның өзінде де көрсетуге болады. Бұл карточканың үлгілі түрі
– З-3 (Қосымша №6). Цехтың өкілі материалдарды алған кезде қоймашының
есептеу карточкасына қол қояды да, ал қоймашы цехтың лимиттік-шектеу
карточкасына қол қояды. Сондай-ақ лимиттік-шектеу карточкада өндірісте
пайдаланылмай қоймаға қайтарылып берілген материалдар да есептелінеді.
Қоймадағы есеп карточкасына материалдардың әрбір номенклатуралық номері
бойынша босатылғаны, қоймада қалғаны, материалдарды цехқа әрбір босатқан
уақыт сайын немесе лимиттік-шектеу картаны жапқаннан кейін, бірақ келесі
айдың біріне дейін жазылып отырылуы тиіс. Бұл жағдайда лимиттік-шектеу
картаны қоймалық есептің тиісті карточкаларымен бірге сақтау керек. Лимитті
пайдаланып болғаннан кейін қоймадағы лимиттік-шектеу картаның қорытынды
дерегі лимиттік-шектеу картаның цехтағы данасымен салыстырылады. Егер бұл
лимиттік-шектеу картадағы деректер өзара сәйкес болса, екі жақтың өкілдері,
яғни қоймашы мен цех өкілі деректердің дұрыстығын мақұлдап қол қояды[1].
Айдың аяғында лимиттік-шектеу картада көрсетілген материалдардың
пайдаланылған-пайдаланылмағанына қарамастан барлық лимиттік-шектеу карталар
бухгалтерияға тапсырылады.
1.4 Қорларды бағалау әдістері
Материалдық қорлар бухгалтерлік есепте мына әдістер негізінде
бағаланады:
1. Арнайы сәйкестендірілген есептеу әдісі
2. Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі
3. ФИФО әдісі
4. ЛИФО әдісі
Ерекше сәкестендіру әдісі
Ерекше сәкестендіру әдісі әдетте бірімен бірін алмастыруға болмайтын
немесе кәсіпорында ерекше тәртіппен пайдаланылатын (асыл металдардың, асыл
тастардың т.б.) нақтылы бір қорлардың бағасын есептеуге арналған. Бұл әдіс
жұмсалынған материалдар мен істелген жұмыстардың нақты өзіндік құнын
есептеп шығаруды көздейді. Сондай-ақ бұл есетпеу әдісі сатылып алынғанына
немесе кәсіпорынның өзінде өндірілгеніне қарамастан арнаулы жоспарлауға
арналған материалдардың өзіндік құнын есептеуге арналған.
Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі
Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі бойынша кәсіпорынға кіріске алынған
әрбір қорлардың бағасы оның кіріске алынғандағы шоты бойынша бағасын
анықтау мүмкін болмаған жағдайда жүргізіледі. Қорлар түрінің орташа
өзіндік құны ұйымдағы материалдардың есепті айдың басындағы қалған
қалдығының құнымен ай бойы кіріске алынған материалдар құнының жиынығын
материалдардың ай басындағы сандарының қалдығымен ай бойы кіріске алынған
тиісті материалдарының сандарының қосындысына бөлу арқылы анықталады.
ФИФО әдісі
ФИФО есптен шығарылған қорларды олардың алғашқы кезекте кіріске
алынғандарының өзіндік құны бойынша бағалау әдісі болып табылады. Бұл әдіс
қағидасы бойынша қорлардың бірінші кезекте кіріске алынғаны, алғашқы болып,
яғни бірінші шығыс етіледі деп жорамалданады. Басқаша айтатын болсақ,
барлық келіп кіріске алынған материалдар бірінен соң бірі кіріске
алынғандағы тізімі бойынша шығыс етіледі деп есептелінеді. Бұл жағдайда ай
соңында кәсіпорынның қоймасында қалған материалдардың бағасымен бағаланады.
ЛИФО әдісі
ЛИФО әдісі кәсіпорынға ең соңғы кезекте кіріске алынған материалдар тобы
бірінші болып шығыс етіледі немесе жұмсалады деген қағидаға негізделген,
яғни алғашқы жұмсалатын немесе шығыс етілетін материалдар кәсіпорынға ең
соңғы кіріске алынған материалдардың тиісті өзіндік құны бойынша
бағаланады. Ал ай соңында кәсіпорында қалған материалдар алғашқы кіріске
алынған материалдардың өзіндік құны бойынша бағаланады[4].
Өндіріске жұмсалынған және материалдардың қоймадағы қалдықтары ФИФО,ЛИФО
және орташа өзіндік құнын есептеу әдістері бойынша мына түрде есептелінеді.
Мысалы: А – түрлі материалдар тобы
2-кесте. Қорларды бағалау әдісі
Саны (дана) Бағасы Сомасы
(теңге) (теңге)
А) Қаңтар айының бірінші жұлдызына 50 100 5000
кәсіпорынның қоймасындағы
материалдардың қалдығы
Қаңтар айында кіріске алынған материалдық қорлар
1-Топтамада 100 110 11000
2-Топтамада 80 120 9600
3-Топтамада 90 130 11700
4-Топтамада 100 140 14000
5-Топтамада 70 150 10500
Кіріске алынған материалдық қорлардың жиынтығы
440 --- 56800
Бастапқы қалдықпен қоса есептегендегі қалдығы
490 --- 61800
Ай бойы материалдық қорлардың шығыс етілгені
ФИФО әдісімен бағалағанда 250 28200
ЛИФО әдісімен бағалағанда 250 34900
Орташа өзіндік құнын есептеу 250 125 31250
әдісімен бағалағанда
Ай соңындағы материалдық қорлардың қалдығы
ФИФО әдісімен бағалағанда 240 33600
ЛИФО әдісімен бағалағанда 240 26900
Орташа өзіндік құнын есептеу 240 125 30000
әдісімен бағалағанда
Бұл кестеден көріп отырғанымызда шығыс етілген 250 дана материалдық
қорлардың құны бойынша есептелінеді.
ФИФО әдісі бойынша:
Бірінші кіріс етілгенде, соның ішінде: айдың басындағы кәсіпорынның
қоймасындағы материалдардың қалдық саны 50 дана сомасы 5000 теңге, бірінші
топтамада кіріске алынғаны 100 дана сомасы 11000 теңге, екінші топтамада
кіріске алынғаны 80 дана сомасы 9600 теңге, үшінші топтамада кіріске
алынған материалдардың тек қана 20 данасы сомасы 2600 теңге шығыс етіледі.
Барлығы 250 (50+100+80+20) дана, сомасы 28200 (5000+11000+9600+2600)
теңгенің материалдары.
ЛИФО әдісі бойынша:
Соңғы кіріс етілгендер, соның ішінде: бесінші топтамада кіріске алынғаны
70 дана, сомасы 10500 теңге, төртінші топтамада кіріске алынғаны 100 дана,
сомасы 14000 теңге, үшінші топтамада кіріске алынған 90 дана
материалдардың сомасы 11700 теңге, 80 данасы сомасы 10400 теңге шығыс
етіледі. Барлығы 250 (70+100+80) дана сомасы 34900 (10500+14000+10400)
теңгенің материалдары.
Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі бойынша:
Барлық кіріске алынған қорлар бағасының сомасына кәсіпорынның
қоймасындағы материалдар қалдығының бағасын қосып
(100+110+120+130+140+150=750),оны жалпы топтамалар санына бөлеміз (жыл
басындағы қалдықты ескере отырып, яғни 7506=125). Нәтижесінде, қоймадағы
барлық қорлардың бағасын анықтап аламыз (125 тг). Барлығы 250 дана
250,сомасы 31250 (250*125) теңшенің материалдары.
Материалдық қорларды ФИФО, ЛИФО және орташа өзіндік құнын есептеу
әдістерімен бағалау барысында материалдардың талдамалық (аналитикалық)
есебін олардың түрлері бойынша ғана жүргізіп қоймай, егер олар әр түрлі
бағамен сатылып алынған болса, онда келіп түскен материалдарды олардың
топтамасы бойынша есептеу керек.
Материалдар баланста нақты өзіндік құны бойынша көрсетіледі. Сонымен
қатар материалдар өздерінің топтамалық (синтетикалық) есебінде нақты
өзіндік құнымен көрсетіледі де, ал талдамалық есебінде жоспарлы есептуе
бағасымен немесе келісілген бағасы бойынша көрсетіледі. Егер кәсіпорын
материалдардың талдамалық есебін келісілген бағасы бойынша есептейтін
болса, онда олардың нақты құны қордың сатып алынған құны мен дайындау-
тасымалдауы шығындарының қосындысынан тұрады.
2. ҚОРЛАРДЫҢ ЕСЕБІ
2.1 Қорлар және №2 ХҚЕС
№2 ХҚЕС мақсаты қорлар есебін жүргізу тәртібін орнату болып табылады.
Қорлар есебін жүргізудегі негізгі мәселе актив ретінде танылуға жататын
және тиісті түсімдерді танығанға дейінгі келесі кезеңдерге көшірілетін
шығындардың шамасын анықтау болып табылады. Стандарт шығынды анықтау және
сатудың ықтимал таза бағасының шамасына дейінгі құнның кез келген азаюын
қоса алғанда, оларды кейіннен шығыстар ретінде тану бойынша нұсқау береді.
Сондай-ақ ол қорлардың өзіндік құнын анықтау үшін пайдаланылатын өзіндік
құнды есептеу тәсілдері жөнінде түсінік береді. №2 ХҚЕС қызмет
көрсетулерге тікелей байланыстыны қоса алғанда, құрылыс салуға жасалған
шарттар бойынша туындаған, аяқталмаған өндірістерді қаржы құралдарын; ауыл
шаруашылығы қызметімен және жинау кезінде ауыл шаруашылығы өнімімен
байланысты биологиялық активтерді қоспағанда барлық қорларға қатысты
қолданылады.
Ауыл және орман шаруашылығы өнімін, жиналғаннан кейінгі ауыл шаруашылығы
өнімі, сондай-ақ осы өнеркәсіп салаларында қабылданған есеп практикасына
сәйкес іске асырудың мүмкін болатын таза құны бойынша бағаланатын пайдалы
қазбаларды өндірушілер қолданатын қорларды бағалауға қолданылмайды. Іске
асырудың мүмкін болатын таза құны бойынша бағаланатын осындай қорлар осы
құнның өзгерістері болған кезеңде пайда және залалдар туралы есепте
танылады. Айтылған қорлар өндірістің белгілі бір кезеңдерінде өткізудің
ықтимал таза құны бойынша бағаланады.
Бұл, мысалы, ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімін жинау немесе пайдалы
қазбалар өндірілген кезде, бұл болашақтағы келісім-шарт немесе мемлекеттің
кепілдік беруі арқылы сатуды растайды немесе белсенді нарық пен сату тоқтап
қалатын тәуекелдің алдын алу мүмкіндігі болған жағдайда болады. Мұндай
қорлар №2 ХҚЕС бағалау бойынша талаптардан ғана алынып тасталады[3].
Сатуға жұмсалған шығындарды есептемегенде өзінің қорларын әділ құн
бойынша бағалайтын тауар брокерлері және трейдерлер қолданатын қорларды
бағалауға қолданылмайды. Осындай қорларды сатуға жұмсалған шығындарды
шегеріп тастағанда, әділ құн бойынша бағалаған кезде, сатуға жұмсалған
шығындарды шегеріп тастағанда әділ құнның өзгеруі өзгерістер болған
кезеңдегі пайда және залалдар туралы есепте танылады. Брокерлер және
трейдерлер - тауарларды басқалар үшін немесе жеке өз есебіне сатып алатын
немесе сататын тұлғалар. Жоғарыда айтылған қорлар негізінен жақын болашақта
сату және бағаның немесе брокерлер мен трейдерлер маржасындағы ауытқулардан
пайда табу мақсатында сатып алынады. Осындай қорларды сатуға жұмсалған
шығындарды шегеріп тастағанда, әділ құн бойынша бағалаған кезде олар осы
Стандарттың бағалау бойынша талаптарынан ғана алынып тасталады.
Қорлар міндетті түрде ең кемі екі деңгей бойынша: өткізудің өзіндік құны
мен ықтимал таза құнында өлшенуге тиіс. Қорлардың өзіндік құнына міндетті
түрде сатып алуға, қайта өңдеуге жұмсалған барлық шығындар және қорларды
ағымдағы жай-күйіне және орналасқан жерге дейін жеткізу мақсатында
жұмсалған шығындар жатады. Қорларды сатып алуға жұмсалған шығындарға сатып
алу бағасы, импорттық баж салықтары мен басқа да салықтар (ұйымдар кейіннен
салық органдары арқылы өтейтін салықтардан басқалары), сондай-ақ
тасымалдауға, өңдеуге арналған шығыстар және объектіні сатып алумен тікелей
байланысты шығыстар жатады.
Сауда жеңілдіктері, төлемдерді қайтару және басқа да осындай баптар
сатып алуға жұмсалған шығындарды анықтаған кезде шегеріп тасталады.
Қорларды қайта өңдеу шығындарына еңбекақы төлеуге жұмсалған тікелей
шығындар сияқты өнім бірліктерімен тікелей байланысты шығындар кіреді.
Сонымен қоса оларға шикізаттан дайын өнім жасап шығару кезінде орын алған
тұрақты және ауыспалы үстеме өндірістік шығыстарды жүйелі түрде бөлу
кіреді. Тұрақты үстеме өндірістік шығыстар амортизация мен үйлерге қызмет
көрсету және жабдықтар мен әкімшілік-басқару шығыстары сияқты өндіріс
көлемінен тәуелсіз салыстыра алғанда өзгеріссіз болып қалатын жанама
өндірістік шығындар болып табылады. Ауыспалы үстеме өндірістік шығыстар
шикізаттың жанама шығындары мен еңбектің жанама шығындары сияқты өндіріс
көлемінің өзгеруінен тікелей немесе тікелей дерлік тәуелді жанама
өндірістік шығыстар болып табылады.
Тұрақты және үстеме өндірістік шығыстарды қайта өңдеу бойынша шығындарға
бөлу қалыпты жағдайда жұмыс істеу барысында ұйымның өндірістік қуаттылығына
негізделеді. Қалыпты өндірістік қуаттылық - жоспарлы техникалық қызмет
көрсету нәтижесінде қуат ысырабын есепке ала отырып, істің қалыпты
орындалуы барысында жұмыстың бірнеше кезең немесе мезгілінде орташа
көрсеткіштер негізінде есептелетін өндірістің күтілетін көлемі.
Өндірістің нақты деңгейі қалыпты жағдайдағы қуаттылыққа жуық мәнде
сәйкес келгенде ғана пайдаланыла алады. Өнімнің әрбір бірлігіне қатысты
тұрақты үстеме өндірістік шығыстар сомасы өндіріс деңгейінің төмендеуі
немесе ұйымның тоқтап қалуы салдарынан өспейді. Бөлінбеген үстеме шығыстар
оның пайда болуы кезеңіндегі шығыстар ретінде танылады. Өндіріс деңгейі
ерекше жоғары болған кезеңде өнімнің әрбір бірлігіне қатысты тұрақты үстеме
өндірістік шығыстар сомасы қорлар өзіндік құнынан жоғары бағаланбайтын
мөлшерде азаяды. Өндірістік қуаттылықты шын мәмінде пайдалану негізінде
ауыспалы өндірістік үстеме шығыстар өнімнің әрбір бірлігіне жатқызылады.
Өндірістік процесс нәтижесінде бір мезгілде көп өнім шығарылуы мүмкін.
Мысалы, бұл бұйымды бірігіп шығару жағдайында, немесе негізгі өнімнің
өндірісі қосымша өнімді өндірумен қатар жүріп отырған жағдайда болады.
Әрбір өнімге жұмсалған шығындарды бөлек анықтай алмаған жағдайда, оларды
өнімдердің арасында теңбе-тең және бір ізді бөледі. Бөлу, мысалы, не
өндіріс процесі кезеңінде өнімдер ұқсас болғанда, не дайын өнім шығарылған
кезде анықталатын әрбір өнімді сатудың салыстыра алғандағы құнына
негізделуі мүмкін. Қосалқы өнімдердің көбісі табиғатынан мардымсыз. Осындай
жағдайларда оларды көбінесе сатудың ықтимал таза бағасы бойынша бағалайды
және бұл шама негізгі өнімнің өзіндік құнынан шегеріледі. Нәтижесінде
негізгі өнімнің баланстық құны оның өзіндік құнынан аз ғана ерекшеленеді.
Басқа да шығындарға қорларды қазіргі орналасқан жеріне дейін
жеткізуге және жай-күйіне байланысты деңгейдегі олардың өзіндік құны ғана
жатады. Мысалы, қорлардың өзіндік құнына өндірістік емес үстеме шығыстарды
немесе нақты клиенттерге арналған өнімді әзірлеу жөніндегі шығындарды
жатқызу орынды болуы мүмкін.Төменде қорлардың өзіндік құнынан алынып
тасталатын және олардың пайда болуы кезеңінде шығыстар ретінде танылатын
шығындардың мысалдары келтірілген: (а) шикізаттың, жұмсалған еңбектің
нормативтен тыс ысырабы немесе басқа да өндірістік шығындар;егер олар тек
өндірістік процестің келесі кезеңіне көшу үшін осы өндірістік процесте
қажет болмағанда ғана сақтауға жұмсалатын шығындар;қорларды қазіргі
орналасқан жеріне және жай-күйіне дейін жеткізуге байланысты емес әкімшілік
үстеме шығыстар;сатуға жұмсалатын шығындар. 23-Қарыздар бойынша шығындар
IAS Халықаралық стандарты қорлардың өзіндік құнына заем бойынша шығындар
кіретін сирек жағдайларды анықтайды. Ұйым қорларды төлем мерзімін кейінге
қалдыру шартымен сатып ала алады. Осындай келісімде іс жүзінде қаржыландыру
элементі болғанда, бұл элемент, мысалы, әдеттегі сауда кредиті шартымен
сатып алу бағасы және төленген сома арасындағы айырмашылық қаржыландыру
кезеңіндегі пайыздар бойынша шығыс ретінде танылады.
Қызмет көрсету саласының ұйымдарындағы қорлардың болу дәрежесінде оларды
өндіруге жұмсалған шығындар бойынша бағалайды. Бұл шығындарға, ең алдымен,
жалақы төлеу және қызметтер көрсетуге, оның ішінде бақылауға тікелей
қатысатын қызметкерлерге жұмсалатын басқа да шығындар, сондай-ақ тиісті
үстеме шығыстары жатады. Жалақы және сауда және жалпы әкімшілік
қызметкерлерге жұмсалатын басқа да шығындар босалқының өзіндік құнына
кіргізілмейді, бірақ олар туындаған кезеңдегі шығыстар ретінде ескеріледі.
Қызмет көрсету саласы ұйымдарының қорлардың өзіндік құнына көп жағдайда
ұйымдар көрсететін қызметтердің бағасына кіретін пайда немесе үстеме
шығыстарға жатпайтын нормалар кірмейді.
41-Ауыл шаруашылығы (IAS) ХҚЕС-на сәйкес ұйым биологиялық активтерден
жинаған ауыл шаруашылығы өнімдерінен тұратын қорлар бастапқы тану кезінде
жинау орнында сатуға жұмсалған шығындары шегерілген әділ құны бойынша
бағаланады. Бұл осы Стандартты қолдану мақсатында қорлардың сол күнгі
өзіндік құны болып табылады. Нормативтік шығындар бойынша есепке алу
әдісі және бөлшек баға әдісі сияқты қорлардың өзіндік құнын айқындаудың әр
алуан әдістері, егер олардың нәтижелері өзіндік құнға жуықтап сәйкес
келетін болса, қолайлылық үшін пайдаланылуы мүмкін. Нормативтік шығындар
шикізаттар мен материалдарды, еңбекті пайдаланудың, тиімділік пен қуаттың
қалыпты деңгейін ескереді. Оларды ұдайы тексереді және қажет болған
жағдайда, ағымдағы жағдайларға қарай қайта қаралады. Бөлшек саудада тез
арада өзгеретін көптеген бұйымдардан тұратын, олар үшін өзіндік құнды
бағалаудың басқа әдістерін пайдалану орынды болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3
1. ҚОРЛАРДЫ ЖІКТЕУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Қорлар жайлы түсінік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...5
1.2 Қорлардың жіктелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...6
1.3 Қорлар қозғалысының есебі және оларды құжаттау
... ... ... ... ... ... ... ..8
1.4 Қорларды бағалау әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2. ҚОРЛАРДЫҢ ЕСЕБІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .14
2.1 Қорлар және №2 ХҚЕС
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
14
2.2 Қорлардың қоймадағы есебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.3 Қорлардың бухгалтериядағы есебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.4 Қорларды түгендеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...21
3. ЕСЕПТЕУ
БӨЛІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 24
3.1 Шоғырландырылған қаржылық есеп жасау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..32
КІРІСПЕ
Нарықтық экономиканың қай саласында да қорлар кәсіпорынның айналым
активтерінің құрамды бөлігі болып табылады. Олардың шығындарындағы үлес
салмағы түрлеріне, түсу көздеріне, бағалау әдістеріне байланысты. Қорлар
айналым активтерінің құрамды бөлігі ретінде өндіріс процесінде толықтай
қолданылады және өзінің құнын өндірілетін өнімнің құнына толығымен алып
барады.
Тауарды өндіру мен жеткізуде бір қалыптылық жоқ жағдайда үзіліссіз
қызметті қамтамасыз ету үшін өндіріс мекемелері мен кәсіпорында қажеті
тауар қорлары болуы қажет. Тауар қорлары – бұл соңғы тұтынушыға сатылған
кезге дейінгі нарықтағы қоғамдық өнімнің бөлігі. Міне, сондықтан да ұйымның
міндеттемелерінің бірі болып қорларды есепке алу тақырыбы өз алдына бөлек
мәселе болып қарастырылады және нарықтық экономика жағдайында өте актуалды.
Қорлар атты №2 ХҚЕС-на сәйкес,
Қорлар – бұл:
1) қарапайым қызмет барысында сатуға арналған;
2) осындай сату үшін өндіру процесіндегі; немесе
3) өндірістік процесте немесе қызметтер көрсету кезінде пайдалануға
арналған шикізат немесе материалдар нысанындағы активтер.
Қорлар жөнінде мәліметті толық және шынайы қалыптастыру бухгалтерлік
есептің маңызды мақсаты. Осыған орай курстық жұмыста мынадай талаптар
қойылады:
1.Қордың ұғымы және бағалау тәртібін қарастыру.
2.Қордың қозғалысын құжаттық рәсімдеу және есепке алу сұрақтарын
зерттеу.
3.Қоймада және бухгалтерияда қор есебін жүргізу.
4.Материалды-жауапты тұлғаның есеп берілуін көрсету
Курстық жұмыста қоймалардың түрлері мен осы қоймалардағы қорлардың
қоймалық есебін толығырақ зерттеп көрсетіледі. Сондықтан да курстық
жұмысымның кіріспе бөлігінде қоймаларға олардың түрлеріне қысқаша тоқталып
өтейін.
Өндірістік қорлар мен ауыл шаруашылық өнімдерінің түгелдігі мен
амандығын қамтамасыз ету үшін мекемелер сақтау талаптарына толық сәйкес
келетіндей дәрежеде қойма шаруашылығы ұйымдастырылады.
Қоймалардың орналасқан орын жағдайларына байланысты орталық қойма және
өндірістік бөлімдерінің қоймалары болып бөлінеді. Осы бөлінген қоймалардағы
материалдардың есебі қоймада да, бухгалтерияда да қатар есептеледі.
Барлық жағдайларда қорлар белгілі бір адамның жауапкершілігіне
тапсырылады. Ол адамдар негізінен қойма меңгерушілері болуы керек.
Қоймадағы карточкаларда сандық есеп қана жүргізілсе, бухгалтериядағы
карточкаларда сандық есеппен қатар олардың құндары да көрсетіледі.
Бухгалтерияда материалдардың сорттық, сандық, бағалық есебін жүргізу
көптеген адам күшін және уақытты керек етеді.
Барлық қоймаларда сақталатын қорлардың кіріс және шығыс операцияларының
және олардың қалдықтарының заттық есебі жүргізіледі.
Есепті қабылдайтын бухгалтерлік – барлық кіріс-шығыс құжаттарының
негізінде есептің дұрыс жасалғанын тексеріп, қабылданған соң есептің екінші
данасында есепті қабылданғаны туралы қолтаңбасын қойып, қойма меңгерушісіне
қайтарады. Ол материалдық жауапкершіліктегі адам үшін, есепті тапсырғаны
жөнінде айғақ қызметін атқарады.
Материалдар өздері сақталынып тұрған жері бойынша, яғни шаруашылық
субъектісінің қоймасында және субъектінің бухгалтериясында есептелінеді.
Материалдық құндылықтардың қоймадағы есебінің дұрыс ұйымдастырылуы олардың
дұрыс сақталуына, қоймадағы жұмыстың дұрыс жүргізілуіне және жұмыстың
қалай қойылғандығына байланысты.
Ал енді бухгалтериядағы қорлардың талдамалық есебі сандық және ақшалай
өлшемде жүргізіледі. Мұндай есепті ұйымдастырудың көп қиындығына байланысты
бухгалтерияда талдамалы есепті ұйымдастыру жұмысы үздіксіз жетілдіріліп
келеді. Есеп жұмысына есеп тіркелімдерінің өте ұтымды жаңа түрлері
енгізіліп, есеп жұмысының тәртібі жақсартылып, есеп машиналары
пайдаланылып, есеп беру жұмысы қысқартылып, жеңілдетудің басқа да түрлері
қолданылуда.
Курыстық жұмыс барысында қоймадағы және бухгалтериядағы материалдық
қорларды есептеу түрлерін жеке–жеке ашып көрсету бағыты негізге алынған.
Сонымен курстық жұмысытың мақсаты ұйымдардың қоймаларындағы қорлардың
ұйымдастырылуын, есебін, түгендеуінің сипаттамасын, бухгалтерлік есептегі
рөлін кеңінен қарастырып, мазмұнын ашу болып табылады.
Курстық жұмыста Қазақстан Республиксының бухгалтерлік есеп пен есеп беру
жүйесін реттейтін нормативтік құжаттар, отандық және шет елдік авторлардың
жұмыстары, периодикалық басылымдар пайдаланылады.
1. ҚОРЛАРДЫ ЖІКТЕУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ
1. Қорлар жайлы түсінік
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметі барысында өздерінің өндірген дайын
бұйымдары, сату үшін сатып алған тауарлары, сатып алған бірақ әзір ұйымға
келіп түспеген тауарлары (жолдағы тауарлар), аяқталмаған өндіріс,
басқаларға көрсеткен қызметтері, сондай-ақ жұмыстарды орындау және
қызметтерді көрсету барысында пайдалануға арналған қосалқы бөлшектері,
отындары, ыдыс және ыдыстық материалдары, жартылай фабрикаттар және басқа
да материалдары сол ұйымның қоры түріндегі ағымдағы активі болып табылады.
Олардың өндіріс құралдарынан өзгешелігі, өндіріс құралдары шаруашылық
үдерісіне ұзақ уақыт қатысып, өздерінің табиғи пішінін сақтай отырып
өндірілетін өнімге өз құнының бір бөлігін қосып отыратын болса, еңбек
заттары өндірісте пайдаланылған кезде өздерінің бастапқы құнын түгелдей
өндірілетін өнімге ауыстырады. Шығарылатын өнімнің, атқарылатын жұмыстың
өзіндік құнның көп бөлігі еңбек заттарының құнынан тұрады. Сонымен қатар,
еңбек заттары өндірістік қор болып табылады.
Қорларды есептеудің негізгі міндеттері:
1. Дайындалған, келіп түскен және өндіріске немесе сыртқа босатылған
қорларды уақытында есептеп, кіріске алу немесе есептен шығару.
2. Қорлардың қоймада және тасымалдау кезінде түгел сақталуын бақылау.
3. Қорлардың қалдығының белгіленген мөлшерден артып немесе төмендеп
кетпеуін бақылау.
4. Қорларды өндірісте пайдаланған кезде олардың техникалық жолмен
анықталған мөлшерін және тұтыну мөлшерінің қорын анықтау.
5. Қорлардың өндірісте ұтымды пайдаланылуын бақылау.
6. Дайындалған қорлардың өзіндік құнын анықтап және олардың жоспарлы
есептеу бағасынан айырмашылығын тауып, пайдаланылған қорлар құнын әр
объектінің шығынына қосу.
Жақсы және дұрыс ұйымдастырылған есеп қорлардың түгел сақталуына, үнемді
пайдаланылуына көмегін тигізеді. Қорлардың түгел және дұрыс сақталуы,
сондай-ақ ұтымды пайдаланылуы, жұмсалуы үшін алдын ала мыналарды жасау
қажет:
- тиісті түрде жабдықталған қорларды сақтайтын қойма немесе бөлме
болуы қажет және бөлмелердің әрқайсысы қорлардың белгілі бір түрін
сақтауға арналған болуы керек;
- қорлар қойманың әр бөлігінде өздерінің түрлері, сорттары, өлшемдері
бойынша керекті кезінде тез алуға және босатқаннан кейінгі кезде
қалдығын тексеруді қамтамасыз ететіндей етіп орналастырылуы керек.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың әкімшілігі қорларды сақтайтын жерді
таразымен, өлшеу аспаптарымен және ыдыстармен жабдықтап және оларды жиі
тексеріп, дұрыстығын қадағалап отыруы керек. Ұйымның басшысы қорларды
қабылдайтын және босататын адамдардың топтарын белгілеп, олармен қорларға
жауапкершілік туралы шарт жасайды. Сондай-ақ кәсіпорын басшысы қорларға
жауапты адамдарды жұмысқа алу, жұмыстан босату барысында ұйымның бас
бухгалтерімен алдын ала келісіп отыруы керек. Қорларды кіріске алу және
қоймадан босату құжаттарына қол қою құқығына ие болған қызмет иелерінің
тізімін белгілеу кәсіпорын басшысының немесе ол сенім білдірген адамның
жұмысы болып табылады.
Қорлардың есебін дұрыс және ұтымды ұйымдастыру үшін мыналар керек:
- қорлардың біріңғай номенклатурасы мен жоспарлы есеп айырысу бағасын
белгілеу;
- құжат айналымының дәл жүйесін белгілеу және қорларды есепке алу мен
есептен шығару операциялардың тәртібін сақтау;
- біріңғайланған алғашқы есеп құжаттары нысандарының түрлерін белгілеу
және олармен ұйымның барлық бөлімін қамтамасыз ету.
Сонымен қатар қорларды алдағы уақыттарда пайдалану үшін өндіріске босату
және басқа жаққа берілетін мөлшерін белгілеп, оларды жетілдіріп отыру
керек. Белгіленген тәртіп бойынша қорлардың қалдығын жаппай түгендеу,
бақылау арқылы тексеріп және олардың нәтижесін дер кезінде есепке алып
отыру қажет[5].
1.2 Қорлардың жіктелуі
Еңбек заттары бір тектес емес. Олардың бір-бірінен өндірісте атқаратын
міндеттеріне қарай, сондай-ақ физикалық және химимялық қасиеттеріне қарай
өзара айырмашылықтары бар. Сондықтан да қорлар есебін дұрыс ұйымдастырудың
ең басты мәселесі - оларға экономикалық жағынан дәлелденген жіктеу жасау
болып табылады. Өздерінің өзгешеліктері мен өнім дайындауда атқаратын
міндеттеріне қарай қорлар:
- шикізат;
- негізгі материалдар;
- көмекші материалдар;
- жартылай фабрикат және тағы да басқалар болып табылады.
Негізгі материалдар мен шикізаттар өндірілетін өнімнің құрамына кіріп,
оның материалдық негізін жасайды.
Шикізаттар деп бұрын азды-көпті еңбек сіңірілген заттарды атайды.
Бұлардың құрамына кен өндіруші өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы мекемелерінің
өндірген өнімдері - мұнай, кен, мақта, жүн, тері, ағаш және тағы да басқа
материалдар жатады.
Негізгі материалдардың қатарына өнімнің өзіндік құнын құрайтын өңдеуші
өнеркәсіп өнімдері – ұн, мата, кірпіш және т.б. жатады.
Өндірістік үдерістің бір сатысынан толық өтіп әрі қарай өңдеуді қажет
ететін материалдар жартылай фабрикаттар деп аталады. Қорлардың бұл түрін
әрі қарай өңдеу арқылы дайын бұйымдар алынады. Олардың аяқталмаған өнімнен
айырмашылығы, оны сол күйінде сатуға болады. Бұндай жағдайда жартылай
фабрикатты сатып алған ұйымдар оны әрі қарай өңдейді. Сондықтан да әрі
қарай өңдеуге арналған ұйымның өзінің өндірген немесе басқалардан сатып
алған заттары еңбек заттарының қатарында есептеледі. Жартылай фабрикаттар
қатарына құрылыс ұйымдарында – бетон және ағаш бұйымдарын, металлургияда –
шойын мен болатты жатқызуға болады.
Көмекші материалдарға - әр түрлі химикаттар мен майлайтын, сүртетін және
жөндеуге керекті басқа да материалдар жатады. Көмекші материалдардың
негізгі материалдардан өзгешелігі, олар өнімнің материалдық (заттық)
негізін құрамайды. Олар өндіріс үрдісінде қолданылуы барысында негізгі
материалдарға өзінің қандай да бір тиісті әсерін тигізіп, негізгі
материалдардың түсін тағы да басқа жақтарын өзгертеді. Қорлардың бұл түріне
бояуларды, әктерді жатқызуға болады.
Қорлардың ішінде бөлек топ болып отындар, ыдыс және ыдыстық материалдар,
қосалқы бөлшектер, құрылыс материалдары, т.б. есептеледі. Отындар тобына
техникалық мақсатта энергия өндіруге, үй-жайларды жылытуға пайдаланатын
материалдардың барлық түрі жатады.
Қордың барлық түрін есепке алу үшін 1300 Қорлар бөлімінің негізгі,
активті мүліктік шоттары пайдаланылады. Бұл бөлімше құрамына төмендегі
синтетикалық шоттар кіреді: 1310 Шикізаттар мен материалдар, 1311 Сатып
алынған жартылай фабрикаттар және құрастырушы бұйымдар, 1312 Отын, 1313
Ыдыс және ыдыстық заттар, 1314 Қосалқы бөлшектер, 1315 Өзге
материалдар, 1316 Өңдеуге берілген материалдар, 1317 Құрылыс
материалдары, 1320 Дайын өнім, 1330 Тауарлар, 1340 Аяқталмаған
өндіріс, 1350 Өзге қорлар, 1360 Қорларды есептен шығару резерв.
1310 Шикізаттар мен материалдар шотында шығарылған өнімнің негізін
салатын немесе өнімді жасап шығаруда оның компоненті болып табылатын қажет
шикізаттар мен материалдарын есепке алады. Бұл жерде сондай-ақ өнімді
шығаруға қатысатын немесе шаруашылық, технологиялық және өндіріс процесіне
септігін тигізетін көмекші материалдар да есепке алынады.
1311 Сатып алынған жартылай фабрикаттар және құрастырушы бұйымдар
шотында сатып алынған жартылай фабрикаттар және өндірілген өнімді құрастыру
үшін алынған дайын құрастырушы бұйымдар және жинауға немесе өңдеуге кеткен
шығындар есепке алынады.
1312 Отын мұнай өнімдері, қатты және басқа да отын түрлері есепке
алынады.
1313 Ыдыс және ыдыстық заттар ыдыстың барлық түрі (цистернаны,
бочкілерді, флягтарды қоспағанда) және ыдысты жөндеуге арналған материалдар
есепке алынады.
1314 Қосалқы бөлшектер жөндеуге және машинаның тозған бөлшектерін
айырбастауға (бөлшектер, агрегаттар, аккумуляторлар, дөңгелектер т.б.)
арналған қосалқы бөлшектер есепке алынады.
1315 Өзге материалдар өндіріс қалдықтары, жөнделмейтін ақау бөлшектер,
негізгі құралды жою барысында алынған материалдар және т.б. алынады.
1316 Өңдеуге берілген материалдар шотында сыртқа өңдеуге берілген
материалдардың және өңдеуден алынған бұйымның өзіндік құнға енгізілгені
есепке алынады.
1317 Құрылыс материалдары құрылыс бөлшектерін, монтаждау жұмысын және
құрылыс процесінде тікелей пайдаланатын құрылыс материалдарын есепке алады.
Әрбір шаруашылық жүргізуші субъектілер қажеттігінше әрбір шоттар бойынша
субшоттар және материалдық есебі бойынша аналитикалық шоттар аша алады[8].
1.3 Қорлар қозғалысының есебі және оларды құжаттау
Кәсіпорындар мен ұйымдарда материалдық-техникалық жабдықтармен
қамтамасыз ету жұмысымен арнайы бөлім және мамандар шұғылданады. Олар ұйым
бойынша келер жылы өндірілетін өнім көлеміне қарай белгіленген өлшем
бойынша өндіріске керек болатын материалдардың көлемін алдын ала анықтап,
жабдықтаушы мекемелермен қажет болатын материалдар көлемі туралы шарт
жасайды. Шартта материалдардың аты, көлемі, бағасы, жеткізіліп берілетін
уақыты көрсетіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың жабдықтау бөлімі шартта
көрсетілген келісімдердің орындалуын қадағалап отырады. Ол үшін
материалдарды алып келген тасымаладу көлігінің жолдама құжаты, теміржол
жүкқұжаты (накладной), көліктік жүк құжаты, жабдықтаушыдан келген басқа да
құжаттар алдымен жабдықтау бөліміне табыс етіледі. Бұл жерде, яғни
жабдықтау бөлімінде келген құжаттар келген жүкті есептеу журналына
тіркеледі. Одан кейін бұл құжаттарды материалды алып келетін экспедиторға
береді. Сонымен қатар экспедиторға материалдарды алу үшін сенімхат
беріледі. Экспедитор алған жүкқұжаттары мен сенімхатты алғаны үшін журналға
қол қояды.
Жабдықтау бөлімі келген материалдарды қабылдап алуды да қадағалап
отырады. Ол үшін жоғарыда аталған журналға материалдардың қабылданған
уақыты (күні, айы, жылы) мен ол үшін толтырылған құжаттың атын және
номерін жазады. Жабдықтаушы мекемеден және жүк тасымалдаушы ұйымдардан
материалдарды немесе жүктерді алу үшін кәсіпорыннан тағайындалған
экспедиторған немесе жүкті алатын басқа адамға үлгілі түрі Д-1 сенімхаты
беріледі (Қосымша №1). Д-1 түрлі сенімхат алдын ала нөмірленген барлық
парағы арқылы жіп өткізіп тігілген, және үлгілі түрі Д-2 берілген
сенімхаттарды есептеу журналына тіркелуі керек (Қосымша №2). Кәсіпорындар
мен ұйымдардың экспедиторы немесе басқа қызметкері Д-1 түрлі сенімхатты
алғаны үшін осы журналға қол қояды. Кейіннен олар осы журналға сенімхатта
көрсетілген материалдарды алған уақытын (күні, айы, жылы), кіріс ету
құжатының номерін жазады. Қоймаға қабылданған материалдық қорларға жауапты
адам сол күні үлгілі түрі З-1 қорларды кіріс ету ордерін бір дана етіп
толтырады (Қосымша №3).
Жабдықтаушы ұйым тауарлық-материалдық қорларды автомобиль көлігі арқылы
жеткізіп беретін жағдайда жіберілетін материалдарға 4 (дана) етіліп тауар-
көлік жүкқұжаты толтырылады. Оның бірінші данасы жіберілген материалдарды
есептен шығару үшін материалдарды жіберушіде қалдырылады; екінші, үшінші
және төртінші даналары материалдарды жіберуші (босатушы) ұйымның мөрі және
лауазымды адамдардың қолымен расталып, сондай-ақ жүкті қабылдап алғаны
жайлы көлікті жүргізушінің қолы қойылып жүргізушіге тапсырылады.
Жүргізуші тауар-көлік жүк құжатының екінші данасын материалдарды
қабылдап алушы ұйымға тапсырады. Бұл құжаттың негізінде ұйым келген
материалдарды кіріске алады.
Құжаттың үшінші және төртінші даналары материалдарды қабылдап алғанын
растайтын құжат ретінде ұйымның мөрі басылып және тиісті адамдардың қолдары
қойылып, жүкті тасымалдаушы автомобиль көлігі тіркелген ұйымға тапсырылады.
Кейіннен ол құжаттың үшінші данасы материалдық құндылықтарды
тасымалдауға тапсырыс берген ұйымға тасымалдау құнын төлеуге табыс етілетін
шотқа негіздеме ретінде қосылып беріледі.Құжаттың төртінші данасы
автомобиль көлігінің жол қағазына тіркеліп, жүргізушіге еңбекақы және
автомобиль көлігінің атқарған жұмысына сәйкес түрлі есептеулер жүргізу үшін
пайдаланылады.
Егер келіп түскен материалдардың нақты саны, көлемі, сапасы онымен
келген құжаттағы дерекке сәйкес келмесе үлгілі түрі қабылдау актісі
жасалынады. Сонымен қатар үлгілі түрі қабылдау актісі жіберу құжатынсыз
келген материалдарға да толтырылады. Бұл акт екі дана етіліп міндетті түрде
материалдарды қабылдап алған кісінің және материалдарды жіберген
жабдықтаушы кәсіпорын өкілінің қатысуымен, егер де жабдықтаушы ұйымның
өкілі болмаған (келмеген) жағдайда бұл ұйымға ешқандай қатысы жоқ ұйым
өкілінің қатысуымен жасалады. Материалдарды қабылдап болғаннан кейін бұл
актінің бір данасы материалдармен және келген жөнелтпе құжатымен бірге
қабылданған материалдарды есепке алу үшін ұйымның бухгалтериясына, ал
екінші данасы кәсіпорынның жабдықтау бөліміне келіп түскен материалдардың
жетіспейтіндігін жабдықтаушы ұйымға хабарлау үшін табыс етеді.
Кәсіпорындар мен ұйымдарға жаңылыс келіп түскен немесе ұйымның алудан
бас тартқан материалдары уақытша қабылданып, бөлек жиналады. Ондай
материалдар үлгілі түрі З-1 қорларды кіріс ету ордері бойынша қабылданып,
баланс сыртындағы уақытша сақтауда тұрған материалдық қорлар деп
аталатын шотта есептелінеді.
Материалдар кәсіпорындар мен ұйымдардың ішіндегі цехтарына,
бөлімшелеріне, өзінің аумағы сыртындағы шаруашылықтарына, сондай-ақ басқа
ұйымдарға үлгілі түрі З-5 материалдарды босату (ішкі ауыстыруды) талап ету
жүк құжаты бойынша босатылады (Қосымша №4).
Материалдарды босату (ішкі ауыстыруды) талап ету жүк құжаты екі дана
етіліп жазылып, оған бас бухгалтардің немесе ол сенім білдірген тұлғаның
қолы қойылуы арқылы шешіледі.
Егер материалдар қоймадан кәсіпорынның өзінің шаруашылықтарына
(цехтарына, бөлімшелеріне) босатылатын жағдайда үлгілі түрі З-5
материалдарды босатуды (ішкі ауыстыруларды) талап ету жүк құжатының бір
данасы материалдарды алушыға беріледі де, ал екінші данасы қоймада
қалдырылып, кейіннен бухгалтерияға табыс етіледі. Бұл жағдайда толтырылатын
құжаттарды материалдарды босататын қойманың (цехтың) сол материалдарға
жауапты тұлғасы толтырады.
Үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды бұзғаннан, бөлшектегеннен алынатын
іске жарамды материалдарды кіріске алу үшін үлгілі түрі З-4 санды акт
толтырылады (Қосымша №5).
Кәсіпорындар мен ұйымдардың өндірісінде жиі пайдаланылатын материалдық
құндылықтар үшін толтырылатын талап ету қағаздарының санын кемітіп, есеп
жұмысын жеңілдету үшін және материалдарды өнідіріске босату лимитінің
сақталуына ағымдағы бақылау жүргізу үшін лимиттік- шектеу карталарды
қолдануға болады.
Лимиттік-шектеу картасы ұйымның қоймасынан босатылатын материалдардың
санын, ол материалдар арқылы өндірілетін өнімнің және оның біреуіне
жұмсалатын материалдардың көлеміне қарап экономикалық жоспарлау бөлімі
есептен шығарады. Лимиттік-шектеу карта бойынша материалдар онда
көрсетілген мөлшер шегінде ғана босатылады. Онда қаралған материалдардан
артық өндіріске керек болған материалдар бөлек талап ету қағазы бойынша
босатылады. Лимиттік-шектеу картаның негізіне сүйене отырып өндіріске
босатылатын материалдарды қойманың есебінен шығарады.
Лимиттік-шектеу карта қоймадан бір ай бойы босатылатын материалдарға
жасалынады. Бұл картада шығарылатын өнімнің, шығынның немесе тапсырыстың
коды көрсетілуі тиіс. Лимиттік-шектеу картаның бір данасы жаңа айдың басына
дейін материалдарды алатын цехқа немесе бөлімшеге, ал екінші данасы
материалдарды босататын қоймаға табыс етіледі. Материалдар қоймадан
өндіріске цехтың өкілі өзіндегі лимиттік-шектеу картаны әкелгенде ғана
босатылады.
Қоймашы лимиттік-шектеу картаның екі данасына да материалдардың
босатылған уақыты (күні, айы, жылы) мен олардың санын номенклатуралық
номері бойынша жазады. Содан кейін лимиттік-шектеу картаның цехтағы
данасына қоймашы, ал қоймадағы данасына цех басшысы немесе оның өкілі қол
қояды.
Материалдарды есептеуге осы күнгі санайтын машиналар пайдаланған
жағдайда толтырылатын алғашқы құжаттардың санын азайту үшін қоймада
босатылатын материалдарды тікелей қойманың карточкасына жазу жүйесін де
қолдануға болады. Бұл жағдайда материалдарды қоймадан босатуға ешқандай
құжат жазылмайды. Лимиттік-шектеу картаға барлық бір дана болып жазылатын
бухгалтерлік құжаттар негізделініп жасалады. Материалдарды босату лимитін
қоймадағы картаның өзінде де көрсетуге болады. Бұл карточканың үлгілі түрі
– З-3 (Қосымша №6). Цехтың өкілі материалдарды алған кезде қоймашының
есептеу карточкасына қол қояды да, ал қоймашы цехтың лимиттік-шектеу
карточкасына қол қояды. Сондай-ақ лимиттік-шектеу карточкада өндірісте
пайдаланылмай қоймаға қайтарылып берілген материалдар да есептелінеді.
Қоймадағы есеп карточкасына материалдардың әрбір номенклатуралық номері
бойынша босатылғаны, қоймада қалғаны, материалдарды цехқа әрбір босатқан
уақыт сайын немесе лимиттік-шектеу картаны жапқаннан кейін, бірақ келесі
айдың біріне дейін жазылып отырылуы тиіс. Бұл жағдайда лимиттік-шектеу
картаны қоймалық есептің тиісті карточкаларымен бірге сақтау керек. Лимитті
пайдаланып болғаннан кейін қоймадағы лимиттік-шектеу картаның қорытынды
дерегі лимиттік-шектеу картаның цехтағы данасымен салыстырылады. Егер бұл
лимиттік-шектеу картадағы деректер өзара сәйкес болса, екі жақтың өкілдері,
яғни қоймашы мен цех өкілі деректердің дұрыстығын мақұлдап қол қояды[1].
Айдың аяғында лимиттік-шектеу картада көрсетілген материалдардың
пайдаланылған-пайдаланылмағанына қарамастан барлық лимиттік-шектеу карталар
бухгалтерияға тапсырылады.
1.4 Қорларды бағалау әдістері
Материалдық қорлар бухгалтерлік есепте мына әдістер негізінде
бағаланады:
1. Арнайы сәйкестендірілген есептеу әдісі
2. Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі
3. ФИФО әдісі
4. ЛИФО әдісі
Ерекше сәкестендіру әдісі
Ерекше сәкестендіру әдісі әдетте бірімен бірін алмастыруға болмайтын
немесе кәсіпорында ерекше тәртіппен пайдаланылатын (асыл металдардың, асыл
тастардың т.б.) нақтылы бір қорлардың бағасын есептеуге арналған. Бұл әдіс
жұмсалынған материалдар мен істелген жұмыстардың нақты өзіндік құнын
есептеп шығаруды көздейді. Сондай-ақ бұл есетпеу әдісі сатылып алынғанына
немесе кәсіпорынның өзінде өндірілгеніне қарамастан арнаулы жоспарлауға
арналған материалдардың өзіндік құнын есептеуге арналған.
Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі
Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі бойынша кәсіпорынға кіріске алынған
әрбір қорлардың бағасы оның кіріске алынғандағы шоты бойынша бағасын
анықтау мүмкін болмаған жағдайда жүргізіледі. Қорлар түрінің орташа
өзіндік құны ұйымдағы материалдардың есепті айдың басындағы қалған
қалдығының құнымен ай бойы кіріске алынған материалдар құнының жиынығын
материалдардың ай басындағы сандарының қалдығымен ай бойы кіріске алынған
тиісті материалдарының сандарының қосындысына бөлу арқылы анықталады.
ФИФО әдісі
ФИФО есптен шығарылған қорларды олардың алғашқы кезекте кіріске
алынғандарының өзіндік құны бойынша бағалау әдісі болып табылады. Бұл әдіс
қағидасы бойынша қорлардың бірінші кезекте кіріске алынғаны, алғашқы болып,
яғни бірінші шығыс етіледі деп жорамалданады. Басқаша айтатын болсақ,
барлық келіп кіріске алынған материалдар бірінен соң бірі кіріске
алынғандағы тізімі бойынша шығыс етіледі деп есептелінеді. Бұл жағдайда ай
соңында кәсіпорынның қоймасында қалған материалдардың бағасымен бағаланады.
ЛИФО әдісі
ЛИФО әдісі кәсіпорынға ең соңғы кезекте кіріске алынған материалдар тобы
бірінші болып шығыс етіледі немесе жұмсалады деген қағидаға негізделген,
яғни алғашқы жұмсалатын немесе шығыс етілетін материалдар кәсіпорынға ең
соңғы кіріске алынған материалдардың тиісті өзіндік құны бойынша
бағаланады. Ал ай соңында кәсіпорында қалған материалдар алғашқы кіріске
алынған материалдардың өзіндік құны бойынша бағаланады[4].
Өндіріске жұмсалынған және материалдардың қоймадағы қалдықтары ФИФО,ЛИФО
және орташа өзіндік құнын есептеу әдістері бойынша мына түрде есептелінеді.
Мысалы: А – түрлі материалдар тобы
2-кесте. Қорларды бағалау әдісі
Саны (дана) Бағасы Сомасы
(теңге) (теңге)
А) Қаңтар айының бірінші жұлдызына 50 100 5000
кәсіпорынның қоймасындағы
материалдардың қалдығы
Қаңтар айында кіріске алынған материалдық қорлар
1-Топтамада 100 110 11000
2-Топтамада 80 120 9600
3-Топтамада 90 130 11700
4-Топтамада 100 140 14000
5-Топтамада 70 150 10500
Кіріске алынған материалдық қорлардың жиынтығы
440 --- 56800
Бастапқы қалдықпен қоса есептегендегі қалдығы
490 --- 61800
Ай бойы материалдық қорлардың шығыс етілгені
ФИФО әдісімен бағалағанда 250 28200
ЛИФО әдісімен бағалағанда 250 34900
Орташа өзіндік құнын есептеу 250 125 31250
әдісімен бағалағанда
Ай соңындағы материалдық қорлардың қалдығы
ФИФО әдісімен бағалағанда 240 33600
ЛИФО әдісімен бағалағанда 240 26900
Орташа өзіндік құнын есептеу 240 125 30000
әдісімен бағалағанда
Бұл кестеден көріп отырғанымызда шығыс етілген 250 дана материалдық
қорлардың құны бойынша есептелінеді.
ФИФО әдісі бойынша:
Бірінші кіріс етілгенде, соның ішінде: айдың басындағы кәсіпорынның
қоймасындағы материалдардың қалдық саны 50 дана сомасы 5000 теңге, бірінші
топтамада кіріске алынғаны 100 дана сомасы 11000 теңге, екінші топтамада
кіріске алынғаны 80 дана сомасы 9600 теңге, үшінші топтамада кіріске
алынған материалдардың тек қана 20 данасы сомасы 2600 теңге шығыс етіледі.
Барлығы 250 (50+100+80+20) дана, сомасы 28200 (5000+11000+9600+2600)
теңгенің материалдары.
ЛИФО әдісі бойынша:
Соңғы кіріс етілгендер, соның ішінде: бесінші топтамада кіріске алынғаны
70 дана, сомасы 10500 теңге, төртінші топтамада кіріске алынғаны 100 дана,
сомасы 14000 теңге, үшінші топтамада кіріске алынған 90 дана
материалдардың сомасы 11700 теңге, 80 данасы сомасы 10400 теңге шығыс
етіледі. Барлығы 250 (70+100+80) дана сомасы 34900 (10500+14000+10400)
теңгенің материалдары.
Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі бойынша:
Барлық кіріске алынған қорлар бағасының сомасына кәсіпорынның
қоймасындағы материалдар қалдығының бағасын қосып
(100+110+120+130+140+150=750),оны жалпы топтамалар санына бөлеміз (жыл
басындағы қалдықты ескере отырып, яғни 7506=125). Нәтижесінде, қоймадағы
барлық қорлардың бағасын анықтап аламыз (125 тг). Барлығы 250 дана
250,сомасы 31250 (250*125) теңшенің материалдары.
Материалдық қорларды ФИФО, ЛИФО және орташа өзіндік құнын есептеу
әдістерімен бағалау барысында материалдардың талдамалық (аналитикалық)
есебін олардың түрлері бойынша ғана жүргізіп қоймай, егер олар әр түрлі
бағамен сатылып алынған болса, онда келіп түскен материалдарды олардың
топтамасы бойынша есептеу керек.
Материалдар баланста нақты өзіндік құны бойынша көрсетіледі. Сонымен
қатар материалдар өздерінің топтамалық (синтетикалық) есебінде нақты
өзіндік құнымен көрсетіледі де, ал талдамалық есебінде жоспарлы есептуе
бағасымен немесе келісілген бағасы бойынша көрсетіледі. Егер кәсіпорын
материалдардың талдамалық есебін келісілген бағасы бойынша есептейтін
болса, онда олардың нақты құны қордың сатып алынған құны мен дайындау-
тасымалдауы шығындарының қосындысынан тұрады.
2. ҚОРЛАРДЫҢ ЕСЕБІ
2.1 Қорлар және №2 ХҚЕС
№2 ХҚЕС мақсаты қорлар есебін жүргізу тәртібін орнату болып табылады.
Қорлар есебін жүргізудегі негізгі мәселе актив ретінде танылуға жататын
және тиісті түсімдерді танығанға дейінгі келесі кезеңдерге көшірілетін
шығындардың шамасын анықтау болып табылады. Стандарт шығынды анықтау және
сатудың ықтимал таза бағасының шамасына дейінгі құнның кез келген азаюын
қоса алғанда, оларды кейіннен шығыстар ретінде тану бойынша нұсқау береді.
Сондай-ақ ол қорлардың өзіндік құнын анықтау үшін пайдаланылатын өзіндік
құнды есептеу тәсілдері жөнінде түсінік береді. №2 ХҚЕС қызмет
көрсетулерге тікелей байланыстыны қоса алғанда, құрылыс салуға жасалған
шарттар бойынша туындаған, аяқталмаған өндірістерді қаржы құралдарын; ауыл
шаруашылығы қызметімен және жинау кезінде ауыл шаруашылығы өнімімен
байланысты биологиялық активтерді қоспағанда барлық қорларға қатысты
қолданылады.
Ауыл және орман шаруашылығы өнімін, жиналғаннан кейінгі ауыл шаруашылығы
өнімі, сондай-ақ осы өнеркәсіп салаларында қабылданған есеп практикасына
сәйкес іске асырудың мүмкін болатын таза құны бойынша бағаланатын пайдалы
қазбаларды өндірушілер қолданатын қорларды бағалауға қолданылмайды. Іске
асырудың мүмкін болатын таза құны бойынша бағаланатын осындай қорлар осы
құнның өзгерістері болған кезеңде пайда және залалдар туралы есепте
танылады. Айтылған қорлар өндірістің белгілі бір кезеңдерінде өткізудің
ықтимал таза құны бойынша бағаланады.
Бұл, мысалы, ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімін жинау немесе пайдалы
қазбалар өндірілген кезде, бұл болашақтағы келісім-шарт немесе мемлекеттің
кепілдік беруі арқылы сатуды растайды немесе белсенді нарық пен сату тоқтап
қалатын тәуекелдің алдын алу мүмкіндігі болған жағдайда болады. Мұндай
қорлар №2 ХҚЕС бағалау бойынша талаптардан ғана алынып тасталады[3].
Сатуға жұмсалған шығындарды есептемегенде өзінің қорларын әділ құн
бойынша бағалайтын тауар брокерлері және трейдерлер қолданатын қорларды
бағалауға қолданылмайды. Осындай қорларды сатуға жұмсалған шығындарды
шегеріп тастағанда, әділ құн бойынша бағалаған кезде, сатуға жұмсалған
шығындарды шегеріп тастағанда әділ құнның өзгеруі өзгерістер болған
кезеңдегі пайда және залалдар туралы есепте танылады. Брокерлер және
трейдерлер - тауарларды басқалар үшін немесе жеке өз есебіне сатып алатын
немесе сататын тұлғалар. Жоғарыда айтылған қорлар негізінен жақын болашақта
сату және бағаның немесе брокерлер мен трейдерлер маржасындағы ауытқулардан
пайда табу мақсатында сатып алынады. Осындай қорларды сатуға жұмсалған
шығындарды шегеріп тастағанда, әділ құн бойынша бағалаған кезде олар осы
Стандарттың бағалау бойынша талаптарынан ғана алынып тасталады.
Қорлар міндетті түрде ең кемі екі деңгей бойынша: өткізудің өзіндік құны
мен ықтимал таза құнында өлшенуге тиіс. Қорлардың өзіндік құнына міндетті
түрде сатып алуға, қайта өңдеуге жұмсалған барлық шығындар және қорларды
ағымдағы жай-күйіне және орналасқан жерге дейін жеткізу мақсатында
жұмсалған шығындар жатады. Қорларды сатып алуға жұмсалған шығындарға сатып
алу бағасы, импорттық баж салықтары мен басқа да салықтар (ұйымдар кейіннен
салық органдары арқылы өтейтін салықтардан басқалары), сондай-ақ
тасымалдауға, өңдеуге арналған шығыстар және объектіні сатып алумен тікелей
байланысты шығыстар жатады.
Сауда жеңілдіктері, төлемдерді қайтару және басқа да осындай баптар
сатып алуға жұмсалған шығындарды анықтаған кезде шегеріп тасталады.
Қорларды қайта өңдеу шығындарына еңбекақы төлеуге жұмсалған тікелей
шығындар сияқты өнім бірліктерімен тікелей байланысты шығындар кіреді.
Сонымен қоса оларға шикізаттан дайын өнім жасап шығару кезінде орын алған
тұрақты және ауыспалы үстеме өндірістік шығыстарды жүйелі түрде бөлу
кіреді. Тұрақты үстеме өндірістік шығыстар амортизация мен үйлерге қызмет
көрсету және жабдықтар мен әкімшілік-басқару шығыстары сияқты өндіріс
көлемінен тәуелсіз салыстыра алғанда өзгеріссіз болып қалатын жанама
өндірістік шығындар болып табылады. Ауыспалы үстеме өндірістік шығыстар
шикізаттың жанама шығындары мен еңбектің жанама шығындары сияқты өндіріс
көлемінің өзгеруінен тікелей немесе тікелей дерлік тәуелді жанама
өндірістік шығыстар болып табылады.
Тұрақты және үстеме өндірістік шығыстарды қайта өңдеу бойынша шығындарға
бөлу қалыпты жағдайда жұмыс істеу барысында ұйымның өндірістік қуаттылығына
негізделеді. Қалыпты өндірістік қуаттылық - жоспарлы техникалық қызмет
көрсету нәтижесінде қуат ысырабын есепке ала отырып, істің қалыпты
орындалуы барысында жұмыстың бірнеше кезең немесе мезгілінде орташа
көрсеткіштер негізінде есептелетін өндірістің күтілетін көлемі.
Өндірістің нақты деңгейі қалыпты жағдайдағы қуаттылыққа жуық мәнде
сәйкес келгенде ғана пайдаланыла алады. Өнімнің әрбір бірлігіне қатысты
тұрақты үстеме өндірістік шығыстар сомасы өндіріс деңгейінің төмендеуі
немесе ұйымның тоқтап қалуы салдарынан өспейді. Бөлінбеген үстеме шығыстар
оның пайда болуы кезеңіндегі шығыстар ретінде танылады. Өндіріс деңгейі
ерекше жоғары болған кезеңде өнімнің әрбір бірлігіне қатысты тұрақты үстеме
өндірістік шығыстар сомасы қорлар өзіндік құнынан жоғары бағаланбайтын
мөлшерде азаяды. Өндірістік қуаттылықты шын мәмінде пайдалану негізінде
ауыспалы өндірістік үстеме шығыстар өнімнің әрбір бірлігіне жатқызылады.
Өндірістік процесс нәтижесінде бір мезгілде көп өнім шығарылуы мүмкін.
Мысалы, бұл бұйымды бірігіп шығару жағдайында, немесе негізгі өнімнің
өндірісі қосымша өнімді өндірумен қатар жүріп отырған жағдайда болады.
Әрбір өнімге жұмсалған шығындарды бөлек анықтай алмаған жағдайда, оларды
өнімдердің арасында теңбе-тең және бір ізді бөледі. Бөлу, мысалы, не
өндіріс процесі кезеңінде өнімдер ұқсас болғанда, не дайын өнім шығарылған
кезде анықталатын әрбір өнімді сатудың салыстыра алғандағы құнына
негізделуі мүмкін. Қосалқы өнімдердің көбісі табиғатынан мардымсыз. Осындай
жағдайларда оларды көбінесе сатудың ықтимал таза бағасы бойынша бағалайды
және бұл шама негізгі өнімнің өзіндік құнынан шегеріледі. Нәтижесінде
негізгі өнімнің баланстық құны оның өзіндік құнынан аз ғана ерекшеленеді.
Басқа да шығындарға қорларды қазіргі орналасқан жеріне дейін
жеткізуге және жай-күйіне байланысты деңгейдегі олардың өзіндік құны ғана
жатады. Мысалы, қорлардың өзіндік құнына өндірістік емес үстеме шығыстарды
немесе нақты клиенттерге арналған өнімді әзірлеу жөніндегі шығындарды
жатқызу орынды болуы мүмкін.Төменде қорлардың өзіндік құнынан алынып
тасталатын және олардың пайда болуы кезеңінде шығыстар ретінде танылатын
шығындардың мысалдары келтірілген: (а) шикізаттың, жұмсалған еңбектің
нормативтен тыс ысырабы немесе басқа да өндірістік шығындар;егер олар тек
өндірістік процестің келесі кезеңіне көшу үшін осы өндірістік процесте
қажет болмағанда ғана сақтауға жұмсалатын шығындар;қорларды қазіргі
орналасқан жеріне және жай-күйіне дейін жеткізуге байланысты емес әкімшілік
үстеме шығыстар;сатуға жұмсалатын шығындар. 23-Қарыздар бойынша шығындар
IAS Халықаралық стандарты қорлардың өзіндік құнына заем бойынша шығындар
кіретін сирек жағдайларды анықтайды. Ұйым қорларды төлем мерзімін кейінге
қалдыру шартымен сатып ала алады. Осындай келісімде іс жүзінде қаржыландыру
элементі болғанда, бұл элемент, мысалы, әдеттегі сауда кредиті шартымен
сатып алу бағасы және төленген сома арасындағы айырмашылық қаржыландыру
кезеңіндегі пайыздар бойынша шығыс ретінде танылады.
Қызмет көрсету саласының ұйымдарындағы қорлардың болу дәрежесінде оларды
өндіруге жұмсалған шығындар бойынша бағалайды. Бұл шығындарға, ең алдымен,
жалақы төлеу және қызметтер көрсетуге, оның ішінде бақылауға тікелей
қатысатын қызметкерлерге жұмсалатын басқа да шығындар, сондай-ақ тиісті
үстеме шығыстары жатады. Жалақы және сауда және жалпы әкімшілік
қызметкерлерге жұмсалатын басқа да шығындар босалқының өзіндік құнына
кіргізілмейді, бірақ олар туындаған кезеңдегі шығыстар ретінде ескеріледі.
Қызмет көрсету саласы ұйымдарының қорлардың өзіндік құнына көп жағдайда
ұйымдар көрсететін қызметтердің бағасына кіретін пайда немесе үстеме
шығыстарға жатпайтын нормалар кірмейді.
41-Ауыл шаруашылығы (IAS) ХҚЕС-на сәйкес ұйым биологиялық активтерден
жинаған ауыл шаруашылығы өнімдерінен тұратын қорлар бастапқы тану кезінде
жинау орнында сатуға жұмсалған шығындары шегерілген әділ құны бойынша
бағаланады. Бұл осы Стандартты қолдану мақсатында қорлардың сол күнгі
өзіндік құны болып табылады. Нормативтік шығындар бойынша есепке алу
әдісі және бөлшек баға әдісі сияқты қорлардың өзіндік құнын айқындаудың әр
алуан әдістері, егер олардың нәтижелері өзіндік құнға жуықтап сәйкес
келетін болса, қолайлылық үшін пайдаланылуы мүмкін. Нормативтік шығындар
шикізаттар мен материалдарды, еңбекті пайдаланудың, тиімділік пен қуаттың
қалыпты деңгейін ескереді. Оларды ұдайы тексереді және қажет болған
жағдайда, ағымдағы жағдайларға қарай қайта қаралады. Бөлшек саудада тез
арада өзгеретін көптеген бұйымдардан тұратын, олар үшін өзіндік құнды
бағалаудың басқа әдістерін пайдалану орынды болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz