Құқық нормаларын қолданудың тәжірибелік ерекшелігі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Құқықты реттеудің тетігіндегі . құқықты қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Құқықты реттеудің тетігінің ұғымы және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Құқықты реттеудің әдістерінің ұғымы және жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Құқықты реттеудегі құқықты қолданудың тиімді жолдары ... ... ... ... .25
2 Құқық нормаларын қолдану құқықты жүзеге асырудың ерекше нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.1 Құқықты жүзеге асырудың ұғымы және нысандары ... ... ... ... ... ... ... .37
2.2 Құқық нормаларын қолданудың ұғымы, белгілері және кезеңдері ... .40
2.3 Құқықтық нормаларды қолдану актілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
2.4 Заңды қарама.қайшылықтар мен құқықтағы олқылықтар ... ... ... ... ... 48
3 Еліміздегі заң актісіне талдау жасау және оны қолдау тәжірибесінің ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
1 Құқықты реттеудің тетігіндегі . құқықты қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Құқықты реттеудің тетігінің ұғымы және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Құқықты реттеудің әдістерінің ұғымы және жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Құқықты реттеудегі құқықты қолданудың тиімді жолдары ... ... ... ... .25
2 Құқық нормаларын қолдану құқықты жүзеге асырудың ерекше нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.1 Құқықты жүзеге асырудың ұғымы және нысандары ... ... ... ... ... ... ... .37
2.2 Құқық нормаларын қолданудың ұғымы, белгілері және кезеңдері ... .40
2.3 Құқықтық нормаларды қолдану актілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
2.4 Заңды қарама.қайшылықтар мен құқықтағы олқылықтар ... ... ... ... ... 48
3 Еліміздегі заң актісіне талдау жасау және оны қолдау тәжірибесінің ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Тақырып өзектілігі. Қоғамдық қатынастар өзінен-өзі тәртіп, заңдылық шеңберінде, құлықтылы және гуманистік талаптар негізінде біржүйелік мағынадағы азамат құндылықтары аясында реттелмейді.
Қоғамдық қарым қатынастардың өмір сүру формалары индивидтердің сан-қырлы әрекеттері қалыптастыратын қарама-қайшылықтар мен күрделі шиеленістен, мүдде қақтығыстарынан тұрады. Мұндай процесстерді бір жүйелі тәртіпке келтіру, индивидтердің мінез-құлықтарына реттік сипат беру көптеген әлеуметтік нормалармен іс жүзіне асырылады, реттеледі және құқықтық мемлекет орнату үшін құқықты сауатты қолдану да маңызды Таңдалып алынған тақырыптың өзектілігі де осы айтылғанмен анықталады
Атап айтқанда діни, әдет-ғұрып, дәстүрлік сияқты нормалар қоғамдық қатынастарды реттеуде үлкен рөл атқарады. Бірақ, жеке адамдардың саналық, тәрбиелік, генетикалық жөне психологиялық ерекшеліктеріне байланысты олардың бәрінен бір мағынадағы, талаптағы мінез-құлықты талап ету мүмкін емес. Әр түрліліктің өзі қоғамдық қатынастарды дамытудың, жетілдірудің айқын көрінісі.
Құқық – бұл қоғамдық құбылыс. Ол қоғамның туындысы ретінде оның дамуының белгілі сатасында пайда болады. Құқық – адам тәртібінің әлеуметтік маңызды реттеутіші, әлеуметтік нормалардың бір түрі. Ол өзіне әлеуметтік аяны қосып алады: а) адамдарды; б) адамдар арасындағы қарым-қатынасты; в) қоғамдық қатынастардағы субъектілердің тәртібін. [1, 45б].
Құқықтың мазмұны қоғамдық дамудың қажеттілігіне, қоғамдық үдірістерге қатысушылармен белгіленеді. Құқық өзінің табиғатына байланысты қоғамдағы әлеуметтік келісімділіктің құралы әлеуметтік қызығушылықтың теңдігін белгілеу, игілікті адал бөлу, жеке адамның әлеуметтік бостандығының өлшемі.
Азаматтық қоғамдық сананың тетігі және ұжымның еркі арқылы саяси күштің бөлінуіне байланысты шын мәнісіндегі теңдік, азды көпті құқықтың формальды қайнар көзінде ретінде көрсетіледі. Мұндай жағдай құқықтың өз идеалына жақындауы не болмаса одан, өзінің негізінен шегіну болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Құқықтық реттеу тетігін толыққанды түрде ашып көрсетіп, талдау жасау арқылы, құқықты қолдану құқықты жүзеге асырудың ерекше формасы ретінде ашып көрсету.
Алға қойылған мақсаттарға сәйкес дипломдық жұмыста мынадай міндеттер алға қойылды:
- Құқықты реттеу тетігіндегі - құқықты қолдануға сипаттама беру;
- Құқықты реттеу тетігінің ұғымы және әдістерін анықтап, сипаттау;
- Құқықты реттеу әдістерінің ұғымы және жүйесіне сипаттама беру;
- Құқықты реттеуде құқықты қолданудың тиімді жолдарынкөрсету;
- Құқықты қолдану құқықты жүзеге асырудың ерекше формасы болып табылатындығын ашу;
- Құқықты жүзеге асырудың түсінігі және нысандарын анықтау;
Қоғамдық қарым қатынастардың өмір сүру формалары индивидтердің сан-қырлы әрекеттері қалыптастыратын қарама-қайшылықтар мен күрделі шиеленістен, мүдде қақтығыстарынан тұрады. Мұндай процесстерді бір жүйелі тәртіпке келтіру, индивидтердің мінез-құлықтарына реттік сипат беру көптеген әлеуметтік нормалармен іс жүзіне асырылады, реттеледі және құқықтық мемлекет орнату үшін құқықты сауатты қолдану да маңызды Таңдалып алынған тақырыптың өзектілігі де осы айтылғанмен анықталады
Атап айтқанда діни, әдет-ғұрып, дәстүрлік сияқты нормалар қоғамдық қатынастарды реттеуде үлкен рөл атқарады. Бірақ, жеке адамдардың саналық, тәрбиелік, генетикалық жөне психологиялық ерекшеліктеріне байланысты олардың бәрінен бір мағынадағы, талаптағы мінез-құлықты талап ету мүмкін емес. Әр түрліліктің өзі қоғамдық қатынастарды дамытудың, жетілдірудің айқын көрінісі.
Құқық – бұл қоғамдық құбылыс. Ол қоғамның туындысы ретінде оның дамуының белгілі сатасында пайда болады. Құқық – адам тәртібінің әлеуметтік маңызды реттеутіші, әлеуметтік нормалардың бір түрі. Ол өзіне әлеуметтік аяны қосып алады: а) адамдарды; б) адамдар арасындағы қарым-қатынасты; в) қоғамдық қатынастардағы субъектілердің тәртібін. [1, 45б].
Құқықтың мазмұны қоғамдық дамудың қажеттілігіне, қоғамдық үдірістерге қатысушылармен белгіленеді. Құқық өзінің табиғатына байланысты қоғамдағы әлеуметтік келісімділіктің құралы әлеуметтік қызығушылықтың теңдігін белгілеу, игілікті адал бөлу, жеке адамның әлеуметтік бостандығының өлшемі.
Азаматтық қоғамдық сананың тетігі және ұжымның еркі арқылы саяси күштің бөлінуіне байланысты шын мәнісіндегі теңдік, азды көпті құқықтың формальды қайнар көзінде ретінде көрсетіледі. Мұндай жағдай құқықтың өз идеалына жақындауы не болмаса одан, өзінің негізінен шегіну болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Құқықтық реттеу тетігін толыққанды түрде ашып көрсетіп, талдау жасау арқылы, құқықты қолдану құқықты жүзеге асырудың ерекше формасы ретінде ашып көрсету.
Алға қойылған мақсаттарға сәйкес дипломдық жұмыста мынадай міндеттер алға қойылды:
- Құқықты реттеу тетігіндегі - құқықты қолдануға сипаттама беру;
- Құқықты реттеу тетігінің ұғымы және әдістерін анықтап, сипаттау;
- Құқықты реттеу әдістерінің ұғымы және жүйесіне сипаттама беру;
- Құқықты реттеуде құқықты қолданудың тиімді жолдарынкөрсету;
- Құқықты қолдану құқықты жүзеге асырудың ерекше формасы болып табылатындығын ашу;
- Құқықты жүзеге асырудың түсінігі және нысандарын анықтау;
1. Жоламанов Қ.Ж. Мемлекет және құқық теориясы. – Алматы: Білім, 1998. – 360 б.
2. Храпанюк В.Н. Теория государства и права. – М. : Бек, 1996. – 450 с.
3. Сапарғалиев Ғ.С. Мемлекет және құқық теориясы. – Алматы: Жеті жарғы, 1998. – 320 б.
4. Венгеров А. Б. Теория государства и права. Учебник/ 2-ое изд. – М., Омега-Л, 2005. -608 с.
5. Булгакова Д.А. Мемлекет және құқық теориясы: оқу құралы. – Алматы: Заң әдебиеті, 2004. – 106 б.
6. Александров Н.Г. Тезисы доклада на тему: «Некоторые спорные вопросы учения о правоотношении» // ЦАГМ. Ф. 3038. Оп. 1. Д. 392. Л. 39.
7. Лазарев Н.Н. Общая теория государства и права. – М. : Юристь, 1999. – 560 с.
8. Теория государства и права /под ред. Н.И. Матузова и А.В. Малько. – М. : Проспект, 1997. – 530 с.
9. Шершеневич Г. Ф. Общая теория права. М., 1991. С. 199
10. Проблемы общей теории права и государства. /Учебник/. Под ред. В. С. Нерсесянца. М.: «Норма-Инфа. М», 1999, 832 с.
11. Нерсесянц В. С. Наш путь к праву. М,1992.С.320
12. Жоламанов Қ.Ж., Мухтарова А.Қ., Тәуекелев А.Н. Мемлекет және құқық теориясы. – Алматы: бас. Қаз МЗУ, 1999. – 370 б.
13. Козлов В.А. Проблемы предмета и общей методологии права. – Л. :Наука, 1989. – 130 с.
14. Антология мировой правовой мысли в пяти томах. – М. : Мысль, 1997. – 960 с.
15. Алексеев С.С. Философия права. – М. : Норма, 1997. – 290 с.
16. Ағдарбеков Т. Мемлекет және құқық теориясының проблемалары (оқу құралы). Түркістан: Қожа Ахмет Ясау атындағы Халықаралық Қазақ-түрік университеті, 2005 ж.- 349б.
17. Абдулаев М.И. Теория государства и права: Учебник. издательство: М.: Финансовый контроль, 2004г.- 410с
18. Бахмутская К.Б. О цивилизованных подходах к изууению истории государства и права// Вестник МГУ, 1994. – №4.
19. Дін kk.wikipedia.org
20. Лукашев Е.А. Права человека Учебник для вузов. – М.: Издательская группа НОРМА– ИНФРА М, 1999. – 573
21. Общая теория государства и права/ под ред. Проф. М.Н.Марченко. – М. : ИКД «Зерцало - М», 2001. – 730 с.
22. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жыл //өзгертулер мен толықтырулар 2011жылға.adilet.gov.kz
23. Оспанов Қ.И. «Құқық негіздері». 2-бас., толықтырылған. – Алматы: Жеті жарғы, 2007. – 304 бет.
24. Храпанюк В.Н. Теория государства и права. – М. : Бек, 1998. – 470 с.
25. Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. – Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 96 б.
26. Мемлекет және құқық негіздері/ құр. Е.Баянов. – Алматы: Жеті жарғы, 2001. – 760 б.
27. Ашитов З.О., Ашитов Б.З. Қазақстан Республикасының құқық негіздері. – Алматы: Жеті жарғы, 2003. – 296 б.
28. Макала. Әділет министрі Б.М. Имашевтың ҚР Парламенті Мәжілісінде сөйлеген сөзі ( 3 сәуір 2013 жыл ) adilet.gov.kz
29. Заң актісіне талдау жасау және оны қолдану тәжірибесін жүргізу бойынша ӘДІСТЕМЕЛІК ҰСЫНЫМДАР .http://www.minjust.kz/
30. Ибраева А. С. Теория государства и права: учебное пособие. - Алматы: Жеті жарғы, 2006. – 424 с.
31. Күләшбекова Р. Жалпыға бірдей құқықтық оқуды үйлестіру // Заң газеті, 2001. – №11. – 5 б.
32. Зиманов С.З. Общая теория права и ее место в системе правоведения. Алматы, 1982.
33. Сапарғалиев Ғ.С. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы. – Алматы: Жеті жарғы, 1998 – 370 б.
34. Сағындыкова А.Н. Конституционное право Республики Казахстан. – Алматы: Білім, 1999. – 380 с.
35. Сафинов К. Құқықтық мемлекет құрудағы жетістіктер // Үкімет жаршысы, 2001. – №10 - 23. – 29 б.
36. Қабдуллин Б.Т. Құқықтық мемлекетті құрудың кейбір мәселелері// ПМУ Хабаршысы, 2004. – №2. – 128 б.
37. Теория государства и права. Учебник для юридических вузов и факультетов. Под ред. В. М. Корельского и В. Д. Перевалова – М.: Изд. группа НОРМА-ИНФРА-М, 1998, 570 с.
38. Баққұлов С. Д. Құқық негіздері оқулық.- 2-ші басылым.-Алматы: Дәуір, 2004.- 248б
2. Храпанюк В.Н. Теория государства и права. – М. : Бек, 1996. – 450 с.
3. Сапарғалиев Ғ.С. Мемлекет және құқық теориясы. – Алматы: Жеті жарғы, 1998. – 320 б.
4. Венгеров А. Б. Теория государства и права. Учебник/ 2-ое изд. – М., Омега-Л, 2005. -608 с.
5. Булгакова Д.А. Мемлекет және құқық теориясы: оқу құралы. – Алматы: Заң әдебиеті, 2004. – 106 б.
6. Александров Н.Г. Тезисы доклада на тему: «Некоторые спорные вопросы учения о правоотношении» // ЦАГМ. Ф. 3038. Оп. 1. Д. 392. Л. 39.
7. Лазарев Н.Н. Общая теория государства и права. – М. : Юристь, 1999. – 560 с.
8. Теория государства и права /под ред. Н.И. Матузова и А.В. Малько. – М. : Проспект, 1997. – 530 с.
9. Шершеневич Г. Ф. Общая теория права. М., 1991. С. 199
10. Проблемы общей теории права и государства. /Учебник/. Под ред. В. С. Нерсесянца. М.: «Норма-Инфа. М», 1999, 832 с.
11. Нерсесянц В. С. Наш путь к праву. М,1992.С.320
12. Жоламанов Қ.Ж., Мухтарова А.Қ., Тәуекелев А.Н. Мемлекет және құқық теориясы. – Алматы: бас. Қаз МЗУ, 1999. – 370 б.
13. Козлов В.А. Проблемы предмета и общей методологии права. – Л. :Наука, 1989. – 130 с.
14. Антология мировой правовой мысли в пяти томах. – М. : Мысль, 1997. – 960 с.
15. Алексеев С.С. Философия права. – М. : Норма, 1997. – 290 с.
16. Ағдарбеков Т. Мемлекет және құқық теориясының проблемалары (оқу құралы). Түркістан: Қожа Ахмет Ясау атындағы Халықаралық Қазақ-түрік университеті, 2005 ж.- 349б.
17. Абдулаев М.И. Теория государства и права: Учебник. издательство: М.: Финансовый контроль, 2004г.- 410с
18. Бахмутская К.Б. О цивилизованных подходах к изууению истории государства и права// Вестник МГУ, 1994. – №4.
19. Дін kk.wikipedia.org
20. Лукашев Е.А. Права человека Учебник для вузов. – М.: Издательская группа НОРМА– ИНФРА М, 1999. – 573
21. Общая теория государства и права/ под ред. Проф. М.Н.Марченко. – М. : ИКД «Зерцало - М», 2001. – 730 с.
22. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жыл //өзгертулер мен толықтырулар 2011жылға.adilet.gov.kz
23. Оспанов Қ.И. «Құқық негіздері». 2-бас., толықтырылған. – Алматы: Жеті жарғы, 2007. – 304 бет.
24. Храпанюк В.Н. Теория государства и права. – М. : Бек, 1998. – 470 с.
25. Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. – Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 96 б.
26. Мемлекет және құқық негіздері/ құр. Е.Баянов. – Алматы: Жеті жарғы, 2001. – 760 б.
27. Ашитов З.О., Ашитов Б.З. Қазақстан Республикасының құқық негіздері. – Алматы: Жеті жарғы, 2003. – 296 б.
28. Макала. Әділет министрі Б.М. Имашевтың ҚР Парламенті Мәжілісінде сөйлеген сөзі ( 3 сәуір 2013 жыл ) adilet.gov.kz
29. Заң актісіне талдау жасау және оны қолдану тәжірибесін жүргізу бойынша ӘДІСТЕМЕЛІК ҰСЫНЫМДАР .http://www.minjust.kz/
30. Ибраева А. С. Теория государства и права: учебное пособие. - Алматы: Жеті жарғы, 2006. – 424 с.
31. Күләшбекова Р. Жалпыға бірдей құқықтық оқуды үйлестіру // Заң газеті, 2001. – №11. – 5 б.
32. Зиманов С.З. Общая теория права и ее место в системе правоведения. Алматы, 1982.
33. Сапарғалиев Ғ.С. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы. – Алматы: Жеті жарғы, 1998 – 370 б.
34. Сағындыкова А.Н. Конституционное право Республики Казахстан. – Алматы: Білім, 1999. – 380 с.
35. Сафинов К. Құқықтық мемлекет құрудағы жетістіктер // Үкімет жаршысы, 2001. – №10 - 23. – 29 б.
36. Қабдуллин Б.Т. Құқықтық мемлекетті құрудың кейбір мәселелері// ПМУ Хабаршысы, 2004. – №2. – 128 б.
37. Теория государства и права. Учебник для юридических вузов и факультетов. Под ред. В. М. Корельского и В. Д. Перевалова – М.: Изд. группа НОРМА-ИНФРА-М, 1998, 570 с.
38. Баққұлов С. Д. Құқық негіздері оқулық.- 2-ші басылым.-Алматы: Дәуір, 2004.- 248б
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
Құқық нормаларын қолданудың тәжірибелік ерекшелігі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 5В030100-Құқықтану
Қостанай 2015
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Құқық нормаларын қолданудың тәжірибелік ерекшелігі
5В030100 – Құқықтану мамандығы бойынша
Орындаған Ж.
Еркинов, күндізгі оқу
бөлімінің 4 курс студенті
Ғылыми жетекшісі Г. Мукашева,
аға оқытушы
Қостанай 2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Құқықты реттеудің тетігіндегі - құқықты
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Құқықты реттеудің тетігінің ұғымы және
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Құқықты реттеудің әдістерінің ұғымы және
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . .16
1.3 Құқықты реттеудегі құқықты қолданудың тиімді
жолдары ... ... ... ... .25
2 Құқық нормаларын қолдану құқықты жүзеге асырудың ерекше
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.1 Құқықты жүзеге асырудың ұғымы және
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ...37
2.2 Құқық нормаларын қолданудың ұғымы, белгілері және кезеңдері ... .40
2.3 Құқықтық нормаларды қолдану
актілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.4 Заңды қарама-қайшылықтар мен құқықтағы
олқылықтар ... ... ... ... ... 48
3 Еліміздегі заң актісіне талдау жасау және оны қолдау тәжірибесінің
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Пайдаланылған дерек көздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
2
Кіріспе
Тақырып өзектілігі. Қоғамдық қатынастар өзінен-өзі тәртіп, заңдылық
шеңберінде, құлықтылы және гуманистік талаптар негізінде біржүйелік
мағынадағы азамат құндылықтары аясында реттелмейді.
Қоғамдық қарым қатынастардың өмір сүру формалары индивидтердің сан-
қырлы әрекеттері қалыптастыратын қарама-қайшылықтар мен күрделі
шиеленістен, мүдде қақтығыстарынан тұрады. Мұндай процесстерді бір жүйелі
тәртіпке келтіру, индивидтердің мінез-құлықтарына реттік сипат беру
көптеген әлеуметтік нормалармен іс жүзіне асырылады, реттеледі және
құқықтық мемлекет орнату үшін құқықты сауатты қолдану да маңызды Таңдалып
алынған тақырыптың өзектілігі де осы айтылғанмен анықталады
Атап айтқанда діни, әдет-ғұрып, дәстүрлік сияқты нормалар қоғамдық
қатынастарды реттеуде үлкен рөл атқарады. Бірақ, жеке адамдардың саналық,
тәрбиелік, генетикалық жөне психологиялық ерекшеліктеріне байланысты
олардың бәрінен бір мағынадағы, талаптағы мінез-құлықты талап ету мүмкін
емес. Әр түрліліктің өзі қоғамдық қатынастарды дамытудың, жетілдірудің
айқын көрінісі.
Құқық – бұл қоғамдық құбылыс. Ол қоғамның туындысы ретінде оның
дамуының белгілі сатасында пайда болады. Құқық – адам тәртібінің әлеуметтік
маңызды реттеутіші, әлеуметтік нормалардың бір түрі. Ол өзіне әлеуметтік
аяны қосып алады: а) адамдарды; б) адамдар арасындағы қарым-қатынасты; в)
қоғамдық қатынастардағы субъектілердің тәртібін. [1, 45б].
Құқықтың мазмұны қоғамдық дамудың қажеттілігіне, қоғамдық үдірістерге
қатысушылармен белгіленеді. Құқық өзінің табиғатына байланысты қоғамдағы
әлеуметтік келісімділіктің құралы әлеуметтік қызығушылықтың теңдігін
белгілеу, игілікті адал бөлу, жеке адамның әлеуметтік бостандығының өлшемі.
Азаматтық қоғамдық сананың тетігі және ұжымның еркі арқылы саяси
күштің бөлінуіне байланысты шын мәнісіндегі теңдік, азды көпті құқықтың
формальды қайнар көзінде ретінде көрсетіледі. Мұндай жағдай құқықтың өз
идеалына жақындауы не болмаса одан, өзінің негізінен шегіну болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Құқықтық реттеу тетігін толыққанды
түрде ашып көрсетіп, талдау жасау арқылы, құқықты қолдану құқықты жүзеге
асырудың ерекше формасы ретінде ашып көрсету.
Алға қойылған мақсаттарға сәйкес дипломдық жұмыста мынадай міндеттер
алға қойылды:
- Құқықты реттеу тетігіндегі - құқықты қолдануға сипаттама беру;
- Құқықты реттеу тетігінің ұғымы және әдістерін анықтап, сипаттау;
- Құқықты реттеу әдістерінің ұғымы және жүйесіне сипаттама беру;
- Құқықты реттеуде құқықты қолданудың тиімді жолдарынкөрсету;
- Құқықты қолдану құқықты жүзеге асырудың ерекше формасы болып
табылатындығын ашу;
- Құқықты жүзеге асырудың түсінігі және нысандарын анықтау;
- Құқық нормаларын қолданудың түсінігі, белгілері және кезеңдерін
көрсету;
- Құқықтық нормаларды қолдану актілерінің сипатын беру;
- Заңды коллизиялар мен құқықтағы олқылықтар орнын қарастыру;
- Еліміздегі заң актісіне талдау жасау және оны қолдау тәжірибесіне де
тоқталу.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Құқықты қолдану құқықты жүзеге асырудың
ерекше формасы болып табылатындығын ашуға деген талпыныс, бұл ғылым
саласында зертеулер жасауға әкелді. Елімізде құқықты қолдану арқылы құқықты
жүзеге асыру нысанын зерттеу барысы бірнеше жылдардың дамуын басынан
өткерді. Зерттеу жұмысын жазу барысында ізденуші теоретик заң ғылым
саласындағы белгілі ғалымдар Ғ. Сапарғалиев, Т. Ағдарбеков, Д. Жоламан,
Рене Давид, Г.Марченко және т. б. қоғамдағы құқық жүйелері мен заң жүйелері
туралы сөз еткен болатын. Осы ғалымдар өз еңбектерде құқық жүйесі мен заң
жүйесін өзіндік ерекше құқықтық институт ретінде қарастырды.
Бұл орайда зерттеудің теориялық негізін Қазақстан Республикасының
Конституциялық құқығы, Мемлекет және құқық теориясы, Қазақстан
Республикасының мемлекеті мен құқығының тархы, халықаралық құқық, тарих
және тағы да басқа ғылыми идеялар құрды.
Зерттеудің объектісі және пәні. Зерттеудің объектісі құқықты қолдану
құқықты жүзеге асырудың ерекше формасы ретіндегі орны табылады.
Пәніне құқықты қолдану құқықты жүзеге асырудың ерекше формасы болып
табылатындығын ашып көрсету, жалпы сипаттамасын бере отырып оның ұғымы,
белгілері, әдістері, құқықты қолданудың тиімді жолдарын, құықтың маңызы,
құқықты жүзеге асырудың түсінігі және нысандары, құқық нормаларын
қолданудың түсінігі, белгілері және кезеңдері, құқықтық нормаларды қолдану
актілері мен заңды коллизиялар жатады.
Жұмыстың теориялық- әдіснамалық негізін өркениеттік көзқарас құрайды.
Жұмысты зерттеу барысында бақылау, сипаттау, салыстыру сияқты таным
әдістері; талдау, синтездеу, ұқсату, тарихи, ұсынды, сондай-ақ жалпы ғылыми
диалектикалық, метафизикалық таным әдістері қолданылды.
Тәжірбиелік маңыздылығы және негізгі қағидасы.
Жұмыстың барысында құқықты қолдану құқықты жүзеге асырудың ерекше
формасы болып табылатындалығы оқытып, беру кезде әдістемелік тірек болатын
мағлұматтар жиналды; бұл екеуінің арақатынасын оқытуда теориялық маңызды
орын алған ерекше белгілері ұсынылған.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы құқықты жүзеге асыру және құқықты қолдану
құқықты жүзеге асырудың ерекше формасы болып табылатындығын көрсету сипаты
монографиялық деңгейде қарастырудан көрінеді.
Тақырыптың жаңашылдығы құқықты жүзеге асырудың нысандарын жан- жақты
сипаттап беруден көрінеді. Жұмыс барысында құқық нормаларын қолданудың
түсінігі, белгілері және кезеңдері айырмашылығы болмысына беру жаңашылдық
көзқарас.
Құқықтық нормаларды қолдану актілерінің маңызын анықтап, сипаттама
беруде тарихи, дәстүрлік материалдарға сүйеніп мемлекеттік тілде зерделеніп
жазылған.
Қазақстан республикасындағы заңды коллизиялар мен құқықтағы
олқылықтардың алатын орны тиянақталған.
Еліміздегі заң актісіне талдау жасау және оны қолдау тәжірибесі
көрсетіліп, оны зерттеуге талпыныс жасалған.
Жұмыстың ерекшелігі Қазақстан мемлекетін нығайту – сауатты құқықты
қолдану нәтижесі болып табылатын жақтарына назар аударады.
Дипломдық жұмыс құрлымы жағынан, ол кіріспеден, үш тараудан, жұмыс
бойынша соңғы қорытындыдан, пайдаланған дерек көздер тізімінен тұрады.
1 Құқықты реттеудің тетігіндегі - құқықты қолдану
1.1 Құқықты реттеудің тетігінің ұғымы және әдістері
Құқықтық реттеу механизмі деп құқық нормалары реттейтін қоғамдық
қатынастардың құқықтық құралдар көмегімен жүйелі, тиімді әрі нәтижелі
жинақталуын айтамыз.
Қоғамдық қатынастар өзінен-өзі тәртіп, заңдылық аясында, құлықтылык
және гуманистік талаптар негізінде біржүйелік түсіктегі азамат құндылықтары
шеңберінде қарастырлмайды.
Қоғамдық қатынастардың ғұмыр кеші нысандары индивидтердің алуан түрлі
іс-әрекеттері қалыптастыратын қайшылықтар мен күрделі қақтығыстардан, мүдде
шиеленістерінен қалыптасады. Осындай процесстерді бір жүйелі тәртіпке
бағындыру, тұлғалардың мінез-құлықтарына реттік сипат беру біршама
әлеуметтік нормалармен іске асырылады, қарастырылады.
Атап көрсеткенде діни, әдет-ғұрып, дәстүрлік екілді нормалар қоғамдық
қатынастарды реттеуде көп рөл атқарады. Дегенмен де, жеке тұлғалардың
саналық, тәрбиелік, генетикалық және психологиялық айырмашылықтарына
қатысты олардың бәрінен бір мағынадағы, талаптағы мінез-құлықты талап ету
мүмкін болмайды. Алуан түрліліктің өзі қоғамдық қатынастарды жетілдірудің,
дамутудың айқын бейнесі.
Осыған байланысты қоғамдық қатынастарды тиімді реттеу әлеуметтік
нормалардың арасынан айрықша орын алатын құқық нормаларына берілген.
Алғашқыдан, құкық нормалары қоғамдық қатынастардың бүкіл салаларына
өзінің реттеу функциясымен ықпал етеді.
Екіншіден, құкық нормалары реттеу қызметін керек болған кезде
мемлекеттің күш көрсету көмегімен, мәжбүрлеу тетігін қолданады.
Үшіншіден, құқық нормалар реттеу, пайдалану кезіде индивидтердің қол
сұғылған мүдделерін, бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қалпына
келтіреді. Ал, өзге әлеуметтік нормалар осындай сипаттардан мүлдем жұрдай
болып табылады. Сол себепті де құқықтық реттеудің мәні де, мазмұны да, аясы
да өте ауқымды, мемлекеттің тиімді билік жүргізуінің кепілі болып табылады.
Қоғамдық қатынастар тиімді реттелген жағдайда құқықтық шиеленістер
азаяды, биліктің беделі көбейеді, әділеттілік идеясының салтанат кұруы
халықтың санасына біртіндеп кіреді. Осылайша, сол себепті құқықтық реттеу
тетіктерін тану, оларды жан-жақты зерттеу және дамытудың жаңа идеясын
ұсыну, құқықтық тәжірибеге кіргізу қазіргі заманның мақсаты.
Құқықтық реттеу механизмі деп құқық нормалары реттейтін қоғамдық
қатынастардың құқықтық құралдар көмегімен жүйелі, тиімді және нәтижелі
реттелуін айтады.
Құқықтық реттеудің тетіктері арқасында құқықтық норма, құқықтық
қатынастар және құқық пайдалану кесімдерінен пайда болады.
Қосымша айтатын болсақ құқықтық норма субъектілердің өмірде, қоғамдық
қатынастарда келешекте болатын, істелетін әрекеттерінің, мінез-құлықтарының
мемлекет қалыптастырған, формалды-айқын үлгісі болып табылады.
Құқықтық қатынастара түскен субъект өзінің іс-әрекеттері арқылы құкық
нормаларында анықталған диспозицияға сәйкес мінез-құлық танытуы тиіс.
Мәселен, неке бұзылса, әкесі балаларына 18 жасқа толғанша алимент телеуге
міндетті болып табылады. Ажырасу ете көп, дегенмен кұқыктық норма осылардың
барлығын сипаттамайды, тек қана үлгісін ғана бекітеді.[2, 57б].
Құқықтық норма кұқықтық реттеу механизмдерінің алғашқы клеткасы. Сол
себепті жалпы құқықтык реттеудің пайдалылығы кұкық нормалардың
тиімділігіне, ғылыми негізде көрегенділікпен кисындап мазмұндалуына тікелей
қатысты. Қисынсыз, мәтіні түсініксіз, мазмұны өмір тәжірибесінен алыс абст-
ракциялық, каучук секілді илеуге келе беретін кұқық нормалары құқықтық
реттеуге өте үлкен зиян тигізеді, заңсыздық пен бассыздықка тікелей жол
береді.
Сол себепті құқық шығаратын мемлекеттік органдар нормативтік-құқықтық
шішемдерді қабылдағанда оның нормаларын калыптастырып, мәтінін құрастырғада
бірнеше мәрте ойланып, мың толғанып, ірі заңгер мамандардың
сараптамаларынан өткізу керек.
Құқықтық реттеудегі тиімсіздік мемлекетке өте үлкен материалдық нұқсан
келтірумен бірге, адам факторына да өлшеусіз, орны толмас моральдык әрі
материалдық зиянды кесірін тигізеді.
Құқықтық реттеудің маңызды механизмдердің бірі құқықтық қатынастар.
Баяндалғандай кұкыктық катынастар құқық нормаларын іс жүзіне асырудың,
қолданудың, ең басты маңызды тетіктерінің бірі.
Құқықтық қатынастар субъектілердің құқықтары мен міндеттерін тудырады,
оның көмегімен құқық нормалары тіріліп қоғамдық қатынастарды реттейді.
Құқықтық белгілеріне келесілерді жатқызуға болады:
1. Құқық – ол қоғамдық құбылыс. Ол қоғамның туындысы есебінде оның
жетілуінің белгілі сатасында туған болатын.
2. Құқық – азаматтардың тәртібінің әлеуметтік маңызды реттеушісі,
әлеуметтік нормалардың бір түрі болып табылады. Ол өзіне әлеуметтік
саланы да қосып алады:
а) адамдарды;
б) адамдар арасындағы қарым-қатынасты (қоғамдық қатынастарды);
в) қоғамдық қатынастардағы субъектілердің тәртібін.
3. Құқықтың мазмұны қоғамдық жетілудің керектігіне, қоғамдық процесстерге
қатынасушылардың белгіленеді.
4. Құқық өзінің табиғатына қарай (негізіне) қоғамдағы әлеуметтік
келісімділіктің құралы (саймандар, нысандар) әлеуметтік қызығушылықтың
теңдігін көрсету, игілікті адал бөлу, жеке тұлғалардың әлеуметтік
егемендігінің мөлшері.
5. Қоғамдық сананы тетігі және коллективтің еркі көмегімен саяси күштің
бөлінуіне қарай шын мәнісіндегі теңдік, азды көпті құқықтың формальды
бастау көзінде ірдей көрсетіледі. Осындай жағдай құқықтың өз идеалына
жақындауы не болмаса одан, өзінің негізінен алыстау болып келеді.
6. Құқық әлеуметтік нормалардың бір түрі есебінде нормативтік қасиетке
сүйенеді, ол кейіпті реттеуші есебінде бағыты нақты белгісіз атаусыз
іс-әрекет істей, жалпы белгілерге (жасы; есі дұрыстығы, заңды тұлғаның
жалпы белгілеріне) сәйкес іс-әрекет жасайды.
7. Құқықтың әрекеті қоғамдық қатынастардың субъектілеріне олардың
жекелеген айрықшалықтарына тәуелсіз бірдей шара пайдалану қағидаларына
негізделген, шын негізінде тең емес субъектілерге (формальды қағида).
8. Құқық нормалары сырттай объективті болуы қажет, әлеуметтік және
белгілі ресми формада бектілуі міндетті (құқықтың қайнар көзінде
формальды мағынада): нормативті-құқықтық актілерде, құқықтық дәстүрде,
заңды прецеденттерде т.б.
9. Құқық ішкі ұйымдастыру көз қарасына қатысты (біртұтас) бір-бірімен
мақсатқа сәйкес қатынастардағы элементтердің жүйесі болып табылады.
10. Құқық бәріне міндетті болады. Оның ерекшелігі өзге әлеуметтік
нормалармен салыстырғанда жалпымемлекеттік нормативтік жүйені түзеді
және өзінің іс-әрекетін қоғамның бүкіл мүшелеріне жүргізеді.
11. Құқыққа процедуралық тән болады. Процедураны мерзімінде талдайтын
тәртіп есебінде өз көлемінде бүкіл әлеуметтік реттеушілер қолданады.
Дегенмен құқықты процедура (нормативті ретінде) тереңірек көрініс
табады: құқық жүйесінде біраз процедуралық салалар бар (азаматтық
процессуальдық, қылмыстық процессуальдық). Процедура іске асыру
есебінде және заң нормаларын басып шығаруға пайдаланылады.
12. Құқық интелектуальды – еріктегі реттеуші есебінде қызмет атқарады.
Құқық арнайы – заңдылықтағы таза құқықтық тетік ғана емес, сондай-ақ,
психологиялық тетік: ол адамның еркін, тек оның санасына сәйкес
реттейді. Белгілі уақытта, құқықты билік сипаты бар ақпарат жүйесі
есебінде қарауға болады, өйткені, субъектілердің еркін, тәртібін
саналы түрде басқара алады.
13. Құқық мемлекетпен тығыз байланыста жұмыс атқарады. Өйткені, мемлекет
қоғамды нормативтік-құқықтық актыларды шығару көмегімен реттейді
(сондай-ақ, нормативті – құқықтық актылар шығару үшін өз өкілдігін
беру көмегімен, белгілі дәстүрлерге санкция беру, заңды прецеденттер
жасау), демек заңға айналдыру.
14. Құқық мемлекеттің күштеуімен қорғалады. Өзге әлеуметтік нормалар
осындай мемлекеттік – күштеу көмегімен жүзеге асыру мүмкіндігімен
қамтамасыз етілмеген (бұл жерде әңгіме мемлекет жағынан оны пайдалану
жөнінде болып отыр).
15. Құқықтық түсінігі құқық бұзу түсінігіне енгізіледі: Құқықтың
керектігі, сонда қажет, егер адам құқықпен көрсетілген тәртіптің
қоғамға қауіпті деген жерін бұзса. Демек, құқықтың белгісі есебінде
оның әрдайым тәртіп нормасынан асып кендік жағдайға кез болу
мүмкіндігін атауға келеді. Құқықтың түсінігін анықтайтын теориялар
жеткілікті. Осының өзі заңдылыққа жатады. Өйткені, ешқандай анықтама
толығымен түсініктің бүкіл белгілерін қамти алмайтындығы түсінікті.
Жоғарыдағы аталған белгілерге қарай, құқық деп, ресми қайнар көздерде
расталған, мемлекетпен кепілдінген қоғамның ішіндегі іс әрекеттерге
қатынасушылардың әлеуметтік маңызды тәртіптерін қызығушылық теңдіктің
есебінде қоғамның бүкіл салаларындағы құқықтық қинауды келісілген ерікке
сай реттейді.[3, 56-68б]
Жалпы осы бағыттағы ең нәтижелі жұмысқа, әрбір анықтамаларды
қалыптастыру емес, құқықтың қасиетін терең зерттеу көмегімен құқықтық
түсінікті дамыту.
Құқықтың әлеуметтік реттеуші есебіндегі объективтік сипатына формальды
белгілік (определенность), демек формадағы белгілік. Құқықтық нормалар
міндетті объективті болуы қажет, сырттан көрініп, әртүрлі нысандардың
мазмұнында болуы қажет, өйткені өмір сүрудің жолы, өмірдің нысандары.
Осыларсыз құқық нормаларының барлығын жекелігін мойындауға келмейді,
олардың сырттай объектиленбесе өзінің тәртіпті реттеу қызметін істей
алмайтындығын айтпасақта болады.
Мәселені былай қойсақ, табиғи құқықтың бүкіліне, адам құқығының
бөлінбейтіндігіне қайшы шыққандық болып танылуы мүмкін, өйткені осындай
жағдай, бұрынан позитивті (жазба) құқыққа қарсы келген. Дегенмен
дүниежүзілік тәжирибе адам құқығының дамуы мен толыққандылығы олардың жазба
құқығында бекітіліп нормативті құқықтық – актылар көмегімен жүзеге асырылу
мүмкіндігі белгіленген. Профессор А.Б.Венгеровтың түсіндіруі бойынша, ХХ
ғасырда құқықтың белгісіне байланысты табиғи-құқықтық ережелер мен адамның
өмір сүруінен туындайтын (оның басты құқығы мен бостандығымен); және өзге
құқықтық ережелердің арасындағы айрықшалық жоғалады. Бүкіл құқық
шеңберіндегі нысан біреу ғана болады – объективті бекітуді барлық тәртіп
құқығы актыларды және өзге қайнар көздерде көрініс табатын болады. [4, 56-
68б]
Бұрынғы табиғи құқық аталатын жағдай, бүгінгі көзқарасқа, ойларға
сәйкес құқықтың объективтік негізін, қоғамның құқықтық талабын құрастырды.
Ал мемлекеттің міндеті – бұл мазмұнды ресми актыларға енгізу.
Құқықты сырттан объективтікке айналдыру проблемасымен біршама
түсініктер және терминдердің байланыстылығына сай соны талдап білу керек.
Мәселен, құқық нысаны мен құқықтық нысанды ажырата білу керек. Құқықтық
нысан деп негізінен құқықтық құралды атайды, егер олар мәселен, мәселелерді
шешу мақсатында жанама түрде қолданылса. Мәселен, экономиканы құқықтық
реттеу формасы.
Құқықты объективтілікке айналдыру нысанымен бірге бұл кезде оны,
сыртқы нысан деп көрсетеді, құқықтық ішкі формасынан және ұйымдастырылуын
түсініп, элементтердің байланысу жолдарын (жүйелі келу теориясындағы
құрылымды) зерделейміз.
Құқық нормаларының сыртқы бейнесін құқықтың қайнар көзі деп айтамыз.
Алайда, осы термин көп мағынада қолданылады. Құқықтың қайнар көзін
формальді мағынада (құқық нысаны) келесідей жіктеледі:
а) материальды мағынада (қоғамның өмірінің материалдық жағдайы,
әрдайым объективті формада, құқықтың пайда болуын, құқықтық реттеудің
керектілігін талап етеді).
б) құқықтық ғылыми қайнар көзі (өткен дәуердегі заңдардың текстілері,
жалнамасын, тарихи хроникалар т.б.)
в) құқықтық қайнар көзі идеологиялық мағынада – қоғамның құқық санасы,
көзқарастар, идеалар, заңды доктриналар болып табылады.
I. Тарихи бірінші құқық формасына – (құқықтың қайнар көзі формальды
мағнада) құқықтық дәстүр – мемлекет санкция берген дәстүр жатады. Мазмұны
бойынша ол шын мәніндегі тәртіптерін жолы, алайда мемлекеттің – қыстау
көмегімен жүзеге асыратын мүмкіндігімен қолданады: егер үйреншікті күш
қызмет істемесе, оған мемлекет кіріседі. Әдет-ғұрыптарға мемлекеттік
санкция беру екі жолмен іске асады:
а) нормативті-құқықтық актыда (әдетке сілтеу) әдет-ғұрыптың негізгі
нормаларын бекіту көмегімен.
б) әдет-ғұрыпты сот шешімдерінің нормативтік негізі есебінде қолдану
көмегімен. Егер, норма (тәртіп) әдет-ғұрып түгелімен нормативті-құқықтық
актының теке түсінді толығымен қайталанса, құқықтық қайнар көзі (құқықтық
әдет) әдет-ғұрып дербестік қасиеттілікті қабылдамайды: әдет-ғұрып нормалары
казірде нормативті заңды түрде не сот преценденті есебінде қолданылады.
Әдет-ғұрып құқығы бұрынғы кездегі құқықтық жүйесінің жетілу
кезеңдерінде үстемділік етті. Алайда ол бүгінгі таңдағы АҚШ-тың, Англияның,
ФРГ құқықтық жүйеде және мұсылман құқығында қолданылады. Әдет-ғұрыптың
маңызы Азияның, Африканың және Океандағы жетілу үстінде мемлекеттерде
жоғары дәріптеледі. Әдет-ғұрып халықаралық құқықтың қайнар көзі есебінде
БҰҰ-ның 1980 жылғы товарларды халықаралық сатып алу-сату Конвенциясында
мойындалған.
II. Құқықтың қайнар көзінің екінші бір түрі – сот прецеденті. Сот
прецеденті құқықтың қайнар көзі есебінде Көне Римде (преторлық құқық)
қолданылған. Осындай мойындау орта ғасырда да кездескен. Құқықтың қайнар
көзі сот прецеденті бүгінгі таңда англо-саксандық жалпы құқықққа да таралды
(Англия, АҚШ, Канада, Австралия). Бүкіл елдерде сот есебі жарияланады, одан
прецендеттен жөніндегі ақпарат алуға болады. Прецедентті құқықтың қайнар
көзі есебінде мойындау соттағы құқықтық шығармашылық қызметін мойындау, бұл
кезде – шын мәнінде жоғарғы құқықтық мәдениет, сот жүйесі секілді жетілген
құқықтық сана, демократиялық традиция дұрыс ақпарат жүйесі және әлеуметтік
бақылаудың нәтижелері болып келеді.
Соттар прецедентті тудырмайды оларды жасап шығармайды. Прецеденттір
арқылы соттар қоғамда бұрын құрылған нормаларды бекітеді. Сот прецедентті
керекті заңның жоқтығынан не, сол секілді бар уақытта да құрады.
Прецеденттер бүкіл соттармен істелмейді, тек жоғарғы инстанциядағы
соттармен көрсетіледі. Англияда осындай инстанциядағы соттарға Жоғарғы және
сот апппеляциялық және лорд палатасының соттары кіреді.
Ресейдің құқықтық жүйесінде сот прецеденті арнайы түрде құқықтың
қайнар көзі есебінде мойындалмаған.
Мемлекеттің басқару шеңберінде қызыметінде құқықтың қайнар көзі
әкімшілік прецеденті болуы керек.
Осылайша, заң прецеденті (сот не әкімшілік) – сот және әкімшілік
шешімдері осындай жұмыстарды қарағанда үлгі (эталон, үлгі алатын)
қолданылады және заңды тәртіпке өзгерді. Сот прецеденті - ол соттың шешімі,
онда сот ізденіп өз жұмысын шешу мақсатында жаңа заң нормаларын табады және
қолданады, демек прецедент болып аталуы мақсатында бірегей ғана сот шешімі
болуы керек. Сондай-ақ , жалпы құқық елдерінде прецедент – бірнеше
соттардың шешімімен құрылады.
III. Құқық нормаларының қайнар көздерінің біріне, демек үшіншісі
есебінде нормативтік-құқықтық келісімді атауға келеді.
Бүкіл құқықтық жүйелерде келісімдердің маңызы құқық белгілеуші
есебінде мойындалады. Дегенмен оны құқықтың қайнар көзі есебінде өзге
құқықтық келісіндерден, жекелеген заңды актылардан (мәселен азаматтық
құқықтағы сату-сатып алу келісімі) айыра білу қажет. Өйткені, оларда заңды
тәртіпті белгілемейді тек қана нақты субъектілердің нақты құқықтары мен
міндеттерін көрсетеді. Нормативті-құқықтық келісімдер есебінде
субъектілердің өзара сөз байласулары көрінеді, себебі онда жаңа заң
тәртіптері бар. Келісім құқықтың қайнар көзі есебіндегі маңызы халықаралық
және Конституциялық құқықтар үшін көбірек керек, өйткені, аралық
қатынастардың жетілуіне сәкес азаматтық және еңбек құқықтарының шеңберінде
таралады. Жалпы қарастырғанда, нормативті-құқықтық келісімдердің заң
нормаларының қайнар көзі есебінде үлкен болашағы бар.
IV. Төртінші (ең маңызды) құқықтың қайнар көзіне нормативті- актылар
кіреді (ол жөніндегі келесі сұрақта).
Заңды доктриналар (құқықтық теориялар, құқық жөніндегі ілімдер)
құқықтың төртінші (ең маңызды) қайнар көзіне кіреді. Оның үлкен маңыздылығы
Ертедегі Рим құқығына ықпал етті. Белгілі рим юристеріне соттарға міндетті
түсініктеме беруге рұқсат, құқық берілген. Бүгінгі таңда, заңды доктриналар
мұсылман құқығының шығу көздеріне өзгерді. Англиядағы соттар өздерінің
кейбір шешімдеріне негізді ғалымдардың еңбектерінен табады соған сүйенуге
тырысады. [4, 69б]
Көп мемлекеттердегі континентальдық және жалпы құқықтардың қайнар
көздеріне құқықтың жалпы принциптері (қағидалары) кіреді.
Нормативті-құқықтық акт құқықтың басты нысаны негізінде жазулы құқық
елдерінде қолданылады. Оның өзіне тән негізгі сипатымен көрсетіледі, демек
ол бір жағынан, заң нормаларының қайнар көзі болып келеді, ал екінші
жағынан, құқықтық актылардың түрлеріне кіреді. Осылайша, нормативті-
құқықтық акт:
а) заң нормаларын ұстайды;
б) ерекше жазбаша акт-құжат болып есептеледі;
в) мемлекеттің айрықша шығармашылық әрекеттерінің қорытындысы.
Нормативті-құқықтық акт өкілеттік заңдар тәртібінде не болмаса
референдум көмегімен қабылдануы мүмкін, алайда әр уақытта мемлекеттің еркін
көрсетуі керек.
Нормативті-құқықтық актыны оның жоғарыдағы айқындалған белгілерін
есептей келе заңды нормаларды бойына сіңірген және нақты процедуралық
форманы қабылданатын ерекше жазба акт-құжат есебінде білуіміз қажет:
а) мемлекеттің міндетті органдарымен;
б) өкілетті заңдар тәртібінде;
в) референдум тәртібіндегі.
Нормативті-құқықтық актілерді өзге құқықтық актілердің түрлерінен
ажырата білу керек – жекелеген заңды актыларден, ең негізгісі – құқықты
пайдалану актісінен. Оларды қосатын жалпы заң табиғаты, әрбіреуінің
мемлекеттік-билік ұйғарымдары бар, алайда пайдалану актысында бұл
ұйғарымдар жекеленген, нақтылық (субъектілерге және мазмұндарына
байланысты) сипатта болады.
Нормативті-құқықтық актілердің басты мақсаттары – құқық нысандары өзге
басқадағыдай – құқықтық ақпаратты сақтап жөнді жағдайда керекті жерлерге
жеткізеді. Осы жағынан нормативті-құқықтық актлар өте қолайлы жетілген
құқық формасы – мемлекет және жәй субъектілер үшін. Мемлекет сол
көмегімен оперативті түрде құқықтық реттейді, қоғамның құқықтық
керектілігіне көңіл аударады, бүкіл қоғамдық процесстерді басқару жұмысына
координация жасайды.
Нормативті-құқықтық актілердің түрлері.
Олар, ең біріншіден заңдарға, қосымша заңдарға, нормативті-құқықтық
актілерге жіктеледі.
Заң мынадай белгілерден құралады:
а) мемлекеттің жоғарғы билік органдарымен не референдум көмегімен
қабылданады;
б) оған ең жоғарғы заңдылық күш сәйкес келеді және құқықтың өзге де
қайнар көздеріне қарағанда үстемдігі үлкен болып табылады;
в) қабылданады, өзгертіледі және айрықша процедуралық тәртіппен
толықтырылады;
г) маңыздылығы жоғары әлеуметтік саланы реттейді, өте маңызды қоғамдық
қатынастарды, құқықтық реттеудің негізін бекітеді;
д) қоғамның қызығушылығы мен еркін көрсетуі қажет;
е) бірыңғай нормативті (өзге нормативті-құқықтан ерекшелігі, тек құқық
нормаларынан тұрады жекелеген-билік ұйғарымын, вкрапленияны алуы мүмкін.
Заңдар, өз тарапынан, Конституциялық және қарапайым заңдарға
жіктеледі: Конституциялық заңға келесілер жатады:
а) Конституция (мемлекеттің негізгі саяси-құқықтық актысы);
б) Конституцияның өзіне толықтырулар мен өзгертулер енгізетін заңдар;
в) заңдарды қабылдаудың керектігін бекіткен заңдар.
Кәдімгі заңдарды кодификациондық (заңдардың негіздері, Кодекстер) және
ағымдағыға жіктеуге болады. Федеративтік мемлекеттерде заңдар федераральдық
(жалпы федеральдық) және Федерацияның субъектілерінің заңдары.
Қосымша нормативті-құқықтық актылар – заңдарға міндетті түрде
негізделуі керек және оған қайшы келмеуі қажет.
Қазақстан Республикасындағы заңға қосымша (иерархия негізінде)
нормативтік-құқықтық актыларға келесілер кіреді:
а) Қазақстан Республикасының Президентің жарлығы
б) Қазақстан Республикасының үкіметінің нормативті актілері
в) Атқарушы биліктің орталық органдарының нормативтік актылары
(министрлер, мемлекеттік комитеттер және ведомствалар).
Нормативті-құқықтық актылардың айрықша түрі есебінде тек мекемелерде,
өндіріс объектілерінде жқмыс атқаратын локальды нормативтік актыларды
жатқызамыз (жарғы, ережелер т.б.)
1. Субъективті заңды құқық. Субъективтік заңды құқық пен субъективтік заңды
міндеттердің бір-бірімен байланыстары.
Құқықтануды құқық деген сөз өзара байланыстағы, алайды екі құбылысты
көрсетеді: оның біреуі объективтік құқық, - екіншісі субъективтік заңды
құқық болып табылады.
Объективтік құқық - әлеуметтік нормалардың бір типі, әлеуметтік
реттеуші, демек жалпылама құқық секілді.
Осы мағынада құқық жөніндегі көпжақты айту мүмкін емес сипатта болады:
егер әңгіме құқық жөнінде болса, субъективтік құқық жөнінде айтылғанын
білуіміз қажет. Объективтік құқық субъективтік құқықпен байланыссыз
қарастырылса, оны жәй құқық деген атаққа ілінеді: азаматтық құқық,
әкімшілік құқық т.с.с.[5, 89б]
Субъективтік заңды құқық – объективтік құқықпен тығыз байланыстағы
сонымен қамтамасыздандырылатын, соның негізінде жүзеге асырылған, алайда
сапа жағынан ерекшелігі бар, демек басқа құбылыс. Осы мәселене талдай
отырып, екі проблемалары жіктеп қарауымыз қажет:
а) құқықтағы объективтік және субъективтік проблемалар;
б) объективтік құқық және субъективтік заңды құқық.
Алғашқысы, философиялық сипатта және оның мәні осында, қоғам
өміріндегі қандай құбылысты заңгерлер қай дәрежеде объективтік құқық,
объективтік, ал қандай дәрежеде – субъективтік аталатының белгілеу. Біздің
қарастырып отырған мәселеміз құқықтану шеңберінде және субъективтік құқық
мұнда субъективтік болып аталуының дегенмен себебі бар: субъектіге
тікелей қатысы барлардың бәрін жатқызамыз. Сол себепті оны субъективтік
емес субъективтік деп көрсетуге де болады. Кейбір жағдайда, соған қатысты
мынандай анықталманы кездестіруге болады: субъективтік құқық –
субъектінің құқығы. Осындай спецификалық жағдайда, құқықтанудағы тағы бір,
сапасы жағынан бөлек түсінік құқық - әлеуметтік нормалардың айрықша түрі
есебінде мынандай абсулдты нетижеге келуге болады: субъективтік заң құқығы
деп, әйтеуір бір нормалардың жүйесі, неге екені түсініксіз, жеке субъектіге
жатады.
Сол себепті, субъективтік заңды құқықтың анықтамасын белгілеген
уақытта, үш сөздің әрқайсысына түсінік беріп, сол терминнің мазмұнын ашып
көрсетуіміз керек:
а) неге ол субъективтік;
б) заңдылық деген нені түсіндіреді;
в) осы кезде құқық деген сөзге қандай мән беріледі.
Субъективті заң құқығы – құқық субъективтігіне заң нормаларымен оның
қызығушылығын қаңығаттандыруға құқықтық қатынастағы мүмкіндік тәртібінің
өлшемін көрсетіге берілген құқық және ол өзге субъективтінің
корреспонденттік міндетімен қамтамасыз етілеін мемлекепен
қамтамасыздандырылған құқықтық қатынас болып табылады.
Осы анықтама келесідей белгілерге негізделген:
1. Осындағы әңгіме белгілі тәртіптің мүмкіндігі.
2. Осындай мүмкіндік кез келгенге емес, тікелей құқық субъектісіне
(құқықтық қаблеттілігі бар тұлғаға) беріледі.
3. Құқық субъектісіне оның қызығушылығын қанағаттандыру мақсатында
беріледі.
4. Құқықтық ұарым қатынастарда өмір сүреді.
5. Тәртіп өлшеміне байланысты өзінің аясы бар. Осындай көлемдерді бұзу,
құқықты дұрыс пайдаланбағандық.
6. субъективтік заң құқығы нақты заңды міндеттілікпен байланыссыз өмір
сүре алмайды.
7. Корреспонденттік заңды міндеттері бар органдар үшін жүзеге асыру,
мемлекеттің күш пайдалану мүмкіндігімен кепілденеді не өзге құқық
қорғау жолымен іске асырылады.
8. Заңды табиғаты келесіден көрініс табады:
а) белгілі тәртіп мүмкіндігі заң нормаларымен көрсетілді;
б) ол мүмкіндікті жүзеге асыру мемлекетпен кепілденеді.
Заң нормаларының негізінде туындайтын субъективтік құқықты
бейнелегенде, терминнің арасынан – субъективтік заңдылық құқығы,
заңдылық сөзді тастауға болмайды. Өйткені, кейде көп жағдайда былай
айтамыз: субъективтік құқық және заңдылық міндеттер. Бұл жерде, қарап
келсек субъективтік құқықтар заңдылық болмауы мүмкін. Себебі, құқық –
жалғыз ғана әлеуметтік реттеуші емес екендігі белгілі. Сол себепті, қанша
әлеуметтік нормалардың түрлері болса, соншама субъективтік құқықтардың
түрлері бар. Мәселен: моральдық нормалдың негізінде субъективтік моральдық
құқық туындайды, корпоративтік нормалардың негізінде – қоғамдық ұйымдардың
мүшелерінің субъективтік құқықтары туындайды т.с.с. Әлеуметтік нормалардың
әрекетінің принципиальды механизмі бір ең ғана: норма – фактіге сай жағдай
– субъективтік құқық және міндеттілік.
Қөңіл аударатын жағдай сөз құқық көп уақытта заңды емес құбылыстарға
қолданылады. Мәселен, формальды – заңдылық мәні жоқ мынандай сөз
тіркестерін айтуға болады: табиғи құқық, адам құқығы.
Субъективтік заңды құқық, объективтік құқық секілді өзінің ішкі
(ішкі әлемі) бар: өз элементтері, ішкі ұйымы, нақты құрлымы. Оның
элементтерін құқықты деп атайды. Әйгілі орыс ғалымы құқықтанушы
Н.Г.Александров өз кезінде субъективтік заңдылық құқықтың құрамындағы мына
үш құқықты өкілеттік бөліп айтуды алға тартқан болатын: [6, 102б]
1) түр,
2) оны ұстаушының тәртіптілік мөлшері,
3) міндетті адамнан нақты тәртіп мөлшерін талап ету мүмкіндігі және
керекті кезде мемлекеттік аппараттың қыстайтын күшіне жүгіну қабілеттілігі.
Егер қысқаша айтсақ келесідей жіктеледі:
а) жөнді әрекет жасауға құқығы;
б) талап ету құқығы;
в) жауапқа тарту. [7, 89б]
Субъективтік заңды құқықтың диалектикалық қайшылығына субъективтік
заңды міндеттері кіреді. Олар айырылмайтын байланыста және бірінсіз-бірі
пайдаланылмайды. Бір субъективтінің құқығы іске асырылмайды, егер сондай
міндеттері бар екінші субъективтінің құқығы жүзеге асырылмаса
міндеттіліктің болуы субъективтік құқықсыз мағынасыз болады. Сол себепті,
белгілі тезис құқық міндетсіз болмайды әлеуметтік адалдықтың жалпы басын
көрсетіп қана қоймайды, сондай - ақ заң нормаларының әрекетінің
механизімінің құқықтық заңдылығын айқындайды.
Субъективтік заңды міндеттер – осы заң нормаларымен субъектіге
тапсырылған құқық, мақсаты құқықтық қарым қатынастардағы өкілетті
субъектінің қызығушылығын қанағаттардыру керекті тәртіп өлшемін анықтау,
жүзеге асырылуы мемлекеттік мәжбүрлеу аппараты көмегімен жүргізілу
мүмкіндігі.
Осылайша, құқықтық реттеу тетігі деп құқық нормалары реттейтін
қоғамдық қатынастардың құқықтық құралдар көмегімен жүйелі, тиімді және
нәтижелі реттелуін айтады және ол әртүрлі әдістермен іске асырылады.
Солардың бірі болып құқықты пайдалануды да жатқызуға болады..
1.2 Құқықты реттеудің әдістерінің ұғымы және жүйесі
Біріншіден, құқық деп — мемлекет анықтаған не санкциялаған жалпыға
тең міндетті мінез-құлық ережелерінің (нормаларының) жүйесі, олар көмегімен
қоғам мен жеке тұлғалардың аса маңызды мүдделері іске асырылуын айтамыз.
Құқықты анықтаудың нормативтік және кең көлемді амал-тәсілдері бар.
Нормативтік амал-тәсілдер жағынан құқықты анықтағанда аса маңызды
белгілер есебінде мыналар айрықшаланады: құқық нормаларының мемлекеттік-
ерікті, нормативтік, шартты анықталған және биліктік сипаттары.
Кең көлемді амал-тәсілдер жағынан құқықты анықтаған уақытта аса
маңызды белгілер есебінде келесілер айқындалады: міндетті мінез-құлық
ережелерінің бір - бірімен тиімділігі, олардың әділдігі; құқықтық
қатынастарға құқық ұғымына әлі шартты түрде нақтыланбаған нормаларды
енгізу, қолдану; құқық пен заңдарды бөлу.
Құқық қоғамдық қатынастарды реттеу мен тәртіпке келтіруде маңызды орын
атқарады. Құқық принциптері — оның мән-маңызын айқындайтын және білдіретін
басты негіздер. Құқықтың басты принциптеріне: құқық теңдігі, құқықтар мен
міндеттердің бірлігі, гуманизм, әлеуметтік әділеттілік, демократизм кіреді.
Құқық функциясы деп қоғамдық қатынастарға құқықтың ықпал етуінің басты
бағыттарын атаймыз. Құқық; функциялары ішінара ішкі және сыртқы болып екіге
жіктеледі. Ішкі (жалпы) функцияларға келесілер жатады: саяси-экономикалық,
әлеуметтік, тәрбиелік. Сыртқыларға (заңдық) келесілер енгізіледі: реттеуші
және қорғаушы. Құқықтың реттеушілік функциясы көмегімен мінез-құлық
ережелері анықталады және олардың іске асырылуы үйлестіріледі. Құқықтың
қорғаушылық функциялары өте маңызды қоғамдық қатынастарды қорғауға
(сақтауға) бағытталады. Қорғаушылық функциялары арқасында ең біріншіден
мінез-құлықтық рұқсат етілмейтін ережелер жатады корпоративтік нормалар,
әдет-ғұрыптар, құқық нормалары және мінез-құлықтың өзге де ережелері
айрықшаланады. Морал нормалары деп — ізгілік пен зұлымдық, әділет пен
әділетсіздік, ар-ождан және т.б. тұрғысынан алып қарастырғана қоғамда
қалыптасқан мінез-құлық ережелері болып табылады. Корпоратавтік нормалар
деп — мемлекеттік емес ұйымдар қабылдаған шешімдерде, ережелерде және өзге
құжаттарда көрсетілген мінез-құлық ережелері жатады. Әдет-ғұрыптар —
тұрғындардың біршама тұрмыстық сұраныстары болып табылатын және көп мәрте
қайталануы үшін қалыптасқан мінез-құлық ережелері болып табылады. Құқық
нормаларын барлық өзге әлеуметтік нормалардан мыналар ерекшелейді:
нормативтік құқықтық акт есебіндегі шартты анықтылықтығы; мемлекеттің
мәжбүр етушілік күшімен қамтамасыз етілген әлеуметтік қатынастардың барлық
субъектілері үшін жалпыға бірдей міндеттілік; мінез-құлықты құқықтылық не
құқықсыздық жағынан, заңдылық немесе заңсыздық тарпынан бағалау.
Құқықтық реттеу заңдық жүйе көмегімен іске асырылатын қоғамдық
қатынастарға нәтижелі түрде құқыктық әсер етуді көрсетеді құқықтық реттеу
әдістері бірыңғай сапалы қоғамдық қатынастарды реттеуді іс жүзіне
асыратынамал-тәсілдер есебінде анықталады. Құқықтық реттеудің басты
әдістеріне келесілер жатады:
1) императивтік (авторитарлық, бір - бірімен қатынасты берік ұстау,
билік пен бағыныштылық), осыны қолданған уақытта бір жағынан билік
жүргізуші субъект есебінде мемлекет, екінші тараптан — оның ерік-жігерін
атқаруға міндетті құқықтың өзге субъектілері қызмет етеді;
2) диспозициялық (автономиялық, үйлестірушілік, тепе-теңдік), осыны
қолданған уақытта бір - бірімен келісім негізінде субъектілер өздерінің
ниеттері негізінде құқықтар мен міндеттерді анықтайды, өзгертеді немесе
тоқтатады. Құқықтың бастаулары деп материалдық жағынан қоғам өмірінің
материалдық мәселелері, ғылыми тұрғыда— қазіргі кезге дейін сақталып
келген, заңдық нормалардан құралатын тарихи құжаттар түсініледі. Шартты-
заңдық тұрғыда осы құқық нормаларын білдірудің сыртқы бейнесі. Құқық
нормалары есебінде: құқықтық әдет-ғұрыптар, заңдық прецедент, нормалық
келісім-шарт, нормативтік құқықтық актілер айрықшаланады. Құқықтық әдет-
ғұрып деп — мемлекетпен рұқсат берілген және қамтамасыз етілген әдет-
ғұрыптарды атаймыз. Заңдық прецедент — мемлекеттің белгілі мәселе бойынша,
соған сәкес болатын мәселелер бойынша одан кейінгі шешімдер үшін үлгі
болған және құқық нормасы есебінде мойындалған шешімі. Нормативтік келісім-
шарт нормативтік құқықтық актілердің өзгеше бір түрі, ол екі тараптың
келісімге келуі негізінде құқықтық норма мазмұнына ие болады. Нормативтік
құқықтық акт — құкық нормалары мазмұнына ие, сәйкес мемлекеттік органның
құжаты. Нормативтік құқықтық актілер заңдылықты және заңға бағынышты болып
өзара екіге жіктеледі.
Құқық мемлекет екілді, қоғам дамуының нақты бір кезеңдегі өнімі болып
келеді. Жалпыға бірдей міндетті әлеуметтік нормалардың пайда болуы нақты
бір әлеуметтік топ үшін нысандарға мүлік ету және қолдану мүмкіндігін
қамтамасыз ету керектілігімен тығыз байланысты. Солардың көмегі арқасында
аталған әлеуметтік толтың сұраныстары қанағаттандырылып, мүдделері іске
асырылады. Құқықтың дамуы мемлекеттің жетілуімен тығыз байланысты: мемлекет
нақты бір уақытта аса маңызды әлеуметтік нормаларды, оларды құқықтық
нормаларға өзгерте отырып, қамтамасыз етеді, сондай-ақ құқықтың және
нормаларын көрсету арқылы қызмет атқарады.
Құқықтық қатынас осы қатысушылары субъективтік құқықтар мен заңды
міндеттерді пайдаланатын, құқық нормаларымен анықталған қоғамдық қатынас
болып табылады.
Тұлғалардың мінез-құлқын анықтау көмегімен құқық нормалары қоғамдық
қатынастарды еректі арнаға бағыттап, жолға енгізеді, реттейді, дұрыстайды,
ұйымдастырады, тұрақтандырады, бассыздықтан сақтайды.
Әрбір сала, қоғамдық қатынастардың айрықша белгілі сапалы түрін
объективті нысанда, арнайы құқықтық реттеуді талап ететін құқық нормаларын
сәкестендіреді. Құқықтық нормаларды салаларға біріктіру объективтік
күштердің себебіне қатысты, құқықтық шығармашылықтағы органдардың
көзқарастарынан егемен болады. Алуан түрлі құқық саласы нормаларымен
реттелетін қатынастар, өзара өздерінің мазмұндарына, нақты мақсаттарына
және міндеттеріне қатысты айырылады. Мәселен, әкімшілік құқығының
нормалары, мемлекеттің атқару нормалары, мемлекттің атқару – иелік ету
функцияларына қатысты қатынастарды реттесе, азаматтық құқық нормалары
мемлекеттегі мүліктік қатынастар тәртібін анықтайды [8, 48б].
Осы кезекте, құқықтық реттеу қоғамдық қатынастарды заңды реттеудің
жалпы бағыты, оның бастамасы есебінде жатқан құқықтық реттеудің (рұқсат
беру, міндеттеу, тиым салу) айрықшалығын көрсететін не болмаса көрсетілген
алуан түрлі жолдардың қабысу тәсілдері болып табылады.
Құқықтық реттеу әдісі сапалы жекеленген біржақты құқықтық қатынастарды
реттеу заңды тәсілдермен құралдардың жиынтығны арқылы жүзеге асырылады.
Құқықтық реттіліктің пәні деп - құқық нормаларымен реттелінетін
біртектес қоғамдық қатынастардың сапалы ерекшеленген бөлігі. Себебі, заң
нормаларының құқық салалары аясында шоғырлануы объективтік себептерге
(құқық шығармашылық органдарының көзқарастарын тәуелді емес) қатысты. Яғни,
бір құқық саланың екіншісінен ерекшеленуінің негізі осы салалардың қоғамдық
қатынастарды реттеушілік пәнінде. Осындай қатынстар, сөзсіз, алуан түрлі
болып табылады және де бұлардың бір – бірінен айырмашылығы олардың мақсатқа
бағытталғандығынан, мазмұны мен нысандарынан анықталады. Мәселен,
мемлекеттік басқару процесінде билік жүргізу мен оған бағыну қатынастары
пайда болады: азаматтар, лауазымды адамдар және органдар жоғарғы
органдардың, лауазымды адамдардың заңды талабын жүзеге асырулары қажет.
Оның алуан түрлі өзгешелігі келесіден көрініс табады: басқарушы лауазымды
атұлғадам (орган) жоғарыда тұрады, ал орындаушылар төменде тұрады.
Құқық нормалары, қоғамдық қатынастарды реттеуге, адамның тәртібіне
белсенді әсер етуге арналған. Құқықтың адам баласына әсер ететін ықпалы,
олардың санасымен еркіне қатысты ісжүзегеке асырылады. Құқықтық реттеудің
көмегімен адамдар құқық нормаларындағы көрсетілген ұйғарымдарды жасуаға
мүмкіндік алады. Олардың тәртіптері дұрысталып, қоғам дамуының талаптарына
жалпы және мемлекеттің жекелеген азаматтарының мүдделеріне сәйкес келеді.
Осы орайда қоғамдық қарым-қатынас немен реттеледі деген сұрақ та пайда
болады, әсіресе заңмен, әлде қандай да бір болмасын нормамамен бе? Реттеуші
құрал не болып табылады? Осы орайда айта кету қажет құқық пен заңның ара-
қатынасы жөнінде проблемалар көне дәуірлерден бері көтеріліп, бір уақытта
пайда болған (Демокрит, Софистер, Сократ, Платон, Аристотель, Эпикур,
Цицерон, рим юристері) және осы уақытқа дейін құқық түсінуде ортанғы
мәселлердің бірі болып есептеледі.
Осы проблеманың мазмұнына қарасақ заңды қатал, арнайы мағнада заң
деп қарастырмаймыз (тек жоғарғы биліктің актысы және жоғарғы заңның күші
есебінде түсінеміз), ал барлық арнайы заң нормаларының қайнар көздері
(заңдар, жарлықтар, қаулылар, заңды прецеденттер, санкцияланған дәстүрлер
т.б.).
Құқық пен заңның ерекшелігіне қатысты біршама концепциялар бар. Алайда
екі принципиальды бағытты қарастырайық:
а) Құқық – мемлекеттік биліктің туындысы және бүкіл арнайы құқық
нормаларының қайнар көздерін, олардың мазмұнына қарамай құқық деп санауға
болады.
б) Заң, өз мәніндегі субъектімен және өз мәніндегі процедуралық
нысанға сәйкес қабылданған болсада құқықтық мазмұны болмауы мүмкін,
құқықтық емес заң есебінде саяси бассыздықты көрсете алады.
Ең бірінші рет жоғарыдағы ойды танымал құқықтанушы және құқықтың
теоретигі Шершневич Г.Ф. болған болатын. Ол кісінің пікірінше, мемлекеттік
билік бүкіл құқық нормаларының қайнар көзі болып саналған. [9, 105б]
Бүгінгі, осы проблеманы зерттеуші профессор В.С.Нерсесянцтің
пікірінше, тек құқықтық заңды ғана құқық есебінде санауды ұсынған. [10,
79б]
Қызметтегі заң нормалары (позитивтік құқық), - ол кісінің айтуы
бойынша, - құқықтық болады (өзінің түсінігі мен мазмұны бойынша) тек сондай
мөлшерде, егер оларда индивидтердің формальды теңдігі мен формальды
тәуелсіздігенің принциптері нормативті түрде айқындалса және жұмыс үстінде
болса мұндай қыйын мәселлерді шешу үшін бір жағынан жалпы құқық пен
мемлекеттің ара-қатынасынан және бір-бірімен келісімдігінен, ал екінші
тарапынан, - нысан мен мазмұнның жалпы философиялық заңдылықтар бойынша
арақатынасына арқа тіреуі керек.
Мемлекет пен құқықтың жекелігі (даралығы), (мемлекет құқықты тұғызады
мағнасында) және қоғам жетілуінің негізінде пайда болғандығы дәлелденген.
Осындай деңгейде мемлекеттен бігінгі таңдағы құқық құру процесстері
тәуелсіз: олар қоғам организімінің қойнауында жүріп өздерін тұрақты,
қайталанатын әлеуметтік қатынастар мен актылардың түрінде анықтайды,
қоғамдағы құқықтың талаптары есебінде құрылады және қоғамдық санамен
көрсетілген. Ал мемлекеттің қызметі – адалдыққа негізделіп сол талаптарды
көрсету (табу), оларды заңға айналдыру, демек арнайы қайнар көздерде
жалпыға бірдей тәртіп жолдары есебінде бекіту. Осылайша, құқық мазмұн мен
нысанның бірлігі есебінде, қоғам мен мемлекеттің бір-бірімен
келісімділігінің нәтижесі болып саналады:
Құқықтың мазмұны (тәртіп жолының өзі, құқықтың ақпараттық жағы)
объектив есебінде, әлеуметтік процесстердің ықпалымен туындайды, ал
құқықтың нысанын мемлекет анықтайды.
Құқық пен заңды айыру мәселесінде, қөңілді тек проблеманың бір ғана
тарапына аударады – құқықтық нысанның мазмұнының (заңның) үздіксіз болу
мүмкіндігі. Алайда, мынандай сұрақ пайда болады: жалпы құқық әртүрлі
нысандардың сыртында объективтірілмей ғұмыр сүре ала ма? Осы сұраққа жоқ
деп жауап қайтарамыз: құқық оғанға дейін және оның сыртында өз нысанынсыз
(заңсыз) болуы мүмкін емес, болмайды да. Себебі, табиғи құқық дегеніміз,
шын мәнінде, табиғи - әлеуметтіктің басы, ол заңды ұйғарымдардың мазмұнын
белгілеуі керек, ал құқық (осы күнге құқықтың қасиеті туралы пікірлерге
қарағанда өз мағнасында болмайды. Осы жөнінде В.С. Нерсесянцтің айтуы
бойынша, табиғи құқық пен позитивтік құқықты болу – құқық пен заңның ара-
қатынасы жөнінде көптеген мүмкін болжамдардың тек тіреу ғана – деген.[11,
88-89б]. Бүгінгі таңдағы құқық пен заңды бөлудің мазмұны табиғи құқық пен
заңды қарсы қоюдан құралмайды, керісінше позитивті құқықтың өзінің мазмұны
мен нысаның бір-бірне сәйкестігін белгілеу болып табылады.
Құқық пен заңның арақатынасын сипаттағанда тек келесідей тұрғыдан
анықтауға болады:
1. Құқық пен заңды айыру керек. Заң (нормалардың қайнар көзі) – бұл
құқықты сырттай объективтендірген бейнелеу нысаны, ал құқық – сол
нысан мен мазмұнның бірлігі (тәртіп жолы).
2. Құқық оғанға дейін де және заңнан тыста бола алмайды. Нысан – құқықтың
өмір жолы, оның өмір сүруі және Барлық қазіргі құқық жүйесі заңдардың
мундырлерімен киінген.
3. Заңдардың құқықтық емес мазмұндары болуы мүмкін, осы көзқарасқа
қатысты, бос мазмұнсыз нысан болуы мүмкін – құқықсыз заң (заңның
құқықтық не құқықтық емес мазмұны – ол жалпы табиғи – құқықтық
бастаманың негізінде анқындалады, сондай-ақ, сол қоғамның нақтылы-
тарихи өміріне қатысты).
Осындай жағдай, жалпы заңдардың қатынастарының нысандары мен
мазмұндарының құбылыстарына жауап береді. Бұл орайда мазмұнсыз нысан орын
алуы мүмкін (ол мазмұнсыз, сөзсіз, берілген қатынаста: онда қалай болса
да мазмұны бар. Мысалы, қағаздан орындықтың нысанын имитировать етуге
болады, ол сыртқы бейнесінен де оған өте ұқсас болады. Алайда, белгіленген
көзқарасқа қатысты, орындық функциясы, (бұл конструкция) тікелей мазмұнсыз:
орындық тек нысанына қатысты. Басқа орайдан, орындықтың орнына жалпы
ешқандай нысаны жоқты қолдану мүмкін емес.
Норма (латын почта - өлшем, тәртіп, үлгі, стандарт. Нормалар әртүрлі
объектілер мен процесстерге қатысы бар: табиғи, техникалық әлеуметтк.
Нормалар әртүрлі объектілердің қызымен жасауға қаблеттілігіның шегін
анықтайды, өзімен өзі қалады (өз маңызын жоғалтпайды). Әлеуметтік есем
нормалардың тікелей адамға байланысы бар. Мәселен, адам денесінің
температурасы, температураның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 5В030100-Құқықтану
Қостанай 2015
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Құқық нормаларын қолданудың тәжірибелік ерекшелігі
5В030100 – Құқықтану мамандығы бойынша
Орындаған Ж.
Еркинов, күндізгі оқу
бөлімінің 4 курс студенті
Ғылыми жетекшісі Г. Мукашева,
аға оқытушы
Қостанай 2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Құқықты реттеудің тетігіндегі - құқықты
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Құқықты реттеудің тетігінің ұғымы және
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Құқықты реттеудің әдістерінің ұғымы және
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . .16
1.3 Құқықты реттеудегі құқықты қолданудың тиімді
жолдары ... ... ... ... .25
2 Құқық нормаларын қолдану құқықты жүзеге асырудың ерекше
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.1 Құқықты жүзеге асырудың ұғымы және
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ...37
2.2 Құқық нормаларын қолданудың ұғымы, белгілері және кезеңдері ... .40
2.3 Құқықтық нормаларды қолдану
актілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.4 Заңды қарама-қайшылықтар мен құқықтағы
олқылықтар ... ... ... ... ... 48
3 Еліміздегі заң актісіне талдау жасау және оны қолдау тәжірибесінің
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Пайдаланылған дерек көздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
2
Кіріспе
Тақырып өзектілігі. Қоғамдық қатынастар өзінен-өзі тәртіп, заңдылық
шеңберінде, құлықтылы және гуманистік талаптар негізінде біржүйелік
мағынадағы азамат құндылықтары аясында реттелмейді.
Қоғамдық қарым қатынастардың өмір сүру формалары индивидтердің сан-
қырлы әрекеттері қалыптастыратын қарама-қайшылықтар мен күрделі
шиеленістен, мүдде қақтығыстарынан тұрады. Мұндай процесстерді бір жүйелі
тәртіпке келтіру, индивидтердің мінез-құлықтарына реттік сипат беру
көптеген әлеуметтік нормалармен іс жүзіне асырылады, реттеледі және
құқықтық мемлекет орнату үшін құқықты сауатты қолдану да маңызды Таңдалып
алынған тақырыптың өзектілігі де осы айтылғанмен анықталады
Атап айтқанда діни, әдет-ғұрып, дәстүрлік сияқты нормалар қоғамдық
қатынастарды реттеуде үлкен рөл атқарады. Бірақ, жеке адамдардың саналық,
тәрбиелік, генетикалық жөне психологиялық ерекшеліктеріне байланысты
олардың бәрінен бір мағынадағы, талаптағы мінез-құлықты талап ету мүмкін
емес. Әр түрліліктің өзі қоғамдық қатынастарды дамытудың, жетілдірудің
айқын көрінісі.
Құқық – бұл қоғамдық құбылыс. Ол қоғамның туындысы ретінде оның
дамуының белгілі сатасында пайда болады. Құқық – адам тәртібінің әлеуметтік
маңызды реттеутіші, әлеуметтік нормалардың бір түрі. Ол өзіне әлеуметтік
аяны қосып алады: а) адамдарды; б) адамдар арасындағы қарым-қатынасты; в)
қоғамдық қатынастардағы субъектілердің тәртібін. [1, 45б].
Құқықтың мазмұны қоғамдық дамудың қажеттілігіне, қоғамдық үдірістерге
қатысушылармен белгіленеді. Құқық өзінің табиғатына байланысты қоғамдағы
әлеуметтік келісімділіктің құралы әлеуметтік қызығушылықтың теңдігін
белгілеу, игілікті адал бөлу, жеке адамның әлеуметтік бостандығының өлшемі.
Азаматтық қоғамдық сананың тетігі және ұжымның еркі арқылы саяси
күштің бөлінуіне байланысты шын мәнісіндегі теңдік, азды көпті құқықтың
формальды қайнар көзінде ретінде көрсетіледі. Мұндай жағдай құқықтың өз
идеалына жақындауы не болмаса одан, өзінің негізінен шегіну болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Құқықтық реттеу тетігін толыққанды
түрде ашып көрсетіп, талдау жасау арқылы, құқықты қолдану құқықты жүзеге
асырудың ерекше формасы ретінде ашып көрсету.
Алға қойылған мақсаттарға сәйкес дипломдық жұмыста мынадай міндеттер
алға қойылды:
- Құқықты реттеу тетігіндегі - құқықты қолдануға сипаттама беру;
- Құқықты реттеу тетігінің ұғымы және әдістерін анықтап, сипаттау;
- Құқықты реттеу әдістерінің ұғымы және жүйесіне сипаттама беру;
- Құқықты реттеуде құқықты қолданудың тиімді жолдарынкөрсету;
- Құқықты қолдану құқықты жүзеге асырудың ерекше формасы болып
табылатындығын ашу;
- Құқықты жүзеге асырудың түсінігі және нысандарын анықтау;
- Құқық нормаларын қолданудың түсінігі, белгілері және кезеңдерін
көрсету;
- Құқықтық нормаларды қолдану актілерінің сипатын беру;
- Заңды коллизиялар мен құқықтағы олқылықтар орнын қарастыру;
- Еліміздегі заң актісіне талдау жасау және оны қолдау тәжірибесіне де
тоқталу.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Құқықты қолдану құқықты жүзеге асырудың
ерекше формасы болып табылатындығын ашуға деген талпыныс, бұл ғылым
саласында зертеулер жасауға әкелді. Елімізде құқықты қолдану арқылы құқықты
жүзеге асыру нысанын зерттеу барысы бірнеше жылдардың дамуын басынан
өткерді. Зерттеу жұмысын жазу барысында ізденуші теоретик заң ғылым
саласындағы белгілі ғалымдар Ғ. Сапарғалиев, Т. Ағдарбеков, Д. Жоламан,
Рене Давид, Г.Марченко және т. б. қоғамдағы құқық жүйелері мен заң жүйелері
туралы сөз еткен болатын. Осы ғалымдар өз еңбектерде құқық жүйесі мен заң
жүйесін өзіндік ерекше құқықтық институт ретінде қарастырды.
Бұл орайда зерттеудің теориялық негізін Қазақстан Республикасының
Конституциялық құқығы, Мемлекет және құқық теориясы, Қазақстан
Республикасының мемлекеті мен құқығының тархы, халықаралық құқық, тарих
және тағы да басқа ғылыми идеялар құрды.
Зерттеудің объектісі және пәні. Зерттеудің объектісі құқықты қолдану
құқықты жүзеге асырудың ерекше формасы ретіндегі орны табылады.
Пәніне құқықты қолдану құқықты жүзеге асырудың ерекше формасы болып
табылатындығын ашып көрсету, жалпы сипаттамасын бере отырып оның ұғымы,
белгілері, әдістері, құқықты қолданудың тиімді жолдарын, құықтың маңызы,
құқықты жүзеге асырудың түсінігі және нысандары, құқық нормаларын
қолданудың түсінігі, белгілері және кезеңдері, құқықтық нормаларды қолдану
актілері мен заңды коллизиялар жатады.
Жұмыстың теориялық- әдіснамалық негізін өркениеттік көзқарас құрайды.
Жұмысты зерттеу барысында бақылау, сипаттау, салыстыру сияқты таным
әдістері; талдау, синтездеу, ұқсату, тарихи, ұсынды, сондай-ақ жалпы ғылыми
диалектикалық, метафизикалық таным әдістері қолданылды.
Тәжірбиелік маңыздылығы және негізгі қағидасы.
Жұмыстың барысында құқықты қолдану құқықты жүзеге асырудың ерекше
формасы болып табылатындалығы оқытып, беру кезде әдістемелік тірек болатын
мағлұматтар жиналды; бұл екеуінің арақатынасын оқытуда теориялық маңызды
орын алған ерекше белгілері ұсынылған.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы құқықты жүзеге асыру және құқықты қолдану
құқықты жүзеге асырудың ерекше формасы болып табылатындығын көрсету сипаты
монографиялық деңгейде қарастырудан көрінеді.
Тақырыптың жаңашылдығы құқықты жүзеге асырудың нысандарын жан- жақты
сипаттап беруден көрінеді. Жұмыс барысында құқық нормаларын қолданудың
түсінігі, белгілері және кезеңдері айырмашылығы болмысына беру жаңашылдық
көзқарас.
Құқықтық нормаларды қолдану актілерінің маңызын анықтап, сипаттама
беруде тарихи, дәстүрлік материалдарға сүйеніп мемлекеттік тілде зерделеніп
жазылған.
Қазақстан республикасындағы заңды коллизиялар мен құқықтағы
олқылықтардың алатын орны тиянақталған.
Еліміздегі заң актісіне талдау жасау және оны қолдау тәжірибесі
көрсетіліп, оны зерттеуге талпыныс жасалған.
Жұмыстың ерекшелігі Қазақстан мемлекетін нығайту – сауатты құқықты
қолдану нәтижесі болып табылатын жақтарына назар аударады.
Дипломдық жұмыс құрлымы жағынан, ол кіріспеден, үш тараудан, жұмыс
бойынша соңғы қорытындыдан, пайдаланған дерек көздер тізімінен тұрады.
1 Құқықты реттеудің тетігіндегі - құқықты қолдану
1.1 Құқықты реттеудің тетігінің ұғымы және әдістері
Құқықтық реттеу механизмі деп құқық нормалары реттейтін қоғамдық
қатынастардың құқықтық құралдар көмегімен жүйелі, тиімді әрі нәтижелі
жинақталуын айтамыз.
Қоғамдық қатынастар өзінен-өзі тәртіп, заңдылық аясында, құлықтылык
және гуманистік талаптар негізінде біржүйелік түсіктегі азамат құндылықтары
шеңберінде қарастырлмайды.
Қоғамдық қатынастардың ғұмыр кеші нысандары индивидтердің алуан түрлі
іс-әрекеттері қалыптастыратын қайшылықтар мен күрделі қақтығыстардан, мүдде
шиеленістерінен қалыптасады. Осындай процесстерді бір жүйелі тәртіпке
бағындыру, тұлғалардың мінез-құлықтарына реттік сипат беру біршама
әлеуметтік нормалармен іске асырылады, қарастырылады.
Атап көрсеткенде діни, әдет-ғұрып, дәстүрлік екілді нормалар қоғамдық
қатынастарды реттеуде көп рөл атқарады. Дегенмен де, жеке тұлғалардың
саналық, тәрбиелік, генетикалық және психологиялық айырмашылықтарына
қатысты олардың бәрінен бір мағынадағы, талаптағы мінез-құлықты талап ету
мүмкін болмайды. Алуан түрліліктің өзі қоғамдық қатынастарды жетілдірудің,
дамутудың айқын бейнесі.
Осыған байланысты қоғамдық қатынастарды тиімді реттеу әлеуметтік
нормалардың арасынан айрықша орын алатын құқық нормаларына берілген.
Алғашқыдан, құкық нормалары қоғамдық қатынастардың бүкіл салаларына
өзінің реттеу функциясымен ықпал етеді.
Екіншіден, құкық нормалары реттеу қызметін керек болған кезде
мемлекеттің күш көрсету көмегімен, мәжбүрлеу тетігін қолданады.
Үшіншіден, құқық нормалар реттеу, пайдалану кезіде индивидтердің қол
сұғылған мүдделерін, бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қалпына
келтіреді. Ал, өзге әлеуметтік нормалар осындай сипаттардан мүлдем жұрдай
болып табылады. Сол себепті де құқықтық реттеудің мәні де, мазмұны да, аясы
да өте ауқымды, мемлекеттің тиімді билік жүргізуінің кепілі болып табылады.
Қоғамдық қатынастар тиімді реттелген жағдайда құқықтық шиеленістер
азаяды, биліктің беделі көбейеді, әділеттілік идеясының салтанат кұруы
халықтың санасына біртіндеп кіреді. Осылайша, сол себепті құқықтық реттеу
тетіктерін тану, оларды жан-жақты зерттеу және дамытудың жаңа идеясын
ұсыну, құқықтық тәжірибеге кіргізу қазіргі заманның мақсаты.
Құқықтық реттеу механизмі деп құқық нормалары реттейтін қоғамдық
қатынастардың құқықтық құралдар көмегімен жүйелі, тиімді және нәтижелі
реттелуін айтады.
Құқықтық реттеудің тетіктері арқасында құқықтық норма, құқықтық
қатынастар және құқық пайдалану кесімдерінен пайда болады.
Қосымша айтатын болсақ құқықтық норма субъектілердің өмірде, қоғамдық
қатынастарда келешекте болатын, істелетін әрекеттерінің, мінез-құлықтарының
мемлекет қалыптастырған, формалды-айқын үлгісі болып табылады.
Құқықтық қатынастара түскен субъект өзінің іс-әрекеттері арқылы құкық
нормаларында анықталған диспозицияға сәйкес мінез-құлық танытуы тиіс.
Мәселен, неке бұзылса, әкесі балаларына 18 жасқа толғанша алимент телеуге
міндетті болып табылады. Ажырасу ете көп, дегенмен кұқыктық норма осылардың
барлығын сипаттамайды, тек қана үлгісін ғана бекітеді.[2, 57б].
Құқықтық норма кұқықтық реттеу механизмдерінің алғашқы клеткасы. Сол
себепті жалпы құқықтык реттеудің пайдалылығы кұкық нормалардың
тиімділігіне, ғылыми негізде көрегенділікпен кисындап мазмұндалуына тікелей
қатысты. Қисынсыз, мәтіні түсініксіз, мазмұны өмір тәжірибесінен алыс абст-
ракциялық, каучук секілді илеуге келе беретін кұқық нормалары құқықтық
реттеуге өте үлкен зиян тигізеді, заңсыздық пен бассыздықка тікелей жол
береді.
Сол себепті құқық шығаратын мемлекеттік органдар нормативтік-құқықтық
шішемдерді қабылдағанда оның нормаларын калыптастырып, мәтінін құрастырғада
бірнеше мәрте ойланып, мың толғанып, ірі заңгер мамандардың
сараптамаларынан өткізу керек.
Құқықтық реттеудегі тиімсіздік мемлекетке өте үлкен материалдық нұқсан
келтірумен бірге, адам факторына да өлшеусіз, орны толмас моральдык әрі
материалдық зиянды кесірін тигізеді.
Құқықтық реттеудің маңызды механизмдердің бірі құқықтық қатынастар.
Баяндалғандай кұкыктық катынастар құқық нормаларын іс жүзіне асырудың,
қолданудың, ең басты маңызды тетіктерінің бірі.
Құқықтық қатынастар субъектілердің құқықтары мен міндеттерін тудырады,
оның көмегімен құқық нормалары тіріліп қоғамдық қатынастарды реттейді.
Құқықтық белгілеріне келесілерді жатқызуға болады:
1. Құқық – ол қоғамдық құбылыс. Ол қоғамның туындысы есебінде оның
жетілуінің белгілі сатасында туған болатын.
2. Құқық – азаматтардың тәртібінің әлеуметтік маңызды реттеушісі,
әлеуметтік нормалардың бір түрі болып табылады. Ол өзіне әлеуметтік
саланы да қосып алады:
а) адамдарды;
б) адамдар арасындағы қарым-қатынасты (қоғамдық қатынастарды);
в) қоғамдық қатынастардағы субъектілердің тәртібін.
3. Құқықтың мазмұны қоғамдық жетілудің керектігіне, қоғамдық процесстерге
қатынасушылардың белгіленеді.
4. Құқық өзінің табиғатына қарай (негізіне) қоғамдағы әлеуметтік
келісімділіктің құралы (саймандар, нысандар) әлеуметтік қызығушылықтың
теңдігін көрсету, игілікті адал бөлу, жеке тұлғалардың әлеуметтік
егемендігінің мөлшері.
5. Қоғамдық сананы тетігі және коллективтің еркі көмегімен саяси күштің
бөлінуіне қарай шын мәнісіндегі теңдік, азды көпті құқықтың формальды
бастау көзінде ірдей көрсетіледі. Осындай жағдай құқықтың өз идеалына
жақындауы не болмаса одан, өзінің негізінен алыстау болып келеді.
6. Құқық әлеуметтік нормалардың бір түрі есебінде нормативтік қасиетке
сүйенеді, ол кейіпті реттеуші есебінде бағыты нақты белгісіз атаусыз
іс-әрекет істей, жалпы белгілерге (жасы; есі дұрыстығы, заңды тұлғаның
жалпы белгілеріне) сәйкес іс-әрекет жасайды.
7. Құқықтың әрекеті қоғамдық қатынастардың субъектілеріне олардың
жекелеген айрықшалықтарына тәуелсіз бірдей шара пайдалану қағидаларына
негізделген, шын негізінде тең емес субъектілерге (формальды қағида).
8. Құқық нормалары сырттай объективті болуы қажет, әлеуметтік және
белгілі ресми формада бектілуі міндетті (құқықтың қайнар көзінде
формальды мағынада): нормативті-құқықтық актілерде, құқықтық дәстүрде,
заңды прецеденттерде т.б.
9. Құқық ішкі ұйымдастыру көз қарасына қатысты (біртұтас) бір-бірімен
мақсатқа сәйкес қатынастардағы элементтердің жүйесі болып табылады.
10. Құқық бәріне міндетті болады. Оның ерекшелігі өзге әлеуметтік
нормалармен салыстырғанда жалпымемлекеттік нормативтік жүйені түзеді
және өзінің іс-әрекетін қоғамның бүкіл мүшелеріне жүргізеді.
11. Құқыққа процедуралық тән болады. Процедураны мерзімінде талдайтын
тәртіп есебінде өз көлемінде бүкіл әлеуметтік реттеушілер қолданады.
Дегенмен құқықты процедура (нормативті ретінде) тереңірек көрініс
табады: құқық жүйесінде біраз процедуралық салалар бар (азаматтық
процессуальдық, қылмыстық процессуальдық). Процедура іске асыру
есебінде және заң нормаларын басып шығаруға пайдаланылады.
12. Құқық интелектуальды – еріктегі реттеуші есебінде қызмет атқарады.
Құқық арнайы – заңдылықтағы таза құқықтық тетік ғана емес, сондай-ақ,
психологиялық тетік: ол адамның еркін, тек оның санасына сәйкес
реттейді. Белгілі уақытта, құқықты билік сипаты бар ақпарат жүйесі
есебінде қарауға болады, өйткені, субъектілердің еркін, тәртібін
саналы түрде басқара алады.
13. Құқық мемлекетпен тығыз байланыста жұмыс атқарады. Өйткені, мемлекет
қоғамды нормативтік-құқықтық актыларды шығару көмегімен реттейді
(сондай-ақ, нормативті – құқықтық актылар шығару үшін өз өкілдігін
беру көмегімен, белгілі дәстүрлерге санкция беру, заңды прецеденттер
жасау), демек заңға айналдыру.
14. Құқық мемлекеттің күштеуімен қорғалады. Өзге әлеуметтік нормалар
осындай мемлекеттік – күштеу көмегімен жүзеге асыру мүмкіндігімен
қамтамасыз етілмеген (бұл жерде әңгіме мемлекет жағынан оны пайдалану
жөнінде болып отыр).
15. Құқықтық түсінігі құқық бұзу түсінігіне енгізіледі: Құқықтың
керектігі, сонда қажет, егер адам құқықпен көрсетілген тәртіптің
қоғамға қауіпті деген жерін бұзса. Демек, құқықтың белгісі есебінде
оның әрдайым тәртіп нормасынан асып кендік жағдайға кез болу
мүмкіндігін атауға келеді. Құқықтың түсінігін анықтайтын теориялар
жеткілікті. Осының өзі заңдылыққа жатады. Өйткені, ешқандай анықтама
толығымен түсініктің бүкіл белгілерін қамти алмайтындығы түсінікті.
Жоғарыдағы аталған белгілерге қарай, құқық деп, ресми қайнар көздерде
расталған, мемлекетпен кепілдінген қоғамның ішіндегі іс әрекеттерге
қатынасушылардың әлеуметтік маңызды тәртіптерін қызығушылық теңдіктің
есебінде қоғамның бүкіл салаларындағы құқықтық қинауды келісілген ерікке
сай реттейді.[3, 56-68б]
Жалпы осы бағыттағы ең нәтижелі жұмысқа, әрбір анықтамаларды
қалыптастыру емес, құқықтың қасиетін терең зерттеу көмегімен құқықтық
түсінікті дамыту.
Құқықтың әлеуметтік реттеуші есебіндегі объективтік сипатына формальды
белгілік (определенность), демек формадағы белгілік. Құқықтық нормалар
міндетті объективті болуы қажет, сырттан көрініп, әртүрлі нысандардың
мазмұнында болуы қажет, өйткені өмір сүрудің жолы, өмірдің нысандары.
Осыларсыз құқық нормаларының барлығын жекелігін мойындауға келмейді,
олардың сырттай объектиленбесе өзінің тәртіпті реттеу қызметін істей
алмайтындығын айтпасақта болады.
Мәселені былай қойсақ, табиғи құқықтың бүкіліне, адам құқығының
бөлінбейтіндігіне қайшы шыққандық болып танылуы мүмкін, өйткені осындай
жағдай, бұрынан позитивті (жазба) құқыққа қарсы келген. Дегенмен
дүниежүзілік тәжирибе адам құқығының дамуы мен толыққандылығы олардың жазба
құқығында бекітіліп нормативті құқықтық – актылар көмегімен жүзеге асырылу
мүмкіндігі белгіленген. Профессор А.Б.Венгеровтың түсіндіруі бойынша, ХХ
ғасырда құқықтың белгісіне байланысты табиғи-құқықтық ережелер мен адамның
өмір сүруінен туындайтын (оның басты құқығы мен бостандығымен); және өзге
құқықтық ережелердің арасындағы айрықшалық жоғалады. Бүкіл құқық
шеңберіндегі нысан біреу ғана болады – объективті бекітуді барлық тәртіп
құқығы актыларды және өзге қайнар көздерде көрініс табатын болады. [4, 56-
68б]
Бұрынғы табиғи құқық аталатын жағдай, бүгінгі көзқарасқа, ойларға
сәйкес құқықтың объективтік негізін, қоғамның құқықтық талабын құрастырды.
Ал мемлекеттің міндеті – бұл мазмұнды ресми актыларға енгізу.
Құқықты сырттан объективтікке айналдыру проблемасымен біршама
түсініктер және терминдердің байланыстылығына сай соны талдап білу керек.
Мәселен, құқық нысаны мен құқықтық нысанды ажырата білу керек. Құқықтық
нысан деп негізінен құқықтық құралды атайды, егер олар мәселен, мәселелерді
шешу мақсатында жанама түрде қолданылса. Мәселен, экономиканы құқықтық
реттеу формасы.
Құқықты объективтілікке айналдыру нысанымен бірге бұл кезде оны,
сыртқы нысан деп көрсетеді, құқықтық ішкі формасынан және ұйымдастырылуын
түсініп, элементтердің байланысу жолдарын (жүйелі келу теориясындағы
құрылымды) зерделейміз.
Құқық нормаларының сыртқы бейнесін құқықтың қайнар көзі деп айтамыз.
Алайда, осы термин көп мағынада қолданылады. Құқықтың қайнар көзін
формальді мағынада (құқық нысаны) келесідей жіктеледі:
а) материальды мағынада (қоғамның өмірінің материалдық жағдайы,
әрдайым объективті формада, құқықтың пайда болуын, құқықтық реттеудің
керектілігін талап етеді).
б) құқықтық ғылыми қайнар көзі (өткен дәуердегі заңдардың текстілері,
жалнамасын, тарихи хроникалар т.б.)
в) құқықтық қайнар көзі идеологиялық мағынада – қоғамның құқық санасы,
көзқарастар, идеалар, заңды доктриналар болып табылады.
I. Тарихи бірінші құқық формасына – (құқықтың қайнар көзі формальды
мағнада) құқықтық дәстүр – мемлекет санкция берген дәстүр жатады. Мазмұны
бойынша ол шын мәніндегі тәртіптерін жолы, алайда мемлекеттің – қыстау
көмегімен жүзеге асыратын мүмкіндігімен қолданады: егер үйреншікті күш
қызмет істемесе, оған мемлекет кіріседі. Әдет-ғұрыптарға мемлекеттік
санкция беру екі жолмен іске асады:
а) нормативті-құқықтық актыда (әдетке сілтеу) әдет-ғұрыптың негізгі
нормаларын бекіту көмегімен.
б) әдет-ғұрыпты сот шешімдерінің нормативтік негізі есебінде қолдану
көмегімен. Егер, норма (тәртіп) әдет-ғұрып түгелімен нормативті-құқықтық
актының теке түсінді толығымен қайталанса, құқықтық қайнар көзі (құқықтық
әдет) әдет-ғұрып дербестік қасиеттілікті қабылдамайды: әдет-ғұрып нормалары
казірде нормативті заңды түрде не сот преценденті есебінде қолданылады.
Әдет-ғұрып құқығы бұрынғы кездегі құқықтық жүйесінің жетілу
кезеңдерінде үстемділік етті. Алайда ол бүгінгі таңдағы АҚШ-тың, Англияның,
ФРГ құқықтық жүйеде және мұсылман құқығында қолданылады. Әдет-ғұрыптың
маңызы Азияның, Африканың және Океандағы жетілу үстінде мемлекеттерде
жоғары дәріптеледі. Әдет-ғұрып халықаралық құқықтың қайнар көзі есебінде
БҰҰ-ның 1980 жылғы товарларды халықаралық сатып алу-сату Конвенциясында
мойындалған.
II. Құқықтың қайнар көзінің екінші бір түрі – сот прецеденті. Сот
прецеденті құқықтың қайнар көзі есебінде Көне Римде (преторлық құқық)
қолданылған. Осындай мойындау орта ғасырда да кездескен. Құқықтың қайнар
көзі сот прецеденті бүгінгі таңда англо-саксандық жалпы құқықққа да таралды
(Англия, АҚШ, Канада, Австралия). Бүкіл елдерде сот есебі жарияланады, одан
прецендеттен жөніндегі ақпарат алуға болады. Прецедентті құқықтың қайнар
көзі есебінде мойындау соттағы құқықтық шығармашылық қызметін мойындау, бұл
кезде – шын мәнінде жоғарғы құқықтық мәдениет, сот жүйесі секілді жетілген
құқықтық сана, демократиялық традиция дұрыс ақпарат жүйесі және әлеуметтік
бақылаудың нәтижелері болып келеді.
Соттар прецедентті тудырмайды оларды жасап шығармайды. Прецеденттір
арқылы соттар қоғамда бұрын құрылған нормаларды бекітеді. Сот прецедентті
керекті заңның жоқтығынан не, сол секілді бар уақытта да құрады.
Прецеденттер бүкіл соттармен істелмейді, тек жоғарғы инстанциядағы
соттармен көрсетіледі. Англияда осындай инстанциядағы соттарға Жоғарғы және
сот апппеляциялық және лорд палатасының соттары кіреді.
Ресейдің құқықтық жүйесінде сот прецеденті арнайы түрде құқықтың
қайнар көзі есебінде мойындалмаған.
Мемлекеттің басқару шеңберінде қызыметінде құқықтың қайнар көзі
әкімшілік прецеденті болуы керек.
Осылайша, заң прецеденті (сот не әкімшілік) – сот және әкімшілік
шешімдері осындай жұмыстарды қарағанда үлгі (эталон, үлгі алатын)
қолданылады және заңды тәртіпке өзгерді. Сот прецеденті - ол соттың шешімі,
онда сот ізденіп өз жұмысын шешу мақсатында жаңа заң нормаларын табады және
қолданады, демек прецедент болып аталуы мақсатында бірегей ғана сот шешімі
болуы керек. Сондай-ақ , жалпы құқық елдерінде прецедент – бірнеше
соттардың шешімімен құрылады.
III. Құқық нормаларының қайнар көздерінің біріне, демек үшіншісі
есебінде нормативтік-құқықтық келісімді атауға келеді.
Бүкіл құқықтық жүйелерде келісімдердің маңызы құқық белгілеуші
есебінде мойындалады. Дегенмен оны құқықтың қайнар көзі есебінде өзге
құқықтық келісіндерден, жекелеген заңды актылардан (мәселен азаматтық
құқықтағы сату-сатып алу келісімі) айыра білу қажет. Өйткені, оларда заңды
тәртіпті белгілемейді тек қана нақты субъектілердің нақты құқықтары мен
міндеттерін көрсетеді. Нормативті-құқықтық келісімдер есебінде
субъектілердің өзара сөз байласулары көрінеді, себебі онда жаңа заң
тәртіптері бар. Келісім құқықтың қайнар көзі есебіндегі маңызы халықаралық
және Конституциялық құқықтар үшін көбірек керек, өйткені, аралық
қатынастардың жетілуіне сәкес азаматтық және еңбек құқықтарының шеңберінде
таралады. Жалпы қарастырғанда, нормативті-құқықтық келісімдердің заң
нормаларының қайнар көзі есебінде үлкен болашағы бар.
IV. Төртінші (ең маңызды) құқықтың қайнар көзіне нормативті- актылар
кіреді (ол жөніндегі келесі сұрақта).
Заңды доктриналар (құқықтық теориялар, құқық жөніндегі ілімдер)
құқықтың төртінші (ең маңызды) қайнар көзіне кіреді. Оның үлкен маңыздылығы
Ертедегі Рим құқығына ықпал етті. Белгілі рим юристеріне соттарға міндетті
түсініктеме беруге рұқсат, құқық берілген. Бүгінгі таңда, заңды доктриналар
мұсылман құқығының шығу көздеріне өзгерді. Англиядағы соттар өздерінің
кейбір шешімдеріне негізді ғалымдардың еңбектерінен табады соған сүйенуге
тырысады. [4, 69б]
Көп мемлекеттердегі континентальдық және жалпы құқықтардың қайнар
көздеріне құқықтың жалпы принциптері (қағидалары) кіреді.
Нормативті-құқықтық акт құқықтың басты нысаны негізінде жазулы құқық
елдерінде қолданылады. Оның өзіне тән негізгі сипатымен көрсетіледі, демек
ол бір жағынан, заң нормаларының қайнар көзі болып келеді, ал екінші
жағынан, құқықтық актылардың түрлеріне кіреді. Осылайша, нормативті-
құқықтық акт:
а) заң нормаларын ұстайды;
б) ерекше жазбаша акт-құжат болып есептеледі;
в) мемлекеттің айрықша шығармашылық әрекеттерінің қорытындысы.
Нормативті-құқықтық акт өкілеттік заңдар тәртібінде не болмаса
референдум көмегімен қабылдануы мүмкін, алайда әр уақытта мемлекеттің еркін
көрсетуі керек.
Нормативті-құқықтық актыны оның жоғарыдағы айқындалған белгілерін
есептей келе заңды нормаларды бойына сіңірген және нақты процедуралық
форманы қабылданатын ерекше жазба акт-құжат есебінде білуіміз қажет:
а) мемлекеттің міндетті органдарымен;
б) өкілетті заңдар тәртібінде;
в) референдум тәртібіндегі.
Нормативті-құқықтық актілерді өзге құқықтық актілердің түрлерінен
ажырата білу керек – жекелеген заңды актыларден, ең негізгісі – құқықты
пайдалану актісінен. Оларды қосатын жалпы заң табиғаты, әрбіреуінің
мемлекеттік-билік ұйғарымдары бар, алайда пайдалану актысында бұл
ұйғарымдар жекеленген, нақтылық (субъектілерге және мазмұндарына
байланысты) сипатта болады.
Нормативті-құқықтық актілердің басты мақсаттары – құқық нысандары өзге
басқадағыдай – құқықтық ақпаратты сақтап жөнді жағдайда керекті жерлерге
жеткізеді. Осы жағынан нормативті-құқықтық актлар өте қолайлы жетілген
құқық формасы – мемлекет және жәй субъектілер үшін. Мемлекет сол
көмегімен оперативті түрде құқықтық реттейді, қоғамның құқықтық
керектілігіне көңіл аударады, бүкіл қоғамдық процесстерді басқару жұмысына
координация жасайды.
Нормативті-құқықтық актілердің түрлері.
Олар, ең біріншіден заңдарға, қосымша заңдарға, нормативті-құқықтық
актілерге жіктеледі.
Заң мынадай белгілерден құралады:
а) мемлекеттің жоғарғы билік органдарымен не референдум көмегімен
қабылданады;
б) оған ең жоғарғы заңдылық күш сәйкес келеді және құқықтың өзге де
қайнар көздеріне қарағанда үстемдігі үлкен болып табылады;
в) қабылданады, өзгертіледі және айрықша процедуралық тәртіппен
толықтырылады;
г) маңыздылығы жоғары әлеуметтік саланы реттейді, өте маңызды қоғамдық
қатынастарды, құқықтық реттеудің негізін бекітеді;
д) қоғамның қызығушылығы мен еркін көрсетуі қажет;
е) бірыңғай нормативті (өзге нормативті-құқықтан ерекшелігі, тек құқық
нормаларынан тұрады жекелеген-билік ұйғарымын, вкрапленияны алуы мүмкін.
Заңдар, өз тарапынан, Конституциялық және қарапайым заңдарға
жіктеледі: Конституциялық заңға келесілер жатады:
а) Конституция (мемлекеттің негізгі саяси-құқықтық актысы);
б) Конституцияның өзіне толықтырулар мен өзгертулер енгізетін заңдар;
в) заңдарды қабылдаудың керектігін бекіткен заңдар.
Кәдімгі заңдарды кодификациондық (заңдардың негіздері, Кодекстер) және
ағымдағыға жіктеуге болады. Федеративтік мемлекеттерде заңдар федераральдық
(жалпы федеральдық) және Федерацияның субъектілерінің заңдары.
Қосымша нормативті-құқықтық актылар – заңдарға міндетті түрде
негізделуі керек және оған қайшы келмеуі қажет.
Қазақстан Республикасындағы заңға қосымша (иерархия негізінде)
нормативтік-құқықтық актыларға келесілер кіреді:
а) Қазақстан Республикасының Президентің жарлығы
б) Қазақстан Республикасының үкіметінің нормативті актілері
в) Атқарушы биліктің орталық органдарының нормативтік актылары
(министрлер, мемлекеттік комитеттер және ведомствалар).
Нормативті-құқықтық актылардың айрықша түрі есебінде тек мекемелерде,
өндіріс объектілерінде жқмыс атқаратын локальды нормативтік актыларды
жатқызамыз (жарғы, ережелер т.б.)
1. Субъективті заңды құқық. Субъективтік заңды құқық пен субъективтік заңды
міндеттердің бір-бірімен байланыстары.
Құқықтануды құқық деген сөз өзара байланыстағы, алайды екі құбылысты
көрсетеді: оның біреуі объективтік құқық, - екіншісі субъективтік заңды
құқық болып табылады.
Объективтік құқық - әлеуметтік нормалардың бір типі, әлеуметтік
реттеуші, демек жалпылама құқық секілді.
Осы мағынада құқық жөніндегі көпжақты айту мүмкін емес сипатта болады:
егер әңгіме құқық жөнінде болса, субъективтік құқық жөнінде айтылғанын
білуіміз қажет. Объективтік құқық субъективтік құқықпен байланыссыз
қарастырылса, оны жәй құқық деген атаққа ілінеді: азаматтық құқық,
әкімшілік құқық т.с.с.[5, 89б]
Субъективтік заңды құқық – объективтік құқықпен тығыз байланыстағы
сонымен қамтамасыздандырылатын, соның негізінде жүзеге асырылған, алайда
сапа жағынан ерекшелігі бар, демек басқа құбылыс. Осы мәселене талдай
отырып, екі проблемалары жіктеп қарауымыз қажет:
а) құқықтағы объективтік және субъективтік проблемалар;
б) объективтік құқық және субъективтік заңды құқық.
Алғашқысы, философиялық сипатта және оның мәні осында, қоғам
өміріндегі қандай құбылысты заңгерлер қай дәрежеде объективтік құқық,
объективтік, ал қандай дәрежеде – субъективтік аталатының белгілеу. Біздің
қарастырып отырған мәселеміз құқықтану шеңберінде және субъективтік құқық
мұнда субъективтік болып аталуының дегенмен себебі бар: субъектіге
тікелей қатысы барлардың бәрін жатқызамыз. Сол себепті оны субъективтік
емес субъективтік деп көрсетуге де болады. Кейбір жағдайда, соған қатысты
мынандай анықталманы кездестіруге болады: субъективтік құқық –
субъектінің құқығы. Осындай спецификалық жағдайда, құқықтанудағы тағы бір,
сапасы жағынан бөлек түсінік құқық - әлеуметтік нормалардың айрықша түрі
есебінде мынандай абсулдты нетижеге келуге болады: субъективтік заң құқығы
деп, әйтеуір бір нормалардың жүйесі, неге екені түсініксіз, жеке субъектіге
жатады.
Сол себепті, субъективтік заңды құқықтың анықтамасын белгілеген
уақытта, үш сөздің әрқайсысына түсінік беріп, сол терминнің мазмұнын ашып
көрсетуіміз керек:
а) неге ол субъективтік;
б) заңдылық деген нені түсіндіреді;
в) осы кезде құқық деген сөзге қандай мән беріледі.
Субъективті заң құқығы – құқық субъективтігіне заң нормаларымен оның
қызығушылығын қаңығаттандыруға құқықтық қатынастағы мүмкіндік тәртібінің
өлшемін көрсетіге берілген құқық және ол өзге субъективтінің
корреспонденттік міндетімен қамтамасыз етілеін мемлекепен
қамтамасыздандырылған құқықтық қатынас болып табылады.
Осы анықтама келесідей белгілерге негізделген:
1. Осындағы әңгіме белгілі тәртіптің мүмкіндігі.
2. Осындай мүмкіндік кез келгенге емес, тікелей құқық субъектісіне
(құқықтық қаблеттілігі бар тұлғаға) беріледі.
3. Құқық субъектісіне оның қызығушылығын қанағаттандыру мақсатында
беріледі.
4. Құқықтық ұарым қатынастарда өмір сүреді.
5. Тәртіп өлшеміне байланысты өзінің аясы бар. Осындай көлемдерді бұзу,
құқықты дұрыс пайдаланбағандық.
6. субъективтік заң құқығы нақты заңды міндеттілікпен байланыссыз өмір
сүре алмайды.
7. Корреспонденттік заңды міндеттері бар органдар үшін жүзеге асыру,
мемлекеттің күш пайдалану мүмкіндігімен кепілденеді не өзге құқық
қорғау жолымен іске асырылады.
8. Заңды табиғаты келесіден көрініс табады:
а) белгілі тәртіп мүмкіндігі заң нормаларымен көрсетілді;
б) ол мүмкіндікті жүзеге асыру мемлекетпен кепілденеді.
Заң нормаларының негізінде туындайтын субъективтік құқықты
бейнелегенде, терминнің арасынан – субъективтік заңдылық құқығы,
заңдылық сөзді тастауға болмайды. Өйткені, кейде көп жағдайда былай
айтамыз: субъективтік құқық және заңдылық міндеттер. Бұл жерде, қарап
келсек субъективтік құқықтар заңдылық болмауы мүмкін. Себебі, құқық –
жалғыз ғана әлеуметтік реттеуші емес екендігі белгілі. Сол себепті, қанша
әлеуметтік нормалардың түрлері болса, соншама субъективтік құқықтардың
түрлері бар. Мәселен: моральдық нормалдың негізінде субъективтік моральдық
құқық туындайды, корпоративтік нормалардың негізінде – қоғамдық ұйымдардың
мүшелерінің субъективтік құқықтары туындайды т.с.с. Әлеуметтік нормалардың
әрекетінің принципиальды механизмі бір ең ғана: норма – фактіге сай жағдай
– субъективтік құқық және міндеттілік.
Қөңіл аударатын жағдай сөз құқық көп уақытта заңды емес құбылыстарға
қолданылады. Мәселен, формальды – заңдылық мәні жоқ мынандай сөз
тіркестерін айтуға болады: табиғи құқық, адам құқығы.
Субъективтік заңды құқық, объективтік құқық секілді өзінің ішкі
(ішкі әлемі) бар: өз элементтері, ішкі ұйымы, нақты құрлымы. Оның
элементтерін құқықты деп атайды. Әйгілі орыс ғалымы құқықтанушы
Н.Г.Александров өз кезінде субъективтік заңдылық құқықтың құрамындағы мына
үш құқықты өкілеттік бөліп айтуды алға тартқан болатын: [6, 102б]
1) түр,
2) оны ұстаушының тәртіптілік мөлшері,
3) міндетті адамнан нақты тәртіп мөлшерін талап ету мүмкіндігі және
керекті кезде мемлекеттік аппараттың қыстайтын күшіне жүгіну қабілеттілігі.
Егер қысқаша айтсақ келесідей жіктеледі:
а) жөнді әрекет жасауға құқығы;
б) талап ету құқығы;
в) жауапқа тарту. [7, 89б]
Субъективтік заңды құқықтың диалектикалық қайшылығына субъективтік
заңды міндеттері кіреді. Олар айырылмайтын байланыста және бірінсіз-бірі
пайдаланылмайды. Бір субъективтінің құқығы іске асырылмайды, егер сондай
міндеттері бар екінші субъективтінің құқығы жүзеге асырылмаса
міндеттіліктің болуы субъективтік құқықсыз мағынасыз болады. Сол себепті,
белгілі тезис құқық міндетсіз болмайды әлеуметтік адалдықтың жалпы басын
көрсетіп қана қоймайды, сондай - ақ заң нормаларының әрекетінің
механизімінің құқықтық заңдылығын айқындайды.
Субъективтік заңды міндеттер – осы заң нормаларымен субъектіге
тапсырылған құқық, мақсаты құқықтық қарым қатынастардағы өкілетті
субъектінің қызығушылығын қанағаттардыру керекті тәртіп өлшемін анықтау,
жүзеге асырылуы мемлекеттік мәжбүрлеу аппараты көмегімен жүргізілу
мүмкіндігі.
Осылайша, құқықтық реттеу тетігі деп құқық нормалары реттейтін
қоғамдық қатынастардың құқықтық құралдар көмегімен жүйелі, тиімді және
нәтижелі реттелуін айтады және ол әртүрлі әдістермен іске асырылады.
Солардың бірі болып құқықты пайдалануды да жатқызуға болады..
1.2 Құқықты реттеудің әдістерінің ұғымы және жүйесі
Біріншіден, құқық деп — мемлекет анықтаған не санкциялаған жалпыға
тең міндетті мінез-құлық ережелерінің (нормаларының) жүйесі, олар көмегімен
қоғам мен жеке тұлғалардың аса маңызды мүдделері іске асырылуын айтамыз.
Құқықты анықтаудың нормативтік және кең көлемді амал-тәсілдері бар.
Нормативтік амал-тәсілдер жағынан құқықты анықтағанда аса маңызды
белгілер есебінде мыналар айрықшаланады: құқық нормаларының мемлекеттік-
ерікті, нормативтік, шартты анықталған және биліктік сипаттары.
Кең көлемді амал-тәсілдер жағынан құқықты анықтаған уақытта аса
маңызды белгілер есебінде келесілер айқындалады: міндетті мінез-құлық
ережелерінің бір - бірімен тиімділігі, олардың әділдігі; құқықтық
қатынастарға құқық ұғымына әлі шартты түрде нақтыланбаған нормаларды
енгізу, қолдану; құқық пен заңдарды бөлу.
Құқық қоғамдық қатынастарды реттеу мен тәртіпке келтіруде маңызды орын
атқарады. Құқық принциптері — оның мән-маңызын айқындайтын және білдіретін
басты негіздер. Құқықтың басты принциптеріне: құқық теңдігі, құқықтар мен
міндеттердің бірлігі, гуманизм, әлеуметтік әділеттілік, демократизм кіреді.
Құқық функциясы деп қоғамдық қатынастарға құқықтың ықпал етуінің басты
бағыттарын атаймыз. Құқық; функциялары ішінара ішкі және сыртқы болып екіге
жіктеледі. Ішкі (жалпы) функцияларға келесілер жатады: саяси-экономикалық,
әлеуметтік, тәрбиелік. Сыртқыларға (заңдық) келесілер енгізіледі: реттеуші
және қорғаушы. Құқықтың реттеушілік функциясы көмегімен мінез-құлық
ережелері анықталады және олардың іске асырылуы үйлестіріледі. Құқықтың
қорғаушылық функциялары өте маңызды қоғамдық қатынастарды қорғауға
(сақтауға) бағытталады. Қорғаушылық функциялары арқасында ең біріншіден
мінез-құлықтық рұқсат етілмейтін ережелер жатады корпоративтік нормалар,
әдет-ғұрыптар, құқық нормалары және мінез-құлықтың өзге де ережелері
айрықшаланады. Морал нормалары деп — ізгілік пен зұлымдық, әділет пен
әділетсіздік, ар-ождан және т.б. тұрғысынан алып қарастырғана қоғамда
қалыптасқан мінез-құлық ережелері болып табылады. Корпоратавтік нормалар
деп — мемлекеттік емес ұйымдар қабылдаған шешімдерде, ережелерде және өзге
құжаттарда көрсетілген мінез-құлық ережелері жатады. Әдет-ғұрыптар —
тұрғындардың біршама тұрмыстық сұраныстары болып табылатын және көп мәрте
қайталануы үшін қалыптасқан мінез-құлық ережелері болып табылады. Құқық
нормаларын барлық өзге әлеуметтік нормалардан мыналар ерекшелейді:
нормативтік құқықтық акт есебіндегі шартты анықтылықтығы; мемлекеттің
мәжбүр етушілік күшімен қамтамасыз етілген әлеуметтік қатынастардың барлық
субъектілері үшін жалпыға бірдей міндеттілік; мінез-құлықты құқықтылық не
құқықсыздық жағынан, заңдылық немесе заңсыздық тарпынан бағалау.
Құқықтық реттеу заңдық жүйе көмегімен іске асырылатын қоғамдық
қатынастарға нәтижелі түрде құқыктық әсер етуді көрсетеді құқықтық реттеу
әдістері бірыңғай сапалы қоғамдық қатынастарды реттеуді іс жүзіне
асыратынамал-тәсілдер есебінде анықталады. Құқықтық реттеудің басты
әдістеріне келесілер жатады:
1) императивтік (авторитарлық, бір - бірімен қатынасты берік ұстау,
билік пен бағыныштылық), осыны қолданған уақытта бір жағынан билік
жүргізуші субъект есебінде мемлекет, екінші тараптан — оның ерік-жігерін
атқаруға міндетті құқықтың өзге субъектілері қызмет етеді;
2) диспозициялық (автономиялық, үйлестірушілік, тепе-теңдік), осыны
қолданған уақытта бір - бірімен келісім негізінде субъектілер өздерінің
ниеттері негізінде құқықтар мен міндеттерді анықтайды, өзгертеді немесе
тоқтатады. Құқықтың бастаулары деп материалдық жағынан қоғам өмірінің
материалдық мәселелері, ғылыми тұрғыда— қазіргі кезге дейін сақталып
келген, заңдық нормалардан құралатын тарихи құжаттар түсініледі. Шартты-
заңдық тұрғыда осы құқық нормаларын білдірудің сыртқы бейнесі. Құқық
нормалары есебінде: құқықтық әдет-ғұрыптар, заңдық прецедент, нормалық
келісім-шарт, нормативтік құқықтық актілер айрықшаланады. Құқықтық әдет-
ғұрып деп — мемлекетпен рұқсат берілген және қамтамасыз етілген әдет-
ғұрыптарды атаймыз. Заңдық прецедент — мемлекеттің белгілі мәселе бойынша,
соған сәкес болатын мәселелер бойынша одан кейінгі шешімдер үшін үлгі
болған және құқық нормасы есебінде мойындалған шешімі. Нормативтік келісім-
шарт нормативтік құқықтық актілердің өзгеше бір түрі, ол екі тараптың
келісімге келуі негізінде құқықтық норма мазмұнына ие болады. Нормативтік
құқықтық акт — құкық нормалары мазмұнына ие, сәйкес мемлекеттік органның
құжаты. Нормативтік құқықтық актілер заңдылықты және заңға бағынышты болып
өзара екіге жіктеледі.
Құқық мемлекет екілді, қоғам дамуының нақты бір кезеңдегі өнімі болып
келеді. Жалпыға бірдей міндетті әлеуметтік нормалардың пайда болуы нақты
бір әлеуметтік топ үшін нысандарға мүлік ету және қолдану мүмкіндігін
қамтамасыз ету керектілігімен тығыз байланысты. Солардың көмегі арқасында
аталған әлеуметтік толтың сұраныстары қанағаттандырылып, мүдделері іске
асырылады. Құқықтың дамуы мемлекеттің жетілуімен тығыз байланысты: мемлекет
нақты бір уақытта аса маңызды әлеуметтік нормаларды, оларды құқықтық
нормаларға өзгерте отырып, қамтамасыз етеді, сондай-ақ құқықтың және
нормаларын көрсету арқылы қызмет атқарады.
Құқықтық қатынас осы қатысушылары субъективтік құқықтар мен заңды
міндеттерді пайдаланатын, құқық нормаларымен анықталған қоғамдық қатынас
болып табылады.
Тұлғалардың мінез-құлқын анықтау көмегімен құқық нормалары қоғамдық
қатынастарды еректі арнаға бағыттап, жолға енгізеді, реттейді, дұрыстайды,
ұйымдастырады, тұрақтандырады, бассыздықтан сақтайды.
Әрбір сала, қоғамдық қатынастардың айрықша белгілі сапалы түрін
объективті нысанда, арнайы құқықтық реттеуді талап ететін құқық нормаларын
сәкестендіреді. Құқықтық нормаларды салаларға біріктіру объективтік
күштердің себебіне қатысты, құқықтық шығармашылықтағы органдардың
көзқарастарынан егемен болады. Алуан түрлі құқық саласы нормаларымен
реттелетін қатынастар, өзара өздерінің мазмұндарына, нақты мақсаттарына
және міндеттеріне қатысты айырылады. Мәселен, әкімшілік құқығының
нормалары, мемлекеттің атқару нормалары, мемлекттің атқару – иелік ету
функцияларына қатысты қатынастарды реттесе, азаматтық құқық нормалары
мемлекеттегі мүліктік қатынастар тәртібін анықтайды [8, 48б].
Осы кезекте, құқықтық реттеу қоғамдық қатынастарды заңды реттеудің
жалпы бағыты, оның бастамасы есебінде жатқан құқықтық реттеудің (рұқсат
беру, міндеттеу, тиым салу) айрықшалығын көрсететін не болмаса көрсетілген
алуан түрлі жолдардың қабысу тәсілдері болып табылады.
Құқықтық реттеу әдісі сапалы жекеленген біржақты құқықтық қатынастарды
реттеу заңды тәсілдермен құралдардың жиынтығны арқылы жүзеге асырылады.
Құқықтық реттіліктің пәні деп - құқық нормаларымен реттелінетін
біртектес қоғамдық қатынастардың сапалы ерекшеленген бөлігі. Себебі, заң
нормаларының құқық салалары аясында шоғырлануы объективтік себептерге
(құқық шығармашылық органдарының көзқарастарын тәуелді емес) қатысты. Яғни,
бір құқық саланың екіншісінен ерекшеленуінің негізі осы салалардың қоғамдық
қатынастарды реттеушілік пәнінде. Осындай қатынстар, сөзсіз, алуан түрлі
болып табылады және де бұлардың бір – бірінен айырмашылығы олардың мақсатқа
бағытталғандығынан, мазмұны мен нысандарынан анықталады. Мәселен,
мемлекеттік басқару процесінде билік жүргізу мен оған бағыну қатынастары
пайда болады: азаматтар, лауазымды адамдар және органдар жоғарғы
органдардың, лауазымды адамдардың заңды талабын жүзеге асырулары қажет.
Оның алуан түрлі өзгешелігі келесіден көрініс табады: басқарушы лауазымды
атұлғадам (орган) жоғарыда тұрады, ал орындаушылар төменде тұрады.
Құқық нормалары, қоғамдық қатынастарды реттеуге, адамның тәртібіне
белсенді әсер етуге арналған. Құқықтың адам баласына әсер ететін ықпалы,
олардың санасымен еркіне қатысты ісжүзегеке асырылады. Құқықтық реттеудің
көмегімен адамдар құқық нормаларындағы көрсетілген ұйғарымдарды жасуаға
мүмкіндік алады. Олардың тәртіптері дұрысталып, қоғам дамуының талаптарына
жалпы және мемлекеттің жекелеген азаматтарының мүдделеріне сәйкес келеді.
Осы орайда қоғамдық қарым-қатынас немен реттеледі деген сұрақ та пайда
болады, әсіресе заңмен, әлде қандай да бір болмасын нормамамен бе? Реттеуші
құрал не болып табылады? Осы орайда айта кету қажет құқық пен заңның ара-
қатынасы жөнінде проблемалар көне дәуірлерден бері көтеріліп, бір уақытта
пайда болған (Демокрит, Софистер, Сократ, Платон, Аристотель, Эпикур,
Цицерон, рим юристері) және осы уақытқа дейін құқық түсінуде ортанғы
мәселлердің бірі болып есептеледі.
Осы проблеманың мазмұнына қарасақ заңды қатал, арнайы мағнада заң
деп қарастырмаймыз (тек жоғарғы биліктің актысы және жоғарғы заңның күші
есебінде түсінеміз), ал барлық арнайы заң нормаларының қайнар көздері
(заңдар, жарлықтар, қаулылар, заңды прецеденттер, санкцияланған дәстүрлер
т.б.).
Құқық пен заңның ерекшелігіне қатысты біршама концепциялар бар. Алайда
екі принципиальды бағытты қарастырайық:
а) Құқық – мемлекеттік биліктің туындысы және бүкіл арнайы құқық
нормаларының қайнар көздерін, олардың мазмұнына қарамай құқық деп санауға
болады.
б) Заң, өз мәніндегі субъектімен және өз мәніндегі процедуралық
нысанға сәйкес қабылданған болсада құқықтық мазмұны болмауы мүмкін,
құқықтық емес заң есебінде саяси бассыздықты көрсете алады.
Ең бірінші рет жоғарыдағы ойды танымал құқықтанушы және құқықтың
теоретигі Шершневич Г.Ф. болған болатын. Ол кісінің пікірінше, мемлекеттік
билік бүкіл құқық нормаларының қайнар көзі болып саналған. [9, 105б]
Бүгінгі, осы проблеманы зерттеуші профессор В.С.Нерсесянцтің
пікірінше, тек құқықтық заңды ғана құқық есебінде санауды ұсынған. [10,
79б]
Қызметтегі заң нормалары (позитивтік құқық), - ол кісінің айтуы
бойынша, - құқықтық болады (өзінің түсінігі мен мазмұны бойынша) тек сондай
мөлшерде, егер оларда индивидтердің формальды теңдігі мен формальды
тәуелсіздігенің принциптері нормативті түрде айқындалса және жұмыс үстінде
болса мұндай қыйын мәселлерді шешу үшін бір жағынан жалпы құқық пен
мемлекеттің ара-қатынасынан және бір-бірімен келісімдігінен, ал екінші
тарапынан, - нысан мен мазмұнның жалпы философиялық заңдылықтар бойынша
арақатынасына арқа тіреуі керек.
Мемлекет пен құқықтың жекелігі (даралығы), (мемлекет құқықты тұғызады
мағнасында) және қоғам жетілуінің негізінде пайда болғандығы дәлелденген.
Осындай деңгейде мемлекеттен бігінгі таңдағы құқық құру процесстері
тәуелсіз: олар қоғам организімінің қойнауында жүріп өздерін тұрақты,
қайталанатын әлеуметтік қатынастар мен актылардың түрінде анықтайды,
қоғамдағы құқықтың талаптары есебінде құрылады және қоғамдық санамен
көрсетілген. Ал мемлекеттің қызметі – адалдыққа негізделіп сол талаптарды
көрсету (табу), оларды заңға айналдыру, демек арнайы қайнар көздерде
жалпыға бірдей тәртіп жолдары есебінде бекіту. Осылайша, құқық мазмұн мен
нысанның бірлігі есебінде, қоғам мен мемлекеттің бір-бірімен
келісімділігінің нәтижесі болып саналады:
Құқықтың мазмұны (тәртіп жолының өзі, құқықтың ақпараттық жағы)
объектив есебінде, әлеуметтік процесстердің ықпалымен туындайды, ал
құқықтың нысанын мемлекет анықтайды.
Құқық пен заңды айыру мәселесінде, қөңілді тек проблеманың бір ғана
тарапына аударады – құқықтық нысанның мазмұнының (заңның) үздіксіз болу
мүмкіндігі. Алайда, мынандай сұрақ пайда болады: жалпы құқық әртүрлі
нысандардың сыртында объективтірілмей ғұмыр сүре ала ма? Осы сұраққа жоқ
деп жауап қайтарамыз: құқық оғанға дейін және оның сыртында өз нысанынсыз
(заңсыз) болуы мүмкін емес, болмайды да. Себебі, табиғи құқық дегеніміз,
шын мәнінде, табиғи - әлеуметтіктің басы, ол заңды ұйғарымдардың мазмұнын
белгілеуі керек, ал құқық (осы күнге құқықтың қасиеті туралы пікірлерге
қарағанда өз мағнасында болмайды. Осы жөнінде В.С. Нерсесянцтің айтуы
бойынша, табиғи құқық пен позитивтік құқықты болу – құқық пен заңның ара-
қатынасы жөнінде көптеген мүмкін болжамдардың тек тіреу ғана – деген.[11,
88-89б]. Бүгінгі таңдағы құқық пен заңды бөлудің мазмұны табиғи құқық пен
заңды қарсы қоюдан құралмайды, керісінше позитивті құқықтың өзінің мазмұны
мен нысаның бір-бірне сәйкестігін белгілеу болып табылады.
Құқық пен заңның арақатынасын сипаттағанда тек келесідей тұрғыдан
анықтауға болады:
1. Құқық пен заңды айыру керек. Заң (нормалардың қайнар көзі) – бұл
құқықты сырттай объективтендірген бейнелеу нысаны, ал құқық – сол
нысан мен мазмұнның бірлігі (тәртіп жолы).
2. Құқық оғанға дейін де және заңнан тыста бола алмайды. Нысан – құқықтың
өмір жолы, оның өмір сүруі және Барлық қазіргі құқық жүйесі заңдардың
мундырлерімен киінген.
3. Заңдардың құқықтық емес мазмұндары болуы мүмкін, осы көзқарасқа
қатысты, бос мазмұнсыз нысан болуы мүмкін – құқықсыз заң (заңның
құқықтық не құқықтық емес мазмұны – ол жалпы табиғи – құқықтық
бастаманың негізінде анқындалады, сондай-ақ, сол қоғамның нақтылы-
тарихи өміріне қатысты).
Осындай жағдай, жалпы заңдардың қатынастарының нысандары мен
мазмұндарының құбылыстарына жауап береді. Бұл орайда мазмұнсыз нысан орын
алуы мүмкін (ол мазмұнсыз, сөзсіз, берілген қатынаста: онда қалай болса
да мазмұны бар. Мысалы, қағаздан орындықтың нысанын имитировать етуге
болады, ол сыртқы бейнесінен де оған өте ұқсас болады. Алайда, белгіленген
көзқарасқа қатысты, орындық функциясы, (бұл конструкция) тікелей мазмұнсыз:
орындық тек нысанына қатысты. Басқа орайдан, орындықтың орнына жалпы
ешқандай нысаны жоқты қолдану мүмкін емес.
Норма (латын почта - өлшем, тәртіп, үлгі, стандарт. Нормалар әртүрлі
объектілер мен процесстерге қатысы бар: табиғи, техникалық әлеуметтк.
Нормалар әртүрлі объектілердің қызымен жасауға қаблеттілігіның шегін
анықтайды, өзімен өзі қалады (өз маңызын жоғалтпайды). Әлеуметтік есем
нормалардың тікелей адамға байланысы бар. Мәселен, адам денесінің
температурасы, температураның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz