Шет елдердегі сот билігінің конституциялық құқықтық негіздері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1Сот төрелігі ұғымы және оның құқықтық мемлекеттің талаптарына сәйкес қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
2 Шет елдердегі сот билігінің конституциялық құқықтық негіздері ... ... ... ... ... 8
2.1 Сот билігі ұғымы және шетелдердегi сот жүйесінің модельдері ... ... .18
2.2 Шет елдердегі сот органдары және сот жүйелерінің түрлері ... ... ... ...23
2.3 Шет елдердегі сот билігін жүзеге асыру ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ..42
3 Шығыс елдеріндегі мұсылмандық сот жүйелеріне шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Пайдаланылған дерек көздер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
1Сот төрелігі ұғымы және оның құқықтық мемлекеттің талаптарына сәйкес қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
2 Шет елдердегі сот билігінің конституциялық құқықтық негіздері ... ... ... ... ... 8
2.1 Сот билігі ұғымы және шетелдердегi сот жүйесінің модельдері ... ... .18
2.2 Шет елдердегі сот органдары және сот жүйелерінің түрлері ... ... ... ...23
2.3 Шет елдердегі сот билігін жүзеге асыру ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ..42
3 Шығыс елдеріндегі мұсылмандық сот жүйелеріне шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Пайдаланылған дерек көздер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанда заңның үстемдігі мен меншік құқығының қорғалуын қамтамасыз ету керек.
Бүгінде сот жүйесінің әлсіз буыны – судьяларды іріктеу, оларға қойылатын біліктілік талаптарының тиімсіздігі, судьялар корпусының жемқорлыққа баруы.
Бізде заңгерлер, тіпті, сот процестеріне қатысуы тәжірибесінсіз – ақ судья бола алады. Бұл кейде судьялар корпусында біліктілігі төмен мамандардың пайда болуына әкеліп соғады. Судьялар тарс жабық корпарация болмаға, судьялар қатарындағы жемқорлықтың емі болып табылатын қоғамдық сыннан тыс қалмауға тиіс.
Ішкі істер органдарының жұмысы жұртшылық үшін ашық емес, полиция әзірше азаматтардың үлкен сеніміне ие бола алмай келеді.
Қазақстандық сот төрелігі мен құқық қорғау жүйесі жеке меншік мүдделердің, азаматтардың құқықғы мен бостандығы сақталуының сақшысы болуға тиіс.
Сондықтан, полицияның мәртебесін жоғарлатып, оның азаматтар алдындағы жауапкершілігін арттыру, құқық қорғау органдарының ашықтығын қамтамасыз ету, ақпараттық технологияларды дамыту, патрульдік қызметті бейнетіркеу құрылғыларымен жабдықтау және басқа да мәселелер бойынша шаралар дестесін дайындау қажет болып табылады.
Полицияға кәсіби және психологиялық іріктеудің жаңа жүйесін енгізу, полицейлердің өз біліктілігін тұрақты жоғарылатуы мен оны растап отыруын қамтамасыз ету маңызды.
Судьяларға біліктілік талаптарын қатайту керек. Судьялар корпусындағы орнына үміткер нотариусте, ІІМ – де, полицияда немесе заңгерлер дайындайтын ЖОО-да емес, кемінде 5 жыл сот жүйесінде істеген жұмыс өтіліне ие болуы тиіс. Кандидаттар жұмысынан босатылған негізде және бір жылдан кем емес мерзімде соттардағы сот тағылымдамасы үшін шарт ретінде қатаң тестілік іріктеуден өтуі тиіс. Кез келген жоғары тұрған судья төмен деңгейдегі соттарда жұмыс істеуден өтуге тиіс. Сондай-ақ, жұмысын енді бастаған судьялар үшін кем дегенде бір жыл сынақ мерзімін енгізген маңызды, ол одан табысты өткеннен кейін тұрақты судьялыққа тағайындала алады.
Шетелдік және отандық инвесторлар қазақстандық сот төрелігінің әділдігіне сенімді болулары тиіс. Оған деген сенімді арттыру үшін инвестициялық дауларды қарауға шетелдік судьяларды тарту және ондай дауларды шетелдік және халықаралық соттардың ең озық үлгі-қалыптары бойынша қарастыру керек. [1] деп, биылғы кезектен тыс өткізілген еліміз Қазақстан Республикасының Президенттігіне кандидат Н.Ә.Назарбаевтың «Баршаға бірдей осы заманғы мемлекет: бес институционалдық реформа» Сайлауалды Бағдарламасында атап өтуі біздің «Шет елдердегі сот билігінің конституциялық құқықтық негіздері» атты зерттеу жұмысымыздың тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Бүгінде сот жүйесінің әлсіз буыны – судьяларды іріктеу, оларға қойылатын біліктілік талаптарының тиімсіздігі, судьялар корпусының жемқорлыққа баруы.
Бізде заңгерлер, тіпті, сот процестеріне қатысуы тәжірибесінсіз – ақ судья бола алады. Бұл кейде судьялар корпусында біліктілігі төмен мамандардың пайда болуына әкеліп соғады. Судьялар тарс жабық корпарация болмаға, судьялар қатарындағы жемқорлықтың емі болып табылатын қоғамдық сыннан тыс қалмауға тиіс.
Ішкі істер органдарының жұмысы жұртшылық үшін ашық емес, полиция әзірше азаматтардың үлкен сеніміне ие бола алмай келеді.
Қазақстандық сот төрелігі мен құқық қорғау жүйесі жеке меншік мүдделердің, азаматтардың құқықғы мен бостандығы сақталуының сақшысы болуға тиіс.
Сондықтан, полицияның мәртебесін жоғарлатып, оның азаматтар алдындағы жауапкершілігін арттыру, құқық қорғау органдарының ашықтығын қамтамасыз ету, ақпараттық технологияларды дамыту, патрульдік қызметті бейнетіркеу құрылғыларымен жабдықтау және басқа да мәселелер бойынша шаралар дестесін дайындау қажет болып табылады.
Полицияға кәсіби және психологиялық іріктеудің жаңа жүйесін енгізу, полицейлердің өз біліктілігін тұрақты жоғарылатуы мен оны растап отыруын қамтамасыз ету маңызды.
Судьяларға біліктілік талаптарын қатайту керек. Судьялар корпусындағы орнына үміткер нотариусте, ІІМ – де, полицияда немесе заңгерлер дайындайтын ЖОО-да емес, кемінде 5 жыл сот жүйесінде істеген жұмыс өтіліне ие болуы тиіс. Кандидаттар жұмысынан босатылған негізде және бір жылдан кем емес мерзімде соттардағы сот тағылымдамасы үшін шарт ретінде қатаң тестілік іріктеуден өтуі тиіс. Кез келген жоғары тұрған судья төмен деңгейдегі соттарда жұмыс істеуден өтуге тиіс. Сондай-ақ, жұмысын енді бастаған судьялар үшін кем дегенде бір жыл сынақ мерзімін енгізген маңызды, ол одан табысты өткеннен кейін тұрақты судьялыққа тағайындала алады.
Шетелдік және отандық инвесторлар қазақстандық сот төрелігінің әділдігіне сенімді болулары тиіс. Оған деген сенімді арттыру үшін инвестициялық дауларды қарауға шетелдік судьяларды тарту және ондай дауларды шетелдік және халықаралық соттардың ең озық үлгі-қалыптары бойынша қарастыру керек. [1] деп, биылғы кезектен тыс өткізілген еліміз Қазақстан Республикасының Президенттігіне кандидат Н.Ә.Назарбаевтың «Баршаға бірдей осы заманғы мемлекет: бес институционалдық реформа» Сайлауалды Бағдарламасында атап өтуі біздің «Шет елдердегі сот билігінің конституциялық құқықтық негіздері» атты зерттеу жұмысымыздың тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
1 ҚР-ның Президенттігіне кандидат Н.Ә.Назарбаевтың Сайлауалды Бағдарламасы. Баршаға бірдей осы заманғы мемлекет: бес институционалдық реформа: http://egemen.kz/
2 Комментарий к Федеральному конституционному закону « О судебной системе РФ»/ В.И. Радченконың редакциялығымен,-М., 1998.-6-бет.
3 Баглай М.В. Конституционное право Российской федерации. – М., 1998.-612-613 бет.
4 Козлов Е.И., Кутафин О.Е. Конституционное право Росии. М. 1995. С.334
5 Мами К.А. Становление и развитие судебной власти в РК. – Астана: Елорда,2001.-197с.
6 Савицкий В.М. Организация судебной власти в РФ. – М., 1997. – 20-бет
7 Страшун Б.А. Конституционное (государственное право) зарубежных стран: В 4 т. Том 1. Часть общая: Учебник. - 3-е изд., обновл. и дораб. - М.: Издательство БЕК, 2000. - 784 с.
8 Амандықов С.К. «Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы». Оқулық.- Астана: Бастау, 2001.-348 бет
9 Ержанова, Ф. А. Конституционное право зарубежных стран: учебное пособие / Ф. А. Ержанова.- Караганда: ТОО"Арко", 2005.- 204 с.
10 Кудряцев В.Н. Равноправие и равенство.— М.: Наука, 2007.-143с
11 БҰҰ Бас Ассамблеясының 1995 жылғы 29 қарашадағы және 13 желтоқсандағы қарарларымен мақұлданған “Соттық органдарының тәуелсіздігіне қатысты негізгі қағидаларының” rusnauka. Com /10 _DN_ 2014/ Pravo/
12 Безлепкин Б.Т. Уголовный процесс России.Уч.пос.-6-е изд.-М.:КноРус, 2010.- 496с
13 Стецовский И.М..Пушкин глазами адвоката: Вчера. Сегодня. Завтра. М., 2009.-158с.
14 Чиркин, В. Е. Конституционное право зарубежных стран: Учебник / В. Е. Чистяков.- М.: Юрист, 1997.- 568 с.
15 Конституции зарубежных стран / Сост ВН Дубровин - М: Юрлитинформ, 2001 - 448 с
16 Чиркин В.Е. Шетелдердің конституциялық құқығы: ерекше бөлім: оқулық /; орыс тілінен қазақшаға аударған. Б. Ө. Алтынбасов. - Астана : Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ, 2010. - 296
17 Загайнова С.К. Судебный прецедент (Историко-правовой аспект): Дис. ... канд. юрид. наук / С.К. Загайнова. - М.: РГБ, 2002. - 236 с.
18 Чудаков МФ Конституционное государственное право зарубежных стран - Минск: Харвест, 1998 - 784 с
19 Конституции зарубежных государств: США, Великобритания, Франция, Германия, Италия, Япония, Канада. Учеб. пособие/ Сост. В.В.Маклаков. – М.: БЕК. 1996№-311с.
20 Алебастрова ИА Конституционное право зарубежных стран: Учеб пособие - М: Юрайт-М, 2001 - 640 с
21 Колдаев В. М. Конституционное право Франции. Учебное пособие. М.: Юридический институт МИИТа, 2003. 75 с.
22 Шаповал ВМ Конституционное право зарубежных стран - М.: Артек, 1997 - 264 с
23 Гунель М. Введение в публичное право. М. 1995. С70.
24 Теория государства и права: Учебное пособие для высших учебных заведений / Под ред. проф. Стрекозова В.Г.- М.: ИПП «Отечество», 1993.- 344 с.
25 Судоустройство: Сборник нормативных документов. Сост. А.П. Рыжаков, А.И. Сергеев. – М.: «Белые альвы». 1995. С.23.
26 Афанасьева О.В. Конституционное право зарубежных стран / О.В. Афанасьева и др. - М.: Норма, 2004. - 218 с.
27 Маклакова В.В. Иностранное конституционное право. М.,1996.-342с
28 Шаповал ВМ Конституционные системы зарубежных стран - М.: Высшая школа, 1992 - 135 с
29 Сизько И.А., Чепурнова Н.М. Конституционное право зарубежных стран: Учебно-практическое пособие / И.А. Сизько, Н.М. Чепурнова. - М.: МЭСИ, 2007. - 184 с.
30 Богдановская И.Ю. Закон в английском праве. М.; 1987. -143 с.
31 Қопабаев Ө.Қ. «Шетелдердің Конститутциялық құқығы». Оқулық. – Алматы: Жетіжарғы, 1998.- 320 бет.
32 Крашенинникова Н.А. История права Востока. М. Изд-во Рос. откр. университета, 1994.-268с.
33 Григонис ЭП, Григонис ВЛ Конституционное право зарубежных стран: Курс лекций - СПб: Питер, 2002 - 416 с
34 Абельдинов А.К., Копабаев О.К. Конституционное право зарубежных стран. А.,1997.-325с
35 Мишин А.А. Конституционное (государственное) право зарубежных стран: учебник для вузов. М., 2006.
36 Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы ҚР-ның 2000 жылғы 25 желтоқсандағы N 132 Конституциялық заңы adilet.zan.kz/kaz/doc
37 Сапарғалиев Ғ.С. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы. – Алматы: Жеті жарғы, 1998 – 370 б
38 Конституции зарубежных стран / Сост ВН Дубровин - М: Юрлитинформ, 2001 - 448 с
39 Конституции стран СНГ / Сост. Ю. Булуктаев.- Алматы:К 65 Жеті жарғы, 1999.- 416 с.
40 Сағындыкова А.Н. Конституционное право Республики Казахстан. – Алматы: Білім, 2006. – 380 с.
2 Комментарий к Федеральному конституционному закону « О судебной системе РФ»/ В.И. Радченконың редакциялығымен,-М., 1998.-6-бет.
3 Баглай М.В. Конституционное право Российской федерации. – М., 1998.-612-613 бет.
4 Козлов Е.И., Кутафин О.Е. Конституционное право Росии. М. 1995. С.334
5 Мами К.А. Становление и развитие судебной власти в РК. – Астана: Елорда,2001.-197с.
6 Савицкий В.М. Организация судебной власти в РФ. – М., 1997. – 20-бет
7 Страшун Б.А. Конституционное (государственное право) зарубежных стран: В 4 т. Том 1. Часть общая: Учебник. - 3-е изд., обновл. и дораб. - М.: Издательство БЕК, 2000. - 784 с.
8 Амандықов С.К. «Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы». Оқулық.- Астана: Бастау, 2001.-348 бет
9 Ержанова, Ф. А. Конституционное право зарубежных стран: учебное пособие / Ф. А. Ержанова.- Караганда: ТОО"Арко", 2005.- 204 с.
10 Кудряцев В.Н. Равноправие и равенство.— М.: Наука, 2007.-143с
11 БҰҰ Бас Ассамблеясының 1995 жылғы 29 қарашадағы және 13 желтоқсандағы қарарларымен мақұлданған “Соттық органдарының тәуелсіздігіне қатысты негізгі қағидаларының” rusnauka. Com /10 _DN_ 2014/ Pravo/
12 Безлепкин Б.Т. Уголовный процесс России.Уч.пос.-6-е изд.-М.:КноРус, 2010.- 496с
13 Стецовский И.М..Пушкин глазами адвоката: Вчера. Сегодня. Завтра. М., 2009.-158с.
14 Чиркин, В. Е. Конституционное право зарубежных стран: Учебник / В. Е. Чистяков.- М.: Юрист, 1997.- 568 с.
15 Конституции зарубежных стран / Сост ВН Дубровин - М: Юрлитинформ, 2001 - 448 с
16 Чиркин В.Е. Шетелдердің конституциялық құқығы: ерекше бөлім: оқулық /; орыс тілінен қазақшаға аударған. Б. Ө. Алтынбасов. - Астана : Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ, 2010. - 296
17 Загайнова С.К. Судебный прецедент (Историко-правовой аспект): Дис. ... канд. юрид. наук / С.К. Загайнова. - М.: РГБ, 2002. - 236 с.
18 Чудаков МФ Конституционное государственное право зарубежных стран - Минск: Харвест, 1998 - 784 с
19 Конституции зарубежных государств: США, Великобритания, Франция, Германия, Италия, Япония, Канада. Учеб. пособие/ Сост. В.В.Маклаков. – М.: БЕК. 1996№-311с.
20 Алебастрова ИА Конституционное право зарубежных стран: Учеб пособие - М: Юрайт-М, 2001 - 640 с
21 Колдаев В. М. Конституционное право Франции. Учебное пособие. М.: Юридический институт МИИТа, 2003. 75 с.
22 Шаповал ВМ Конституционное право зарубежных стран - М.: Артек, 1997 - 264 с
23 Гунель М. Введение в публичное право. М. 1995. С70.
24 Теория государства и права: Учебное пособие для высших учебных заведений / Под ред. проф. Стрекозова В.Г.- М.: ИПП «Отечество», 1993.- 344 с.
25 Судоустройство: Сборник нормативных документов. Сост. А.П. Рыжаков, А.И. Сергеев. – М.: «Белые альвы». 1995. С.23.
26 Афанасьева О.В. Конституционное право зарубежных стран / О.В. Афанасьева и др. - М.: Норма, 2004. - 218 с.
27 Маклакова В.В. Иностранное конституционное право. М.,1996.-342с
28 Шаповал ВМ Конституционные системы зарубежных стран - М.: Высшая школа, 1992 - 135 с
29 Сизько И.А., Чепурнова Н.М. Конституционное право зарубежных стран: Учебно-практическое пособие / И.А. Сизько, Н.М. Чепурнова. - М.: МЭСИ, 2007. - 184 с.
30 Богдановская И.Ю. Закон в английском праве. М.; 1987. -143 с.
31 Қопабаев Ө.Қ. «Шетелдердің Конститутциялық құқығы». Оқулық. – Алматы: Жетіжарғы, 1998.- 320 бет.
32 Крашенинникова Н.А. История права Востока. М. Изд-во Рос. откр. университета, 1994.-268с.
33 Григонис ЭП, Григонис ВЛ Конституционное право зарубежных стран: Курс лекций - СПб: Питер, 2002 - 416 с
34 Абельдинов А.К., Копабаев О.К. Конституционное право зарубежных стран. А.,1997.-325с
35 Мишин А.А. Конституционное (государственное) право зарубежных стран: учебник для вузов. М., 2006.
36 Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы ҚР-ның 2000 жылғы 25 желтоқсандағы N 132 Конституциялық заңы adilet.zan.kz/kaz/doc
37 Сапарғалиев Ғ.С. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы. – Алматы: Жеті жарғы, 1998 – 370 б
38 Конституции зарубежных стран / Сост ВН Дубровин - М: Юрлитинформ, 2001 - 448 с
39 Конституции стран СНГ / Сост. Ю. Булуктаев.- Алматы:К 65 Жеті жарғы, 1999.- 416 с.
40 Сағындыкова А.Н. Конституционное право Республики Казахстан. – Алматы: Білім, 2006. – 380 с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1Сот төрелігі ұғымы және оның құқықтық мемлекеттің талаптарына сәйкес
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2 Шет елдердегі сот билігінің конституциялық құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... 8
2.1 Сот билігі ұғымы және шетелдердегi сот жүйесінің
модельдері ... ... .18
2.2 Шет елдердегі сот органдары және сот жүйелерінің
түрлері ... ... ... ...23
2.3 Шет елдердегі сот билігін жүзеге асыру
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... .42
3 Шығыс елдеріндегі мұсылмандық сот жүйелеріне
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Пайдаланылған дерек көздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...65
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанда заңның үстемдігі мен
меншік құқығының қорғалуын қамтамасыз ету керек.
Бүгінде сот жүйесінің әлсіз буыны – судьяларды іріктеу, оларға
қойылатын біліктілік талаптарының тиімсіздігі, судьялар корпусының
жемқорлыққа баруы.
Бізде заңгерлер, тіпті, сот процестеріне қатысуы тәжірибесінсіз – ақ
судья бола алады. Бұл кейде судьялар корпусында біліктілігі төмен
мамандардың пайда болуына әкеліп соғады. Судьялар тарс жабық корпарация
болмаға, судьялар қатарындағы жемқорлықтың емі болып табылатын қоғамдық
сыннан тыс қалмауға тиіс.
Ішкі істер органдарының жұмысы жұртшылық үшін ашық емес, полиция
әзірше азаматтардың үлкен сеніміне ие бола алмай келеді.
Қазақстандық сот төрелігі мен құқық қорғау жүйесі жеке меншік
мүдделердің, азаматтардың құқықғы мен бостандығы сақталуының сақшысы болуға
тиіс.
Сондықтан, полицияның мәртебесін жоғарлатып, оның азаматтар алдындағы
жауапкершілігін арттыру, құқық қорғау органдарының ашықтығын қамтамасыз
ету, ақпараттық технологияларды дамыту, патрульдік қызметті бейнетіркеу
құрылғыларымен жабдықтау және басқа да мәселелер бойынша шаралар дестесін
дайындау қажет болып табылады.
Полицияға кәсіби және психологиялық іріктеудің жаңа жүйесін енгізу,
полицейлердің өз біліктілігін тұрақты жоғарылатуы мен оны растап отыруын
қамтамасыз ету маңызды.
Судьяларға біліктілік талаптарын қатайту керек. Судьялар корпусындағы
орнына үміткер нотариусте, ІІМ – де, полицияда немесе заңгерлер дайындайтын
ЖОО-да емес, кемінде 5 жыл сот жүйесінде істеген жұмыс өтіліне ие болуы
тиіс. Кандидаттар жұмысынан босатылған негізде және бір жылдан кем емес
мерзімде соттардағы сот тағылымдамасы үшін шарт ретінде қатаң тестілік
іріктеуден өтуі тиіс. Кез келген жоғары тұрған судья төмен деңгейдегі
соттарда жұмыс істеуден өтуге тиіс. Сондай-ақ, жұмысын енді бастаған
судьялар үшін кем дегенде бір жыл сынақ мерзімін енгізген маңызды, ол одан
табысты өткеннен кейін тұрақты судьялыққа тағайындала алады.
Шетелдік және отандық инвесторлар қазақстандық сот төрелігінің
әділдігіне сенімді болулары тиіс. Оған деген сенімді арттыру үшін
инвестициялық дауларды қарауға шетелдік судьяларды тарту және ондай
дауларды шетелдік және халықаралық соттардың ең озық үлгі-қалыптары бойынша
қарастыру керек. [1] деп, биылғы кезектен тыс өткізілген еліміз Қазақстан
Республикасының Президенттігіне кандидат Н.Ә.Назарбаевтың Баршаға бірдей
осы заманғы мемлекет: бес институционалдық реформа Сайлауалды
Бағдарламасында атап өтуі біздің Шет елдердегі сот билігінің
конституциялық құқықтық негіздері атты зерттеу жұмысымыздың тақырыбының
өзектілігін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Шет елдердегі сот билігінің
конституциялық құқықтық негіздері заң ғылымында, оның ішінде
конституциялыққұқық, шет елдердің конституциялық құқық өкілдері тарапынан
егемендігімізді паш етіп, тәуелсіздікті алған жылдардан бастап зерттеле
бастады.
Осы кезең аралығында Шет елдердегі сот билігінің конституциялық
құқықтық негіздерін әр түрлі қырларынан қарастырған белгілі ғалымдар Ө.Қ.
Қопабаевтың [31], Ғ.С. Сапарғалиевтің[37], Ф.А. Ержанованың, [9] және тағы
басқа авторлардың тарапынан сөз етіліп үлкен талқылауға түскен болатын.
Шет елдердегі сот билігінің конституциялық құқықтық негіздері
жағдайында жүйелі түрде зерттеген шетелдік еңбектер де баршылық. Олардың
қатарына: В. Е. Чиркин, Конституционное право зарубежных стран [14], И.А.
Алебастрова Конституционное право зарубежных стран [20], атты ғылымии
еңбектерін жатқызамыз. Бұл еңбектерде шет мемлекеттердегі сот билігінің
конституциялық құқықтық жағдайы, оның билікті бөлу жүйесіндегі орны, соттың
қызметтері мен мәртебесі конституциялық-кұкықтық негізде талданады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық зерттеу жұмысымыздың басты
мақсаты - Шет елдердегі соттық биліктің қалыптасуы және дамуының тұтастай
болмысын қарастыру және оның сол елдегі заңдық айқындалуын ашып көрсету.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай төмендегідей міндеттерді шешу
көзделеді:
Сот төрелігі ұғымы және оның құқықтық мемлекеттің талаптарына сәйкес
қағидалары ерекшелігін айқындау;
Шет елдердегі сот билігінің конституциялық құқықтық негіздерін ашып
көрсету;
Сот билігі ұғымы және шетелдердегi сот жүйесінің модельдерінің қалыптасуы
мен дамуының кезеңдерін айқындау;
Шет елдердегі сот органдары және сот жүйелерін ашып сипаттау;
- Шет елдердегі сот билігін жүзеге асыру барысына тоқталу;
- Шығыс елдеріндегі мұсылмандық сот жүйелерінің ерекшелігін қарастыру;
- Шет елдерде сот шешімдерін қайта қарау институтының пайда болуы және
дамуына тоқталу.
Зерттеу жұмысынын объектісі. Дипломдық жұмыстың негізгі объектісін шет
мемлекеттердегі сот билігі қатынастарының қалыптасуы мен дамуы, билік
тармақтарының арасында өзара ықпалдаса қызмет жасауы құрайды.
Зерттеу жұмысының пәні. Шет елдердегі сот билігінің конституциялық
құқықтық негіздері және мемлекеттік биліктің жүйесіндегі алатын орны.
Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Іздену жұмысын әзірлеудің
барысында Шет елдердегі сот билігінің жүйесінің қалыптасуының зерделеген
барлық ғылыми еңбектерді ойдың сүзгісінен өткізіп, толықтай пайдалануға
ұмтылдық.
Зерттеу жұмысын жазуда коғамдық ғылымдарға ортақ жалпы, арнайы
танымдық әдістердің жүйесі: салыстырмалы, функционалдық талдау,
диалектикалық, жүйелеу әдістері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының нормативтік базасы. Іздену жұмысының нормативтік
бастауларын Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі
туралы Конституциялық заңы [5], Шет елдердің конституциялары [15],
Қазақстан Республикасы Президентінің Сайлауалды Бағдарламасы[1].
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында Шет елдердегі сот
билігінің конституциялық құқықтық негіздерінің ерекшелігі, сот билігінің
қалыптасуы мен дамуының кезеңдері, билік бөлу жүйесіндегі атқаратын ролі,
қазіргі кезенде сот билігінің жүйесін жетілдіру жолдары кешенді тұрғыда
қазақ тілінде зерттеліп, қарастырылып отыр.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Дипломдық жұмысты
жазу барысында қол жеткізген ғылыми нәтижелерді Қазақстан Республикасында
сот билік жүйесін жетілдіру бағытында, оның құқықтық негіздерін айқындауда
пайдалануға болады. Сонымен бірге, зерттеу жұмысының нәтижелері елімізде
жүргізіліп, жалғасын тауып жатқан да құқықтық реформаларды одан әрі қарай
дамытуда пайдалы болып табылады деп санаймыз.
Жұмыстың нәтижелерін, сонымен бірге, жоғарғы заң оқу орындарында
мемлекет және құқық теориясы, салыстырмалы құкықтану, конституциялық құқық
және тағы да басқа пәндерден дәрістер жүргізуде, тәжірибелік сабақтарын
өткізуде қолданылуға ұсынылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс болса кіріспеден, үш
негізгі бөлімнен, төрт бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған дерек көздер
тізімінен тұрады
1 Сот төрелігі ұғымы және оның құқықтық мемлекеттің талаптарына сәйкес
қағидалары
Құқықтық мемлекет болса қоғамындағы биліктерді бөлу теориясын
мойындау, өз кезегінде сот билігінің мәнін зерттеуді қолға алып, бастауға
негіз болды. Осы ретте ғалымдардың арасында бір ортақ пікір болмаған сот
билігі түсінігін айқындау жөнінде мәселе маңызды болды.[2, 6б] Мәселен,
М.В. Баглай сот органын адамдардың құқықтарын және бостандықтарын қорғауға,
заңдылықты нақты орнықтыруға арналған мемлекеттік биліктің тәуелсіз бірден
бір буыны ретіндегі ролін көрсете отырып, “Тәуелсіз соттың билігі құқықтық
мемлекеттің және конституционизмнің, халықтың бостандығының ең басты
кепілі бола бастады” [3, 612-613б]. Бұл көзқарасты В.П. Кашенов, В.И.
Раученко, К.Ф. Гуценко мен В.М. Ковалев бөліседі.
Кей авторлар соттың билігінің түсінігі мен мақсатын тек сот төрелігін
іс жүзіне асырумен байланыстырады. Мәселен, У.Жекебаев пен В.К. Бобров, сот
билігі соттық төрелікте іс жүзіне асырылады деп пайымдайды.
Кей ғалымдардың ой пікірінше, сот билігі оның құқықтық мемлекет
жағдайында соттың қызметін іс жүзіне асырудағы өте аса маңызды белгілері
және қызметтерін негіздеуі тұрғысында қаралуға да тиіс.”.[4, 33б].
Соттық биліктің мәні соттың сот төрелігін іс жүзіне асыру кезінде
көрініс табады. Алайда, сот қызметін бұл биліктің тек бір нысанын, өз
кезегінде іске асыру болып табылатын бірғана сот төрелігін іс жүзіне
асырумен ғана шектеуге болмайды. Алайда, еліміздің ғалымы Қ.Ә.Мәми әділ
түрде ажыратқандай “сот билігі түсінігінің мәнін және мазмұнын неғұрлым
толық түрде және айқын ашу үшін оның барлық белгілерін, яғни мемлекеттің
тетігінде оның рөлі мен орнын, биліктің өзге де тармақтарынан айырмашылығын
көрсететін ерекшеліктері және қырларын анықтау керек”.[5, 57б].
“Сот билігін, - дейді В.М.Савицкий, - болса құқықтық мемлекеттің
негізгі құрылымдарының бірі ретінде азаматтық не болмаса құқықтық
нормаларда көзделген нақты бір істерді қараумен шектеуге болмайды. Мұндай
көзқарас болса өзін жояды. ... Қазіргі соттық билік бұрын әдетте құқықтың
төрелігі деп аталғаннан бөлек, соттың сапалы жаңа қызметтерге ие болуының
нәтижесінде туындауы да мүмкін”.[6, 20б].
Сот төрелігі саласынан өзге де соттың билігі соттың өзге де
қызметтерін іс жүзіне асыруы кезінде нақты іске асырылады, атап айтатын
болсақ:
- анықтау, алдын ала тергеу органдарын және прокурордың тарапынан
қабылданған шешімдері мен іс әрекеттерінде заңдылықтарды бақылау;
- азаматтардың құқықтарын және заңдармен қорғалатын мүдделерін қорғау
жөніндегі өтініштерді, сондай-ақ бұзылған құқықтарға және бостандықтарын
бұзған іс әрекеттер, шешімдерге шағымдарды қарау;
- соттардың заңдар және басқа да нормативтік құқықтық актілерді
қолданудың тәжірибесін зерделеу, жинақтау;
- жеке қаулылылармен мемлекеттік органдар және ұйымдардың қылмыстарды
жасауға ықпал жасайтын себептер мен жағдайларды жоюы жөніндегі шараларды
келтіру;
- республиканың Жоғарғы Сотының жалпы отырысында соттың тәжірибесі
мәселелері бойынша өз кезегінде нормативтік қаулыларды қабылдау;
- жоғарғы тұрған соттардың төменгі тұрған соттардың іс жүргізу іс
әрекеттеріне соттың қадағалауын іс жүзіне асыруы және тағы басқалары.
Соттық билігі істі қарауы кезінде кімге тиесілі – нақты судьяға ма не
болмаса соттың мекемесіне ме деген сауал талқыға түсті. Б.А. Страшун пен
А.А.Мишин “соттың билігі құқық қоғамдық қарым қатынастарға ықпал жасау
құралы ретінде барлық сотық органдарының жиынтығына жүктелген, әр соттық
органы болса сот билігін ұстанушылар болып келеді”- деп санайды”.[7,
154б].
Конституция және соттар жөнінде шет мемлекеттердің конституциясында,
заңдарында соттық билігін іс жүзіне асырудың негізгі және маңызды нысаны
сот төрелігін іс жүзіне асыру болып келетіндігі айқындалған. Ғылыми
әдебиеттерде соттың төрелігі түсінігі оның түрлі жақтарын ашылады.
Ғалымдардың көпшілігі соттың төрелігін соттың отырыстарында іс жүргізушілік
тәртібімен жасалатын арнайы мемлекеттік органдардың материалдық сипаттағы
нормаларын пайдалана отырып, қылмыстық, азаматтық және басқа істерді қарау
мен шешуі жөніндегі қызметі ретінде айқындайды. Бұл анықтама, сонымен
бірге, мысалға еліміздің Конституциясының 75 және 78-баптары мен соттар
жөніндегі Конституциялық Заңның нормаларына талдау соттың төрелігінің
мәнін, мазмұнын және мағынасын да ашатын негізгі айрықша белгілерін бөлуге
зор мүмкіндік береді. Олардың қатарына өз кезегінде мыналарды жатқызуға
болады.
1. Соттық төрелікті мемлекеттің атынан арнайы мемлекеттік орган – сот іс
жүзіне асырады. Соттардың толық түрдегі тізбесі республиканың
Конституциясында және соттық жүйе жөніндегі Конституциялық заңда
анықталған. Соттың төрелігі іс жүргізудің заңнамасында (АІЖК, ҚІЖК)
анықталған тәртіппен қылмыстық, азаматтық және басқа істерді қарау
(істің нақты мән - жайларын анықтау мақсатында дәлелдемелерді зерттеу
арқылы) және шешу (үкімдерді, қаулыларды және өзге де соттдығы
актілерін шығару арқылы) арқылы жүзеге асырылады;
2. Істер мене қорғаудың тараптарының, сонымен қатар дәлелдемелерді
зерттеуге белсенді түрде қатысу құқығы берілген процестің өзге де
қатысушыларының міндетті қатысуымен соттың отырыстары нысаныда
қарастырылады. Бұл ретте соттың қорғау не болса айыптауы жағына
шықпайды. Бұл соттың отырысында қарастырылған дәлелдемелерді
зерттеуге, бағалауға әрі заңдардың талаптарына сай болып келетін
шешімдер шығыруға тиісті;
3. Соттың қаулылары, үкімдері, ұйғарымдары мен шешімдері олар заңдық
күшіне енген уақыттан бастап заңдық күшіне ие болады, сондықтан да
республиканың барлық аумағындағы барша мемлекеттік органдардың,
ұйымдардың, лауазымдық адамдардың және азаматтардың орындаулары үшін
міндетті болып келеді. Заңдық күшіне енген соттың актісін орындаудан
жалтаруы заңнамада көрсетілген жауапкершілікке әкеліп соғады. Соттың
актілерін тек жоғарғы тұрған соттар мен тек іс жүргізу заңнамасында
көзделген тәртіппен өзгертуі не болмаса күшін жоюы да мүмкін.
Соттың төрелігі Конституцияда, сот жүйесі жөніндегі Конституциялық
заңдарда және өзге де нормативтік құқықтық актілерде бекітілген негізгі
идеяларды басшылыққа алатын, сот төрелігін және басқа да өкілеттіктерді іс
жүзіне асыруы кезінде соттың қызметін ұйымдастыру мен тәртібінің мәнін,
оның мазмұнын анықтап, көрсететін негізгі ережелерден тұрады. ”.[8, 213б].
Соттың төрелігіне нақты адамды қылмысты жасауға кінәлі деп тануы және
оған жазалау, не болмаса заңда белгіленген әсер етудің шарасын
тағайындауда, сондай-ақ заңсыз, еш негізсіз жауапкершілікке тартылғандарды
ақтау барысы кезінде шешуші сөз болса оған тиесілі.
Сот төрелігі – адам және азаматтың, мемлекеттік пен мемлекеттік емес
ұйымдардың, лауазымдық адамдардың өте маңызды құқықтары мен заңдарды іс
жүзіне асыруға тура қатысы бар құқықты қорғау қызметінің негізгі қызметі.
Оның міндеттеріне өзге де құқықты қорғау қызметтерін де орындау
бағындырылған. Мысалы, қылмыстық іс негізнде соттың төрелігі, егер бұл
істің алдын ала құзыретті органдар өз кезегінде жан-жақты, толық түрде
тергемесе, егер солар барлық керекті дәлелдемелерді анықтамасы және тағы
басқа заңды, негізді және әділ іс жүзіне асырылмаған болар еді. Сондықтан
да, сот төрелігі – құқықты қорғауы қызметінің тұтастай түрде алғанда
жүрегі.
Процесте не болмаса соттың төрелігін атқарудың қорытындысы бойынша
қабылданатын, заңдық әдебиеттерінде соттың төрелігінің актілері деп
аталатын соттың шешімдері (қылмыстық істер бойынша үкімдер, азаматтық істер
бойынша шешімдер) заңнамаға сай айрықша сипаттары беріледі. Солардың бірден
бірі – жалпыға міндеттілік. Ол, атап айтқанда, заңдық күшіне енген үкім,
ұйғарым не болмаса істі қараған уақытта сотпен шығарған қаулының барлық
мемлекеттікғ, қоғамдық ұйымдар және мекемелер мен кәсіпорындар, лауазымдық
адамдар мен азаматтар үшін міндетті болып келеді және сол елдің барлық
территориясында орындауға тиісті екендігін білдіреді. Соттың шешімін
орындамау не болмаса орындауға кедергі де келтіру бұған кінәсі бар
адамдарға қатысты түрлі санкцияларды қолдануға әкеліп соғады.
Соттың төрелігінің өзге де айырмашылықты белгісі, мемлекеттік
қызметтің бұл түрі заңда түгелдер дерлік регламенттелетін қатаң тәртіпті
мақтау арқылы іс жүзіне асырылады.
Келесі айырмашылық белгінің біріне, соңында, оны тек бір ерекше орган
– сот (судья) ғана іс жүзіне асыратыны жатады. “Соттың ерекше болып келетін
басқа органдарға беруді көздейтін заңдық актілерді шығаруға тыйымдар
салынады. Ешқандай басқа органдар және тұлғалардың судья өкілеттігін не
болмаса сот билігінің функцияларын иеленуге құқығы жоқ”,- деп Ресей
федерациясының сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі жөніндегі заңында
белгіленген. ”.[4, 35б].
Осы аталған айырмашылық белгілер ескеріле отырып, сот төрелігін соттың
сот шешімдерінің негізділігін, заңдылығын, әділдігін және те жалпыға
міндеттілігін қамтамасыз етеуін заңның талаптары және онымен белгіленген
тәртібін бұлжытпай сақтауы кезінде азаматтық, қылмыстық және басқа да
заңдармен белгіленген сот ісін жүргізуінің нысандарын қарауы бойынша
құқықты қорғау қызметін іс жүзіне асыруы ретінде айқындауға болады.
Конституция қылмыстық іс жүргзу саласында кей айрықша қағидаларды
бекітеді (айыпталушының істі өз кезегінде алқабилердің қатысуымен қарау
құқығы; ұсталған не болмаса қамауға алынған сәттен бастап адвокаттың
көмегін пайдалануы құқығы (бірқатар мемлекеттерде – ұсталған сәттен
басталады); заңдарда белгіленген жағдайларда тегін заңның көмегін алуы
құқығы; кінәсіздік презумциясы: яғни әр адам соның қылмысты жасағандығы
үшін кінәлілігі заңдарда көзделген тәртіппен дәлелденгенге және те соттың
заңдық күшіне енген үкімімен белгіленгенге уақытқа дейін кінәсіз болып
есептеледі; қайтадан жазалауға тыйым жасау: ешкімді де бір қылмысы үшін
қайталап қылмыстық жауаптылықа тартуға болмайды және тағы басқалары).
Конституцияларға сай, жаңадан бастап құрылған республикалық басқаруы
түрін де, республиканың түрін де көре аламыз. Дегенмен, осы басқарудың
реформарының бәрі исламдық қағидалар мен нормаларға негізделген.
Негізгі Конституциялық қағидаларының бірі — ислам дінін мемлекеттік
дін негізінде ұстанулары деп те айтуға болады. Мұндай ереже Иордания (2-
бап), Пакистан (2-бап), БАЭ (7-бап), Катар (1-бап), Тунис (1-бап), ОАР (2-
бап), тағы басқа мемлекеттердің конституциялары негізіне алған болатын.
”[9, 187б].
Ал, мысалы, Германияда соттық билікті ұйымдастыру көп жүйелік
қағидасына негізделген: федерация және жерлерде қандай да бір жоғарғы
соттық органы жоқ.
Шетелдiк контитуциялар соттың төрелiгiн іс жүзіне асыруға қатысты
бiрқатар негiзгi қағидаларды бекiтедi:
- соттың төрелiгiнiң ашықтығы және жариялылығы;
- соттың төрелiгiнiң азаматтар үшiн қол жетiмдiлiгi;
- соттың процестерiнiң ауызша болу сипаты;
- соттың процестерiнiң жарыспалығы;
- азаматтардың өздерінің құқықтарын соторгандары арқылы қорғауы
мүмкiндiгi;
- кiнәсiздiк презумпциясы;
- бiр құқықбұзушылық үшiн тұлғаның қайтадан жауапқа тартылмайтындығы;
- соттың шешiмдерiнiң негiздi, әдiлеттi болуы.
Бұл аталғандардан өзге бiрқатар елдердің конституциялары соттың
төрелiгiн іс жүзіне асырумен байланысты өзге де қосымша қағидаларды
белгiлейдi.
Бұл жерде атап өтетін болсақ Қазақстан Конституциясының 77 - бабының
3-тармағына сай судья сот төрелігін іс жүзіне асыру кезінде төмендегі
негізгі қағидаларды басшылыққа алуы керек:
1. кінәсіз деп, жорамалдау;
2. бір құқықбұзушылық үшін ешкімді де қайталап қылмыстық жауапқа тартуға
еш болмайтындығы;
3. заңдарда көзделген соттылықты өзгертуге жол бермеу;
4. әркімнің өзінің сөзін тыңдатуға құқылығы;
5. жауапкершілікті күшейтуге, жауапкершілікті жеңілдетуге еш жол
берілмейтіндігі;
6. айыпталушының өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес;
7. ешкім өзіне, туыстары және жақын адамдарына қарсы айғақтар беруге
міндетті еместігі. Діни қызметшілер болса өздеріне сеніп сырын
ашқандарға қарсы куәгерлер болуға міндетті емес.
8. адамның кінәлі екендігі туралы кез келген күдік айыпталушының
пайдасына қарастырылатындағы;
9. заңсыз жолмен, тәсілмен алынған айғақтардың заңдық күшінің
болмайтындығы. Ешкім де өзінің жеке мойындауы негізінде сотталуға
тиісті емес;
10. қылмыстық заңды ұқсастығына қарай қолдануға еш жол берілмейді.
Бұл қағидалар шет елдік сот билігі мен еліміздің сот билігінің бсты
ұстанатын қағидаларының ұқсас екендігін көрсетеді.
Сонымен шет елдерде, сот билігін тура жүзеге асыруы төменде
қарастырылатын басты қағидаларға негізделеді.
Заңдылықтың сақталуы қағидасы. Заңдылық мемлекет және құқықтың жалпыға
бірдей қағидасы болып табылады, сол елдер үшін толық дәрежеде сотты
ұйымдастыру, соның қызметіне де пайдаланылады. Заңдылық қағидасы
демократияның өте маңызды бір элементі болып келеді. Бұл екі түсінік бір-
бірімен мейлінше байланысты, өзара тәуелді болып келеді: мемлекетте
демократиясыз заңдылықтың болуы еш мүмкін емес, керісінше, елде заңдылық
сақталмай тұрып демократияның болуы да мүмкін емес. Құқықтық мемлекеттің
соттың төрелігінде заңдылықтың сақталуы қағидасы заңдылықтың өте маңызды
болып келетін талаптарының соттың қызметіне пайдалануын көздейді.
Заңдылықтың демократиялық саяси сипаттағы биліктер мен өзге жағдайларда
көрінетін негізгі қысқаша түрде нақтыланған түрі В.Н.Кудряцевтің пікірі
бойынша төмендегідей:
- құқықтың жалпыға ортақтығы, яғни заңның араласуы қажетін барлық
қоғамдық қарым қатынастар билеп-төстеудің жолымен емес, заңдармен
реттелетіндей заңдылық керек;
- Конституция және заңдардың басымдығы;
- барлық адамдардың заңның алдындағы теңдігі;
- құқықтарды іс жүзіне асыратын арнаулы, заңдық механизмдердің болуы
(міндеттерді қатаң түрде сақтау, орындау; субьективтік құқықтарды қолдану
үшін еш кедергісіз мүмкіндіктердің болуы);
- құқықты кепілді, сапалы түрде қолдану, құқықбұзушылыққа қарсы
белсенді, әрі батыл күрес жүргізу, заңдарды бұзғандардың бәрінің заңның
алдындағы сөзсіз жауаптылығы;
- құқықтық тәртіптің тұрақтылығы мен баяндылығы, құқықтық реттеудің
барша тетіктерінің тиімді түрде жұмыс істеуі. ”.[10, 12б].
Бұл талаптар заңдылықты қалыптастыра алады; осы талаптардың жиынтықты
сипаттама болуы қоғамның өмірінен билеп төсеудің, жеке бір өктемдіктің,
бақылаусыздықтың жойылуына өз кезегінде жағдай жасайды және түпкі
қорытындысында заңның нормаларында көзделгеннің бәрі нақты іс жүзіне асады,
адамдардың – қоғамдық қарым қатынас қатысушыларының нақты іс жүзіндегі
мінез-құлқынан көрініс тауып, ол қарым қатынастардың шын мәніндегі
заңдылығы болса қатаң құқық тәртібіне айналу үшін соларды заңдылық
мұраттарына сай келтіруді көздейді.
Біздің соттардың, шын мәнінде құқықтың туындайтын өзіне тән,
қалыптасқан міндеті бар, яғни заңдылықтың бұзылғаны анықталған ретте жеке
қаулыны шығарады. Статистика көрсетіп отырғандай, 1998 жылы республиканың
соттық органдарына келіп түскен қылмыстық істердің жалпы саны азайып,
тиісінше бұл істерге қатысты соттың төрелігі шығарған шешімдердің қатесі де
едәуір көбейген.
Судьялардың тәуелсіздігі және олардың өз кезегінде тек Конституцияға,
заңдарға бағынуы сот төрелігін іс жүзіне асырудың қажетті шарттары, іс
бойынша шындыққа қолдарын жеткізудің аса маңызды кепілдіктері болып келеді.
Қазақстанда соттың төрелігі судьялар соттық процесінің барлық
сатысында барық іс жүргізу жұмысын орындауы кезінде тәуелсіз болатындай
етіп құрылады. Сатыларға бөлінетін соттың процесіне:
- соттың шешімі, үкімі, ұйғаруы, қаулысы;
- апелляциялық іс жүргізу;
- қадағалау ісі жатады.
Судьялар іс негізінде іс жүргізудің барық үдірісі барысында сыртқы
ықпал етулерден тәуелсіз, дәлелдермен, істің барлық материалдарымен мұқият
түрде танысып, зерттейді, сонан соң өзінің іштей берік түрде сенім
негізінде конституция, заңдарды басшылыққа ала отырып, шешірмдер
қабылдайды. Бірде-бір істі қалай да шешу жөнінде нұсқау беруге еш хақысы
жоқ.
Сот төрелігін іс жүзіне асыру кезінде соттық органдарының ешқандай
иерархиялығына жол берілмейтінін айта кеткен жөн: бірінші сатыдағы сот
болса тек қана заңға ғана бағына отырып, нақты іс бойынша үкімді шығару
жөнінде жоғарғы тұрған соттан еш тәуелсіз.
Апелляциялық не болмаса қадағалау соттың сатысының да өздерінің
қаулыларында бірінші сатыдағы сотқа айыптаудың дәлелдігі не болмаса
дәлелсіздігі, нендей бір дәлелдеменің айғақтылығы және айғақсыздығы
жөнінде, бір дәлелдеменің өзге дәлелмдемеден басымдығы жөнінде мәселені
күні бойы шешетіндей нұсқауларды беруге, жазалау шараларын ұсынуға құқысы
жоқ.
Бұл көзқарас тұрғысынан соттың төрелігін іс жүзіне асырудың аса
маңызды қағидаларын зерттей отырып, Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас
Ассамблеясының 1995 жылғы 29 қарашадағы және 13 желтоқсандағы қарарларымен
мақұлданған “Соттық органдарының тәуелсіздігіне қатысты негізгі
қағидаларының” мазмұнынан өте маңызды. Осы қағидалар соттық органдары
қызметінің басты бағыттарын айқындай отырып, бұлай деп белгіледі:
- соттық органдарының тәуелсіздігіне мемлекет өз тарапынан кепілдік
береді және сол конституциясымен не болмаса заңмен баянды етіледі. Барлық
мемлекеттік және өзге мекемелер соттық органдарының тәуелсіздігін құрметтеу
мен сақтауға міндетті;
- соттық органдары өзіне берілген істердің кімніңде тарапынан болса да
заңсыз ықпал жасаудың, теріс ниеттін, қысымды көрсетудің, күш көрсетудің не
болмаса тура не жанама түрде араласудың салдарынан туындайтын қандай да бір
кедергілерге және қандай да бір себептерге қарамастан деректердің негізінде
және заңдарға сай байыппен шешеді.
- соттың төрелігі үдірісіне заңсыз не болмаса рұқсатсыз араласуға жол
берілмеуі керек және соттың шығарған соттың шешімдері қайтадан қарауға
жатпайды. Бұл қағида заңдарға сай соттық жолымен қайтадан қарауға не
болмаса сот ұйымдары шығарған үкімді жеңілдетуге де кедергі жасамайды;
- соттық органдарының тәуелсіздік қағидалары соттық органдарына
олардан сотта істі әділетті түрде жүргізуді және жақтардың құқықтарын
сақтаудын қамтамасыз етуді талап етуі құқығын береді;
- судьялар өздерінің қауымдастықтарын және өзге де ұйымдарын
ұйымдастыру және соларға өздерінің мүдделерін қорғауы, кәсіби тұрғыдағы
даярлығын жетілдіру мен тәуелсіздігін қамтамасыз етуі үшін кіруі
еркіндігіне ие;
- сот лауазымына таңдап алынған адамдардың адамгершілік қасиеті мен
қабілеті, сондай - ақ құқықтың саласындағы даярлығы және біліктілігі
міндетті түрде жоғарғы болуы керек. Судьяларды іріктеуі кез келген әдісі
судьялардың жалған уәждермен тағайындалуын болдырмауға кепілдікті беруі
керек. Судья қызметіне іріктеудің кезінде сол адамға қатысты кемсітушілік
болмауы тиісті; алайда заңгерлік қызметіне кандидат тиісті мемлекеттің
азаматы болуы керек дейтін талап болса ешқандай да кемсітушілік ретінде
қаралмауы керек;
- судьялардың өкілеттілік мерзіміне, олардың тәуелсіздігіне және
қауіпсіздігіне, керекті сыйақысына, қызметтік жағдайына, зейнетақысына және
зейнетке шығуы жасына лайықты түрде заңмен толық кепілдік берілуі керек;
- қандай да бір тәртіптік іске не болмаса әлде бір адамның шағымдануы
құқына не құзырына еш нұқсан келтірмей, судьялар болса өздерінің соттық
қызметін іс жүзіне асыруы кезінде орын алуы да мүмкін қате іс әрекеттердің
салдарынан келетін қаржылық шығыны үшін сотпен қудалаудан өзін толық
қорғауды қолдануы қажет;
- судьялардың өздерінің соттық және те кәсіби сипаттағы міндеттерін
орындауының кезінде солардың үстінен түскен айыптаулар және шағымдар тиісті
тәртіптер бойынша жедел де, әділетті де қаралуға керек. Судья сотта дұрыс
жауаптар берілуін және істің әділетті түрде қаралуын талап етуге құқылы.
Шағымды бірінші кезеңде қарау, егер өзгеше жағдай жөнінде өтініш болмаса,
құпия түрде жүргізілуі керек;
- судьялар болса өздерінің қызметтік міндеттерін орындауға
қабілетсіздігіне не болмаса оларды атқаратын лауазымына лайықсыз жасайтын
теріс мінез - құлықтарына байланысты қызметінен уақытша босатылуы не
болмаса шығарылуы мүмкін;
- тәртіптік жаза, қызметтен аластау не болмаса шығару жөніндегі шешім
қисынды түрде дәлелденуге, сондай - ақ тәуелсіз тексеруден өтуі керек.
”.[11].
Қазақстан Конституциясында көзделген соттың тәуелсіздігі қағидасы
халықаралық қағидаға толықтай сай болып келеді, яғни: “Әрбір адамның өзіне
тағылған қылмыстық айыптауды қараған кезде не болмаса соның құқығы және
міндеттері қандай бір азаматтық іс жүргізуде анықталған жағдайда істі
заңның негізінде құрылған білікті, тәуелсіз, байыпты соттың әділетті және
ашық қаратуға құқығы бар”.
Шет елдерде соттардың тәуелсіздігін қамтамасыз ету болса жағдайы
қандай жолдармен жасалады?
Тәуелсіздік мынындай жолмен:
- заңда көзделген соттың төрелігін іс жүзіне асыру рәсімімен;
- соттаы құрметтемегені үшін жауапкершілікпен;
- судьялардың сайлаудың жәнее тағайындаудың, өкілеттіктерін тоқтату
және кідіртілуінің белгіленген тәртібімен, судьялардың орнынан түсуі
құқығымен;
- судьялардың, солардың мәртебесіне сай, мемлекеттің есебенен
материалдық, әлеуіметтік қамсыздандырылуымен қамтамасыз етіледі.
Осы айтылғандарға істі жан - жақты, толық, обьективті түрде қарауға
кедергі жасау не болмаса заңсыз түрде шешім шығарылуына қол жеткізуі
мақсатында қандай да бір нысанда судьяға ықпал жасау қылмыстық жауапқа
тартуға әкеліп соқтыратынын қосуы қажет.
Судьялар өндірісте жатқан істер жөнінде ешкімнің де алдында есеп
беруге еш міндетті емес. Соттың үкімі заңдық күшіне енгенген уақытқа ешкім
де соттан істі талап ете де алмайды. Үкім заңдық күшіне енгеннен соң ғана
қадағалаудың тәртібімен наразылық білдіруге заңдарменөкілеттілік берілген
адамдардың істі талап етуіне ғана құқысы бар.
Заң мен сот алдында жұрттың бәрі теңділік қағидасы. Әрбір азаматқа
мемлекеттік органдардың және ұйымдардың лауазымды иелерінің және өзге де
адамдардың, соның республика конституциясы және заңдарында берілген
құқықтарына, бостандықтарына, заңдық мүдделеріне еш нұқсан келтіретін не
болмаса оларды шектейтін кез келген жөнсіз болатын шешімдері және іс-
әрекеттерінен сот органы арқылы қорғалуына кепілдік беріледі. Ешкімді
заңдар мен әділеттіктің бүкіл талаптарына сай білікті, тәуелсіз және те
байыпты сотта ісінің қаралуы құқынан да айыруға болмайды. Барлық соттарда
мен сотта іс-жүргізудің кез келген деңгейінде азаматқа білікті заңдардың
көмегімен алу және қорғалуы құқығына кепілдік беріледі.
Азаматық қоғамды қалыптастыру жағдайындағы адамның құқықтарына
байланысты мәселелерді қараған халықаралық ғылыми - тәжірибелік
конференцияда өте маңызды болып келетін тұжырымдар жасалады. “Сот қылмысқа
қарсы күресетін орган болмауға тиіс, ол адамның құқықтары және
бостандықтарын қорғауын қамтамасыз етуді, сотта заңдылықтың тәртібін
орнықтыруды мақсат етуі қажет” деп көрсетіледі.
Мысалы, Республикамыз белгілі бір ұлтқа жататындағына, діни ұйымға
мүшелегіне не болмаса мүліктік жағдайына байланысты ешкімге соттың
төрелігін іс жүзіне асырудан бас тартылмайды.
Тараптардың жарыспалығы мен тең құқылығы қағидасы. Жарыспалық қағидасы
сот процесінің мазмұнына өз кезегінде айтарлықтай ықпал жасайды. Осы
тұжырымдамадағы мына мәселені алғашқы кезекте, атап көрсетуі керек: Яғни
прокурорлар және адвокаттар соттардың істі қарауына тараптардың теңдігі
және процестің жарыспалылығы қағиалары негізінде қатысады, кез келген
тараптың өзінің пікірін айтуға, өзінің көзқарасын қорғауға құқығы бар.
Сотта іс қарау барысындағы қағидасында істің барлық жағдайларын
зерттеуде толықтық, жан-жақтылық, обьективтілік және әділеттілікпен көз
жеткізу, сот іс жүргізудің үздіксіздігі, сотта істі қарауы кезінде
тараптардың іс жүргізуге қатысты тең түрдегі құқықтығы жөнінде талаптар
орындалуы үшін жарыспалылық процесін іс жүзіне асыруы керек. Атап айтқанда,
осы орайда профессор Б.Н.Безлепкин былай ой тұжырымдайды: “Соттың қылмыстық
істегі алдын - ала тергеудегі кемшіліктердің орнын қылмыстық істі қайтармай-
ақ соттық тергеуі институтын жетілдіруі, соны айыптаушы және қорғаушы
тараптардың шын мәніндегі жарыспалылығы негізінде құруы, соларға жаңа
дәлелдер ұсынуы жөнінде кең түрде өкілеттіктер беру, сотта істі жүргізудің
алдын ал тергеуі әдістерінен сот қызметі дейтін ақиқаттан алшақ жатқан,
жабайы, күні өткен әдістерден бас тартуы есебінен толтыруға болады және
солай болуы керек”.[12, 187б].Осылайша, жарыспалылық іс жүргізу қылмыстық
істі қосымша түрде тергеуге жіберу секілді зияндық тәжірибеден арылуға зор
мүмкіндік береді.
Істі қараудағы және сотта істі жүргізудегі жариялылық қағидасы
мемлекетте демократиялық жолмен дамуында аса маңызды орын алады. Осы орайда
Ресей Федерациясының еңбек сіңірген заңгері, профессор Ю.И.Стецовскийдің
жалпы жұрттың барлығы таныған, зейін қойып, зерделеуге лайықты ұстанымын
келтіре кеткеніміз жөн. Бұл, атап айтқанда, өзге де демократиялық қағидалар
секілді жариялылыққа аса қиындықпен қол жетті деп есептейді. Бұл туралы сот
төрелігінің ең қажетті шарты ретінде Пушкин де, декабристер де армандаған
болатын. Герцен соттың ісінде және қоғамдық өмірдің бүкіл салаларында кең
түрде жариялылықтың болуы соттың өктемдігі және шенеуліктер жүгенсіздігін
жоюдың аса бір маңызды құралы деп есептеледі. ”.[13, 102б].
Жариялылық қағидасы соттың істерін азаматтар, бұқаралық ақпарат
құралдары өкілдерінің сот отырысының залына қатысуға, онда болған
жағдайлардың бәрін де көзбен көріп, іс жүргізудің барысы және қорытындысы
жөнінде жалпы жұртшылыққа хабарлауға өз кезегінде мүмкіндік бере отырып,
ашық түрде қараумен түсіндіріледі.
Жариялылық қағидасынан бас тартуы жеке адамның құқықтарының бұзылуына
қолайлы түрде негіз жасайды. Жария соттың құқығы адамның өзінің құқықтары,
бостандығын заңдармен еш тыйым салынбаған барша жолдармен қорғауына зор
мүмкіндік жасайды. Демократиялық қоғамда іс болса қоғамның, адамның,
мемлекеттің мүддесі тұрғысынан алынып жүргізіледі. Сот болса ашық
жүргізілген ретте ғана ол сенім мен беделге де ие бола алады. Оның шешімі
болса халықты қанағаттандыруы керек. Адамдарға өз кезегінде сотта іс
қараудың қорытындыларын ғана емес, соттың үкімге, өзгедей шешімге барар
жолда қалай іс әрекет еткенін білу де аса маңызды. Құпия түрде жүргізілген
сот ісі соттың шешімдерінің дұрыстығынада күмән туғызады. Сондықтан сот
төрелігін ашық жүргізілуге тиіс. Сотта істі ашық қарауы – іс жүргізудің
көзбен көріп, құлақпен естуге зор мүмкіндік туатын айғақты сәті, заңға,
адам және азаматтың құқықтарына, бостандықтарына деген көзқарастың өте
әсерлі, жарқын түрдегі көрінісі.
Тәрбиелік маңызын арттыруы үшін, сондай- ақ жариялылыққа деген кең
өріс ашу мақсатында соттарға іс негізінде шығарылған жеке қаулыларды,
үкімді (қаулы) жарияланғаннан соң жария ету, ол жерде оларды бұқаралық
ақпарат құралдарын қолдана отырып, жұртшылыққа хабарлауы ұсынылады. Мұны
осылай жасау керек, себебі жеке қаулылардың негізінде істі бүгінгі
талаптарға сай қараған кезде толық түрде және обьективтік зерттелген
фактілер ғана алынады.
Әр түрлі соттың шешімдерін жұртшылыққа жеткізуі ісінде жариялылықтың
пайдаланып жүргеніне қарамастан, заңдар бұқаралық ақпарат құралдарына
өздерінің хабарларында сотта істі қараудың нәтижелерін күні бұрын шешіп
қоюына не болмаса шешім не үкім заңдық күшіне енгенге дейін өзге жолдармен
сотқа ықпал жасауына жол берілмейді.
Сол сияқты, судья қызметіне алғашқы рет сайланған не болмаса
тағайындалған адам өзінің міндеттерін елдің Конституциясы мен заңдарына
бағына отырып, адал түрде әрі әділетті атқаруға ант беруі керек.
Еңбекте келтірілген жекелеген судьялардың соттың әділдігін жүргізуі
кезінде жіберген заңдық бұзушылық деректері солардың жоғарыда көрсетілген
антқа тек адалдықпен қарамағандығын, әділетсіздіктің жолына түскендігін
көрсетеді.
Сондықтан да, әрбір судьяның адалдығы мен әділеттілігі сот төрелігін
іс жүзіне асырудың жеке қағидасы ретінде танылғандығы дұрыс.
Себебі, мемлекеттік биліктің жеке тармағы – соттың билігінің
тұтқасында тұрған әрбір судьяның адалдығы, әділеттігі жалпы демократиялық
сипаттағы қоғамның дамуына тура әсерін тигізетін, қоғамдық қарым
қатынастарды реттеуде кең түрде ықпал жасайтын субьективтік факторлар екені
де дәлелдеуді керек етпейтін ақиқат секілді. Сондықтан да, әділеттілік және
адалдық қағидасын басшылыққа алған әрбір судьяның іс әрекетінен тек заңдық
шешімдер туындауы керек.
Сот төрелігінің қағидалары сот және сот құрылысы жөніндегі заңнаманың
дамуында шет елдерде заңдылықты және адам мен азаматтың құқықтарын қорғауды
қамтамасыз етуде аса маңызды рөл атқарады.
Сот төрелігінің қағидалары елдердегі біріңғай сот жүйесін
ұйымдастырды, оның қызметін тура реттейтін ортақ қағидалар болып табылады.
Сот төрелігін іс жүзіне асыру кезінде конституциялық қағидаларды бұзу
әділетсіз сот қаулыларының шығуына әкеліп соқтырды және соттық төрелігінің
мақсаттары және міндеттеріне қайшы болып келеді.
2 Шет елдердегі сот билігінің конституциялық құқықтық негіздері
2.1 Сот билігі ұғымы және шетелдердегi сот жүйесінің модельдері
Сот билігі бүкіл өркениетті елдерде тұтас сот органдарына жүктелген
белгілі, солардың әрқайсысы осы жүйедегі орнына қарамастан нақты істерді
дербес түрде шешеді.
Әлемде АҚШ болса заңгерлердің саны бойынша бірінші орында тұр (шамамен
алғанда 400 адамға 1 заңгер), ал жылына орташа есеппен алып қарағанда 30
млн. жуық сот процестері өткізіледі.”[14, 134б].
Сот билігі болса мемлекеттік биліктің тармақтарының бірі болып келеді
және заңнаманы бұзуға байланысты қоғамда туындап отырған қақтығыстарды
Конституцияны, заңдарды, өзге нормативтік кесімдерді басты негізге ала
отырып, шешуді мақсат ете тұтады. Әділ сотты сот тек қана, республиканың
атынан, қандай да бір өзге елдің органның, лауазымдық адамдардың,
әлеуметтік топтардың, қоғамдық бірлестіктердің, азаматтардың еркінен
тәуелсіз іс жүзіне асырады.
Сот билігінің өзге бір өзіндік белгісі соның өкілеттіктерін асырудың
айрықша рәсімі болып келеді. Біршама егемендік бөліктерден тұратын
федеративтік елдерде түрлі азаматтық, әкімшілік, қылмыстық, процессуалдық
заңдар болуы, солардың кейбіреуінің тиісті мемлекеттік бірліктердің
шеңберінде іс әрекет жасауды және өзіндік өзгешелік белгілері де болуы
мүмкін. Мемлекетінде соттардың процессуалдық қызметін өте дәлдікпен,
егжей-тегжейлі реттемелейтін бір тұтас азаматтық-іс жүргізушілік, қылмыстық-
іс жүргізушілік заңдар қабылданған және іс әрекет етеді. Енді әкімшілік-
іс жүргізушілік заңдарды әзірлеуі қалды.
Кез келген мемлекеттерде түрлі құқықтық мекекмелер болады: анықтау мен
тергеудің органдары, адвокатура, прокуратура, нотариат және тағы басқалары.
Олардың арасындағы мемлекеттік биліктің айықша тармағын құрайтын сот
органдары болса ерекше орынды иеленеді. Өзге құқықтық органдар өз кезегінде
мұндай билікті иеленбейді.
Заңдарды шығару билігімен салыстырғанда сот жалпы жүріс - тұрыстың
ережелерін белгілемейді (осыған дейін қарастырылған сот прецедентін
есептемегенде) және атқарушы - басқарушы қызметпен еш айналыспайды.
Дегенмен, осы жағдай соттың өз кезегінде мемлекеттік биліктің тармақтарынан
толық оқшауланғанын білдірмейді. Заңдарды шығаруы билігі судьялардың
мәртебесін анықтайды, соттың органдары заңдарды қолданады, ал атқарушы
билік соттың шешімдерін орындайды.
Сот билігінің ең басты мақсаты – қоғамдағы дауларды шешу.
Соттың мемлекеттік билігі болса нақты сипатқа ие. Сот нақты бір
істерді, дауларды қарайды және те шешеді (қылмыстық істерді, еңбек
дауларын, мүліктік дауларды, саяси сипаттағы дауларды, мысалы саяси
партияның қызметіне тыйымдар салу жөніндегі мәселелер жөніндегі дауаларды,
азаматтардың шенеуніктердің іс әрекеттеріне қатысты шағымдарын). Сот ол
мәселелерді сот іс жүргізуінің барысында, яғни заңмен белгіленген бойынша
ерекше іс жүргізушілік нысанда қарайды. Сот билігін іс жүзеге асыруы
кезінде іс жүргізу нысанын сақтау ол ерекше мәнге ие: егер процестін нысаны
бұзылған болса, тараптардың бірінің шағымдары бойынша, ал кей
мемлекеттерде прокурордың наразылығы бойынша жоғарғы тұрған сот тіпті
өзінің мәні бойынша дұрыс шешімнің күшін жояды, іс қайтадан қарауға
жіберіледі. Процестен тыс уақытта судья бақа да өкілеттерді іс жүзіне
асыра алады (соттың бұйрықтарын шығару, мүлікті түгендеу және тағы
басқалары).
Сот билігі жалпы алғанда сот мекемесіне емес, сот іс жүргізуіне іс
әрекет ететін, яғни белгіленген соттың процедурасының талаптарына сай істі
қарайтын сот алқсына (көп елде аса маңызды емес істер бойынша – жалғыз
судьяға) тиесті болады. Алқа болса кәсіби судьялардан ( әдетте үш – бес
кәсіби судья кей азаматтық талап – араздарды, үш судья ауыр санаттағы
қылмыстарды қарайды), бір не болмаса бірнеше судьядан және 5 – 12 алқабиден
(континенталдық құқықты ұстанатын еуропалық мемлекеттерде – сот алқабиі
деп аталады) тұруы мүмкін.
Әр түлді мемлекеттерде және соттың инстанцияларында сот алқасының
құрамы болса бірдей емес. Тоталитарлық социализм мемлекетінде бірінші
инстанция бойынша іс жүргізуге бір судья мен екі халықтық алқаби, көптеген
бірқатар Еуропада елдерінде 6-9 алқаби, шеффендер не болмаса инстанция
бойынша іс жүргізуге бір судья мен екеуі халықтық алқаби, көптеген
Еуропаның мемлекеттерінде 6-9 алқаби, шеффендер не болмаса ассиздер, агло-
саксон құқығы мемлекеттерінде судья мен 12 алқаби қатысады (АҚШ кей
штаттарында – 24 алқаби). Жоғарғы тұрған инстанцияларда алқаны тек қана
кәсіби судьялар құрай алады (алқабилердің қатысуынсыз). ”[14, 136б].
Халықтық және сот алқабилері іс жүргізуде судьялармен тең түрдегі
құқықтарды иеленеді, олар шешімді судьямен қатар көпшіліктік дауыспен
қабылдайды. Ерекше жағдайларды санамағанда, алқабилер тек қана қылмыстық іс
жүргізуге қатысады және сотталушының кінәлілігі не болмаса кінәсіздігі
жөнінде мәселелерді шешеді (құқтық емес, іс жүзіндегі мәселелерді шешеді),
ал жазалаудың шарасын судья анықтайды.
Сот болса заңды тұлғалар және жеке тұлғалардың арасында туындаған
қандай да бір істерді, дауларды заңға және сот алқасының мүшелерінің
құқықтық санысына, судьялардың ішкі сеніміне сай қарайды, шешеді. Өмірлік
тәжірибенің негізінде және нақты істерді қарауы барысында қалыптасқан
құқықтық сана, ішкі сенім соттың билігін іс жүзіне асыруда айрықша мәнге
ие. Ерекше нысанда жасалатын мемлекеттік сипаттағы актіні (көптеген
жағдайда мемлекеттік мәжбүрлеудің актісін) – қылмыстық іс бойынша үкім,
азаматтық талап-арыз бойынша шешімді шығаруы сот билігін іс жүзіне асырудың
қорытындысы болып келеді.
Соттың қызметінің құқықтың үстемдігін, оның ішінде құқықтың мемлекетке
қатысты басымдылығын қамтамасыз етуге бағытталған. Осының қорытындысында
сот заңдарды шығару мен атқарушы билігіне тиесілі емес айрықша
өкілеттіліктерді иеленеді. Сот шешімді қабылдай отырып, заңның негізінде
адамды жасаған қылмыстары үшін бостандығынан, тіптен өмірінен айыру, жеке
және заңдық тұлғалардың меншігін алып қоюы, саяси партияны таратуы,
мемлекеттік органды өзінің шешімін өзгертуге мәжбүрлеуі мен лауазымдық
тұлғалардың заңсыз іс әрекеттерінің қорытындысында тұлғаға келтірілген
зияндарды өтеуі, тұлғаларды заңдарда көзделген негіздер бойынша ата -
аналық құқықтырынан айыруы мүмкін және тағы басқа осы қоғамдағы құқық және
сотқа деген сыйластықты тәрбиелеудің қажеттігін көздейді. Көптеген
мемлекеттердің заңдарды қылмыстың айрықша құрамы – сотты құрметтемеу
қылмысы үшін қатаң түрдегі жазаны белгілейді.
Биліктің тәуелсіз бір тармағы ретіндегі сот билігінің өзгешеліктері
соттың өзін - өзі басқаруын – магистратураның жоғарғы кеңестерінің, жоғарғы
және өзге де білікті соттың алқаларының болуын да көздейді. Тек , бұл
кеңестер судьяларды жұмыстарынан шеттету, оларға жазаны қолдану, осылардың
лауазымын көтеру мен өзге жұмыстың орнына ауыстыруы жөніндегі мәселелерді
шешеді. Заңдарды шығару және атқарушылық билік органдарының (монархтар,
парламенттер, президен жөніндегі) судьяларды сайлау не болмаса тағайындау
құқығының болғанымен, олар осы аталған мәселелерді шешуге аса құқылы емес.
Сот болса әдетте белгілі бір сот округының территориясында іс әрекет
жасайды, бұл территория әкімшілік-аумақтық бөлініске сай болып келмейді.
Осы жағдай сотқа жергілікті биліктің тарапынан ықпал болдырмауы үшін
жасалған.
Саясатпен өте тығыз байланысты заңдарды шығару билігімен (парламентте
ең басты рөлді өз кезегінде саяси партиялардың өкілдері болып келетін
депутаттар иеленеді), саяси белсенді түрде қатысып, партиялардың, басқа да
бірлестіктердің саяси қысымына ұшырайтын атқарушы билікпен салыстырғанда
сот билігін іс жүзңне асыру кезінде саяси қысымға, сонымен бірге соттың
шешіміне әсер етуінің мақсатындағы кез келген қысымға еш жол берілмейді.
Сот істі қарау, нақты шешімді қабылдау кезінде заңнан және өзінің
құқықтық санасынан тыс саяси не болмаса қандай да бір өзге себептерді
негізге алмауы керек. Ісжүзінде жоғары сот органдарының, әсіресе,
конституциялық соттардың қызметінде бұл ереже сақтала бермейді.
Тоталитарлық құрылым, авторитарлық режимнің жағдайларында соттың қызметі
көптеген жағдайда саясаттың жалғасы болып келеді. Демократиялық елдердегі
сот та саяси себептерден, қоғамдық пікірден, түрлі болып келетін
нанымдардан толығымен дерлік арылмаған.
Сот билігі тармағының жағдайы болса, белгілі бір дәрежеде қайшы
сипатқа ие. Бір жағынан бұл аса күшті болып келетін билік, себебі ол тек
соттық, заң шығару және атқарушы биліктің органдары атқара алмайтын
шараларды іс жүзіне асыруға құқылы (мысалы, адамды барлық мүлкінен, бас
бостандығынан және тіпті өмірінен айыруы, лайықты емес ата-аналардан
балаларын алып қою және тағы басқалары.).
Екінші жағынан, ол салыстырмалы түрде алып қарағанда әлсіз билік,
себебі, ол заң шығару билігі сияқты сайланушылардың тура қолдануына
сүйенбейді. Алайда, кей мемлекеттерде азаматтар төмегі тұрған соттардың
судьяларын, халық алқабилерін де сайлауы мүмкін. Соттың билігі атқарушы
билік секілді өте күшті механизмге ие емес (оның соттың орындаушылары – аса
әлсіз болып отырған аппарат). Осы биліктің күшті заңды бұлжытпай орындауға,
соттың шешімін сыйлауға, оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1Сот төрелігі ұғымы және оның құқықтық мемлекеттің талаптарына сәйкес
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2 Шет елдердегі сот билігінің конституциялық құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... 8
2.1 Сот билігі ұғымы және шетелдердегi сот жүйесінің
модельдері ... ... .18
2.2 Шет елдердегі сот органдары және сот жүйелерінің
түрлері ... ... ... ...23
2.3 Шет елдердегі сот билігін жүзеге асыру
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... .42
3 Шығыс елдеріндегі мұсылмандық сот жүйелеріне
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Пайдаланылған дерек көздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...65
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанда заңның үстемдігі мен
меншік құқығының қорғалуын қамтамасыз ету керек.
Бүгінде сот жүйесінің әлсіз буыны – судьяларды іріктеу, оларға
қойылатын біліктілік талаптарының тиімсіздігі, судьялар корпусының
жемқорлыққа баруы.
Бізде заңгерлер, тіпті, сот процестеріне қатысуы тәжірибесінсіз – ақ
судья бола алады. Бұл кейде судьялар корпусында біліктілігі төмен
мамандардың пайда болуына әкеліп соғады. Судьялар тарс жабық корпарация
болмаға, судьялар қатарындағы жемқорлықтың емі болып табылатын қоғамдық
сыннан тыс қалмауға тиіс.
Ішкі істер органдарының жұмысы жұртшылық үшін ашық емес, полиция
әзірше азаматтардың үлкен сеніміне ие бола алмай келеді.
Қазақстандық сот төрелігі мен құқық қорғау жүйесі жеке меншік
мүдделердің, азаматтардың құқықғы мен бостандығы сақталуының сақшысы болуға
тиіс.
Сондықтан, полицияның мәртебесін жоғарлатып, оның азаматтар алдындағы
жауапкершілігін арттыру, құқық қорғау органдарының ашықтығын қамтамасыз
ету, ақпараттық технологияларды дамыту, патрульдік қызметті бейнетіркеу
құрылғыларымен жабдықтау және басқа да мәселелер бойынша шаралар дестесін
дайындау қажет болып табылады.
Полицияға кәсіби және психологиялық іріктеудің жаңа жүйесін енгізу,
полицейлердің өз біліктілігін тұрақты жоғарылатуы мен оны растап отыруын
қамтамасыз ету маңызды.
Судьяларға біліктілік талаптарын қатайту керек. Судьялар корпусындағы
орнына үміткер нотариусте, ІІМ – де, полицияда немесе заңгерлер дайындайтын
ЖОО-да емес, кемінде 5 жыл сот жүйесінде істеген жұмыс өтіліне ие болуы
тиіс. Кандидаттар жұмысынан босатылған негізде және бір жылдан кем емес
мерзімде соттардағы сот тағылымдамасы үшін шарт ретінде қатаң тестілік
іріктеуден өтуі тиіс. Кез келген жоғары тұрған судья төмен деңгейдегі
соттарда жұмыс істеуден өтуге тиіс. Сондай-ақ, жұмысын енді бастаған
судьялар үшін кем дегенде бір жыл сынақ мерзімін енгізген маңызды, ол одан
табысты өткеннен кейін тұрақты судьялыққа тағайындала алады.
Шетелдік және отандық инвесторлар қазақстандық сот төрелігінің
әділдігіне сенімді болулары тиіс. Оған деген сенімді арттыру үшін
инвестициялық дауларды қарауға шетелдік судьяларды тарту және ондай
дауларды шетелдік және халықаралық соттардың ең озық үлгі-қалыптары бойынша
қарастыру керек. [1] деп, биылғы кезектен тыс өткізілген еліміз Қазақстан
Республикасының Президенттігіне кандидат Н.Ә.Назарбаевтың Баршаға бірдей
осы заманғы мемлекет: бес институционалдық реформа Сайлауалды
Бағдарламасында атап өтуі біздің Шет елдердегі сот билігінің
конституциялық құқықтық негіздері атты зерттеу жұмысымыздың тақырыбының
өзектілігін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Шет елдердегі сот билігінің
конституциялық құқықтық негіздері заң ғылымында, оның ішінде
конституциялыққұқық, шет елдердің конституциялық құқық өкілдері тарапынан
егемендігімізді паш етіп, тәуелсіздікті алған жылдардан бастап зерттеле
бастады.
Осы кезең аралығында Шет елдердегі сот билігінің конституциялық
құқықтық негіздерін әр түрлі қырларынан қарастырған белгілі ғалымдар Ө.Қ.
Қопабаевтың [31], Ғ.С. Сапарғалиевтің[37], Ф.А. Ержанованың, [9] және тағы
басқа авторлардың тарапынан сөз етіліп үлкен талқылауға түскен болатын.
Шет елдердегі сот билігінің конституциялық құқықтық негіздері
жағдайында жүйелі түрде зерттеген шетелдік еңбектер де баршылық. Олардың
қатарына: В. Е. Чиркин, Конституционное право зарубежных стран [14], И.А.
Алебастрова Конституционное право зарубежных стран [20], атты ғылымии
еңбектерін жатқызамыз. Бұл еңбектерде шет мемлекеттердегі сот билігінің
конституциялық құқықтық жағдайы, оның билікті бөлу жүйесіндегі орны, соттың
қызметтері мен мәртебесі конституциялық-кұкықтық негізде талданады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық зерттеу жұмысымыздың басты
мақсаты - Шет елдердегі соттық биліктің қалыптасуы және дамуының тұтастай
болмысын қарастыру және оның сол елдегі заңдық айқындалуын ашып көрсету.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай төмендегідей міндеттерді шешу
көзделеді:
Сот төрелігі ұғымы және оның құқықтық мемлекеттің талаптарына сәйкес
қағидалары ерекшелігін айқындау;
Шет елдердегі сот билігінің конституциялық құқықтық негіздерін ашып
көрсету;
Сот билігі ұғымы және шетелдердегi сот жүйесінің модельдерінің қалыптасуы
мен дамуының кезеңдерін айқындау;
Шет елдердегі сот органдары және сот жүйелерін ашып сипаттау;
- Шет елдердегі сот билігін жүзеге асыру барысына тоқталу;
- Шығыс елдеріндегі мұсылмандық сот жүйелерінің ерекшелігін қарастыру;
- Шет елдерде сот шешімдерін қайта қарау институтының пайда болуы және
дамуына тоқталу.
Зерттеу жұмысынын объектісі. Дипломдық жұмыстың негізгі объектісін шет
мемлекеттердегі сот билігі қатынастарының қалыптасуы мен дамуы, билік
тармақтарының арасында өзара ықпалдаса қызмет жасауы құрайды.
Зерттеу жұмысының пәні. Шет елдердегі сот билігінің конституциялық
құқықтық негіздері және мемлекеттік биліктің жүйесіндегі алатын орны.
Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Іздену жұмысын әзірлеудің
барысында Шет елдердегі сот билігінің жүйесінің қалыптасуының зерделеген
барлық ғылыми еңбектерді ойдың сүзгісінен өткізіп, толықтай пайдалануға
ұмтылдық.
Зерттеу жұмысын жазуда коғамдық ғылымдарға ортақ жалпы, арнайы
танымдық әдістердің жүйесі: салыстырмалы, функционалдық талдау,
диалектикалық, жүйелеу әдістері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының нормативтік базасы. Іздену жұмысының нормативтік
бастауларын Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі
туралы Конституциялық заңы [5], Шет елдердің конституциялары [15],
Қазақстан Республикасы Президентінің Сайлауалды Бағдарламасы[1].
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында Шет елдердегі сот
билігінің конституциялық құқықтық негіздерінің ерекшелігі, сот билігінің
қалыптасуы мен дамуының кезеңдері, билік бөлу жүйесіндегі атқаратын ролі,
қазіргі кезенде сот билігінің жүйесін жетілдіру жолдары кешенді тұрғыда
қазақ тілінде зерттеліп, қарастырылып отыр.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Дипломдық жұмысты
жазу барысында қол жеткізген ғылыми нәтижелерді Қазақстан Республикасында
сот билік жүйесін жетілдіру бағытында, оның құқықтық негіздерін айқындауда
пайдалануға болады. Сонымен бірге, зерттеу жұмысының нәтижелері елімізде
жүргізіліп, жалғасын тауып жатқан да құқықтық реформаларды одан әрі қарай
дамытуда пайдалы болып табылады деп санаймыз.
Жұмыстың нәтижелерін, сонымен бірге, жоғарғы заң оқу орындарында
мемлекет және құқық теориясы, салыстырмалы құкықтану, конституциялық құқық
және тағы да басқа пәндерден дәрістер жүргізуде, тәжірибелік сабақтарын
өткізуде қолданылуға ұсынылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс болса кіріспеден, үш
негізгі бөлімнен, төрт бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған дерек көздер
тізімінен тұрады
1 Сот төрелігі ұғымы және оның құқықтық мемлекеттің талаптарына сәйкес
қағидалары
Құқықтық мемлекет болса қоғамындағы биліктерді бөлу теориясын
мойындау, өз кезегінде сот билігінің мәнін зерттеуді қолға алып, бастауға
негіз болды. Осы ретте ғалымдардың арасында бір ортақ пікір болмаған сот
билігі түсінігін айқындау жөнінде мәселе маңызды болды.[2, 6б] Мәселен,
М.В. Баглай сот органын адамдардың құқықтарын және бостандықтарын қорғауға,
заңдылықты нақты орнықтыруға арналған мемлекеттік биліктің тәуелсіз бірден
бір буыны ретіндегі ролін көрсете отырып, “Тәуелсіз соттың билігі құқықтық
мемлекеттің және конституционизмнің, халықтың бостандығының ең басты
кепілі бола бастады” [3, 612-613б]. Бұл көзқарасты В.П. Кашенов, В.И.
Раученко, К.Ф. Гуценко мен В.М. Ковалев бөліседі.
Кей авторлар соттың билігінің түсінігі мен мақсатын тек сот төрелігін
іс жүзіне асырумен байланыстырады. Мәселен, У.Жекебаев пен В.К. Бобров, сот
билігі соттық төрелікте іс жүзіне асырылады деп пайымдайды.
Кей ғалымдардың ой пікірінше, сот билігі оның құқықтық мемлекет
жағдайында соттың қызметін іс жүзіне асырудағы өте аса маңызды белгілері
және қызметтерін негіздеуі тұрғысында қаралуға да тиіс.”.[4, 33б].
Соттық биліктің мәні соттың сот төрелігін іс жүзіне асыру кезінде
көрініс табады. Алайда, сот қызметін бұл биліктің тек бір нысанын, өз
кезегінде іске асыру болып табылатын бірғана сот төрелігін іс жүзіне
асырумен ғана шектеуге болмайды. Алайда, еліміздің ғалымы Қ.Ә.Мәми әділ
түрде ажыратқандай “сот билігі түсінігінің мәнін және мазмұнын неғұрлым
толық түрде және айқын ашу үшін оның барлық белгілерін, яғни мемлекеттің
тетігінде оның рөлі мен орнын, биліктің өзге де тармақтарынан айырмашылығын
көрсететін ерекшеліктері және қырларын анықтау керек”.[5, 57б].
“Сот билігін, - дейді В.М.Савицкий, - болса құқықтық мемлекеттің
негізгі құрылымдарының бірі ретінде азаматтық не болмаса құқықтық
нормаларда көзделген нақты бір істерді қараумен шектеуге болмайды. Мұндай
көзқарас болса өзін жояды. ... Қазіргі соттық билік бұрын әдетте құқықтың
төрелігі деп аталғаннан бөлек, соттың сапалы жаңа қызметтерге ие болуының
нәтижесінде туындауы да мүмкін”.[6, 20б].
Сот төрелігі саласынан өзге де соттың билігі соттың өзге де
қызметтерін іс жүзіне асыруы кезінде нақты іске асырылады, атап айтатын
болсақ:
- анықтау, алдын ала тергеу органдарын және прокурордың тарапынан
қабылданған шешімдері мен іс әрекеттерінде заңдылықтарды бақылау;
- азаматтардың құқықтарын және заңдармен қорғалатын мүдделерін қорғау
жөніндегі өтініштерді, сондай-ақ бұзылған құқықтарға және бостандықтарын
бұзған іс әрекеттер, шешімдерге шағымдарды қарау;
- соттардың заңдар және басқа да нормативтік құқықтық актілерді
қолданудың тәжірибесін зерделеу, жинақтау;
- жеке қаулылылармен мемлекеттік органдар және ұйымдардың қылмыстарды
жасауға ықпал жасайтын себептер мен жағдайларды жоюы жөніндегі шараларды
келтіру;
- республиканың Жоғарғы Сотының жалпы отырысында соттың тәжірибесі
мәселелері бойынша өз кезегінде нормативтік қаулыларды қабылдау;
- жоғарғы тұрған соттардың төменгі тұрған соттардың іс жүргізу іс
әрекеттеріне соттың қадағалауын іс жүзіне асыруы және тағы басқалары.
Соттық билігі істі қарауы кезінде кімге тиесілі – нақты судьяға ма не
болмаса соттың мекемесіне ме деген сауал талқыға түсті. Б.А. Страшун пен
А.А.Мишин “соттың билігі құқық қоғамдық қарым қатынастарға ықпал жасау
құралы ретінде барлық сотық органдарының жиынтығына жүктелген, әр соттық
органы болса сот билігін ұстанушылар болып келеді”- деп санайды”.[7,
154б].
Конституция және соттар жөнінде шет мемлекеттердің конституциясында,
заңдарында соттық билігін іс жүзіне асырудың негізгі және маңызды нысаны
сот төрелігін іс жүзіне асыру болып келетіндігі айқындалған. Ғылыми
әдебиеттерде соттың төрелігі түсінігі оның түрлі жақтарын ашылады.
Ғалымдардың көпшілігі соттың төрелігін соттың отырыстарында іс жүргізушілік
тәртібімен жасалатын арнайы мемлекеттік органдардың материалдық сипаттағы
нормаларын пайдалана отырып, қылмыстық, азаматтық және басқа істерді қарау
мен шешуі жөніндегі қызметі ретінде айқындайды. Бұл анықтама, сонымен
бірге, мысалға еліміздің Конституциясының 75 және 78-баптары мен соттар
жөніндегі Конституциялық Заңның нормаларына талдау соттың төрелігінің
мәнін, мазмұнын және мағынасын да ашатын негізгі айрықша белгілерін бөлуге
зор мүмкіндік береді. Олардың қатарына өз кезегінде мыналарды жатқызуға
болады.
1. Соттық төрелікті мемлекеттің атынан арнайы мемлекеттік орган – сот іс
жүзіне асырады. Соттардың толық түрдегі тізбесі республиканың
Конституциясында және соттық жүйе жөніндегі Конституциялық заңда
анықталған. Соттың төрелігі іс жүргізудің заңнамасында (АІЖК, ҚІЖК)
анықталған тәртіппен қылмыстық, азаматтық және басқа істерді қарау
(істің нақты мән - жайларын анықтау мақсатында дәлелдемелерді зерттеу
арқылы) және шешу (үкімдерді, қаулыларды және өзге де соттдығы
актілерін шығару арқылы) арқылы жүзеге асырылады;
2. Істер мене қорғаудың тараптарының, сонымен қатар дәлелдемелерді
зерттеуге белсенді түрде қатысу құқығы берілген процестің өзге де
қатысушыларының міндетті қатысуымен соттың отырыстары нысаныда
қарастырылады. Бұл ретте соттың қорғау не болса айыптауы жағына
шықпайды. Бұл соттың отырысында қарастырылған дәлелдемелерді
зерттеуге, бағалауға әрі заңдардың талаптарына сай болып келетін
шешімдер шығыруға тиісті;
3. Соттың қаулылары, үкімдері, ұйғарымдары мен шешімдері олар заңдық
күшіне енген уақыттан бастап заңдық күшіне ие болады, сондықтан да
республиканың барлық аумағындағы барша мемлекеттік органдардың,
ұйымдардың, лауазымдық адамдардың және азаматтардың орындаулары үшін
міндетті болып келеді. Заңдық күшіне енген соттың актісін орындаудан
жалтаруы заңнамада көрсетілген жауапкершілікке әкеліп соғады. Соттың
актілерін тек жоғарғы тұрған соттар мен тек іс жүргізу заңнамасында
көзделген тәртіппен өзгертуі не болмаса күшін жоюы да мүмкін.
Соттың төрелігі Конституцияда, сот жүйесі жөніндегі Конституциялық
заңдарда және өзге де нормативтік құқықтық актілерде бекітілген негізгі
идеяларды басшылыққа алатын, сот төрелігін және басқа да өкілеттіктерді іс
жүзіне асыруы кезінде соттың қызметін ұйымдастыру мен тәртібінің мәнін,
оның мазмұнын анықтап, көрсететін негізгі ережелерден тұрады. ”.[8, 213б].
Соттың төрелігіне нақты адамды қылмысты жасауға кінәлі деп тануы және
оған жазалау, не болмаса заңда белгіленген әсер етудің шарасын
тағайындауда, сондай-ақ заңсыз, еш негізсіз жауапкершілікке тартылғандарды
ақтау барысы кезінде шешуші сөз болса оған тиесілі.
Сот төрелігі – адам және азаматтың, мемлекеттік пен мемлекеттік емес
ұйымдардың, лауазымдық адамдардың өте маңызды құқықтары мен заңдарды іс
жүзіне асыруға тура қатысы бар құқықты қорғау қызметінің негізгі қызметі.
Оның міндеттеріне өзге де құқықты қорғау қызметтерін де орындау
бағындырылған. Мысалы, қылмыстық іс негізнде соттың төрелігі, егер бұл
істің алдын ала құзыретті органдар өз кезегінде жан-жақты, толық түрде
тергемесе, егер солар барлық керекті дәлелдемелерді анықтамасы және тағы
басқа заңды, негізді және әділ іс жүзіне асырылмаған болар еді. Сондықтан
да, сот төрелігі – құқықты қорғауы қызметінің тұтастай түрде алғанда
жүрегі.
Процесте не болмаса соттың төрелігін атқарудың қорытындысы бойынша
қабылданатын, заңдық әдебиеттерінде соттың төрелігінің актілері деп
аталатын соттың шешімдері (қылмыстық істер бойынша үкімдер, азаматтық істер
бойынша шешімдер) заңнамаға сай айрықша сипаттары беріледі. Солардың бірден
бірі – жалпыға міндеттілік. Ол, атап айтқанда, заңдық күшіне енген үкім,
ұйғарым не болмаса істі қараған уақытта сотпен шығарған қаулының барлық
мемлекеттікғ, қоғамдық ұйымдар және мекемелер мен кәсіпорындар, лауазымдық
адамдар мен азаматтар үшін міндетті болып келеді және сол елдің барлық
территориясында орындауға тиісті екендігін білдіреді. Соттың шешімін
орындамау не болмаса орындауға кедергі де келтіру бұған кінәсі бар
адамдарға қатысты түрлі санкцияларды қолдануға әкеліп соғады.
Соттың төрелігінің өзге де айырмашылықты белгісі, мемлекеттік
қызметтің бұл түрі заңда түгелдер дерлік регламенттелетін қатаң тәртіпті
мақтау арқылы іс жүзіне асырылады.
Келесі айырмашылық белгінің біріне, соңында, оны тек бір ерекше орган
– сот (судья) ғана іс жүзіне асыратыны жатады. “Соттың ерекше болып келетін
басқа органдарға беруді көздейтін заңдық актілерді шығаруға тыйымдар
салынады. Ешқандай басқа органдар және тұлғалардың судья өкілеттігін не
болмаса сот билігінің функцияларын иеленуге құқығы жоқ”,- деп Ресей
федерациясының сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі жөніндегі заңында
белгіленген. ”.[4, 35б].
Осы аталған айырмашылық белгілер ескеріле отырып, сот төрелігін соттың
сот шешімдерінің негізділігін, заңдылығын, әділдігін және те жалпыға
міндеттілігін қамтамасыз етеуін заңның талаптары және онымен белгіленген
тәртібін бұлжытпай сақтауы кезінде азаматтық, қылмыстық және басқа да
заңдармен белгіленген сот ісін жүргізуінің нысандарын қарауы бойынша
құқықты қорғау қызметін іс жүзіне асыруы ретінде айқындауға болады.
Конституция қылмыстық іс жүргзу саласында кей айрықша қағидаларды
бекітеді (айыпталушының істі өз кезегінде алқабилердің қатысуымен қарау
құқығы; ұсталған не болмаса қамауға алынған сәттен бастап адвокаттың
көмегін пайдалануы құқығы (бірқатар мемлекеттерде – ұсталған сәттен
басталады); заңдарда белгіленген жағдайларда тегін заңның көмегін алуы
құқығы; кінәсіздік презумциясы: яғни әр адам соның қылмысты жасағандығы
үшін кінәлілігі заңдарда көзделген тәртіппен дәлелденгенге және те соттың
заңдық күшіне енген үкімімен белгіленгенге уақытқа дейін кінәсіз болып
есептеледі; қайтадан жазалауға тыйым жасау: ешкімді де бір қылмысы үшін
қайталап қылмыстық жауаптылықа тартуға болмайды және тағы басқалары).
Конституцияларға сай, жаңадан бастап құрылған республикалық басқаруы
түрін де, республиканың түрін де көре аламыз. Дегенмен, осы басқарудың
реформарының бәрі исламдық қағидалар мен нормаларға негізделген.
Негізгі Конституциялық қағидаларының бірі — ислам дінін мемлекеттік
дін негізінде ұстанулары деп те айтуға болады. Мұндай ереже Иордания (2-
бап), Пакистан (2-бап), БАЭ (7-бап), Катар (1-бап), Тунис (1-бап), ОАР (2-
бап), тағы басқа мемлекеттердің конституциялары негізіне алған болатын.
”[9, 187б].
Ал, мысалы, Германияда соттық билікті ұйымдастыру көп жүйелік
қағидасына негізделген: федерация және жерлерде қандай да бір жоғарғы
соттық органы жоқ.
Шетелдiк контитуциялар соттың төрелiгiн іс жүзіне асыруға қатысты
бiрқатар негiзгi қағидаларды бекiтедi:
- соттың төрелiгiнiң ашықтығы және жариялылығы;
- соттың төрелiгiнiң азаматтар үшiн қол жетiмдiлiгi;
- соттың процестерiнiң ауызша болу сипаты;
- соттың процестерiнiң жарыспалығы;
- азаматтардың өздерінің құқықтарын соторгандары арқылы қорғауы
мүмкiндiгi;
- кiнәсiздiк презумпциясы;
- бiр құқықбұзушылық үшiн тұлғаның қайтадан жауапқа тартылмайтындығы;
- соттың шешiмдерiнiң негiздi, әдiлеттi болуы.
Бұл аталғандардан өзге бiрқатар елдердің конституциялары соттың
төрелiгiн іс жүзіне асырумен байланысты өзге де қосымша қағидаларды
белгiлейдi.
Бұл жерде атап өтетін болсақ Қазақстан Конституциясының 77 - бабының
3-тармағына сай судья сот төрелігін іс жүзіне асыру кезінде төмендегі
негізгі қағидаларды басшылыққа алуы керек:
1. кінәсіз деп, жорамалдау;
2. бір құқықбұзушылық үшін ешкімді де қайталап қылмыстық жауапқа тартуға
еш болмайтындығы;
3. заңдарда көзделген соттылықты өзгертуге жол бермеу;
4. әркімнің өзінің сөзін тыңдатуға құқылығы;
5. жауапкершілікті күшейтуге, жауапкершілікті жеңілдетуге еш жол
берілмейтіндігі;
6. айыпталушының өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес;
7. ешкім өзіне, туыстары және жақын адамдарына қарсы айғақтар беруге
міндетті еместігі. Діни қызметшілер болса өздеріне сеніп сырын
ашқандарға қарсы куәгерлер болуға міндетті емес.
8. адамның кінәлі екендігі туралы кез келген күдік айыпталушының
пайдасына қарастырылатындағы;
9. заңсыз жолмен, тәсілмен алынған айғақтардың заңдық күшінің
болмайтындығы. Ешкім де өзінің жеке мойындауы негізінде сотталуға
тиісті емес;
10. қылмыстық заңды ұқсастығына қарай қолдануға еш жол берілмейді.
Бұл қағидалар шет елдік сот билігі мен еліміздің сот билігінің бсты
ұстанатын қағидаларының ұқсас екендігін көрсетеді.
Сонымен шет елдерде, сот билігін тура жүзеге асыруы төменде
қарастырылатын басты қағидаларға негізделеді.
Заңдылықтың сақталуы қағидасы. Заңдылық мемлекет және құқықтың жалпыға
бірдей қағидасы болып табылады, сол елдер үшін толық дәрежеде сотты
ұйымдастыру, соның қызметіне де пайдаланылады. Заңдылық қағидасы
демократияның өте маңызды бір элементі болып келеді. Бұл екі түсінік бір-
бірімен мейлінше байланысты, өзара тәуелді болып келеді: мемлекетте
демократиясыз заңдылықтың болуы еш мүмкін емес, керісінше, елде заңдылық
сақталмай тұрып демократияның болуы да мүмкін емес. Құқықтық мемлекеттің
соттың төрелігінде заңдылықтың сақталуы қағидасы заңдылықтың өте маңызды
болып келетін талаптарының соттың қызметіне пайдалануын көздейді.
Заңдылықтың демократиялық саяси сипаттағы биліктер мен өзге жағдайларда
көрінетін негізгі қысқаша түрде нақтыланған түрі В.Н.Кудряцевтің пікірі
бойынша төмендегідей:
- құқықтың жалпыға ортақтығы, яғни заңның араласуы қажетін барлық
қоғамдық қарым қатынастар билеп-төстеудің жолымен емес, заңдармен
реттелетіндей заңдылық керек;
- Конституция және заңдардың басымдығы;
- барлық адамдардың заңның алдындағы теңдігі;
- құқықтарды іс жүзіне асыратын арнаулы, заңдық механизмдердің болуы
(міндеттерді қатаң түрде сақтау, орындау; субьективтік құқықтарды қолдану
үшін еш кедергісіз мүмкіндіктердің болуы);
- құқықты кепілді, сапалы түрде қолдану, құқықбұзушылыққа қарсы
белсенді, әрі батыл күрес жүргізу, заңдарды бұзғандардың бәрінің заңның
алдындағы сөзсіз жауаптылығы;
- құқықтық тәртіптің тұрақтылығы мен баяндылығы, құқықтық реттеудің
барша тетіктерінің тиімді түрде жұмыс істеуі. ”.[10, 12б].
Бұл талаптар заңдылықты қалыптастыра алады; осы талаптардың жиынтықты
сипаттама болуы қоғамның өмірінен билеп төсеудің, жеке бір өктемдіктің,
бақылаусыздықтың жойылуына өз кезегінде жағдай жасайды және түпкі
қорытындысында заңның нормаларында көзделгеннің бәрі нақты іс жүзіне асады,
адамдардың – қоғамдық қарым қатынас қатысушыларының нақты іс жүзіндегі
мінез-құлқынан көрініс тауып, ол қарым қатынастардың шын мәніндегі
заңдылығы болса қатаң құқық тәртібіне айналу үшін соларды заңдылық
мұраттарына сай келтіруді көздейді.
Біздің соттардың, шын мәнінде құқықтың туындайтын өзіне тән,
қалыптасқан міндеті бар, яғни заңдылықтың бұзылғаны анықталған ретте жеке
қаулыны шығарады. Статистика көрсетіп отырғандай, 1998 жылы республиканың
соттық органдарына келіп түскен қылмыстық істердің жалпы саны азайып,
тиісінше бұл істерге қатысты соттың төрелігі шығарған шешімдердің қатесі де
едәуір көбейген.
Судьялардың тәуелсіздігі және олардың өз кезегінде тек Конституцияға,
заңдарға бағынуы сот төрелігін іс жүзіне асырудың қажетті шарттары, іс
бойынша шындыққа қолдарын жеткізудің аса маңызды кепілдіктері болып келеді.
Қазақстанда соттың төрелігі судьялар соттық процесінің барлық
сатысында барық іс жүргізу жұмысын орындауы кезінде тәуелсіз болатындай
етіп құрылады. Сатыларға бөлінетін соттың процесіне:
- соттың шешімі, үкімі, ұйғаруы, қаулысы;
- апелляциялық іс жүргізу;
- қадағалау ісі жатады.
Судьялар іс негізінде іс жүргізудің барық үдірісі барысында сыртқы
ықпал етулерден тәуелсіз, дәлелдермен, істің барлық материалдарымен мұқият
түрде танысып, зерттейді, сонан соң өзінің іштей берік түрде сенім
негізінде конституция, заңдарды басшылыққа ала отырып, шешірмдер
қабылдайды. Бірде-бір істі қалай да шешу жөнінде нұсқау беруге еш хақысы
жоқ.
Сот төрелігін іс жүзіне асыру кезінде соттық органдарының ешқандай
иерархиялығына жол берілмейтінін айта кеткен жөн: бірінші сатыдағы сот
болса тек қана заңға ғана бағына отырып, нақты іс бойынша үкімді шығару
жөнінде жоғарғы тұрған соттан еш тәуелсіз.
Апелляциялық не болмаса қадағалау соттың сатысының да өздерінің
қаулыларында бірінші сатыдағы сотқа айыптаудың дәлелдігі не болмаса
дәлелсіздігі, нендей бір дәлелдеменің айғақтылығы және айғақсыздығы
жөнінде, бір дәлелдеменің өзге дәлелмдемеден басымдығы жөнінде мәселені
күні бойы шешетіндей нұсқауларды беруге, жазалау шараларын ұсынуға құқысы
жоқ.
Бұл көзқарас тұрғысынан соттың төрелігін іс жүзіне асырудың аса
маңызды қағидаларын зерттей отырып, Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас
Ассамблеясының 1995 жылғы 29 қарашадағы және 13 желтоқсандағы қарарларымен
мақұлданған “Соттық органдарының тәуелсіздігіне қатысты негізгі
қағидаларының” мазмұнынан өте маңызды. Осы қағидалар соттық органдары
қызметінің басты бағыттарын айқындай отырып, бұлай деп белгіледі:
- соттық органдарының тәуелсіздігіне мемлекет өз тарапынан кепілдік
береді және сол конституциясымен не болмаса заңмен баянды етіледі. Барлық
мемлекеттік және өзге мекемелер соттық органдарының тәуелсіздігін құрметтеу
мен сақтауға міндетті;
- соттық органдары өзіне берілген істердің кімніңде тарапынан болса да
заңсыз ықпал жасаудың, теріс ниеттін, қысымды көрсетудің, күш көрсетудің не
болмаса тура не жанама түрде араласудың салдарынан туындайтын қандай да бір
кедергілерге және қандай да бір себептерге қарамастан деректердің негізінде
және заңдарға сай байыппен шешеді.
- соттың төрелігі үдірісіне заңсыз не болмаса рұқсатсыз араласуға жол
берілмеуі керек және соттың шығарған соттың шешімдері қайтадан қарауға
жатпайды. Бұл қағида заңдарға сай соттық жолымен қайтадан қарауға не
болмаса сот ұйымдары шығарған үкімді жеңілдетуге де кедергі жасамайды;
- соттық органдарының тәуелсіздік қағидалары соттық органдарына
олардан сотта істі әділетті түрде жүргізуді және жақтардың құқықтарын
сақтаудын қамтамасыз етуді талап етуі құқығын береді;
- судьялар өздерінің қауымдастықтарын және өзге де ұйымдарын
ұйымдастыру және соларға өздерінің мүдделерін қорғауы, кәсіби тұрғыдағы
даярлығын жетілдіру мен тәуелсіздігін қамтамасыз етуі үшін кіруі
еркіндігіне ие;
- сот лауазымына таңдап алынған адамдардың адамгершілік қасиеті мен
қабілеті, сондай - ақ құқықтың саласындағы даярлығы және біліктілігі
міндетті түрде жоғарғы болуы керек. Судьяларды іріктеуі кез келген әдісі
судьялардың жалған уәждермен тағайындалуын болдырмауға кепілдікті беруі
керек. Судья қызметіне іріктеудің кезінде сол адамға қатысты кемсітушілік
болмауы тиісті; алайда заңгерлік қызметіне кандидат тиісті мемлекеттің
азаматы болуы керек дейтін талап болса ешқандай да кемсітушілік ретінде
қаралмауы керек;
- судьялардың өкілеттілік мерзіміне, олардың тәуелсіздігіне және
қауіпсіздігіне, керекті сыйақысына, қызметтік жағдайына, зейнетақысына және
зейнетке шығуы жасына лайықты түрде заңмен толық кепілдік берілуі керек;
- қандай да бір тәртіптік іске не болмаса әлде бір адамның шағымдануы
құқына не құзырына еш нұқсан келтірмей, судьялар болса өздерінің соттық
қызметін іс жүзіне асыруы кезінде орын алуы да мүмкін қате іс әрекеттердің
салдарынан келетін қаржылық шығыны үшін сотпен қудалаудан өзін толық
қорғауды қолдануы қажет;
- судьялардың өздерінің соттық және те кәсіби сипаттағы міндеттерін
орындауының кезінде солардың үстінен түскен айыптаулар және шағымдар тиісті
тәртіптер бойынша жедел де, әділетті де қаралуға керек. Судья сотта дұрыс
жауаптар берілуін және істің әділетті түрде қаралуын талап етуге құқылы.
Шағымды бірінші кезеңде қарау, егер өзгеше жағдай жөнінде өтініш болмаса,
құпия түрде жүргізілуі керек;
- судьялар болса өздерінің қызметтік міндеттерін орындауға
қабілетсіздігіне не болмаса оларды атқаратын лауазымына лайықсыз жасайтын
теріс мінез - құлықтарына байланысты қызметінен уақытша босатылуы не
болмаса шығарылуы мүмкін;
- тәртіптік жаза, қызметтен аластау не болмаса шығару жөніндегі шешім
қисынды түрде дәлелденуге, сондай - ақ тәуелсіз тексеруден өтуі керек.
”.[11].
Қазақстан Конституциясында көзделген соттың тәуелсіздігі қағидасы
халықаралық қағидаға толықтай сай болып келеді, яғни: “Әрбір адамның өзіне
тағылған қылмыстық айыптауды қараған кезде не болмаса соның құқығы және
міндеттері қандай бір азаматтық іс жүргізуде анықталған жағдайда істі
заңның негізінде құрылған білікті, тәуелсіз, байыпты соттың әділетті және
ашық қаратуға құқығы бар”.
Шет елдерде соттардың тәуелсіздігін қамтамасыз ету болса жағдайы
қандай жолдармен жасалады?
Тәуелсіздік мынындай жолмен:
- заңда көзделген соттың төрелігін іс жүзіне асыру рәсімімен;
- соттаы құрметтемегені үшін жауапкершілікпен;
- судьялардың сайлаудың жәнее тағайындаудың, өкілеттіктерін тоқтату
және кідіртілуінің белгіленген тәртібімен, судьялардың орнынан түсуі
құқығымен;
- судьялардың, солардың мәртебесіне сай, мемлекеттің есебенен
материалдық, әлеуіметтік қамсыздандырылуымен қамтамасыз етіледі.
Осы айтылғандарға істі жан - жақты, толық, обьективті түрде қарауға
кедергі жасау не болмаса заңсыз түрде шешім шығарылуына қол жеткізуі
мақсатында қандай да бір нысанда судьяға ықпал жасау қылмыстық жауапқа
тартуға әкеліп соқтыратынын қосуы қажет.
Судьялар өндірісте жатқан істер жөнінде ешкімнің де алдында есеп
беруге еш міндетті емес. Соттың үкімі заңдық күшіне енгенген уақытқа ешкім
де соттан істі талап ете де алмайды. Үкім заңдық күшіне енгеннен соң ғана
қадағалаудың тәртібімен наразылық білдіруге заңдарменөкілеттілік берілген
адамдардың істі талап етуіне ғана құқысы бар.
Заң мен сот алдында жұрттың бәрі теңділік қағидасы. Әрбір азаматқа
мемлекеттік органдардың және ұйымдардың лауазымды иелерінің және өзге де
адамдардың, соның республика конституциясы және заңдарында берілген
құқықтарына, бостандықтарына, заңдық мүдделеріне еш нұқсан келтіретін не
болмаса оларды шектейтін кез келген жөнсіз болатын шешімдері және іс-
әрекеттерінен сот органы арқылы қорғалуына кепілдік беріледі. Ешкімді
заңдар мен әділеттіктің бүкіл талаптарына сай білікті, тәуелсіз және те
байыпты сотта ісінің қаралуы құқынан да айыруға болмайды. Барлық соттарда
мен сотта іс-жүргізудің кез келген деңгейінде азаматқа білікті заңдардың
көмегімен алу және қорғалуы құқығына кепілдік беріледі.
Азаматық қоғамды қалыптастыру жағдайындағы адамның құқықтарына
байланысты мәселелерді қараған халықаралық ғылыми - тәжірибелік
конференцияда өте маңызды болып келетін тұжырымдар жасалады. “Сот қылмысқа
қарсы күресетін орган болмауға тиіс, ол адамның құқықтары және
бостандықтарын қорғауын қамтамасыз етуді, сотта заңдылықтың тәртібін
орнықтыруды мақсат етуі қажет” деп көрсетіледі.
Мысалы, Республикамыз белгілі бір ұлтқа жататындағына, діни ұйымға
мүшелегіне не болмаса мүліктік жағдайына байланысты ешкімге соттың
төрелігін іс жүзіне асырудан бас тартылмайды.
Тараптардың жарыспалығы мен тең құқылығы қағидасы. Жарыспалық қағидасы
сот процесінің мазмұнына өз кезегінде айтарлықтай ықпал жасайды. Осы
тұжырымдамадағы мына мәселені алғашқы кезекте, атап көрсетуі керек: Яғни
прокурорлар және адвокаттар соттардың істі қарауына тараптардың теңдігі
және процестің жарыспалылығы қағиалары негізінде қатысады, кез келген
тараптың өзінің пікірін айтуға, өзінің көзқарасын қорғауға құқығы бар.
Сотта іс қарау барысындағы қағидасында істің барлық жағдайларын
зерттеуде толықтық, жан-жақтылық, обьективтілік және әділеттілікпен көз
жеткізу, сот іс жүргізудің үздіксіздігі, сотта істі қарауы кезінде
тараптардың іс жүргізуге қатысты тең түрдегі құқықтығы жөнінде талаптар
орындалуы үшін жарыспалылық процесін іс жүзіне асыруы керек. Атап айтқанда,
осы орайда профессор Б.Н.Безлепкин былай ой тұжырымдайды: “Соттың қылмыстық
істегі алдын - ала тергеудегі кемшіліктердің орнын қылмыстық істі қайтармай-
ақ соттық тергеуі институтын жетілдіруі, соны айыптаушы және қорғаушы
тараптардың шын мәніндегі жарыспалылығы негізінде құруы, соларға жаңа
дәлелдер ұсынуы жөнінде кең түрде өкілеттіктер беру, сотта істі жүргізудің
алдын ал тергеуі әдістерінен сот қызметі дейтін ақиқаттан алшақ жатқан,
жабайы, күні өткен әдістерден бас тартуы есебінен толтыруға болады және
солай болуы керек”.[12, 187б].Осылайша, жарыспалылық іс жүргізу қылмыстық
істі қосымша түрде тергеуге жіберу секілді зияндық тәжірибеден арылуға зор
мүмкіндік береді.
Істі қараудағы және сотта істі жүргізудегі жариялылық қағидасы
мемлекетте демократиялық жолмен дамуында аса маңызды орын алады. Осы орайда
Ресей Федерациясының еңбек сіңірген заңгері, профессор Ю.И.Стецовскийдің
жалпы жұрттың барлығы таныған, зейін қойып, зерделеуге лайықты ұстанымын
келтіре кеткеніміз жөн. Бұл, атап айтқанда, өзге де демократиялық қағидалар
секілді жариялылыққа аса қиындықпен қол жетті деп есептейді. Бұл туралы сот
төрелігінің ең қажетті шарты ретінде Пушкин де, декабристер де армандаған
болатын. Герцен соттың ісінде және қоғамдық өмірдің бүкіл салаларында кең
түрде жариялылықтың болуы соттың өктемдігі және шенеуліктер жүгенсіздігін
жоюдың аса бір маңызды құралы деп есептеледі. ”.[13, 102б].
Жариялылық қағидасы соттың істерін азаматтар, бұқаралық ақпарат
құралдары өкілдерінің сот отырысының залына қатысуға, онда болған
жағдайлардың бәрін де көзбен көріп, іс жүргізудің барысы және қорытындысы
жөнінде жалпы жұртшылыққа хабарлауға өз кезегінде мүмкіндік бере отырып,
ашық түрде қараумен түсіндіріледі.
Жариялылық қағидасынан бас тартуы жеке адамның құқықтарының бұзылуына
қолайлы түрде негіз жасайды. Жария соттың құқығы адамның өзінің құқықтары,
бостандығын заңдармен еш тыйым салынбаған барша жолдармен қорғауына зор
мүмкіндік жасайды. Демократиялық қоғамда іс болса қоғамның, адамның,
мемлекеттің мүддесі тұрғысынан алынып жүргізіледі. Сот болса ашық
жүргізілген ретте ғана ол сенім мен беделге де ие бола алады. Оның шешімі
болса халықты қанағаттандыруы керек. Адамдарға өз кезегінде сотта іс
қараудың қорытындыларын ғана емес, соттың үкімге, өзгедей шешімге барар
жолда қалай іс әрекет еткенін білу де аса маңызды. Құпия түрде жүргізілген
сот ісі соттың шешімдерінің дұрыстығынада күмән туғызады. Сондықтан сот
төрелігін ашық жүргізілуге тиіс. Сотта істі ашық қарауы – іс жүргізудің
көзбен көріп, құлақпен естуге зор мүмкіндік туатын айғақты сәті, заңға,
адам және азаматтың құқықтарына, бостандықтарына деген көзқарастың өте
әсерлі, жарқын түрдегі көрінісі.
Тәрбиелік маңызын арттыруы үшін, сондай- ақ жариялылыққа деген кең
өріс ашу мақсатында соттарға іс негізінде шығарылған жеке қаулыларды,
үкімді (қаулы) жарияланғаннан соң жария ету, ол жерде оларды бұқаралық
ақпарат құралдарын қолдана отырып, жұртшылыққа хабарлауы ұсынылады. Мұны
осылай жасау керек, себебі жеке қаулылардың негізінде істі бүгінгі
талаптарға сай қараған кезде толық түрде және обьективтік зерттелген
фактілер ғана алынады.
Әр түрлі соттың шешімдерін жұртшылыққа жеткізуі ісінде жариялылықтың
пайдаланып жүргеніне қарамастан, заңдар бұқаралық ақпарат құралдарына
өздерінің хабарларында сотта істі қараудың нәтижелерін күні бұрын шешіп
қоюына не болмаса шешім не үкім заңдық күшіне енгенге дейін өзге жолдармен
сотқа ықпал жасауына жол берілмейді.
Сол сияқты, судья қызметіне алғашқы рет сайланған не болмаса
тағайындалған адам өзінің міндеттерін елдің Конституциясы мен заңдарына
бағына отырып, адал түрде әрі әділетті атқаруға ант беруі керек.
Еңбекте келтірілген жекелеген судьялардың соттың әділдігін жүргізуі
кезінде жіберген заңдық бұзушылық деректері солардың жоғарыда көрсетілген
антқа тек адалдықпен қарамағандығын, әділетсіздіктің жолына түскендігін
көрсетеді.
Сондықтан да, әрбір судьяның адалдығы мен әділеттілігі сот төрелігін
іс жүзіне асырудың жеке қағидасы ретінде танылғандығы дұрыс.
Себебі, мемлекеттік биліктің жеке тармағы – соттың билігінің
тұтқасында тұрған әрбір судьяның адалдығы, әділеттігі жалпы демократиялық
сипаттағы қоғамның дамуына тура әсерін тигізетін, қоғамдық қарым
қатынастарды реттеуде кең түрде ықпал жасайтын субьективтік факторлар екені
де дәлелдеуді керек етпейтін ақиқат секілді. Сондықтан да, әділеттілік және
адалдық қағидасын басшылыққа алған әрбір судьяның іс әрекетінен тек заңдық
шешімдер туындауы керек.
Сот төрелігінің қағидалары сот және сот құрылысы жөніндегі заңнаманың
дамуында шет елдерде заңдылықты және адам мен азаматтың құқықтарын қорғауды
қамтамасыз етуде аса маңызды рөл атқарады.
Сот төрелігінің қағидалары елдердегі біріңғай сот жүйесін
ұйымдастырды, оның қызметін тура реттейтін ортақ қағидалар болып табылады.
Сот төрелігін іс жүзіне асыру кезінде конституциялық қағидаларды бұзу
әділетсіз сот қаулыларының шығуына әкеліп соқтырды және соттық төрелігінің
мақсаттары және міндеттеріне қайшы болып келеді.
2 Шет елдердегі сот билігінің конституциялық құқықтық негіздері
2.1 Сот билігі ұғымы және шетелдердегi сот жүйесінің модельдері
Сот билігі бүкіл өркениетті елдерде тұтас сот органдарына жүктелген
белгілі, солардың әрқайсысы осы жүйедегі орнына қарамастан нақты істерді
дербес түрде шешеді.
Әлемде АҚШ болса заңгерлердің саны бойынша бірінші орында тұр (шамамен
алғанда 400 адамға 1 заңгер), ал жылына орташа есеппен алып қарағанда 30
млн. жуық сот процестері өткізіледі.”[14, 134б].
Сот билігі болса мемлекеттік биліктің тармақтарының бірі болып келеді
және заңнаманы бұзуға байланысты қоғамда туындап отырған қақтығыстарды
Конституцияны, заңдарды, өзге нормативтік кесімдерді басты негізге ала
отырып, шешуді мақсат ете тұтады. Әділ сотты сот тек қана, республиканың
атынан, қандай да бір өзге елдің органның, лауазымдық адамдардың,
әлеуметтік топтардың, қоғамдық бірлестіктердің, азаматтардың еркінен
тәуелсіз іс жүзіне асырады.
Сот билігінің өзге бір өзіндік белгісі соның өкілеттіктерін асырудың
айрықша рәсімі болып келеді. Біршама егемендік бөліктерден тұратын
федеративтік елдерде түрлі азаматтық, әкімшілік, қылмыстық, процессуалдық
заңдар болуы, солардың кейбіреуінің тиісті мемлекеттік бірліктердің
шеңберінде іс әрекет жасауды және өзіндік өзгешелік белгілері де болуы
мүмкін. Мемлекетінде соттардың процессуалдық қызметін өте дәлдікпен,
егжей-тегжейлі реттемелейтін бір тұтас азаматтық-іс жүргізушілік, қылмыстық-
іс жүргізушілік заңдар қабылданған және іс әрекет етеді. Енді әкімшілік-
іс жүргізушілік заңдарды әзірлеуі қалды.
Кез келген мемлекеттерде түрлі құқықтық мекекмелер болады: анықтау мен
тергеудің органдары, адвокатура, прокуратура, нотариат және тағы басқалары.
Олардың арасындағы мемлекеттік биліктің айықша тармағын құрайтын сот
органдары болса ерекше орынды иеленеді. Өзге құқықтық органдар өз кезегінде
мұндай билікті иеленбейді.
Заңдарды шығару билігімен салыстырғанда сот жалпы жүріс - тұрыстың
ережелерін белгілемейді (осыған дейін қарастырылған сот прецедентін
есептемегенде) және атқарушы - басқарушы қызметпен еш айналыспайды.
Дегенмен, осы жағдай соттың өз кезегінде мемлекеттік биліктің тармақтарынан
толық оқшауланғанын білдірмейді. Заңдарды шығаруы билігі судьялардың
мәртебесін анықтайды, соттың органдары заңдарды қолданады, ал атқарушы
билік соттың шешімдерін орындайды.
Сот билігінің ең басты мақсаты – қоғамдағы дауларды шешу.
Соттың мемлекеттік билігі болса нақты сипатқа ие. Сот нақты бір
істерді, дауларды қарайды және те шешеді (қылмыстық істерді, еңбек
дауларын, мүліктік дауларды, саяси сипаттағы дауларды, мысалы саяси
партияның қызметіне тыйымдар салу жөніндегі мәселелер жөніндегі дауаларды,
азаматтардың шенеуніктердің іс әрекеттеріне қатысты шағымдарын). Сот ол
мәселелерді сот іс жүргізуінің барысында, яғни заңмен белгіленген бойынша
ерекше іс жүргізушілік нысанда қарайды. Сот билігін іс жүзеге асыруы
кезінде іс жүргізу нысанын сақтау ол ерекше мәнге ие: егер процестін нысаны
бұзылған болса, тараптардың бірінің шағымдары бойынша, ал кей
мемлекеттерде прокурордың наразылығы бойынша жоғарғы тұрған сот тіпті
өзінің мәні бойынша дұрыс шешімнің күшін жояды, іс қайтадан қарауға
жіберіледі. Процестен тыс уақытта судья бақа да өкілеттерді іс жүзіне
асыра алады (соттың бұйрықтарын шығару, мүлікті түгендеу және тағы
басқалары).
Сот билігі жалпы алғанда сот мекемесіне емес, сот іс жүргізуіне іс
әрекет ететін, яғни белгіленген соттың процедурасының талаптарына сай істі
қарайтын сот алқсына (көп елде аса маңызды емес істер бойынша – жалғыз
судьяға) тиесті болады. Алқа болса кәсіби судьялардан ( әдетте үш – бес
кәсіби судья кей азаматтық талап – араздарды, үш судья ауыр санаттағы
қылмыстарды қарайды), бір не болмаса бірнеше судьядан және 5 – 12 алқабиден
(континенталдық құқықты ұстанатын еуропалық мемлекеттерде – сот алқабиі
деп аталады) тұруы мүмкін.
Әр түлді мемлекеттерде және соттың инстанцияларында сот алқасының
құрамы болса бірдей емес. Тоталитарлық социализм мемлекетінде бірінші
инстанция бойынша іс жүргізуге бір судья мен екі халықтық алқаби, көптеген
бірқатар Еуропада елдерінде 6-9 алқаби, шеффендер не болмаса инстанция
бойынша іс жүргізуге бір судья мен екеуі халықтық алқаби, көптеген
Еуропаның мемлекеттерінде 6-9 алқаби, шеффендер не болмаса ассиздер, агло-
саксон құқығы мемлекеттерінде судья мен 12 алқаби қатысады (АҚШ кей
штаттарында – 24 алқаби). Жоғарғы тұрған инстанцияларда алқаны тек қана
кәсіби судьялар құрай алады (алқабилердің қатысуынсыз). ”[14, 136б].
Халықтық және сот алқабилері іс жүргізуде судьялармен тең түрдегі
құқықтарды иеленеді, олар шешімді судьямен қатар көпшіліктік дауыспен
қабылдайды. Ерекше жағдайларды санамағанда, алқабилер тек қана қылмыстық іс
жүргізуге қатысады және сотталушының кінәлілігі не болмаса кінәсіздігі
жөнінде мәселелерді шешеді (құқтық емес, іс жүзіндегі мәселелерді шешеді),
ал жазалаудың шарасын судья анықтайды.
Сот болса заңды тұлғалар және жеке тұлғалардың арасында туындаған
қандай да бір істерді, дауларды заңға және сот алқасының мүшелерінің
құқықтық санысына, судьялардың ішкі сеніміне сай қарайды, шешеді. Өмірлік
тәжірибенің негізінде және нақты істерді қарауы барысында қалыптасқан
құқықтық сана, ішкі сенім соттың билігін іс жүзіне асыруда айрықша мәнге
ие. Ерекше нысанда жасалатын мемлекеттік сипаттағы актіні (көптеген
жағдайда мемлекеттік мәжбүрлеудің актісін) – қылмыстық іс бойынша үкім,
азаматтық талап-арыз бойынша шешімді шығаруы сот билігін іс жүзіне асырудың
қорытындысы болып келеді.
Соттың қызметінің құқықтың үстемдігін, оның ішінде құқықтың мемлекетке
қатысты басымдылығын қамтамасыз етуге бағытталған. Осының қорытындысында
сот заңдарды шығару мен атқарушы билігіне тиесілі емес айрықша
өкілеттіліктерді иеленеді. Сот шешімді қабылдай отырып, заңның негізінде
адамды жасаған қылмыстары үшін бостандығынан, тіптен өмірінен айыру, жеке
және заңдық тұлғалардың меншігін алып қоюы, саяси партияны таратуы,
мемлекеттік органды өзінің шешімін өзгертуге мәжбүрлеуі мен лауазымдық
тұлғалардың заңсыз іс әрекеттерінің қорытындысында тұлғаға келтірілген
зияндарды өтеуі, тұлғаларды заңдарда көзделген негіздер бойынша ата -
аналық құқықтырынан айыруы мүмкін және тағы басқа осы қоғамдағы құқық және
сотқа деген сыйластықты тәрбиелеудің қажеттігін көздейді. Көптеген
мемлекеттердің заңдарды қылмыстың айрықша құрамы – сотты құрметтемеу
қылмысы үшін қатаң түрдегі жазаны белгілейді.
Биліктің тәуелсіз бір тармағы ретіндегі сот билігінің өзгешеліктері
соттың өзін - өзі басқаруын – магистратураның жоғарғы кеңестерінің, жоғарғы
және өзге де білікті соттың алқаларының болуын да көздейді. Тек , бұл
кеңестер судьяларды жұмыстарынан шеттету, оларға жазаны қолдану, осылардың
лауазымын көтеру мен өзге жұмыстың орнына ауыстыруы жөніндегі мәселелерді
шешеді. Заңдарды шығару және атқарушылық билік органдарының (монархтар,
парламенттер, президен жөніндегі) судьяларды сайлау не болмаса тағайындау
құқығының болғанымен, олар осы аталған мәселелерді шешуге аса құқылы емес.
Сот болса әдетте белгілі бір сот округының территориясында іс әрекет
жасайды, бұл территория әкімшілік-аумақтық бөлініске сай болып келмейді.
Осы жағдай сотқа жергілікті биліктің тарапынан ықпал болдырмауы үшін
жасалған.
Саясатпен өте тығыз байланысты заңдарды шығару билігімен (парламентте
ең басты рөлді өз кезегінде саяси партиялардың өкілдері болып келетін
депутаттар иеленеді), саяси белсенді түрде қатысып, партиялардың, басқа да
бірлестіктердің саяси қысымына ұшырайтын атқарушы билікпен салыстырғанда
сот билігін іс жүзңне асыру кезінде саяси қысымға, сонымен бірге соттың
шешіміне әсер етуінің мақсатындағы кез келген қысымға еш жол берілмейді.
Сот істі қарау, нақты шешімді қабылдау кезінде заңнан және өзінің
құқықтық санасынан тыс саяси не болмаса қандай да бір өзге себептерді
негізге алмауы керек. Ісжүзінде жоғары сот органдарының, әсіресе,
конституциялық соттардың қызметінде бұл ереже сақтала бермейді.
Тоталитарлық құрылым, авторитарлық режимнің жағдайларында соттың қызметі
көптеген жағдайда саясаттың жалғасы болып келеді. Демократиялық елдердегі
сот та саяси себептерден, қоғамдық пікірден, түрлі болып келетін
нанымдардан толығымен дерлік арылмаған.
Сот билігі тармағының жағдайы болса, белгілі бір дәрежеде қайшы
сипатқа ие. Бір жағынан бұл аса күшті болып келетін билік, себебі ол тек
соттық, заң шығару және атқарушы биліктің органдары атқара алмайтын
шараларды іс жүзіне асыруға құқылы (мысалы, адамды барлық мүлкінен, бас
бостандығынан және тіпті өмірінен айыруы, лайықты емес ата-аналардан
балаларын алып қою және тағы басқалары.).
Екінші жағынан, ол салыстырмалы түрде алып қарағанда әлсіз билік,
себебі, ол заң шығару билігі сияқты сайланушылардың тура қолдануына
сүйенбейді. Алайда, кей мемлекеттерде азаматтар төмегі тұрған соттардың
судьяларын, халық алқабилерін де сайлауы мүмкін. Соттың билігі атқарушы
билік секілді өте күшті механизмге ие емес (оның соттың орындаушылары – аса
әлсіз болып отырған аппарат). Осы биліктің күшті заңды бұлжытпай орындауға,
соттың шешімін сыйлауға, оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz