Психологиялық қызметті ұйымдастыру мәселесінің теориялық зерттелуі және оны тәжірибеде қолданудың тиімді жолдарының айқындалуы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
ҚАЗІРГІ МЕКТЕПТЕРДЕГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТ МӘСЕЛЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
Мектептегі психологиялық қызметтің мәні мен мазмұны ... ... ... .
5
Мектептегі психологтың жасөспірімдермен атқаратын қызметінің моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
28
МЕКТЕПТЕГІ ПСИХОЛОГТЫҢ ЖАСӨСПІРІМДЕРГЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨМЕКТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
43
Жасөспірімдердің педагогикалық өзара оқу іс.әрекеттегі «кедергілерге» ұшырауының себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
43
Тәжірибелік.психологиялық эксперименттің нәтижесі ... ... ... ...
51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ҚАЗІРГІ МЕКТЕПТЕРДЕГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТ МӘСЕЛЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
Мектептегі психологиялық қызметтің мәні мен мазмұны ... ... ... .
5
Мектептегі психологтың жасөспірімдермен атқаратын қызметінің моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
28
МЕКТЕПТЕГІ ПСИХОЛОГТЫҢ ЖАСӨСПІРІМДЕРГЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨМЕКТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
43
Жасөспірімдердің педагогикалық өзара оқу іс.әрекеттегі «кедергілерге» ұшырауының себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
43
Тәжірибелік.психологиялық эксперименттің нәтижесі ... ... ... ...
51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Зерттеудің өзектілігі: Елімізде психологиялық қызметті ұйымдастыру білім беру жүйесінде де жақсы жолға қойылып келеді. Оған дәлел – жекелеген балалар мекемелерінде психолог штатының ашылуы, аудандық, қалалық, облыстық білім басқармаларында психологиялық кеңестің ұйымдастырылуы, жоғарғы оқу орындарының психология кафедрасында психологиялық ағарту жұмыстарының жандандырылуы.
Дегенмен де бұл жетістіктерге қарамастан, көңіл алаңдатар мәселелер өте көп. Оларға мәселен психолог қызметін кездейсоқ атқару, қызмет ерекшелігін жете мән бермеу, дұрыс игермеу, психологтық қызмет бағыттарын жеке-жеке нақты білмеу, т.б. Психолог қызметінің жұмыс бағыттары қазіргі күнде мақсатқа сай, жүргізілуі керек.
Сонымен қатар, бала тағдырын шешу мәселесі, оның оқу деңгейі, тәрбиелік дамуы, мінез-құлық ерекшеліктерін зерттеу, басқа да дамуы төмен балаларға түзету жұмыстары арқылы көмек беру, алдын-алу психолог қызметінің қол астында екені белгілі және дер кезінде осындай балаларға көмек көрсету, оның жағдайын себебін анықтау маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Халық ағарту саласындағы психологиялық қызметті ұйымдастыру жөнінде зерттеуші жаңашылдар И.А.Дубровина, Р.В.Овчарова, Х.И.Лийметс, Ю.А.Сиэрд, И.Ә. Әбеуова, Л.К. Көмекбаева тағы да басқалары атап кеткен болатын [1].
Зерттеу барысында айқындағанымыздай бұл өзекті тың тақырып бүгінгі күнге дейін жан-жақты зерттелгенмен де, мектептерде педагог-психологтың қызметінің өз дәрежесінде іске асырылмауы мен аталмыш мәселенің бүгінгі сұранысқа қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылық туындап отырғанын көреміз. Осы қайшылықты ескере отырып, диплом жұмысының тақырыбын “Психологиялық қызметтің оқу-тәрбие процесіндегі ролі” -деп таңдап, толық мәлімет беру үшін жеткіншектерді зерттеуді жөн көрдік.
Зерттеу мақсаты: Психологиялық қызметті ұйымдастыру мәселесінің теориялық зерттелуі және оны тәжірибеде қолданудың тиімді жолдарының айқындалуы.
Зерттеудің міндеттері:
- жеткіншектерге психологиялық жеке көмек беру;
- педагогикалық, психологиялық ғылыми еңбектерді негізге ала отырып, жеткіншектердің жан-жақты, тұлғалық, жеке даралық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал ету;
- психологтың психологиялық сақтандыру, диагностикалық түзету, психокоррекциялық жаттығулар, кеңес беру жұмыстарын жүргізуі;
Зерттеу нысаны: Мектептердегі психологиялық қызмет.
Зерттеу пәні: Жеткіншектермен оқу-тәрбие процесінде жүргізілетін психолог қызметі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер, мектептегі психологиялық қызмет ғылыми теорияларға негізделіп, ұйымдастырылса, онда жеткіншектердің
Дегенмен де бұл жетістіктерге қарамастан, көңіл алаңдатар мәселелер өте көп. Оларға мәселен психолог қызметін кездейсоқ атқару, қызмет ерекшелігін жете мән бермеу, дұрыс игермеу, психологтық қызмет бағыттарын жеке-жеке нақты білмеу, т.б. Психолог қызметінің жұмыс бағыттары қазіргі күнде мақсатқа сай, жүргізілуі керек.
Сонымен қатар, бала тағдырын шешу мәселесі, оның оқу деңгейі, тәрбиелік дамуы, мінез-құлық ерекшеліктерін зерттеу, басқа да дамуы төмен балаларға түзету жұмыстары арқылы көмек беру, алдын-алу психолог қызметінің қол астында екені белгілі және дер кезінде осындай балаларға көмек көрсету, оның жағдайын себебін анықтау маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Халық ағарту саласындағы психологиялық қызметті ұйымдастыру жөнінде зерттеуші жаңашылдар И.А.Дубровина, Р.В.Овчарова, Х.И.Лийметс, Ю.А.Сиэрд, И.Ә. Әбеуова, Л.К. Көмекбаева тағы да басқалары атап кеткен болатын [1].
Зерттеу барысында айқындағанымыздай бұл өзекті тың тақырып бүгінгі күнге дейін жан-жақты зерттелгенмен де, мектептерде педагог-психологтың қызметінің өз дәрежесінде іске асырылмауы мен аталмыш мәселенің бүгінгі сұранысқа қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылық туындап отырғанын көреміз. Осы қайшылықты ескере отырып, диплом жұмысының тақырыбын “Психологиялық қызметтің оқу-тәрбие процесіндегі ролі” -деп таңдап, толық мәлімет беру үшін жеткіншектерді зерттеуді жөн көрдік.
Зерттеу мақсаты: Психологиялық қызметті ұйымдастыру мәселесінің теориялық зерттелуі және оны тәжірибеде қолданудың тиімді жолдарының айқындалуы.
Зерттеудің міндеттері:
- жеткіншектерге психологиялық жеке көмек беру;
- педагогикалық, психологиялық ғылыми еңбектерді негізге ала отырып, жеткіншектердің жан-жақты, тұлғалық, жеке даралық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал ету;
- психологтың психологиялық сақтандыру, диагностикалық түзету, психокоррекциялық жаттығулар, кеңес беру жұмыстарын жүргізуі;
Зерттеу нысаны: Мектептердегі психологиялық қызмет.
Зерттеу пәні: Жеткіншектермен оқу-тәрбие процесінде жүргізілетін психолог қызметі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер, мектептегі психологиялық қызмет ғылыми теорияларға негізделіп, ұйымдастырылса, онда жеткіншектердің
Пайдалынылған әдебиеттер:
1. Педагогикалық-психологиялық іс-әрекеттің маңызы // Мектеп директоры, 2003, №4, 47-бет.
2. Қазақстан Республикасы этникалық-мәдени білім беру тұжырымдамасы. //Егемен Қазақстан, 7 тамыз, 1996 -3 б
3. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы //Егемен Қазақстан, 2007ж.
4. Актуальные психолого-педагогические проблемы обучения и воспитания. Тезисный доклад конференции… - Рига –АГУ- 1979.с17
5. Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы. –Алматы: Қазақстан, 1994 ,Б.5-37
6. Ғаббасов С. Халық педагогикасы мен психологиясының негіздері. – Алматы: ҚазМемҚызПИ, 2005, 323-бет.
7. Әуренова М. Балалар үй жағдайындағы психолог іс-әрекеті // Мектептегі психология, 2006, №3, 12-13 бб.
8. Қазақстан Республикасы азамат тарихының жаңа әлеуметтік-әкономикалық мінез-құлқын қалыптастыру тұжырымдамасы. –Алматы:Қазақстан, 1999- 33–40 б.
9. Психологиялық қызмет көрсету // Мектептегі психология, 2006, №2, 27-бет.
10. Сақтағанова Т.С. Өркениетті білім беру жүйесіндегі педагогикалық- психологиялық қызмет // Мектептегі психология, 2006, №2, 6-бет
11. Методические рекомендации и материалы к профессиограмме современного учителя /под ред. Г.А.Бордовского. - Л., 1987
1. Тезисы студенческой научной конференций посвященной 200- летию М.Утемисова (Махамбет и современность) Уральск, 2003.
2. Формирования личности в переходный период от подросткового к юношескому возрасту !под.ред. Дубровиной” М., “Педагогика”, 1987.
3. Формирования личности старшеклассника (под.ред.Дубровиной), М., “Педагогика”,1989.
4. Тамаев А.Т. Әдебиет сабақтарында жоғары класс оқушыларының оқырмандық қызығушылығын қалыптастыру.Дисс … пед.ғыл.канд. –Алматы-1995 -25 б.
5. Жарықбаев Қ.Б. Психология. –Алматы, 1993- 272 б.
6. Ананьев Б.Г. Позновательные потребности интересов // Ленинградский гос. Университет-1959.
7. Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания.Л., ЛГУ,1968г.с 339
8. Жарықбаев Қ.Б. Психология.-Алматы, 2000
9. Алдамұратов Ә.А. Қызықты психология. Алматы, “Қазақ университеті”, 1991-112 б
10. Зимняя И.А. Педагогическая психология / И.А. Зимняя. – М.: «Феникс», 1997. - 384 с.
11. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога в образовании / Е.И. Рогов. – М.: «Владос», 1995. -529 с.
12. Фридман Л.Ф. Психологический справочник учителя / Л.Ф. Фридман, И.Ю. Кулагина. – М.: «Просвещение», 1991. – 287 с.
13. Дубровина И.В. Школьная психологическая служба, вопросы теории и практики / И.В. Дубровина. – М.: «Педагогика», 1991. – 230 с.
14. Зязюна И.А. Основы педагогического мастерства / И.А. Зязюна. – М.: «Просвещение», 1989. – 246 с.
15. Самаукина Н.В. Первые шаги школьного психолога / Н.В. Самаукина. – Дубна: «Феникс», 2000. – 250 с.
16. Кулюткин Ю.Н. Психологические знание и учитель / Ю.Н. Кулюткин // «Вопросы психологии», 1983. - № 3. – 51 – 53 с.
17. Станкин М.И. Профессиональные способности педагога. Акмеологическое воспитание и обучение / М.И. Станкин. – М.: «Флинта», 1998.
18. Андриади И.А. Основы педагогического мастерства / И.А. Андриади. – М.: «Академия», 1999. -160 с.
19. Бендиктов В.А. Представление педагогов о психологической службе / В.А. Бендиктов // «Вопросы психологии», 1986. № 2.
20. Столяренко Л.Д. Основы психологии / Л.Д. Столеренко. - М., 2002. - 720 с Қ.Бержанов. Психология тарихы. Алматы, 1985. Т.Т.Тәжібаев. Абай жастарды тәрбиелеу туралы. Алматы, 1964.
21. Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. – Алматы, 1982, 246-бет.
22. Жүсіпбек А. Психология. Алматы.: 1995 -310б.
23. Дүйсембекова.Ш.Д. Мұғалімнің жеке тұлғасы және оның кәсіби мәдениеті. – Семей, 2005.
24. Кон И.С. Психология старшеклассника. М: 1980.-31-33с.
25. Пономоренко Л.П. Белаусова Р.В. Психология для старшеклассников. М.,”Владос”, 2001.
26. Немов Е.И. Психология человека. М., “Владос”, 1999.
27. Новые исследования в психологической и возрастной физиологии. М., “Педагогика” , 1991.
28. Нормализация учебной нагрузки школьников (под. ред. Антроп овой М.В.) М., “Педагогика”, 1988.
29. Ротенберг В.С. Бондаренко С.М. Мозг обучение. Здоровье. М., 1989.
30. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. М., 1999.
31. Набиев Б.Т. Формирование у учащихся позновательного интереса к предмету постсовеиском взаимосвязи урочных и внеурочных занятии. Дисс … канд.пед. наук–Алматы-1998 -146 б
32. Серікқалиұлы З. Дүниетану даналығы // Ғылыми және көркемдік таным ерекшеліктері. –Алматы.: Білім, 1994, 224 б.
33. Обухова Л.Ф. Возрастная психология. М.: Изд-во МГУ, 1997.-15-21 б.
34. Радионова Н.Ф. Взаимодействие педагогов и старших школьников. - Л., 1989
35. Жалпы псхология В.В.Богословский, А.А. Степанов, А.Г. Ковалев, редакциясымен. 2-басылымынан қазақ тіліне аударылған. Алматы.:1980
36. Шумшин Е.А. Психологический особенности личности старшекласников М., 1979.
37. Алферов А.Д. Психология развития школьников. Р-на-Дону., “Фэникс”. 2003
38. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. М.,”Политиздат”, 1975г.
39. Шмель. В. Основы психодиагностики. М:, 1996.-79-100 с.
40. Жарықбаев Қ.Б. Психология. Педучилищелерге арналған. Алматы,”мектеп”, 1982
41. Личко А.Е. Психопатии и акцентуации характера у подростков.-М.: 1988.-26-29с.
42. ЛихачевБ.Т. ПедагогикаКурс лекций.М.,”Прометей”,1992 с 330
43. Психология позновательной деятельности // МГУ, М.,197 с
44. Философиялық сөздік. Алматы, 1996-412 б.
45. Мадин И. Қазіргі дәуірдегі педагогикалық ой-пікірлердің дамуы. – Алматы, 1974, 5-14, 36 бб.
46. Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А. Педагогика. – Алматы: Дарын, 2004, 362-428 бб.
47. Адам – қоғам – ғылым – Мәскеу: Педагогикалық психология, 1993, 20-21 ақпан, 121-бет.
48. Кон И.С. Психология старшеклассника. М: 1980.-31-33б.
49. Слободчиков В.И., Исаев Е.И. Основы психологической антропологии. Психология развития человека. Развитие субъективной реальности в онтогенезе: Учебное пособие для ВУЗ-ов.-М.: Школьная Пресса, 2000.-416.-291-292б.
50. Андреева А.Д. Формирование личности старшеклассника. М., “Педагогика”.1989
51. Ануфриев А.Ф. Костромина С.Н. Как преодолеть трудности в обучений детей. М., 2003
52. Аракелов Г.Г. Учителям и родителям о пихологии подростков. М., 1990.
53. Астапов В.М. Тревожность у детей. М., 2001.
54. Безруких М., Ефимова С. Почему учиться трудно. М., “Семья”. 1996.
55. Боровик С.С. Курсовые и выпускные квалификационные работы // методические рекомендации // М., 2001.
56. Возрастная и педагогическая психология. (под.ред.Крекова С.Д.) М.,1973.
57. Крутецкий В.А. Психология обучения и воспитания школьников. М., “Просвещение”, 1976.
58. Кле Мишель. Психология подростка. М., “Педагогика ”, 1991.
59. Краковский А.П. О подростках. М., 1970.
60. Кузнецова И.К. Психологические особенности осознания себя как личности определенного пола в юнешеском возрасте: Автореф дис. канд. психол. наук М., 1987.
61. Ломов Б.Ф. Вопросы общей педагогической и инженерной психологии. М., “Педагогика”, 1991
62. Морозов А.В. “Социальнай психология”. М., 2003.
63. Мудрик А.В.Современный старшеклассник: Проблемы самоопределения. М., 1977.
1. Педагогикалық-психологиялық іс-әрекеттің маңызы // Мектеп директоры, 2003, №4, 47-бет.
2. Қазақстан Республикасы этникалық-мәдени білім беру тұжырымдамасы. //Егемен Қазақстан, 7 тамыз, 1996 -3 б
3. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы //Егемен Қазақстан, 2007ж.
4. Актуальные психолого-педагогические проблемы обучения и воспитания. Тезисный доклад конференции… - Рига –АГУ- 1979.с17
5. Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы. –Алматы: Қазақстан, 1994 ,Б.5-37
6. Ғаббасов С. Халық педагогикасы мен психологиясының негіздері. – Алматы: ҚазМемҚызПИ, 2005, 323-бет.
7. Әуренова М. Балалар үй жағдайындағы психолог іс-әрекеті // Мектептегі психология, 2006, №3, 12-13 бб.
8. Қазақстан Республикасы азамат тарихының жаңа әлеуметтік-әкономикалық мінез-құлқын қалыптастыру тұжырымдамасы. –Алматы:Қазақстан, 1999- 33–40 б.
9. Психологиялық қызмет көрсету // Мектептегі психология, 2006, №2, 27-бет.
10. Сақтағанова Т.С. Өркениетті білім беру жүйесіндегі педагогикалық- психологиялық қызмет // Мектептегі психология, 2006, №2, 6-бет
11. Методические рекомендации и материалы к профессиограмме современного учителя /под ред. Г.А.Бордовского. - Л., 1987
1. Тезисы студенческой научной конференций посвященной 200- летию М.Утемисова (Махамбет и современность) Уральск, 2003.
2. Формирования личности в переходный период от подросткового к юношескому возрасту !под.ред. Дубровиной” М., “Педагогика”, 1987.
3. Формирования личности старшеклассника (под.ред.Дубровиной), М., “Педагогика”,1989.
4. Тамаев А.Т. Әдебиет сабақтарында жоғары класс оқушыларының оқырмандық қызығушылығын қалыптастыру.Дисс … пед.ғыл.канд. –Алматы-1995 -25 б.
5. Жарықбаев Қ.Б. Психология. –Алматы, 1993- 272 б.
6. Ананьев Б.Г. Позновательные потребности интересов // Ленинградский гос. Университет-1959.
7. Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания.Л., ЛГУ,1968г.с 339
8. Жарықбаев Қ.Б. Психология.-Алматы, 2000
9. Алдамұратов Ә.А. Қызықты психология. Алматы, “Қазақ университеті”, 1991-112 б
10. Зимняя И.А. Педагогическая психология / И.А. Зимняя. – М.: «Феникс», 1997. - 384 с.
11. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога в образовании / Е.И. Рогов. – М.: «Владос», 1995. -529 с.
12. Фридман Л.Ф. Психологический справочник учителя / Л.Ф. Фридман, И.Ю. Кулагина. – М.: «Просвещение», 1991. – 287 с.
13. Дубровина И.В. Школьная психологическая служба, вопросы теории и практики / И.В. Дубровина. – М.: «Педагогика», 1991. – 230 с.
14. Зязюна И.А. Основы педагогического мастерства / И.А. Зязюна. – М.: «Просвещение», 1989. – 246 с.
15. Самаукина Н.В. Первые шаги школьного психолога / Н.В. Самаукина. – Дубна: «Феникс», 2000. – 250 с.
16. Кулюткин Ю.Н. Психологические знание и учитель / Ю.Н. Кулюткин // «Вопросы психологии», 1983. - № 3. – 51 – 53 с.
17. Станкин М.И. Профессиональные способности педагога. Акмеологическое воспитание и обучение / М.И. Станкин. – М.: «Флинта», 1998.
18. Андриади И.А. Основы педагогического мастерства / И.А. Андриади. – М.: «Академия», 1999. -160 с.
19. Бендиктов В.А. Представление педагогов о психологической службе / В.А. Бендиктов // «Вопросы психологии», 1986. № 2.
20. Столяренко Л.Д. Основы психологии / Л.Д. Столеренко. - М., 2002. - 720 с Қ.Бержанов. Психология тарихы. Алматы, 1985. Т.Т.Тәжібаев. Абай жастарды тәрбиелеу туралы. Алматы, 1964.
21. Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. – Алматы, 1982, 246-бет.
22. Жүсіпбек А. Психология. Алматы.: 1995 -310б.
23. Дүйсембекова.Ш.Д. Мұғалімнің жеке тұлғасы және оның кәсіби мәдениеті. – Семей, 2005.
24. Кон И.С. Психология старшеклассника. М: 1980.-31-33с.
25. Пономоренко Л.П. Белаусова Р.В. Психология для старшеклассников. М.,”Владос”, 2001.
26. Немов Е.И. Психология человека. М., “Владос”, 1999.
27. Новые исследования в психологической и возрастной физиологии. М., “Педагогика” , 1991.
28. Нормализация учебной нагрузки школьников (под. ред. Антроп овой М.В.) М., “Педагогика”, 1988.
29. Ротенберг В.С. Бондаренко С.М. Мозг обучение. Здоровье. М., 1989.
30. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. М., 1999.
31. Набиев Б.Т. Формирование у учащихся позновательного интереса к предмету постсовеиском взаимосвязи урочных и внеурочных занятии. Дисс … канд.пед. наук–Алматы-1998 -146 б
32. Серікқалиұлы З. Дүниетану даналығы // Ғылыми және көркемдік таным ерекшеліктері. –Алматы.: Білім, 1994, 224 б.
33. Обухова Л.Ф. Возрастная психология. М.: Изд-во МГУ, 1997.-15-21 б.
34. Радионова Н.Ф. Взаимодействие педагогов и старших школьников. - Л., 1989
35. Жалпы псхология В.В.Богословский, А.А. Степанов, А.Г. Ковалев, редакциясымен. 2-басылымынан қазақ тіліне аударылған. Алматы.:1980
36. Шумшин Е.А. Психологический особенности личности старшекласников М., 1979.
37. Алферов А.Д. Психология развития школьников. Р-на-Дону., “Фэникс”. 2003
38. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. М.,”Политиздат”, 1975г.
39. Шмель. В. Основы психодиагностики. М:, 1996.-79-100 с.
40. Жарықбаев Қ.Б. Психология. Педучилищелерге арналған. Алматы,”мектеп”, 1982
41. Личко А.Е. Психопатии и акцентуации характера у подростков.-М.: 1988.-26-29с.
42. ЛихачевБ.Т. ПедагогикаКурс лекций.М.,”Прометей”,1992 с 330
43. Психология позновательной деятельности // МГУ, М.,197 с
44. Философиялық сөздік. Алматы, 1996-412 б.
45. Мадин И. Қазіргі дәуірдегі педагогикалық ой-пікірлердің дамуы. – Алматы, 1974, 5-14, 36 бб.
46. Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А. Педагогика. – Алматы: Дарын, 2004, 362-428 бб.
47. Адам – қоғам – ғылым – Мәскеу: Педагогикалық психология, 1993, 20-21 ақпан, 121-бет.
48. Кон И.С. Психология старшеклассника. М: 1980.-31-33б.
49. Слободчиков В.И., Исаев Е.И. Основы психологической антропологии. Психология развития человека. Развитие субъективной реальности в онтогенезе: Учебное пособие для ВУЗ-ов.-М.: Школьная Пресса, 2000.-416.-291-292б.
50. Андреева А.Д. Формирование личности старшеклассника. М., “Педагогика”.1989
51. Ануфриев А.Ф. Костромина С.Н. Как преодолеть трудности в обучений детей. М., 2003
52. Аракелов Г.Г. Учителям и родителям о пихологии подростков. М., 1990.
53. Астапов В.М. Тревожность у детей. М., 2001.
54. Безруких М., Ефимова С. Почему учиться трудно. М., “Семья”. 1996.
55. Боровик С.С. Курсовые и выпускные квалификационные работы // методические рекомендации // М., 2001.
56. Возрастная и педагогическая психология. (под.ред.Крекова С.Д.) М.,1973.
57. Крутецкий В.А. Психология обучения и воспитания школьников. М., “Просвещение”, 1976.
58. Кле Мишель. Психология подростка. М., “Педагогика ”, 1991.
59. Краковский А.П. О подростках. М., 1970.
60. Кузнецова И.К. Психологические особенности осознания себя как личности определенного пола в юнешеском возрасте: Автореф дис. канд. психол. наук М., 1987.
61. Ломов Б.Ф. Вопросы общей педагогической и инженерной психологии. М., “Педагогика”, 1991
62. Морозов А.В. “Социальнай психология”. М., 2003.
63. Мудрик А.В.Современный старшеклассник: Проблемы самоопределения. М., 1977.
МАЗМҰНЫ
3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1 ҚАЗІРГІ МЕКТЕПТЕРДЕГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТ МӘСЕЛЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ 5
ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
1.1 Мектептегі психологиялық қызметтің мәні мен 5
мазмұны ... ... ... .
1.2 Мектептегі психологтың жасөспірімдермен атқаратын қызметінің 28
моделі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
2 МЕКТЕПТЕГІ ПСИХОЛОГТЫҢ ЖАСӨСПІРІМДЕРГЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨМЕКТІ
ҰЙЫМДАСТЫРУ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
... ... ... ... ... ... ...
2.1 Жасөспірімдердің педагогикалық өзара оқу іс-әрекеттегі 43
кедергілерге ұшырауының
себептері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
2.2 Тәжірибелік-психологиялық эксперименттің 51
нәтижесі ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Пайдаланылған әдебиеттер 61
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Елімізде психологиялық қызметті ұйымдастыру
білім беру жүйесінде де жақсы жолға қойылып келеді. Оған дәлел – жекелеген
балалар мекемелерінде психолог штатының ашылуы, аудандық, қалалық, облыстық
білім басқармаларында психологиялық кеңестің ұйымдастырылуы, жоғарғы оқу
орындарының психология кафедрасында психологиялық ағарту жұмыстарының
жандандырылуы.
Дегенмен де бұл жетістіктерге қарамастан, көңіл алаңдатар мәселелер өте
көп. Оларға мәселен психолог қызметін кездейсоқ атқару, қызмет ерекшелігін
жете мән бермеу, дұрыс игермеу, психологтық қызмет бағыттарын жеке-жеке
нақты білмеу, т.б. Психолог қызметінің жұмыс бағыттары қазіргі күнде
мақсатқа сай, жүргізілуі керек.
Сонымен қатар, бала тағдырын шешу мәселесі, оның оқу деңгейі, тәрбиелік
дамуы, мінез-құлық ерекшеліктерін зерттеу, басқа да дамуы төмен балаларға
түзету жұмыстары арқылы көмек беру, алдын-алу психолог қызметінің қол
астында екені белгілі және дер кезінде осындай балаларға көмек көрсету,
оның жағдайын себебін анықтау маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Халық ағарту саласындағы психологиялық қызметті ұйымдастыру жөнінде
зерттеуші жаңашылдар И.А.Дубровина, Р.В.Овчарова, Х.И.Лийметс, Ю.А.Сиэрд,
И.Ә. Әбеуова, Л.К. Көмекбаева тағы да басқалары атап кеткен болатын [1].
Зерттеу барысында айқындағанымыздай бұл өзекті тың тақырып бүгінгі
күнге дейін жан-жақты зерттелгенмен де, мектептерде педагог-психологтың
қызметінің өз дәрежесінде іске асырылмауы мен аталмыш мәселенің бүгінгі
сұранысқа қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылық туындап отырғанын көреміз.
Осы қайшылықты ескере отырып, диплом жұмысының тақырыбын “Психологиялық
қызметтің оқу-тәрбие процесіндегі ролі” -деп таңдап, толық мәлімет беру
үшін жеткіншектерді зерттеуді жөн көрдік.
Зерттеу мақсаты: Психологиялық қызметті ұйымдастыру мәселесінің
теориялық зерттелуі және оны тәжірибеде қолданудың тиімді жолдарының
айқындалуы.
Зерттеудің міндеттері:
- жеткіншектерге психологиялық жеке көмек беру;
- педагогикалық, психологиялық ғылыми еңбектерді негізге ала
отырып, жеткіншектердің жан-жақты, тұлғалық, жеке даралық
қасиеттерінің қалыптасуына ықпал ету;
- психологтың психологиялық сақтандыру, диагностикалық түзету,
психокоррекциялық жаттығулар, кеңес беру жұмыстарын жүргізуі;
Зерттеу нысаны: Мектептердегі психологиялық қызмет.
Зерттеу пәні: Жеткіншектермен оқу-тәрбие процесінде жүргізілетін
психолог қызметі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер, мектептегі психологиялық қызмет
ғылыми теорияларға негізделіп, ұйымдастырылса, онда жеткіншектердің
психологиялық денсаулығына, білім сапасының артуына, оқушы тұлғасының
қалыптасуына ықпал етер еді.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: Психологтың біртұтас оқу-тәрбие
жүйесіндегі орны айқындалды, психологтың кәсіби іс-әрекетінің мақсаты мен
құндылықтары анықталды, оқушылар, ата-аналар, педагогтарға қатысты
позициясы нақтыланды. Психолог қызметінің мазмұны, міндеттері, әдістері
және ұйымдастыру формаларына сәйкес мектептегі психологиялық қызметтің
моделі ұсынылды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Психологиялық қызметтің бағыттары
бойынша психологтың жеткіншектермен психологиялық коррекция, психологиялық
диагностика, психологиялық кеңес және көмек беру жұмыстарын ұйымдастыру
жолдары нақтыланды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Мектептегі психологиялық қызметтің
оқу–тәрбие процесіндегі ролі теориялық жағынан зерттелді.
Психолог қызметінің моделі дайындалып, және практикада тиімді
қолдануға ұсыныстар берілді.
Зерттеу әдістері: В.Ф. Ряховскийдің адамның коммуникативтік
ерекшеліктерін анықтауға арналған тесті. Іскерлік жағдайлар суреттік
тесті.
Филипстің “Мектептегі үрейлену мен стресс деңгейін анықтау ” әдістемесі
Зерттеу базасы: Қызылорда қаласы, Ғ.Мұратбаев атындағы №171 орта
мектеп.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды және пайдаланған әдебиеттері тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1. ҚАЗІРГІ МЕКТЕПТЕРДЕГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТ МӘСЕЛЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ
ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Мектептегі психологиялық қызметтің мәні мен мазмұны
Жаңа формацияда білім беру саласындағы барлық процесте, пән оқушылары
мен топ тәлімгерлеріне кәсіби дайындықтарын өзгертіп, толықтыру онда
білімдердің жекелік ерекшелігін ескеру, қабілетіне және тұлғалық бағыттылық
ықпалына қарай жағдай туғызуды қажет етеді[2].
Осындай психологиялық міндеттерді шешуде теориялық және пратикалық
негізде педагогикалық-психолгиялық қызмет көрсету қажеттілігі туындады.
Педагогика-психология мамандығы Қазақстан Республикасының Білім және
ғылым министрлігінің білім беру мекемелеріне педагог-психолог мамандығын
енгізу туралы нұсқау хаты негізінде, еңбекақы қорынан жалақысы бекітілген,
Қазақстан Республикасы Білім туралы заңына, Қазақстан Республикасы
үкіметінің бұйрықтары мен қаулыларына сүйеніп жұмыс атқарады [3].
Білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет: ғылыми, қолданбалы және
практикалық сияқты үш тұрғыда қарастырылады.
Ғылыми жағы білім берудегі психологиялық қызмет мәселелерінің
зерттелуін, теориялық және әдіснамалық негіздемесін, психодиагностика
жасау, қазіргі мектептегі білім берудің нақты жағдайына сай психологиялық
білімді қолдану түрлері мен әдістерін дамыту және психологиялық түзетулерді
қамтиды.
Қолданбалы жағы оқыту мен тәрбиенің, оқулықтың дидактикалық және
әдістемелік материалдардың, оқу бағдарламаларының психологиялық негіздерін
жасау және оны талдауды қоса алғандағы барлық үрдістерін психологиялық
жағынан қамтамасыз ету.
Практикалық жағы психологтардың білім беру мекемелеріндегі
(балабақшалар, мектептер, гимназиялар мен интернаттардағы) немесе білім
беру жүйесіндегі педагогикалық-психологиялық қызмет орталықтарындағы
жұмыстарына тікелей қатысты [4].
Білім беру жүйесіндегі педагогикалық-психологиялық қызмет Білім және
ғылым министрлігінің педагогикалық және психологиялық қызмет бөлімі,
білімдегі педагогикалық-психологиялық қызметтің аймақтық орталығы,
облыстық, аудандық орталықтары арнайы білім мекемесінің педагогикалық-
психологиялық қызметі сияқты еліміздің білім кеңістігіндегі біртұтас
тікелей құрылым күйінде жобаланады. Бұлардың әрқайсысы білімдегі
педагогикалық-психологиялық қызметтің тиімділігіне кепілдік бере отырып,
өздеріне қатысты да тиісті мәселелерде бірлесіп жұмыс істеуді нақты білуі
тиіс.
Мектеп психологының қызметтік міндеттері:
• жалпы білім беретін орта мектептердегі оқытудың барлық
кезеңдерінде балаларға қажетті жағдайларды жеке көмек беру үшін
педагогикалық-психологиялық зерттеуді жүзеге асыру;
• психологиялық ғылымның жетістіктерін негізге ала отырып,
мектеп оқушыларының әркелкі жас кезеңінде жан-жақты, тұлғалық, интеллектілі
дамуын қамтуға ықпал етеді;
• мектеп әкімшілігі мен мұғалімдердің сұраныстары бойынша
оқушылармен, мұғалімдермен, ата-аналармен психологиялық сақтандыру,
диагностикалық, түзеу және кеңес беру жұмыстарын жүргізеді, мектеп
оқушыларының интеллектуаоды, тұлғалық, эмоциялық және ерік-жігер
ерекшеліктерін, олардың қызығушылықтары мен қабілеттерін зерттейді; оқуға
психологиялық дайындық жеткіліксіздігін ерте анықтауды мақсат ете отырып,
бірінші сыныпқа бала қабылдауға қатысады;
• педагогикалық кеңестің әдістемелік бірлестіктердің,
сыныптардағы, сондай-ақ мектептегі ата-аналар жиналыстарына қатысады,
оқушыларға ықпал етіп, жеке көмек көрсетуге байланысты негізгі
проблемаларды шешуге арналған педагогикалық консилиумдар мен педагогикалық
кеңестерге қажетті ақпараттар дайындайды;
• мектептегі психология бөлмесінқұруды және қажетті құжаттарды
сақтауды, оларды дұрыс пайдалануды қамтамасыз етуді жауапкершілігіне
алады;
• мектептегі писхологиялық қызметтің психологиялық-педагогикалық
жұмыстарының нәтижесі мен есебінің ғылыми-әдістемелік орталықтар
тағайындаған талаптарына сай болуын қатаң түрде жүзеге асырады
[5].
Мектеп психологы: жалпы, орта және кәсіптік білім беретін мектептердің
жұмыстарын көрсететін құжаттар мен материалдарды, педагогикалық және жас
ерекшелігі психологиясы жайында арнайы әдебиеттерді, қазіргі
психодиагностиканың және психологиялық түзетудің әдістерін пайдаланып,
зерттеу материалдарын талдауды, педагогиканың, дидактиканың сабақ беру
әдістемесінің, дефектологияның негіздерін білуге, мектептің психологиялық
қызметі құжаттарының толтырылу тәртібін, мектеп құжаттары мен нормативті
құжаттарды білуге тиісті [6, 25].
Психологтың негізгі мақсаты – психологиялық саулықтың негізі – баланың
рухани өсуіне, оның жанының жайлы болуына психологиялық жағдай жасау,
оқушылар мен мұғалімдердің шығармашылық қабілетін ашу болып табылады.
Педагогикалық үрдіс кезінде туындайтын қиындықтар мен олардың
психологиялық себептерін анықтау, оңтайлы қарым-қатынас ұстанымдарын
қалыптастыру, ата-ана, мұғалім, басқа да қызметкерлерге психологиялық
қызмет көрсету, оқушылардың мамандыққа қабілеттілігін анықтау, т.б. –
мектеп психологының тікелей міндеттері.
Психолог оқушылардың жан-жақты және үйлесімді дамуын мақсат етіп,
өзінің іс-әрекетін педагогикалық ұжыммен, дәрігерлік қызметпен,
социологтар, дефектологтар, сондай-ақ қоғам өкілдерімен тығыз байланыста
ұйымдастырады. Психологтың жұмыс тртібі осы ереже негізінде қабылданған
психологиялық қызмет бағдарламасының мақсаты мен міндеттерін ескере отырып,
оқу мекемесінің жалпы жұмыс тәртібіне сәйкес анықталады және оқу
мекемелерінің директоры бекітеді. Оқу мекемелері мамандардың кәсіптік іс-
әрекеттерін кешенді психоллогиялық-педагогикалық сараптауға, білім басқару
орындарының немесе жеке оқу мекемелерінің ұсыныстары арқылы жүргізілетін
оқу бағдарламалары мен жобаларды, оқу-әдістемелік құралдарды құрастыру
немесе жазуға қатысады [7].
Отандық және шетелдік психологиядағы жетістіктерді оқу мекемелеріне
тарату және енгізуге, педагогикалық қызметкерлердің іс-әрекетін психология
саласындағы ғылыми-әдістемелік құралдармен қамтамасыз етуге ат салысады.
Педагогикалық-психологиялық білім. Бұл тәрбиеленушілердің мәдени-
құқықтық орнын және біліктілігін ұғынып түсіну, тәрбиелік адамгершілік
деңгейін анықтау, қайта тәрбиелену, не тәрбиелену мүмкіндік терін көре
білу, өз жұмыс практикасына қатысты тарихи-педагогикалық тәжірибелерді
меңгеруі; теориялық білімін іс жүзінде пайдалану мүмкіндігі, әр түрлі
категориядағы адамдармен қарым-қатынас орнату технологиясының инновациялық
тәсілдерінен хабардар болуы; тәрбиелеу мен оқытудың әдіс-тәсілдерін
модернизациялау жолдарын меңгеру және т.б.
Біз құрып отырған қоғамда педагог-психолог маманы өте маңызды орынға
ие. Қоғам болғандықтан ол бірнеше компоненттерден құралады: ұжым, топ, ұйым
және т.б. Аталған компоненттердің мүшесімен және мүшесіне мәдени,
шығармашылық-рухани дүниесі, коммуникативтілігі, әлеуметтік міндетін,
этикалық және эстетикалық талғамдардың болуын қазіргі заманға сай
қалыптасуына ықпалын тигізеді.
Педагог-психолог қоғамдағы тұлғаның биологиялық және әлеуметтік
дамуына көңіл бөледі. Биологиялық тұрғыдан морфологиялық, физиологиялық,
биохимиялық жетілуі болса, әлеуметтік дамуына психикалық, рухани,
интеллектуалдық жағдайлары жатады. Демек, педагог-психолог маманын адам
баласы өмірге келгеннен оң мен солды, ақ пен қараны ажырата алғаннан
бастап, келешек толыққанды азамат және тұлға болып, оның әрі қарай
жетілуіне әсерін тигізеді. Педагог-психолог – отбасында ана, мектепте
мұғалім, балабақшада тәрбиеші, жоғары оқу орнында оқытушы, жұмыста
қызметкер, өз ісіне жауапты маман.
Халыққа білім берудегі психологиялық қызметтің негізгі
мақсаттары оның жұмысының мазмұнына сәйкестігімен анықталады:
1. Баланың әр жас ерекшелік кезеңінде толық жеке және
интеллектуальдық жетілуін, өз-өзін тәрбиелеу және өз-өзін жетілдіру
қабілеттерін дамытуын қамтамасыз ету қажеттілігімен анықталады.
2. Әр балаға жекелей ықпал етуді және осыған сәйкес
балалардың психологиялық-педагогикалық жағын зерттеу ерекше-ліктерін
қамтамасыз ету маңыздылығымен анықталады.
3. Профилактика міндеттерімен және балалардың жеке және
ақыл-ой дамуындағы ауытқуларын жеңе білуімен анықталады [8, 32].
Психологиялық қызмет келесі негізгі бағыттар бойынша
жүзеге асырылады.
Психопрофилактикалық жұмыс міндеттері педагогтар мен балалардың
психологиялық білімге деген мұқтаждықтарын дамыту қажеттілігімен
анықталады, оларды баламен жұмыстанған кезде немесе өзінің жеке
дамуына ерекше мән бергенде қолдануға болады, әр жас ерекшелік
кезеңінде баланың толық психикалық жетілуі үшін жағдай жасалуы
керек, жеке тұлғаның және интеллектінің қалыптасу кезінде болатын
өзгерістерді уақтылы ескертуі керек.
Психопрофилактикалық жұмыс баланың, жасөспірімнің жеке
ерекшеліктерінің дамуына әсер ететін педагогикалық ұжым мүшелерімен,
ата-аналармен және басқа да ересек адамдармен жүргізіліп тұруы
керек.
Психопрофилактикалық бағыт бойынша психологиялық қызметтің
қызметкерлері келесі нақты шараларды жүзеге асырады:
1.Балалардың балабақшаға үйренуі бойынша жұмыстар жүргізіледі;
үйрену кезеңінде балаға көмектесу үшін ата-аналар мен тәрбиешілерге
кеңес беріледі.
2.Баланы ересектер тобынан мектепте оқуға әзірлеу жоспары
бойынша даярлық тобына (5 жасында) ауыстырған кезде балаларға
зерттеу жұмыстары жүргізіледі; ата-аналар мен тәрбиешілерге алдағы
жылда баланың құрбыларынан қалып қоюын болдырмау мақсатында және
мектепке әзірліктегі қателіктерді жою мақсатында балаларға тапсырма
беру әдістері ұсынылады.
3.Балаларды бірінші класқа қабылдауға қатысады, алдын-ала
балалардың психикасындағы мүмкін болатын ауытқушылықтарды анықтау
және оларды түзету мақсатында зерттейді, мектепте оқуға психологиялық
даярлығын анықтайды; мектепке даярлауда кемшіліктерді жою үшін ата-
аналарға балалармен жүргізілетін тапсырмалар әдістерін ұсынады;
мұғалімдермен бірге баланың мектепте оқуға тез бейімделуі мақсатында
және мектепте оқу процесінде жан-жақты, үйлесімді дамуын қамтамасыз
ету мақсатында мұғалімдермен бірге балалардың жеке жұмыстар
бағдарламасы белгіленеді.
4. Балалар бастауыш мектептен негізгі мектепке көшкенде және
негізгі мектептен жалпы білім беретін орта мектепке және
кәсіптік мектепке көшкенде психологиялық зерттеулер жүргізіледі, ол
психологиялық зерттеулер арқылы оқушының жаңа кезеңде оқуға
даярлығын ескере отырып, балалармен жеке жұмыс бағдарламасын
мұғалімдермен, тәрбиешілермен, ата-аналармен бірігіп белгілейді.
5. Оқу және тәрбие, өмір жағдайларына байланысты балаларға
артық психологиялық салмақтың түсуін және жүйкелік қозуды
болдырмауға байланысты жұмыстар жүргізіледі.
6. Баланың, жасөспірімнің даралық ерекшеліктерінің оның
жеке тұлғалық өзгешелігінің, бейімділігінің, қабілетінің жетілу және
мінез-құлық ерекшелігін психологиялық талдау мақсатында педагогикалық
консилиум ұйымдастырылады.
7.Балалар тәрбиелейтін оқу-тәрбие мекемелерінде жағымды
психологиялық ахуал құру мақсатында жұмыстар жүргізіледі:
-педагогикалық ұжымда қарым-қатынас түрін жақсартады (ересек –
ересек);
-педагогтың балалармен қарым-қатынас түрінің жақсара түсуіне
септігін тигізеді (ересек – бала);
-кәсіби және жеке проблемаларды қамти отырып, бала тәрбие-
леу ұжымдарында педагогтарға, тәрбиешілерге және басқа қызмет-
керлерге кеңестер береді.
8. Педагогикалық ұжым мүшелерінен психологиялық артық
салмақты түсіріп және оны ескерту шараларын жүзеге асыруда
педагогтың кәсіби қызметінің қарым-қатынастық дағдыларын жетіл-діруге
септігін тигізеді.
9. Балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес және олардың
дамуының өзекті мәселелеріне сәйкес педагогикалық әсер етеді,
белгіленген және өткізілген шараларға, тәрбие жұмысының жоспарына
талдау жүргізеді [9].
Психодиагностикалық жұмыс мектепке дейінгі және мектептегі
балалық шақтың барлық кезеңі бойынша баланы терең психологиялық-
педагогикалық зерттейтін, жеке ерекшеліктерін, оқыту мен тәрбиелеуде
бұзылу себептерін анықтайтын психологиялық қызмет бағыты болып
табылады. Диагностикалық жұмыс жеке баламен және балалар тобымен
жүргізіледі.
Психодиагностикалық бағыт бойынша психологиялық қызмет қыз-
меткерлері келесі нақты міндеттерді шешеді:
1.Баланың психикалық даму барысын, оның жас ерекшелік
нормативтеріне сәйкес келуін анықтау мақсатында баламен қажет болған
жағдайда психологиялық зерттеулер жүргізіледі.
2.Тәрбие жұмысының барысында кәсіби және жеке өз-өзін
анықтауда көмек ретінде, жеке ықпал етуді қамтамасыз ету мақсатында
балалардың ерекшелігін, олардың қызығушылығын, қабілеттерін,
бейімділіктерін зерттеу жұмыстары жүргізіледі;
3.Балалардың үлкендермен және құрбылармен қарым-қатынас
диагностикасын жүргізеді және қарым-қатынастың бұзылуының
психологиялық себептерін анықтайды.
4.Саласы сәйкес келетін мамандармен бірігіп, психикалық
дамудағы әртүрлі ауытқулардың саралау (дифференциалдық) диагностикасын
жүзеге асырады:
а)көбінесе медициналық және дефектологиялық жаратылысы бар
бұзылуларды анықтау бағытында; ә) айқын көрініп тұрған әлеуметтік
дөрекі мінез-құлық (қаңғыбастық, ұрлық, алкоголь мен токсикомания,
наркомания, жыныстық бұзылу же т.б.) себептерін және түрлерін
анықтау мақсатында жұмыстанады [10].
Жетілдіру және психологиялық түзету жұмыстары бағыты баланың
жеке тұлғалық және даралық қалыптасу процесіне психологтың белсенді
әсер етуін білдіреді. Оның міндеті әр баланың жас ерекшелік
нормативтерінің сәйкестігін қамтамасыз ететін, балаларды жеке оқытып,
тәрбиелеуде, олардың қабілетін, бейімділігін дамытуда педагогикалық
ұжымға көмек беретін психологиялық қызмет бағыты болып табылады. Бұл
бағытта балалардың мінез-құлқындағы және оқуындағы өзгерістер мен
бұзылуларды, дамуындағы ауытқуларды түзету жұмыстары ерекше орын
алады.
Психодиагностика барысында анықталған және қатаң
индивидуальды, нақты өзгешелігі бар баланың жас ерекшелік және дара
ерекшеліктері бойынша жетілдіру және психологиялық зерттеу
жұмыстарының бағдарламалары мен жоспарлары құрылады.
1.Баланың әр жас ерекшелік кезеңінің дамуын есепке
алғанда, пси-хикалық дамудың бөлек жақтарын және жеке тұлғаның
толықтай дамуына бағытталған бағдарламаларды өңдеп жүзеге асырады.
2.Психолог баланың психикалық дамуында ауытқуларды
болдырмау бағытында түзету бағдарламасын өңдеп жүзеге асырады.
3.Жетілдіру және психологиялық түзету жұмыстарының бағ-
дарламасына психологиялық және педагогикалық бөлімдер кірістіріледі.
Психолог психологиялық бөлімді жоспарлап, жүзеге асырады. Педа-
гогикалық бөлімді мұғалімдермен, тәрбиешілермен, ата-аналармен бірігіп
өңдейді және оны психолог көмегімен жоғарыда аталған адамдар
орындайды. Жұмыстың бөлек формаларына ересек балаларды, қоғамдық
өкілді және т.б. адамдарды кірістіруге болады.
4.Жетілдіру және психологиялық түзету жұмыстарын төмендегі
бағыттар бойынша өткізуге болады:
-жеке балалармен арнайы жұмыс жүргізу процесінде;
-балалар тобымен арнайы жұмыс жүргізу процесінде;
-тәрбиелік іс-шаралар бағытында;
-баланың ата-анасының және басқа туыстарының қатысуын
қажет ететін формада өткізуге болады [11].
Ауытқулар мен бұзылулар орталық жүйке жүйесінің немесе
пси-хологиялық аурулардың ағзалық зақымдануы болып табылмайтын
жағдайда ғана психологиялық-педагогикалық түзету жұмыстары жүзеге
асады және саралау (дифференциальдық) диагностикасының барысында
белгілі болатын әкімшілік-тәрбиелік сипаттағы қатаң шараларды
қолдануды талап етпейді. Айқын ауытқулар кезінде, көбінесе
патопсихологиялық, дефектологиялық жақтары немесе ашық заң бұзу
ерекшелігі байқалғанда және де психолог хабардарлығының шекарасынан
асып кеткен жағдайда ол тек сарапшы немесе кеңесші ретінде сәйкес
салалардағы мамандармен тартылады.
Психологиялық қызметте кеңес беру бағыты бойынша қызметкерлер
нақты міндеттерді шешеді:
1.Оқу-тәрбие мекемелерінің әкімшілігіне, мұғалімдерге,
тәрбиешілерге, ата-аналарға, мастерлерге балаларды оқыту және
тәрбиелеу және бірлесіп жұмыс істеу мәселесі бойынша кеңестер
береді.
2.Балаларға оқу, жетілу, өмірлік және кәсіби өз-өзін
анықтау, ересектермен және құрбыларымен өзара қарым-қатынас, өз-өзін
тәрбиелеу және т.б. мәселелері бойынша жеке және топтық кеңес
беріледі.
3.Жеке және топтық кеңес беру арқылы педагогикалық
кеңестерге, әдістемелік бірлестіктерге, жалпы мектептік және кластық
ата-аналар жиналысына қатысып, дәріс оқу арқылы педагогтардың, ата-
аналардың, мастерлердің, қоғамдық өкілдердің психологиялық
мәдениетінің жоғары-лауына септігін тигізеді.
4. Бала тағдырында мүмкін болатын өзгерістерді (арнайы
оқу-тәрбие мекемелеріне жіберу, ата-ана құқығынан айыру, бала асырап
алу ж.т.б.) анықтауға байланысты сәйкес инстанциялардан дұрыс шешім
шығару мақсатында, халықтық соттың, қамқорлық көрсету ұйымдарының
сұранысы бойынша баланың психикалық жағдайы, психикалық даму
ерекшеліктері туралы сұрақтар бойынша шешім қабылдаған кезде кеңесші-
сарапшы ретінде кеңес береді.
5.Өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру сұрақтары бойынша нақты
балалар мекемесіндегі тәрбиелеу жағдайларын балалардың жас ерекше-
ліктеріне сәйкестендіріп, психологиялық ерекшеліктерінің негізінде оқу-
тәрбие шараларын жоспарлауға кеңесші ретінде қатысады.
Мектептегі психологиялық қызметтің негізгі мақсаты- мектеп
оқушыларының жеке тұлға ретіндегі қалыптасуына, олардың шығармашылық
мүмкіндіктерінің ашылуына, қабілеттері мен бейімділіктерінің дамуына
көмектесу; олардың психологиялық ерекшеліктерін терең зерттеу; оқушылардың
психикалық дамуындағы ауытқушылықты, кешеуілдеуді болдырмаудың жолдарын
іздестіру; мұғалімдер ұжымында психологиялық ахуалды қалыптастыру; ата-
аналар үшін психологиялық сауаттандыру, білім беру сабақтаныр ұйымдастыру.
Мектептегі психологиялық қызметке қойылатын талаптар өте көп. Осы
талаптарды орындау психологтың кәсіби біліктілігіне, шығармашылық
ізденісіне байланысты. Басты талаптар:
• балалардың мектептегі оқуға даярлығын анықтау;
• бастауыш сынып оқушыларының мектепке бейімделуін тездету және
үлгермеушілікті болдырмаудың алдын-алу мақсатында пән мұғалімдерімен
бірлесе отыра арнаулы бағдарламалар жасау;
• оқушылардың дамуындағы дағдарыс, өтпелі, қиын кезеңдерге үлкен
жауапкершілікпен қарап, бұл кезеңдерді арнайы бақылауға алу;
• үлгерімі, тәртібі төмен оқушылармен диагностикалық-коррекциялық
жұмыстар жүргізу;
• оқушылардың ұстаздарымен, ата-аналарымен, өз құрбыларымен қарым-қатынас
бірлігін орнату;
• кәсіптік бағдар беру жұмыстарын ұйымдастыру;
• мектеп әкімшілігі мен мұғалімдерге, ата-аналарға оқыту мен тәрбиелеудің
психологиялық мәселелері, өзара қарым-қатынас үлгілері, оқушылардың
психикалық процестерінің даму заңдылықтары туралы психологиялық кеңестер
беру [11].
Психологиялық қызметті жүргізуші психолог-мамандардың құқықтары:
1. Мектептің ерекшелігіне байланысты жұмыстың тиімді бағыттарын анықтауға
құқылы.
2. Оқушылармен жүргізілетін жұмыстардың нақтылы міндеттерін белгілеп,
жұмыстың әдістері мен түрлерін таңдауға құқылы.
3. Психологиялық қызметтің ережелеріне қайшы келген жағдайда әкімшіліктің
бұйрығынан бас тартуға құқылы.
4. Оқушылардың тағдырын шешуге байланысты құрылған комиссиялар мен түрлі
ұйымдардың жұмыстарына кеңесші дауыспен қатысуға құқылы.
5. Мектептегі қажетті құжаттармен танысуға, дәрігерлік мекемелерге
тапсырыстар беруге құқылы.
6. Зерттеулер мен тәжірибелер жүргізуге, психологиялық диогностика мен
түзету жұмыстарының жаңа әдістерін өз тәжірибесінде қолдануға, олардың
тиімділіктерін анықтауға құқылы.
7. Мектеп әкімшілігімен келісу арқылы жоғары органдардың алдына
оқушылардың мүдделерін қорғауға бағытталған сұраныстармен шығуға
құқылы.
8. Мектеп оқушыларының кәсіби мүмкіндігін анықтау мақсатында кәсіптік
бағдар беру орталықтарымен байланыс жасауға құқылы.
Мектептегі психологиялық қызметті жүргізудің негізгі бағыттары
І. Психопрофилактикалық жұмыстар жүргізудің мақсаты мектеп мұғалімдеріне
жүйелі түрде психологиялық кеңестер бере отыра, олардың психологиялық
сауатын
көтеру. Оқушыларда кездесетін психикалық ауытқушылықтың алдын алу
шараларын жүргізу, бала психологиясындағы өзгерістер туралы ата-анаға дер
кезінде психологиялық кеңестер беріп, олардың алдын-ала сақтандырып
отыру.
Мектеп жағдайындағы психопрофилактикалық жұмыстарға жататындар:
1. Балалардың мектептегі оқуға психологиялық даярлығын анықтау
(ес,зейін,ерік,ойлау,сөйлеу, қабылдау т.б.)
2. Бастауыш сынып оқушыларының мектептегі оқуға тез бейімделуін анықтап,
ата-аналар мен ұстаздарға ұсыныстар беру.
3. Оқушылардың сыныптан сыныпқа көшу барысындағы психологиялық
ерекшеліктеріне зерттеу жүргізіп, психологиялық кешеуілдеумен
ауытқушылықтарды анықтап, оны жоюға бағытталған шаралардың
бағдарламасын жасау.
4. Оқушылардың әрбір психикалық процестерінің, сезімі мен еркінің,
қабілеті мен мінезінің дамуына үзбей зерттеу жүргізіп, ұсыныстар беру.
5. Арнаулы бағдарламамен жұмыс жүргізуді қажет ететін оқушылар үшін пән
мұғалімдерімен бірлесе отырып, арнаулы бағдарламалар дайындау.
6. Интернат типіндегі мекемелерге қабылданатын оқушылар үшін арнайы
психологиялық зерттеулер жүргізіп, олардың өзіндік ерекшеліктерін
анықтау.
7. Оқушылардың тұрмыс жағдайларына, оқу-тәрбие процесінің ерекшеліктеріне
(күрделілік, олқылықтар, мұғалімнің өзіне тән психологиясын түсінбеу
т.б.) байланысты олардың жүйке жүйесінің бұзылуының алдын алу.
8. Педагогикалық ұжымда үйлесімді психологиялық ахуалды қалыптастыру,
ұстаздар мен оқушылардың, ата-аналар мен ұстаздардың арасында
сенімді
байланысты қалыптастырып, психологиялық ынтымақтастықты орнату.
Психолог психопрофилактикалық жұмыстарды жүргізу үшін:
1. Сынып жетекшілермен бірлесе отыра, оқушылар туралы мәліметтер
жинақтайды:
- дарынды оқушылар;
- озат оқушылар;
- үлгермеуші оқушылар;
- қиын оқушы мәселесі;
2. Сабақтарға қатысады:
- оқушылардың жалпы білім деңгейін анықтау мақсатында;
- оқушылардың психикалық процестеріне, мінез-құлық, темперамент
ерекшеліктеріне зерттеу жүргізу мақсатында;
- мұғалімдерге педагогикалық-психологиялық ұсыныстар беру мақсатында;
3. Оқудан тыс шаралар ұйымдастырады:
- мұғалімдер үшін психотерапиялық ойындар мен тренингтер өткізу;
- педагогикалық-психологиялық консилиумдар өткізу;
- ІХ-ХІ сынып оқушыларының кәсіби бейімділігін зерттеу;
- оқушылардың жеке психологиялық ерекшеліктерін зерттеу;
4. Мұғалімдер үшін психологиялық мазмұнда тұрақты семинарлар өткізу;
Психопрофилактикалық жұмыс түрлері:
1. Психологиялық сауаттандыру;
2. Психологиялық консультация;
3. Педагогикалық-психологиялық консилиум [12];
ІІ. Психодиагностикалық жұмыстар-ол әрбір жас кезеңдеріндегі оқушылардың
өзіндік психикалық процестерінің даму ерекшеліктерін түрлі зерттеу
әдістері мен зерттеу әдістемелерін қолдана отыра анықтайды.
Психодиагностикалық жұмыстарды мектеп психолгы мынадай мақсатта
жүргізе алады:
1. Оқушылардың психикалық дамуы оның жас ерекшеліктеріне сай
келе ме?
2. Әрбір оқушымен жеке жұмыс жүргізу мақсатында олардың
қабілетін ерте анықтау үшін психологиялық зерттеулер
жүргізеді;
3. Балалардың жас дамуынан төмен психикалық ауытқушылықтарының
себептерін, мінез-құлықтың бұзылу себебін анықтауға арналған
диагностикалық зерттеулер жүргізеді;
4. Оқушылардың ересектермен (мұғалім, ата-ана), өз құрбыларымен
қарым-қатынасының мазмұнын, қарым-қатынастың бұзылуының
кейбір психологиялық себептерін анықтауға байланысты
жұмыстар жүргізеді.
Адамды тәрбиелеудегі ең басты өзекті мәселе-оның ішкі жан-
дүниесін терең зерттеу. Себебі, ұстаз адамды жан-жақты тәрбиелегісі
келсе, сол адамды барлық жағынан білуі шарт екенін ешқашан естен
шығармау қажет.
Адамды зерттеу-ол бір күндік жұмыс емес, ол ұзақ және күрделі
процесс. Мектепте оқушыларға психологиялық зерттеу жүргізу- мектеп
психологының әрбір пән мұғалімінің, сынып жетекшілерінің міндеті.
ІІІ. Психокоррекциялық (түзету) жұмыстары: Оқушылардың жеке тұлға
ретінде қалыптасуына белсенді түрде психологиялық әдіс-тәсілдер арқылы
ықпал ету. Білім беру мен тәрбие жұмыстарын қатар жүргізе отырып,
оқушылардың қабілеті мен бейімділігі, жалпы психикасындағы ауытқушылықтар
мен кемшіліктерді түзету. Ол үшін психолог:
1. Жас ерекшелігіне байланысты әрбір кезеңнің қалыптасу
бағдарламасын жасауы керек.
2. Психикасында ауытқушылығы бар балалардың жүйке жүйесінің
бұзылуының себептерін анықтайды.
3. Әрбір психикалық ауытқушылықтардың мазмұнына байланысты
коррекциялық (түзету) жұмыстың бағдарламасын жасайды.
4. Шұғыл шара алатындай жанұя жағдайы қиын балалар мен
жасөспірімдерге психологиялық көмек көрсетудің
бағдарламасын жасау.
5. Психокоррекциялық жұмыс ата-аналармен, мектеп мұғалімдер
мен дәрігермен бірлесіп жүргізілуі керек.
Психокоррекциялық жұмыстар барысында оқушыларға ойын тренингтерін
беру, иммитациялық ойындар, түрлі маңызды ситуацияларды шешу т.б.
тапсырмалар беріледі [13].
Сабаққа психологиялық талдау жасау жүйесі
І. Сабақтың құрылымы.
1. Тақырыбы, мақсаты.
2. Сабақтың құрылымы және оның маңызы.
ІІ. Сабақтың мазмұнына психологиялық баға беру.
1. Оқу материалының сапасы (берілген материал сол жастағы баланың
қабылдауына сәйкес келе ме, келмей ме деген мәселелер жөнінде)
2. Мұғалімнің оқу материалын оқушыға жеткізу түрлері (ауызша
баяндау, мысалдар келтіру, салыстыру, көрнекілікті, өмірмен
байланыстыру түрінде)
3. Сабақтың тәрбиелік мәні (адамгершілік, эстетикалық, имандылық)
және мұғалімнің сол тәрбие түрлерін ұйымдастыруы.
ІІІ. Таным процестері және оны қалыптастыру.
1. Оқушылардың сабақ үстіндегі зейіннің түрлері. Мұғалімнің, оқушылардың
зейінді болуын талап етуі, нақты тапсырмаға мән беруі, көрнекі
құралдарды пайдаланып, еріксіз зейінін тудыруы. Зейіннің тұрақтылығын
қамтамасыз етуі. Оқушылардың өзін күштеп зейінді және зейінсіз
отырғандардың саны. Бір жұмыстан екінші жұмысқа зейінін аударуы.
2. Оқушылардың қабылдауын тудыруда басты обьект болған нәрселер
(мұғалімнің сөзі, оқу материалы, көрнекі құралдар). Оқу материалдарын
қабылдаудың сапасы.
3. Оқушылардың сабақ материалдарын есінде қалдыруына қолданатын
тәсілдерде қандай ес түрлері маңызды орын алды (көрнекі-бейнелі,
сөздік-мағыналы, эмоциялық, механикалық, мағыналы). Мұғалім сабақты
жақсы есте қалдыру үшін қандай әдістер қолданды. Сабақта қай оқушыда
ес процестерінің қандай түрі басым болды (есте сақтау, тану, қайта
жаңғырту, ұмыту).
4. Ойлау белсенділігі: сабақта мұғалім ғылыми түсінікті қалай
қалыптастырады, көрнекілікті қалай пайдаланады. Оның жауабында
ұғымдылықтың, тауып айтудың қандай түрлерін кездестіреді? Оқушының
сөйлеу жүйесі яғни, логикалық ойлаудың құрылуы және оның
ерекшеліктері. Олардың тиісті мазмұннан қорытынды жасай алуы
(дедукция, индукция, жорамал).
5. Творчестволық қиялының жүзеге асуы.
6. Оқушының жас ерекшеліктері сабақта ескерілді ме?
ІY. Мұғалімнің сабақтағы оқушымен қарым-қатынасы.
1. Сабақтың қай кезеңінде (үйге берілген тапсырманы тексеру, жаңа
материалды түсіндіру, бекіту), мұғалім оқушыларды қаншалықты дәрежеде
оқу процесіне жұмылдырды (қай кезге көп көңіл бөлді).
2. Мұғалім зейіннің қамту және таралу обьектілері:
а) сынып оқушыларына назар аудару
ә) баяндап тұрған оқу материалдарының мазмұнына көңіл
бөлу
б) сабақтың аяқталуына қанша уақыттың қалғанын аңдау
3. Мұғалімнің қойған бағасын оқушылар қалай қабылдады?
4. Үйге берілген тапсырманы қалай орындау керектігі жөніндегі берген
нұсқаулары.
Y. Мұғалімнің сабақтағы тәрбиелік ролі.
1. Мұғалімнің жеке басының тәрбиелік деңгейі мен сипаты: сыртқы келбеті,
дауысы, оқушылармен қарым-қатынасы. Оқушының оған деген көзқарасы.
Сабақтың эмоциялық ахуалы. Сыныптағы психологиялық көңіл күй.
2. Сабақ кезіндегі мұғалімнің талабы, оқушылардың еріктілік, моральдық
сапаларын қалыптастыруы (оның жауабынан, сөзінен, тәртібінен көрінуі).
3. Сабақтағы әдіс-тәсілдердің тәрбиелік мәні.
4. Мұғалім сабақта тыңдауды, жазуды, кітаппен жұмысты, өзін-өзі бақылауды,
есеп шешу жолдарын т.б. қалай ұйымдастырды.
YІ. Қорытынды.
Сабақ мақсатына жетті ме? Қандай психологиялық көрсеткіш арқылы білуге
болады (ұғымды меңгеруі, зейінінін, қызығушылығын, эмоциясының т.б дамуы).
Баланың психикасының дамуындағы сабақтың маңызы.
Ұстаздық жолды ұстанған тұлға үшін педагогикалық шеберлікті жетілдіру
негізгі мақсат болып саналады. Өйткені мұғалімнің шеберлігі шәкіртті
қалай, қалайша оқыту үшін оның психологиясын білу - екінші жағынан, оқытып
тәрбиелеудің әдіс-тәсілдерін, жолдарын терең білу және оларды қолдана
білу. Психология адамдардың өзін-өзі тәрбиелеуіне жл сілтейді, оның өз
ерекшеліктерін ажырата білуге жәрдемдеседі.
Сурет 1. Психологтың қызмет жүйесі
Осындай жүйемен жұмыс істейтін педагог-психологтың бала тәрбиесі
мен оның болашағына тигізер әсері мен көмегі шексіз деп айтуға болады
(сурет 1).
Қай елдің болсын, өсіп-өркендеуі өркениетті дүниеде өз орнын алуы
оны ұлттық білім беру жүйесінің қалыптасуына, даму бағытына тікелей
байланысты.
Педагог-психолог адамдардың рухани-моральдық нормаларын бала бойына
сіңіре біледі.
Педагог бала бойына жақсы қасиеттерді қалыптастыра білетін іс-әрекеті
- баланың шығармашылық қабілетін немесе өз бетінше шығармашылық
ізденісін дамыту;
- пәнге терең қызығушылығын арттыру;
- оқушының әсерлік сезімін қалыптастыру;
- оқушының белсенділігін арттыру мақсатында даму деңгейін, танымдық
белсенділігін арттыра оқыту;
- жалпы білім-білік дағдыларын дамыта оқыту;
- білім базасын арттыру;
- пәндердің ғылыми негізінде оқушылардың білім сапаларының деңгейін
жоғарылата дамыта оқыта отырып, интеллектуалдық жаңашылдыққа,
әдептілікке, жеке тұлғалардың эстетикалық мәдениетінің жоғары дамуына
ықпал жасауда білімді мықты құрал ретінде қолдану.
- педагог; психолог; тәрбиеші; ақылшы; қамқоршы; жетекші;
мейірімді жан.
Ал Педагог-психологтың бойында әділдік, тапқырлық, қамқорлық,
шыдамдылық, адамшылық, кең пейілдік қасиеттері басым болуы қажет.
Педагогтың оқушылармен, олардың ата-аналарымен қарым-қатынас сипатына
негізінен педагогикалық ұжымда қалыптасқан моральді-психологиялық хал-
ахуалы әсер етеді. Мұғалімнің өз әріптестерімен мектеп әкімшілігімен
іскерлік, тату байланыстары бүкіл мұғалімдер ұжымының өз оқушылары мен
олардың ата-аналарымен қарым-қатынас жасауында тәрбиелік ықпалының
біртіндеп және бірыңғай бағыт алушылығын қалыптастыруға жәрдемдеседі.
Көрнекті психолог, профессор С.М.Жақыповтың еңбегінде оқу
процесінің педагогикалық-психологиялық модельдеудің қызметтік деңгейінің
бірінші сатысы оқытушы мен оқушылардың ішкі жүйелік қарым-қатынасы ретінде
білімнің мазмұндық жанамалығы, оқытудың әдіс-құралдары көрсетілген. Оқу
процесі жүйесінің құрылымдық бағдарын анықтай отырып, білімнің объективті
және субъективті мазмұндылығын айыру қажеттілігі туындайды. [17].
Моральді-психологиялық хал-ахуал негізінде ұжымда басымырақ көрінген
өнегелі күй танылады. Бұл кейде адамдардың тіршілік әрекеті үшін басты деп
саналған жан құбылысы мен толқыны адамдар әрекетінің реттелуі, олардың бір-
біріне, жұмысына, әлемдегі болып жатқан оқиғаларына деген қатынасы өз
бастауын алады.
Педагог пен оқушылардың арақатынасы әрқашан көптеген күтпеген
жағдайларға толы. Үнемі болатын рухани өсу, мінездің қалыптаса бастауы
(мектеп жасындағы байсалдылықтан жасөсапірім жасындағы күрт өзгерістерге
дейін), көңіл күйдегі ауытқулар (өзін еркін сезінуден ызаланғанға дейін)
лезде талдауға келмейтіндіктен, ұстазға бір қарағанда оқушылармен жақсы
қарым-қатынасы өзін тыныш тандыруға мүмкіндік бермейді, себебі нақты әр
жағдайда педагог қарым-қатынаста тура бағытты табуы керек.
Педагог пен оқушы қарым-қатынасы өз алдына бір-бірімен байланысқан
және өзара шартты тізбек болып, түрлі формалар мен жағдайларда жүзеге
асады. Бұл тізбектк мұғалім ерекше рөл атқарады.
Педагог-психолог мамандығына талдау жасағанда, мектептегі кәсіби
қатынас мәдениетінің төмен екенін көрсетеді. Мұнда ең аз дегенде үш себеп
айтуға болады:
1. Мұғалім оқу-тәрбие процесінде қарым-қатынасқа көп көңіл бөлмейді және
оны ұйымдастыруды ойламайды.
2. Мұғалім практикалық жұмысында адам психикасына көз жұма қарайды.
3. Әр мұғалімнің өзінің ортадағы кәсіби мәдениетінің жоғарылауына мән
бермейді.
Үш мәселеде мынадай педагогикалық ситуацияда кездеседі:
1. Сабақта материалдарды қандай мөлшерде және қалай жеткізу;
2. Уақтылы оқу бағдарламасын орындау;
3. Қайталауға және сабақты қорытындылауға қандай материалдар беру.
Мұғалім сабақ жүргізу барысында көп сөйлемейтін балалардың сенімділігін
арттыру, белсенді балалардың белсенділігін түсірмеуді жоспарлайды.
Педагог-психологтар тек мектепте ғана емес, қоғамдағы түрлі
мекемелерде де жетекші қызметтер атқарады.
Қазіргі кезеңде мектепте және кәсіби орта оқу орындарында педагог-
психологтың қызметі өте қажет. Біз педагогикалық практика барысында
байқағанымыздай, көптеген мектептерде кәсіби мамандығы педагог-психологтар
емес, сағат жетіспеген физик, математик, тарихшы мамандар педагог-психолог
қызметін атқарып жатыр. Олар тек тәрбиелік іс-шаралар, сынып жетекшісінің
қызметі деңгейінде жұмыс жасайды.
Тәрбие беру сынып жетекшілерінің немесе пән мұғалімдерінің
міндеттері ғана емес, сонымен қатар қазіргі кезде мектептерде педагог-
психолог мамандарының құзырында.
Білім беру мекемелерінде педагогика және психология мамандарының
қандай қызмет атқаратындығына тоқталмай тұрып, осы сала бойынша қандай
ғалымдар қарастырғандығына тоқтала кететін болсақ, әлемдегі екінші ұстаз
Әбу Насыр Әл-Фараби білімнің мазмұнын – мағынасын анықтау және оған жіктеу
жасау жөніндегі Фараби ілімі орта ғасырдағы ғылыми ой – пікірдің ең маңызды
жетістіктерінің бірі болды. [15].
Білім беру жүйесінде оқушыларды психологиялық дамыту, педагогтардың
психологиялық білімін арттыру мақсатында психолог іс-әрекет етеді. Бұл
салада психологтың қызметін И.В. Дубровинаға сүйіне отырып тікелей және
жанама әсер ету деп қарастыруға болады [1, б. 15]. Тікелей әсер ету деп
психологтың оқушылармен тікелей қатынас жасауын айтамыз. Жанамалы
психологиялық қызметте психолог мұғалім арқылы оқушы-ларға, ата-аналарға
әсер етеді. Сөйтіп, психолог педагогтармен бірлесіп іс-әрекет етеді, олай
болса бұл жерде психологтың ең бірінші мақсаты – педагогтармен тіл табысу,
өзара бірлесе әрекет ету. Бұл өте күрделі әрі қиын үрдіс, ол үшін өзара
қарым-қатынастың тең құқылы әріптестік формасын құру қажет. Психолог пен
педагог оқушылар туралы ақпараттармен алмасып, оқыту және тәрбиелеудің әдіс
тәсілдерін қарастырады.
Әдістемелік семинарларда психолог оқыту мен тәрбиелеу аймағындағы
психология ғылымының жетістіктері туралы айтып, педагогтарды әдебиеттермен
таныстырып, мектеп өмірінен нақты жағдайларды мысалға алып психологиялық
әсер ету арқылы оларды түзетуге мүмкіндігіне жеткізуі керек.
Психолог білім беру мекемесіндегі тәрбиешілер мен педагогтарға Жедел
жәрдем, балаларға күтуші ретінде емес, кәсіби маман ретінде келеді [2,
б. 17]. Психолог педагогикалық ұйымның бір мүшесі және ол балалардың
психикалық дамуын, психологиялық денсаулығын қамтамасыз етеді. Психолог өз
жұмысында кәсіптік біліміне, индивидуалды психи-калық дамуына,
психологиялық іс-әрекет пен адамның мінез-құлық мотивтеріне, тұлғаның
онтогенез кезіндегі дамуына сүйенеді.
Практик психолог балалар бақшасында, мектепте, интернатта жұмыс істей
отырып, әр-түрлі жас аралығындағы оқушылармен жұмыс жүргізді. Өзіндік
жағдайды анықтауда психологиялық даярлық біртіндеп, баланың туғаннан бастап
– үлкендермен, құрдастарымен қарым-қатынасы кіреді [2, 11, б. 49].
Психолог баланың психикалық даму шарттарының жолдарын анықтайды. Енді
бұл жерде туындайтын сұрақ – білім беру мекемесіндегі психолог кімге
бағынады және кіммен жұмыс істейді? Бұл сұраққа былай жауап беріп көрейік:
Психолог екі жақты бағынушылықта болады. Ұйым-дастырушылық басқару бойынша
мектеп директорына, ал кәсіптік жағынан - әдістемелермен қамтамасыз ететін,
кәсіптік қарым-қатынас жасайтын психологиялық орталықтың маман
психологтарына бағынады.
Мұндағы психикалық даму заңдылықтарының зерттеу нәтижелері психикалық
үрдіс ерекшеліктерімен, соны-мен қатар оқу іс-әрекет ерекшіліктерін
нығайтудағы психологиялық әдістердің негізінде жатыр.Үрдістердің сенсорлы -
перцептивті зерттелінуі, жадының, ойлаудың, қызығушылық қызметтің
құрылулары және оның дамуы ерекшіліктері заңдылық аймақтар және
психомоторлық мінез-демелер кіші оқушылардың ерекшеліктерінің аймақтарын
айқындауға мүмкіндік береді. Бастауыш сынып жастағы оқушылардың
мотивациялық аймағы, сана-сезімнің және өзін-өзі бағалаулары, мінез-құлық,
әлеуметтік хабардар болулардың және т.б даму ерекшеліктері көрсетілген [6].
Бұл күнде осы сөздің авторы чехиялық Ян Амос Коменскийді көпшілік
қолдайды. Бірақ бұндағы дауыл мәселе – білім беру, білім алу қандай түрде
болуы керек? Болып жатқан өзгерістер әсері қандай? Ал өзгерістер деп
отырғанымыз:
- толық он бір жылдық білімді енгізу және он екі жылдық оқуды талқылау;
- жаңа оқу дисциплиналарын (пәндерінің) пайда болуы;
- мемлекеттік және жеке меншік мектептердің құрылуы т.б.
Өкінішке орай, барлық жаңа ашылымдар жеткілікті түрде ойлас-тырылып,
негізделмеген. Бірінші сыныпқа алынған оқушылардың ата-аналары оның оқу
біліктілігі, санай алу, әріптерін жаза алуын тексергенде, бұның барлығы
мектеп мойнында емес пе деп ойлайтындар да баршылық. Бұдан: қандай
бағдарламамен оқушылар оқу керек деген сұрақ туындайды. Осы сияқты сұрақтар
жауап-сыз қала беруі де білім берушілерге деген сенімсіздік тудырады. А.Г.
Асмолова айтуы бойынша білім - қоғамды дамытады [8, б. 9].
Білім беруде екі басты іс-әрекет жасаушы – мұғалім және оқушы. Бірақ
педагог пен балаға психологиялық кеңес беруді қажет етеді. Неге мектепте
балалар пән мағлұматтарын меңгеріп үлгермейді, неге қарым-қатынаста
қиыншылықтарға кездеседі, неге кейде агрессивті, жалқау. Осы және тағы
басқа сұрақтар ата-аналар мен педагогтарды ойландырады. Осындай
мәселелермен олар психологқа жүгінуге даяр. Ал психолог бұл мәселелерді
шешу үшін келесі талаптарды орындауы қажет.
Психологиялық кәсіптілік – бұл психологиялық мәселелерді шеше алу және
оларды көріп қорытынды жасау болып табылады.
Л.С. Выготский педагогикалық және әдістемелік айырмашылықтарды көріп,
оны психологиялық жағынан қарастырды. Педагогикалық анализдің,
педагогикалық үрдістің міндеті – оқыту актісінің дамуы емес, мектептегі
оқытудың ішкі даму үрдісіне әсері [14, б. 312].
Ресейлік психологияда нені қалай оқыту керек туралы сұрақтарды Л.С.
Выготский, П.П. Блонский, В.В. Давыдов, Д.Б. Эльконин, П.Я. Гальперин тағы
басқалар қорытып шығарды. Н.Ф. Талызина [21, б. 87], П.Я. Гальпериннің [5,
б. 89], ал Қазақстанда С. Елеусізова, Р. Қарамұратова зеттеулеріне сүйене
отырып, оқыту мазмұнына байланысты үрдістік бірнеше жағдайларды бөліп
көрсетті.
1) Оқытудың негізін базалық білім құрауы қажет;
2) Оқытудың мазмұнына базалық біліммен жұмыс істеу тәсілі жатуы қажет;
3) Білімді меңгеру, оқыту тапсыр-маларын шешу формасында орындалып, бұл
оқытуды ешқандай жаттаусыз-ақ қамтамасыз етіліп, есте сақтау қорытынды
негізінде қалыптасуы керек;
Мектеп жағдайына қатысты, идиалды нұсқа болып әр бір баланың
психологиялық мәселесіне психологты енгізу болып табылады.
Н.Р. Талызинаның оқытуында ұстанған психологиялық мазмұны үшінші типті
оқуға жатады. П.Я. Гальпериннің пікірінше бірінші және басты үшінші типті
оқыту-бұл танымдық іс-әрекеттерді тітір-кендіріп, өзінің танымдық қызығу-
шылығын нығайтады.
Қазіргі кездегі мектептердегі психологтордың алдында мектеп әкімшілігі
жағынан танымдықтары мотивтенген балаларды іздестіру тапсырмасы тұрады.
Біздің пікірімізше бұл тапсырманы басқалай құрастыру жөн: іздеу емес,
танымдық мотивацияны құру. Себебі, танымдық мотивацияны құру арқылы
оқушылардың мотивацияларын дамыту дұрыс.
Білім беру жүйесінің мәселесінің мазмұны баланың танымдық
ерекшеліктері мен тұлғалық эмоционалды сферасын диагностау мәселесімен
тікелей байла-нысты. Бірақта көпшілік мектептің бетке ұстар мұғалімдері
психолог тестер ғана өткізеді деп ескертеді. Бұл әрине өкінішті.
В.П. Зинченко Диагностау тек тестерге негізделмейді, оның
интерпритациясының өңделуіне негізде-леді дейді [4, б. 89]. Яғни бұл
жағдайда біріншіден қажет ерекшелікті анықтау, екіншіден нені түзету керек
соны іздеу. Егер психолог тек сандармен сызбанұсқаларды сызумен ғана
шектелсе шындығында бұл психолог психолог емес.
Мектепке қатысты идеалды нұсқа болып әр бір баланың психологиялық
мәселесіне психологты кірістіру, алайда бұнда бұл әрекетті қолдану
мүмкіндігі аз. Біздің ойымызша, ең мүмкін болар шешім: психологтың
мұғалімдермен жұмысы. Осылайша мектептегі психологиялық қызмет туралы ғана
емес, психологиялық -–педагогикалық бірлескен іс-әрекет туралы сөз ету
орынды.
А.А. Реан психологиялық және педагогикалық күштердің интеграциясы
туралы айта келіп, психологиялық қызметті психологиялық-педагогикалық
жүйенің бірлескен элементі ретінде қарастыруды ұсынды [3, б. 105].
Психолог жұмысы білім беру жүйесінің түрлеріне (шығармашылық және
математикалық мектептер, гимназия, лицейлер) байланысты қызмет міндеттері
анықталады.
Психолог өз жұмысын жүргізу үшін ыңғайлы орын қажет. Кабинет – бұл
қажетті психологиялық қызметтердің компоненті. Психолог кез-келген мекемеде
жұмыс істей отырып, негізгі тапсырмаларды шешеді. Кейбір неғұрлым қажетті
іс-әрекеттерге көңіл бөлейік: практикалық психолог ең бірінші психология –
педагогикалық шарттарды бақылауға міндетті. Ол балалардың даму
ерекшеліктері баланың негізгі даму барысында қалыптасқанын ескеру керек.
Баланың дамуындағы шарттарды талқылау барысында Л.С. Выготскийдің
дамудың жақын аймағы принципін қолдану дұрыс [2, б. 156]. Бұл принципті
қолдау арқылы психология-педагогикалық бағдар дамудың сол деңгейінде бала
жақын арадағы уақытта неге жете алатындығын бейнелейді. Педагогикалық
тәжірбиеде бұл принциптің негізгі қиындығы дамудың жақын аймағы. Дамудың
жақын аймағы жасөспірімдерде және жоғарғы сынып оқушыларында ересек
адамдармен өзін тану, интелектуалды және тұлғалық рефлекция, өзіндік
ұйымдастыру мәселесі аумағында құрылады. Дәл осы кезеңде өмірлік көрінісі,
өзін-өзі тануы, өз мүмкіндіктерін, қабілеттерін, қызы-ғушылықтарын сынап
көруі қалыптасады.
Педагогикалық ұйымда, сол сияқты жанұяда үнемі әр түрлі қақтығыстар
болады, көбінде ересек адамдардың психологиялық хабарсыздығынан, бірін-бірі
тыңдай алмауынан, тыңдағысы келмегеннен, түсінбеуден, кешірмеуден болады.
Сондықтан да, тәжірибиелі психологқа балалармен жұмыс істейтін
адамдардың психологиялық мәдениетін көтеру қажет.
Психологиялық ағарту – бұл үлкендердің және балалардың психоло-гиялық
біліммен қатынасы. Психологиялық ағартудың негізгі мағынасы:
1) Баланың психикалық дамуының сәтті шарттарымен мұғалімдерді, тәрбиеш-
ілерді, ата-аналарды таныстыру;
2) Жаңа психологиялық зерттеулерді талқылап көпшілікке таныту;
3) Психологиялық білімдер қажет-тілігін құрып, оны жұмыс кезінде баланың
немесе өзіндік тұлғалық дамуда қолдану;
4) Оқушыларды өзіндік таным және өзіндік тәрбие туралы түсініктердің
негіздерімен таныстыру;
5) Практик психологтың сол меке-меде керек екендігін түсінуге қол жеткізу.
Психологиялық ағарту әр түрлі формада болуы мүмкін: дәріс, практикалық
сабақтар, семинар, әңгімелеу, көрме, әдебиеттерді талқылау тағы басқа. Бұл
жұмыстарды барлығын психолог өзі жүр-гізбей-ақ басқа мамандарды шақы-руына
болады. Барлық жұмыстардың мазмұнын психолог өзі қамтамасыз етуі, тиіс,
және өтетін жұмыс түрлерінің нақты жұмысқа байланысты мәселелері қаралған
жөн.
Психологиялық ағартудың ең бір көп тараған түрі психологиялық
консультация (кеңес беру). Яғни, психолог консультациялық іс-әрекетті
бағдар беру, ағартуды, сабақтарда жүзеге асыру. Бұл маманның клиентке
кеңесі, нақты бір мәселеге қатысты жиналыс, нақты бір жағдайдағы адамның
мінез-құлқы бойынша пікірін білдіру деп түсіндіріледі [9, 7].
Егер психолог осындай ұжымда баланың позициясын қорғайтын болса
әріптестерінің таң қалулары әбден мүмкін. Төмен дәрежелі тәрбиелеу мен
оқыту мекемелерінде психологқа педагогикалық іс-әрекетті атқаруды жүк етіп
артады. Көптеген жаңадан істеп жүрген психологтар педагогикалық кеңес
өткізіп, жалпы мектеп оқушыларын ата-аналар жиналысында сөз сөйлеп, сынып
жетекшілердің орнына сынып сағатын өткізіп, кейде тіпті ұстаздың орнына
сабақ өткізеді. Бірақ та ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1 ҚАЗІРГІ МЕКТЕПТЕРДЕГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТ МӘСЕЛЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ 5
ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
1.1 Мектептегі психологиялық қызметтің мәні мен 5
мазмұны ... ... ... .
1.2 Мектептегі психологтың жасөспірімдермен атқаратын қызметінің 28
моделі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
2 МЕКТЕПТЕГІ ПСИХОЛОГТЫҢ ЖАСӨСПІРІМДЕРГЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨМЕКТІ
ҰЙЫМДАСТЫРУ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
... ... ... ... ... ... ...
2.1 Жасөспірімдердің педагогикалық өзара оқу іс-әрекеттегі 43
кедергілерге ұшырауының
себептері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
2.2 Тәжірибелік-психологиялық эксперименттің 51
нәтижесі ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Пайдаланылған әдебиеттер 61
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Елімізде психологиялық қызметті ұйымдастыру
білім беру жүйесінде де жақсы жолға қойылып келеді. Оған дәлел – жекелеген
балалар мекемелерінде психолог штатының ашылуы, аудандық, қалалық, облыстық
білім басқармаларында психологиялық кеңестің ұйымдастырылуы, жоғарғы оқу
орындарының психология кафедрасында психологиялық ағарту жұмыстарының
жандандырылуы.
Дегенмен де бұл жетістіктерге қарамастан, көңіл алаңдатар мәселелер өте
көп. Оларға мәселен психолог қызметін кездейсоқ атқару, қызмет ерекшелігін
жете мән бермеу, дұрыс игермеу, психологтық қызмет бағыттарын жеке-жеке
нақты білмеу, т.б. Психолог қызметінің жұмыс бағыттары қазіргі күнде
мақсатқа сай, жүргізілуі керек.
Сонымен қатар, бала тағдырын шешу мәселесі, оның оқу деңгейі, тәрбиелік
дамуы, мінез-құлық ерекшеліктерін зерттеу, басқа да дамуы төмен балаларға
түзету жұмыстары арқылы көмек беру, алдын-алу психолог қызметінің қол
астында екені белгілі және дер кезінде осындай балаларға көмек көрсету,
оның жағдайын себебін анықтау маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Халық ағарту саласындағы психологиялық қызметті ұйымдастыру жөнінде
зерттеуші жаңашылдар И.А.Дубровина, Р.В.Овчарова, Х.И.Лийметс, Ю.А.Сиэрд,
И.Ә. Әбеуова, Л.К. Көмекбаева тағы да басқалары атап кеткен болатын [1].
Зерттеу барысында айқындағанымыздай бұл өзекті тың тақырып бүгінгі
күнге дейін жан-жақты зерттелгенмен де, мектептерде педагог-психологтың
қызметінің өз дәрежесінде іске асырылмауы мен аталмыш мәселенің бүгінгі
сұранысқа қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылық туындап отырғанын көреміз.
Осы қайшылықты ескере отырып, диплом жұмысының тақырыбын “Психологиялық
қызметтің оқу-тәрбие процесіндегі ролі” -деп таңдап, толық мәлімет беру
үшін жеткіншектерді зерттеуді жөн көрдік.
Зерттеу мақсаты: Психологиялық қызметті ұйымдастыру мәселесінің
теориялық зерттелуі және оны тәжірибеде қолданудың тиімді жолдарының
айқындалуы.
Зерттеудің міндеттері:
- жеткіншектерге психологиялық жеке көмек беру;
- педагогикалық, психологиялық ғылыми еңбектерді негізге ала
отырып, жеткіншектердің жан-жақты, тұлғалық, жеке даралық
қасиеттерінің қалыптасуына ықпал ету;
- психологтың психологиялық сақтандыру, диагностикалық түзету,
психокоррекциялық жаттығулар, кеңес беру жұмыстарын жүргізуі;
Зерттеу нысаны: Мектептердегі психологиялық қызмет.
Зерттеу пәні: Жеткіншектермен оқу-тәрбие процесінде жүргізілетін
психолог қызметі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер, мектептегі психологиялық қызмет
ғылыми теорияларға негізделіп, ұйымдастырылса, онда жеткіншектердің
психологиялық денсаулығына, білім сапасының артуына, оқушы тұлғасының
қалыптасуына ықпал етер еді.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: Психологтың біртұтас оқу-тәрбие
жүйесіндегі орны айқындалды, психологтың кәсіби іс-әрекетінің мақсаты мен
құндылықтары анықталды, оқушылар, ата-аналар, педагогтарға қатысты
позициясы нақтыланды. Психолог қызметінің мазмұны, міндеттері, әдістері
және ұйымдастыру формаларына сәйкес мектептегі психологиялық қызметтің
моделі ұсынылды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Психологиялық қызметтің бағыттары
бойынша психологтың жеткіншектермен психологиялық коррекция, психологиялық
диагностика, психологиялық кеңес және көмек беру жұмыстарын ұйымдастыру
жолдары нақтыланды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Мектептегі психологиялық қызметтің
оқу–тәрбие процесіндегі ролі теориялық жағынан зерттелді.
Психолог қызметінің моделі дайындалып, және практикада тиімді
қолдануға ұсыныстар берілді.
Зерттеу әдістері: В.Ф. Ряховскийдің адамның коммуникативтік
ерекшеліктерін анықтауға арналған тесті. Іскерлік жағдайлар суреттік
тесті.
Филипстің “Мектептегі үрейлену мен стресс деңгейін анықтау ” әдістемесі
Зерттеу базасы: Қызылорда қаласы, Ғ.Мұратбаев атындағы №171 орта
мектеп.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды және пайдаланған әдебиеттері тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1. ҚАЗІРГІ МЕКТЕПТЕРДЕГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТ МӘСЕЛЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ
ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Мектептегі психологиялық қызметтің мәні мен мазмұны
Жаңа формацияда білім беру саласындағы барлық процесте, пән оқушылары
мен топ тәлімгерлеріне кәсіби дайындықтарын өзгертіп, толықтыру онда
білімдердің жекелік ерекшелігін ескеру, қабілетіне және тұлғалық бағыттылық
ықпалына қарай жағдай туғызуды қажет етеді[2].
Осындай психологиялық міндеттерді шешуде теориялық және пратикалық
негізде педагогикалық-психолгиялық қызмет көрсету қажеттілігі туындады.
Педагогика-психология мамандығы Қазақстан Республикасының Білім және
ғылым министрлігінің білім беру мекемелеріне педагог-психолог мамандығын
енгізу туралы нұсқау хаты негізінде, еңбекақы қорынан жалақысы бекітілген,
Қазақстан Республикасы Білім туралы заңына, Қазақстан Республикасы
үкіметінің бұйрықтары мен қаулыларына сүйеніп жұмыс атқарады [3].
Білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет: ғылыми, қолданбалы және
практикалық сияқты үш тұрғыда қарастырылады.
Ғылыми жағы білім берудегі психологиялық қызмет мәселелерінің
зерттелуін, теориялық және әдіснамалық негіздемесін, психодиагностика
жасау, қазіргі мектептегі білім берудің нақты жағдайына сай психологиялық
білімді қолдану түрлері мен әдістерін дамыту және психологиялық түзетулерді
қамтиды.
Қолданбалы жағы оқыту мен тәрбиенің, оқулықтың дидактикалық және
әдістемелік материалдардың, оқу бағдарламаларының психологиялық негіздерін
жасау және оны талдауды қоса алғандағы барлық үрдістерін психологиялық
жағынан қамтамасыз ету.
Практикалық жағы психологтардың білім беру мекемелеріндегі
(балабақшалар, мектептер, гимназиялар мен интернаттардағы) немесе білім
беру жүйесіндегі педагогикалық-психологиялық қызмет орталықтарындағы
жұмыстарына тікелей қатысты [4].
Білім беру жүйесіндегі педагогикалық-психологиялық қызмет Білім және
ғылым министрлігінің педагогикалық және психологиялық қызмет бөлімі,
білімдегі педагогикалық-психологиялық қызметтің аймақтық орталығы,
облыстық, аудандық орталықтары арнайы білім мекемесінің педагогикалық-
психологиялық қызметі сияқты еліміздің білім кеңістігіндегі біртұтас
тікелей құрылым күйінде жобаланады. Бұлардың әрқайсысы білімдегі
педагогикалық-психологиялық қызметтің тиімділігіне кепілдік бере отырып,
өздеріне қатысты да тиісті мәселелерде бірлесіп жұмыс істеуді нақты білуі
тиіс.
Мектеп психологының қызметтік міндеттері:
• жалпы білім беретін орта мектептердегі оқытудың барлық
кезеңдерінде балаларға қажетті жағдайларды жеке көмек беру үшін
педагогикалық-психологиялық зерттеуді жүзеге асыру;
• психологиялық ғылымның жетістіктерін негізге ала отырып,
мектеп оқушыларының әркелкі жас кезеңінде жан-жақты, тұлғалық, интеллектілі
дамуын қамтуға ықпал етеді;
• мектеп әкімшілігі мен мұғалімдердің сұраныстары бойынша
оқушылармен, мұғалімдермен, ата-аналармен психологиялық сақтандыру,
диагностикалық, түзеу және кеңес беру жұмыстарын жүргізеді, мектеп
оқушыларының интеллектуаоды, тұлғалық, эмоциялық және ерік-жігер
ерекшеліктерін, олардың қызығушылықтары мен қабілеттерін зерттейді; оқуға
психологиялық дайындық жеткіліксіздігін ерте анықтауды мақсат ете отырып,
бірінші сыныпқа бала қабылдауға қатысады;
• педагогикалық кеңестің әдістемелік бірлестіктердің,
сыныптардағы, сондай-ақ мектептегі ата-аналар жиналыстарына қатысады,
оқушыларға ықпал етіп, жеке көмек көрсетуге байланысты негізгі
проблемаларды шешуге арналған педагогикалық консилиумдар мен педагогикалық
кеңестерге қажетті ақпараттар дайындайды;
• мектептегі психология бөлмесінқұруды және қажетті құжаттарды
сақтауды, оларды дұрыс пайдалануды қамтамасыз етуді жауапкершілігіне
алады;
• мектептегі писхологиялық қызметтің психологиялық-педагогикалық
жұмыстарының нәтижесі мен есебінің ғылыми-әдістемелік орталықтар
тағайындаған талаптарына сай болуын қатаң түрде жүзеге асырады
[5].
Мектеп психологы: жалпы, орта және кәсіптік білім беретін мектептердің
жұмыстарын көрсететін құжаттар мен материалдарды, педагогикалық және жас
ерекшелігі психологиясы жайында арнайы әдебиеттерді, қазіргі
психодиагностиканың және психологиялық түзетудің әдістерін пайдаланып,
зерттеу материалдарын талдауды, педагогиканың, дидактиканың сабақ беру
әдістемесінің, дефектологияның негіздерін білуге, мектептің психологиялық
қызметі құжаттарының толтырылу тәртібін, мектеп құжаттары мен нормативті
құжаттарды білуге тиісті [6, 25].
Психологтың негізгі мақсаты – психологиялық саулықтың негізі – баланың
рухани өсуіне, оның жанының жайлы болуына психологиялық жағдай жасау,
оқушылар мен мұғалімдердің шығармашылық қабілетін ашу болып табылады.
Педагогикалық үрдіс кезінде туындайтын қиындықтар мен олардың
психологиялық себептерін анықтау, оңтайлы қарым-қатынас ұстанымдарын
қалыптастыру, ата-ана, мұғалім, басқа да қызметкерлерге психологиялық
қызмет көрсету, оқушылардың мамандыққа қабілеттілігін анықтау, т.б. –
мектеп психологының тікелей міндеттері.
Психолог оқушылардың жан-жақты және үйлесімді дамуын мақсат етіп,
өзінің іс-әрекетін педагогикалық ұжыммен, дәрігерлік қызметпен,
социологтар, дефектологтар, сондай-ақ қоғам өкілдерімен тығыз байланыста
ұйымдастырады. Психологтың жұмыс тртібі осы ереже негізінде қабылданған
психологиялық қызмет бағдарламасының мақсаты мен міндеттерін ескере отырып,
оқу мекемесінің жалпы жұмыс тәртібіне сәйкес анықталады және оқу
мекемелерінің директоры бекітеді. Оқу мекемелері мамандардың кәсіптік іс-
әрекеттерін кешенді психоллогиялық-педагогикалық сараптауға, білім басқару
орындарының немесе жеке оқу мекемелерінің ұсыныстары арқылы жүргізілетін
оқу бағдарламалары мен жобаларды, оқу-әдістемелік құралдарды құрастыру
немесе жазуға қатысады [7].
Отандық және шетелдік психологиядағы жетістіктерді оқу мекемелеріне
тарату және енгізуге, педагогикалық қызметкерлердің іс-әрекетін психология
саласындағы ғылыми-әдістемелік құралдармен қамтамасыз етуге ат салысады.
Педагогикалық-психологиялық білім. Бұл тәрбиеленушілердің мәдени-
құқықтық орнын және біліктілігін ұғынып түсіну, тәрбиелік адамгершілік
деңгейін анықтау, қайта тәрбиелену, не тәрбиелену мүмкіндік терін көре
білу, өз жұмыс практикасына қатысты тарихи-педагогикалық тәжірибелерді
меңгеруі; теориялық білімін іс жүзінде пайдалану мүмкіндігі, әр түрлі
категориядағы адамдармен қарым-қатынас орнату технологиясының инновациялық
тәсілдерінен хабардар болуы; тәрбиелеу мен оқытудың әдіс-тәсілдерін
модернизациялау жолдарын меңгеру және т.б.
Біз құрып отырған қоғамда педагог-психолог маманы өте маңызды орынға
ие. Қоғам болғандықтан ол бірнеше компоненттерден құралады: ұжым, топ, ұйым
және т.б. Аталған компоненттердің мүшесімен және мүшесіне мәдени,
шығармашылық-рухани дүниесі, коммуникативтілігі, әлеуметтік міндетін,
этикалық және эстетикалық талғамдардың болуын қазіргі заманға сай
қалыптасуына ықпалын тигізеді.
Педагог-психолог қоғамдағы тұлғаның биологиялық және әлеуметтік
дамуына көңіл бөледі. Биологиялық тұрғыдан морфологиялық, физиологиялық,
биохимиялық жетілуі болса, әлеуметтік дамуына психикалық, рухани,
интеллектуалдық жағдайлары жатады. Демек, педагог-психолог маманын адам
баласы өмірге келгеннен оң мен солды, ақ пен қараны ажырата алғаннан
бастап, келешек толыққанды азамат және тұлға болып, оның әрі қарай
жетілуіне әсерін тигізеді. Педагог-психолог – отбасында ана, мектепте
мұғалім, балабақшада тәрбиеші, жоғары оқу орнында оқытушы, жұмыста
қызметкер, өз ісіне жауапты маман.
Халыққа білім берудегі психологиялық қызметтің негізгі
мақсаттары оның жұмысының мазмұнына сәйкестігімен анықталады:
1. Баланың әр жас ерекшелік кезеңінде толық жеке және
интеллектуальдық жетілуін, өз-өзін тәрбиелеу және өз-өзін жетілдіру
қабілеттерін дамытуын қамтамасыз ету қажеттілігімен анықталады.
2. Әр балаға жекелей ықпал етуді және осыған сәйкес
балалардың психологиялық-педагогикалық жағын зерттеу ерекше-ліктерін
қамтамасыз ету маңыздылығымен анықталады.
3. Профилактика міндеттерімен және балалардың жеке және
ақыл-ой дамуындағы ауытқуларын жеңе білуімен анықталады [8, 32].
Психологиялық қызмет келесі негізгі бағыттар бойынша
жүзеге асырылады.
Психопрофилактикалық жұмыс міндеттері педагогтар мен балалардың
психологиялық білімге деген мұқтаждықтарын дамыту қажеттілігімен
анықталады, оларды баламен жұмыстанған кезде немесе өзінің жеке
дамуына ерекше мән бергенде қолдануға болады, әр жас ерекшелік
кезеңінде баланың толық психикалық жетілуі үшін жағдай жасалуы
керек, жеке тұлғаның және интеллектінің қалыптасу кезінде болатын
өзгерістерді уақтылы ескертуі керек.
Психопрофилактикалық жұмыс баланың, жасөспірімнің жеке
ерекшеліктерінің дамуына әсер ететін педагогикалық ұжым мүшелерімен,
ата-аналармен және басқа да ересек адамдармен жүргізіліп тұруы
керек.
Психопрофилактикалық бағыт бойынша психологиялық қызметтің
қызметкерлері келесі нақты шараларды жүзеге асырады:
1.Балалардың балабақшаға үйренуі бойынша жұмыстар жүргізіледі;
үйрену кезеңінде балаға көмектесу үшін ата-аналар мен тәрбиешілерге
кеңес беріледі.
2.Баланы ересектер тобынан мектепте оқуға әзірлеу жоспары
бойынша даярлық тобына (5 жасында) ауыстырған кезде балаларға
зерттеу жұмыстары жүргізіледі; ата-аналар мен тәрбиешілерге алдағы
жылда баланың құрбыларынан қалып қоюын болдырмау мақсатында және
мектепке әзірліктегі қателіктерді жою мақсатында балаларға тапсырма
беру әдістері ұсынылады.
3.Балаларды бірінші класқа қабылдауға қатысады, алдын-ала
балалардың психикасындағы мүмкін болатын ауытқушылықтарды анықтау
және оларды түзету мақсатында зерттейді, мектепте оқуға психологиялық
даярлығын анықтайды; мектепке даярлауда кемшіліктерді жою үшін ата-
аналарға балалармен жүргізілетін тапсырмалар әдістерін ұсынады;
мұғалімдермен бірге баланың мектепте оқуға тез бейімделуі мақсатында
және мектепте оқу процесінде жан-жақты, үйлесімді дамуын қамтамасыз
ету мақсатында мұғалімдермен бірге балалардың жеке жұмыстар
бағдарламасы белгіленеді.
4. Балалар бастауыш мектептен негізгі мектепке көшкенде және
негізгі мектептен жалпы білім беретін орта мектепке және
кәсіптік мектепке көшкенде психологиялық зерттеулер жүргізіледі, ол
психологиялық зерттеулер арқылы оқушының жаңа кезеңде оқуға
даярлығын ескере отырып, балалармен жеке жұмыс бағдарламасын
мұғалімдермен, тәрбиешілермен, ата-аналармен бірігіп белгілейді.
5. Оқу және тәрбие, өмір жағдайларына байланысты балаларға
артық психологиялық салмақтың түсуін және жүйкелік қозуды
болдырмауға байланысты жұмыстар жүргізіледі.
6. Баланың, жасөспірімнің даралық ерекшеліктерінің оның
жеке тұлғалық өзгешелігінің, бейімділігінің, қабілетінің жетілу және
мінез-құлық ерекшелігін психологиялық талдау мақсатында педагогикалық
консилиум ұйымдастырылады.
7.Балалар тәрбиелейтін оқу-тәрбие мекемелерінде жағымды
психологиялық ахуал құру мақсатында жұмыстар жүргізіледі:
-педагогикалық ұжымда қарым-қатынас түрін жақсартады (ересек –
ересек);
-педагогтың балалармен қарым-қатынас түрінің жақсара түсуіне
септігін тигізеді (ересек – бала);
-кәсіби және жеке проблемаларды қамти отырып, бала тәрбие-
леу ұжымдарында педагогтарға, тәрбиешілерге және басқа қызмет-
керлерге кеңестер береді.
8. Педагогикалық ұжым мүшелерінен психологиялық артық
салмақты түсіріп және оны ескерту шараларын жүзеге асыруда
педагогтың кәсіби қызметінің қарым-қатынастық дағдыларын жетіл-діруге
септігін тигізеді.
9. Балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес және олардың
дамуының өзекті мәселелеріне сәйкес педагогикалық әсер етеді,
белгіленген және өткізілген шараларға, тәрбие жұмысының жоспарына
талдау жүргізеді [9].
Психодиагностикалық жұмыс мектепке дейінгі және мектептегі
балалық шақтың барлық кезеңі бойынша баланы терең психологиялық-
педагогикалық зерттейтін, жеке ерекшеліктерін, оқыту мен тәрбиелеуде
бұзылу себептерін анықтайтын психологиялық қызмет бағыты болып
табылады. Диагностикалық жұмыс жеке баламен және балалар тобымен
жүргізіледі.
Психодиагностикалық бағыт бойынша психологиялық қызмет қыз-
меткерлері келесі нақты міндеттерді шешеді:
1.Баланың психикалық даму барысын, оның жас ерекшелік
нормативтеріне сәйкес келуін анықтау мақсатында баламен қажет болған
жағдайда психологиялық зерттеулер жүргізіледі.
2.Тәрбие жұмысының барысында кәсіби және жеке өз-өзін
анықтауда көмек ретінде, жеке ықпал етуді қамтамасыз ету мақсатында
балалардың ерекшелігін, олардың қызығушылығын, қабілеттерін,
бейімділіктерін зерттеу жұмыстары жүргізіледі;
3.Балалардың үлкендермен және құрбылармен қарым-қатынас
диагностикасын жүргізеді және қарым-қатынастың бұзылуының
психологиялық себептерін анықтайды.
4.Саласы сәйкес келетін мамандармен бірігіп, психикалық
дамудағы әртүрлі ауытқулардың саралау (дифференциалдық) диагностикасын
жүзеге асырады:
а)көбінесе медициналық және дефектологиялық жаратылысы бар
бұзылуларды анықтау бағытында; ә) айқын көрініп тұрған әлеуметтік
дөрекі мінез-құлық (қаңғыбастық, ұрлық, алкоголь мен токсикомания,
наркомания, жыныстық бұзылу же т.б.) себептерін және түрлерін
анықтау мақсатында жұмыстанады [10].
Жетілдіру және психологиялық түзету жұмыстары бағыты баланың
жеке тұлғалық және даралық қалыптасу процесіне психологтың белсенді
әсер етуін білдіреді. Оның міндеті әр баланың жас ерекшелік
нормативтерінің сәйкестігін қамтамасыз ететін, балаларды жеке оқытып,
тәрбиелеуде, олардың қабілетін, бейімділігін дамытуда педагогикалық
ұжымға көмек беретін психологиялық қызмет бағыты болып табылады. Бұл
бағытта балалардың мінез-құлқындағы және оқуындағы өзгерістер мен
бұзылуларды, дамуындағы ауытқуларды түзету жұмыстары ерекше орын
алады.
Психодиагностика барысында анықталған және қатаң
индивидуальды, нақты өзгешелігі бар баланың жас ерекшелік және дара
ерекшеліктері бойынша жетілдіру және психологиялық зерттеу
жұмыстарының бағдарламалары мен жоспарлары құрылады.
1.Баланың әр жас ерекшелік кезеңінің дамуын есепке
алғанда, пси-хикалық дамудың бөлек жақтарын және жеке тұлғаның
толықтай дамуына бағытталған бағдарламаларды өңдеп жүзеге асырады.
2.Психолог баланың психикалық дамуында ауытқуларды
болдырмау бағытында түзету бағдарламасын өңдеп жүзеге асырады.
3.Жетілдіру және психологиялық түзету жұмыстарының бағ-
дарламасына психологиялық және педагогикалық бөлімдер кірістіріледі.
Психолог психологиялық бөлімді жоспарлап, жүзеге асырады. Педа-
гогикалық бөлімді мұғалімдермен, тәрбиешілермен, ата-аналармен бірігіп
өңдейді және оны психолог көмегімен жоғарыда аталған адамдар
орындайды. Жұмыстың бөлек формаларына ересек балаларды, қоғамдық
өкілді және т.б. адамдарды кірістіруге болады.
4.Жетілдіру және психологиялық түзету жұмыстарын төмендегі
бағыттар бойынша өткізуге болады:
-жеке балалармен арнайы жұмыс жүргізу процесінде;
-балалар тобымен арнайы жұмыс жүргізу процесінде;
-тәрбиелік іс-шаралар бағытында;
-баланың ата-анасының және басқа туыстарының қатысуын
қажет ететін формада өткізуге болады [11].
Ауытқулар мен бұзылулар орталық жүйке жүйесінің немесе
пси-хологиялық аурулардың ағзалық зақымдануы болып табылмайтын
жағдайда ғана психологиялық-педагогикалық түзету жұмыстары жүзеге
асады және саралау (дифференциальдық) диагностикасының барысында
белгілі болатын әкімшілік-тәрбиелік сипаттағы қатаң шараларды
қолдануды талап етпейді. Айқын ауытқулар кезінде, көбінесе
патопсихологиялық, дефектологиялық жақтары немесе ашық заң бұзу
ерекшелігі байқалғанда және де психолог хабардарлығының шекарасынан
асып кеткен жағдайда ол тек сарапшы немесе кеңесші ретінде сәйкес
салалардағы мамандармен тартылады.
Психологиялық қызметте кеңес беру бағыты бойынша қызметкерлер
нақты міндеттерді шешеді:
1.Оқу-тәрбие мекемелерінің әкімшілігіне, мұғалімдерге,
тәрбиешілерге, ата-аналарға, мастерлерге балаларды оқыту және
тәрбиелеу және бірлесіп жұмыс істеу мәселесі бойынша кеңестер
береді.
2.Балаларға оқу, жетілу, өмірлік және кәсіби өз-өзін
анықтау, ересектермен және құрбыларымен өзара қарым-қатынас, өз-өзін
тәрбиелеу және т.б. мәселелері бойынша жеке және топтық кеңес
беріледі.
3.Жеке және топтық кеңес беру арқылы педагогикалық
кеңестерге, әдістемелік бірлестіктерге, жалпы мектептік және кластық
ата-аналар жиналысына қатысып, дәріс оқу арқылы педагогтардың, ата-
аналардың, мастерлердің, қоғамдық өкілдердің психологиялық
мәдениетінің жоғары-лауына септігін тигізеді.
4. Бала тағдырында мүмкін болатын өзгерістерді (арнайы
оқу-тәрбие мекемелеріне жіберу, ата-ана құқығынан айыру, бала асырап
алу ж.т.б.) анықтауға байланысты сәйкес инстанциялардан дұрыс шешім
шығару мақсатында, халықтық соттың, қамқорлық көрсету ұйымдарының
сұранысы бойынша баланың психикалық жағдайы, психикалық даму
ерекшеліктері туралы сұрақтар бойынша шешім қабылдаған кезде кеңесші-
сарапшы ретінде кеңес береді.
5.Өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру сұрақтары бойынша нақты
балалар мекемесіндегі тәрбиелеу жағдайларын балалардың жас ерекше-
ліктеріне сәйкестендіріп, психологиялық ерекшеліктерінің негізінде оқу-
тәрбие шараларын жоспарлауға кеңесші ретінде қатысады.
Мектептегі психологиялық қызметтің негізгі мақсаты- мектеп
оқушыларының жеке тұлға ретіндегі қалыптасуына, олардың шығармашылық
мүмкіндіктерінің ашылуына, қабілеттері мен бейімділіктерінің дамуына
көмектесу; олардың психологиялық ерекшеліктерін терең зерттеу; оқушылардың
психикалық дамуындағы ауытқушылықты, кешеуілдеуді болдырмаудың жолдарын
іздестіру; мұғалімдер ұжымында психологиялық ахуалды қалыптастыру; ата-
аналар үшін психологиялық сауаттандыру, білім беру сабақтаныр ұйымдастыру.
Мектептегі психологиялық қызметке қойылатын талаптар өте көп. Осы
талаптарды орындау психологтың кәсіби біліктілігіне, шығармашылық
ізденісіне байланысты. Басты талаптар:
• балалардың мектептегі оқуға даярлығын анықтау;
• бастауыш сынып оқушыларының мектепке бейімделуін тездету және
үлгермеушілікті болдырмаудың алдын-алу мақсатында пән мұғалімдерімен
бірлесе отыра арнаулы бағдарламалар жасау;
• оқушылардың дамуындағы дағдарыс, өтпелі, қиын кезеңдерге үлкен
жауапкершілікпен қарап, бұл кезеңдерді арнайы бақылауға алу;
• үлгерімі, тәртібі төмен оқушылармен диагностикалық-коррекциялық
жұмыстар жүргізу;
• оқушылардың ұстаздарымен, ата-аналарымен, өз құрбыларымен қарым-қатынас
бірлігін орнату;
• кәсіптік бағдар беру жұмыстарын ұйымдастыру;
• мектеп әкімшілігі мен мұғалімдерге, ата-аналарға оқыту мен тәрбиелеудің
психологиялық мәселелері, өзара қарым-қатынас үлгілері, оқушылардың
психикалық процестерінің даму заңдылықтары туралы психологиялық кеңестер
беру [11].
Психологиялық қызметті жүргізуші психолог-мамандардың құқықтары:
1. Мектептің ерекшелігіне байланысты жұмыстың тиімді бағыттарын анықтауға
құқылы.
2. Оқушылармен жүргізілетін жұмыстардың нақтылы міндеттерін белгілеп,
жұмыстың әдістері мен түрлерін таңдауға құқылы.
3. Психологиялық қызметтің ережелеріне қайшы келген жағдайда әкімшіліктің
бұйрығынан бас тартуға құқылы.
4. Оқушылардың тағдырын шешуге байланысты құрылған комиссиялар мен түрлі
ұйымдардың жұмыстарына кеңесші дауыспен қатысуға құқылы.
5. Мектептегі қажетті құжаттармен танысуға, дәрігерлік мекемелерге
тапсырыстар беруге құқылы.
6. Зерттеулер мен тәжірибелер жүргізуге, психологиялық диогностика мен
түзету жұмыстарының жаңа әдістерін өз тәжірибесінде қолдануға, олардың
тиімділіктерін анықтауға құқылы.
7. Мектеп әкімшілігімен келісу арқылы жоғары органдардың алдына
оқушылардың мүдделерін қорғауға бағытталған сұраныстармен шығуға
құқылы.
8. Мектеп оқушыларының кәсіби мүмкіндігін анықтау мақсатында кәсіптік
бағдар беру орталықтарымен байланыс жасауға құқылы.
Мектептегі психологиялық қызметті жүргізудің негізгі бағыттары
І. Психопрофилактикалық жұмыстар жүргізудің мақсаты мектеп мұғалімдеріне
жүйелі түрде психологиялық кеңестер бере отыра, олардың психологиялық
сауатын
көтеру. Оқушыларда кездесетін психикалық ауытқушылықтың алдын алу
шараларын жүргізу, бала психологиясындағы өзгерістер туралы ата-анаға дер
кезінде психологиялық кеңестер беріп, олардың алдын-ала сақтандырып
отыру.
Мектеп жағдайындағы психопрофилактикалық жұмыстарға жататындар:
1. Балалардың мектептегі оқуға психологиялық даярлығын анықтау
(ес,зейін,ерік,ойлау,сөйлеу, қабылдау т.б.)
2. Бастауыш сынып оқушыларының мектептегі оқуға тез бейімделуін анықтап,
ата-аналар мен ұстаздарға ұсыныстар беру.
3. Оқушылардың сыныптан сыныпқа көшу барысындағы психологиялық
ерекшеліктеріне зерттеу жүргізіп, психологиялық кешеуілдеумен
ауытқушылықтарды анықтап, оны жоюға бағытталған шаралардың
бағдарламасын жасау.
4. Оқушылардың әрбір психикалық процестерінің, сезімі мен еркінің,
қабілеті мен мінезінің дамуына үзбей зерттеу жүргізіп, ұсыныстар беру.
5. Арнаулы бағдарламамен жұмыс жүргізуді қажет ететін оқушылар үшін пән
мұғалімдерімен бірлесе отырып, арнаулы бағдарламалар дайындау.
6. Интернат типіндегі мекемелерге қабылданатын оқушылар үшін арнайы
психологиялық зерттеулер жүргізіп, олардың өзіндік ерекшеліктерін
анықтау.
7. Оқушылардың тұрмыс жағдайларына, оқу-тәрбие процесінің ерекшеліктеріне
(күрделілік, олқылықтар, мұғалімнің өзіне тән психологиясын түсінбеу
т.б.) байланысты олардың жүйке жүйесінің бұзылуының алдын алу.
8. Педагогикалық ұжымда үйлесімді психологиялық ахуалды қалыптастыру,
ұстаздар мен оқушылардың, ата-аналар мен ұстаздардың арасында
сенімді
байланысты қалыптастырып, психологиялық ынтымақтастықты орнату.
Психолог психопрофилактикалық жұмыстарды жүргізу үшін:
1. Сынып жетекшілермен бірлесе отыра, оқушылар туралы мәліметтер
жинақтайды:
- дарынды оқушылар;
- озат оқушылар;
- үлгермеуші оқушылар;
- қиын оқушы мәселесі;
2. Сабақтарға қатысады:
- оқушылардың жалпы білім деңгейін анықтау мақсатында;
- оқушылардың психикалық процестеріне, мінез-құлық, темперамент
ерекшеліктеріне зерттеу жүргізу мақсатында;
- мұғалімдерге педагогикалық-психологиялық ұсыныстар беру мақсатында;
3. Оқудан тыс шаралар ұйымдастырады:
- мұғалімдер үшін психотерапиялық ойындар мен тренингтер өткізу;
- педагогикалық-психологиялық консилиумдар өткізу;
- ІХ-ХІ сынып оқушыларының кәсіби бейімділігін зерттеу;
- оқушылардың жеке психологиялық ерекшеліктерін зерттеу;
4. Мұғалімдер үшін психологиялық мазмұнда тұрақты семинарлар өткізу;
Психопрофилактикалық жұмыс түрлері:
1. Психологиялық сауаттандыру;
2. Психологиялық консультация;
3. Педагогикалық-психологиялық консилиум [12];
ІІ. Психодиагностикалық жұмыстар-ол әрбір жас кезеңдеріндегі оқушылардың
өзіндік психикалық процестерінің даму ерекшеліктерін түрлі зерттеу
әдістері мен зерттеу әдістемелерін қолдана отыра анықтайды.
Психодиагностикалық жұмыстарды мектеп психолгы мынадай мақсатта
жүргізе алады:
1. Оқушылардың психикалық дамуы оның жас ерекшеліктеріне сай
келе ме?
2. Әрбір оқушымен жеке жұмыс жүргізу мақсатында олардың
қабілетін ерте анықтау үшін психологиялық зерттеулер
жүргізеді;
3. Балалардың жас дамуынан төмен психикалық ауытқушылықтарының
себептерін, мінез-құлықтың бұзылу себебін анықтауға арналған
диагностикалық зерттеулер жүргізеді;
4. Оқушылардың ересектермен (мұғалім, ата-ана), өз құрбыларымен
қарым-қатынасының мазмұнын, қарым-қатынастың бұзылуының
кейбір психологиялық себептерін анықтауға байланысты
жұмыстар жүргізеді.
Адамды тәрбиелеудегі ең басты өзекті мәселе-оның ішкі жан-
дүниесін терең зерттеу. Себебі, ұстаз адамды жан-жақты тәрбиелегісі
келсе, сол адамды барлық жағынан білуі шарт екенін ешқашан естен
шығармау қажет.
Адамды зерттеу-ол бір күндік жұмыс емес, ол ұзақ және күрделі
процесс. Мектепте оқушыларға психологиялық зерттеу жүргізу- мектеп
психологының әрбір пән мұғалімінің, сынып жетекшілерінің міндеті.
ІІІ. Психокоррекциялық (түзету) жұмыстары: Оқушылардың жеке тұлға
ретінде қалыптасуына белсенді түрде психологиялық әдіс-тәсілдер арқылы
ықпал ету. Білім беру мен тәрбие жұмыстарын қатар жүргізе отырып,
оқушылардың қабілеті мен бейімділігі, жалпы психикасындағы ауытқушылықтар
мен кемшіліктерді түзету. Ол үшін психолог:
1. Жас ерекшелігіне байланысты әрбір кезеңнің қалыптасу
бағдарламасын жасауы керек.
2. Психикасында ауытқушылығы бар балалардың жүйке жүйесінің
бұзылуының себептерін анықтайды.
3. Әрбір психикалық ауытқушылықтардың мазмұнына байланысты
коррекциялық (түзету) жұмыстың бағдарламасын жасайды.
4. Шұғыл шара алатындай жанұя жағдайы қиын балалар мен
жасөспірімдерге психологиялық көмек көрсетудің
бағдарламасын жасау.
5. Психокоррекциялық жұмыс ата-аналармен, мектеп мұғалімдер
мен дәрігермен бірлесіп жүргізілуі керек.
Психокоррекциялық жұмыстар барысында оқушыларға ойын тренингтерін
беру, иммитациялық ойындар, түрлі маңызды ситуацияларды шешу т.б.
тапсырмалар беріледі [13].
Сабаққа психологиялық талдау жасау жүйесі
І. Сабақтың құрылымы.
1. Тақырыбы, мақсаты.
2. Сабақтың құрылымы және оның маңызы.
ІІ. Сабақтың мазмұнына психологиялық баға беру.
1. Оқу материалының сапасы (берілген материал сол жастағы баланың
қабылдауына сәйкес келе ме, келмей ме деген мәселелер жөнінде)
2. Мұғалімнің оқу материалын оқушыға жеткізу түрлері (ауызша
баяндау, мысалдар келтіру, салыстыру, көрнекілікті, өмірмен
байланыстыру түрінде)
3. Сабақтың тәрбиелік мәні (адамгершілік, эстетикалық, имандылық)
және мұғалімнің сол тәрбие түрлерін ұйымдастыруы.
ІІІ. Таным процестері және оны қалыптастыру.
1. Оқушылардың сабақ үстіндегі зейіннің түрлері. Мұғалімнің, оқушылардың
зейінді болуын талап етуі, нақты тапсырмаға мән беруі, көрнекі
құралдарды пайдаланып, еріксіз зейінін тудыруы. Зейіннің тұрақтылығын
қамтамасыз етуі. Оқушылардың өзін күштеп зейінді және зейінсіз
отырғандардың саны. Бір жұмыстан екінші жұмысқа зейінін аударуы.
2. Оқушылардың қабылдауын тудыруда басты обьект болған нәрселер
(мұғалімнің сөзі, оқу материалы, көрнекі құралдар). Оқу материалдарын
қабылдаудың сапасы.
3. Оқушылардың сабақ материалдарын есінде қалдыруына қолданатын
тәсілдерде қандай ес түрлері маңызды орын алды (көрнекі-бейнелі,
сөздік-мағыналы, эмоциялық, механикалық, мағыналы). Мұғалім сабақты
жақсы есте қалдыру үшін қандай әдістер қолданды. Сабақта қай оқушыда
ес процестерінің қандай түрі басым болды (есте сақтау, тану, қайта
жаңғырту, ұмыту).
4. Ойлау белсенділігі: сабақта мұғалім ғылыми түсінікті қалай
қалыптастырады, көрнекілікті қалай пайдаланады. Оның жауабында
ұғымдылықтың, тауып айтудың қандай түрлерін кездестіреді? Оқушының
сөйлеу жүйесі яғни, логикалық ойлаудың құрылуы және оның
ерекшеліктері. Олардың тиісті мазмұннан қорытынды жасай алуы
(дедукция, индукция, жорамал).
5. Творчестволық қиялының жүзеге асуы.
6. Оқушының жас ерекшеліктері сабақта ескерілді ме?
ІY. Мұғалімнің сабақтағы оқушымен қарым-қатынасы.
1. Сабақтың қай кезеңінде (үйге берілген тапсырманы тексеру, жаңа
материалды түсіндіру, бекіту), мұғалім оқушыларды қаншалықты дәрежеде
оқу процесіне жұмылдырды (қай кезге көп көңіл бөлді).
2. Мұғалім зейіннің қамту және таралу обьектілері:
а) сынып оқушыларына назар аудару
ә) баяндап тұрған оқу материалдарының мазмұнына көңіл
бөлу
б) сабақтың аяқталуына қанша уақыттың қалғанын аңдау
3. Мұғалімнің қойған бағасын оқушылар қалай қабылдады?
4. Үйге берілген тапсырманы қалай орындау керектігі жөніндегі берген
нұсқаулары.
Y. Мұғалімнің сабақтағы тәрбиелік ролі.
1. Мұғалімнің жеке басының тәрбиелік деңгейі мен сипаты: сыртқы келбеті,
дауысы, оқушылармен қарым-қатынасы. Оқушының оған деген көзқарасы.
Сабақтың эмоциялық ахуалы. Сыныптағы психологиялық көңіл күй.
2. Сабақ кезіндегі мұғалімнің талабы, оқушылардың еріктілік, моральдық
сапаларын қалыптастыруы (оның жауабынан, сөзінен, тәртібінен көрінуі).
3. Сабақтағы әдіс-тәсілдердің тәрбиелік мәні.
4. Мұғалім сабақта тыңдауды, жазуды, кітаппен жұмысты, өзін-өзі бақылауды,
есеп шешу жолдарын т.б. қалай ұйымдастырды.
YІ. Қорытынды.
Сабақ мақсатына жетті ме? Қандай психологиялық көрсеткіш арқылы білуге
болады (ұғымды меңгеруі, зейінінін, қызығушылығын, эмоциясының т.б дамуы).
Баланың психикасының дамуындағы сабақтың маңызы.
Ұстаздық жолды ұстанған тұлға үшін педагогикалық шеберлікті жетілдіру
негізгі мақсат болып саналады. Өйткені мұғалімнің шеберлігі шәкіртті
қалай, қалайша оқыту үшін оның психологиясын білу - екінші жағынан, оқытып
тәрбиелеудің әдіс-тәсілдерін, жолдарын терең білу және оларды қолдана
білу. Психология адамдардың өзін-өзі тәрбиелеуіне жл сілтейді, оның өз
ерекшеліктерін ажырата білуге жәрдемдеседі.
Сурет 1. Психологтың қызмет жүйесі
Осындай жүйемен жұмыс істейтін педагог-психологтың бала тәрбиесі
мен оның болашағына тигізер әсері мен көмегі шексіз деп айтуға болады
(сурет 1).
Қай елдің болсын, өсіп-өркендеуі өркениетті дүниеде өз орнын алуы
оны ұлттық білім беру жүйесінің қалыптасуына, даму бағытына тікелей
байланысты.
Педагог-психолог адамдардың рухани-моральдық нормаларын бала бойына
сіңіре біледі.
Педагог бала бойына жақсы қасиеттерді қалыптастыра білетін іс-әрекеті
- баланың шығармашылық қабілетін немесе өз бетінше шығармашылық
ізденісін дамыту;
- пәнге терең қызығушылығын арттыру;
- оқушының әсерлік сезімін қалыптастыру;
- оқушының белсенділігін арттыру мақсатында даму деңгейін, танымдық
белсенділігін арттыра оқыту;
- жалпы білім-білік дағдыларын дамыта оқыту;
- білім базасын арттыру;
- пәндердің ғылыми негізінде оқушылардың білім сапаларының деңгейін
жоғарылата дамыта оқыта отырып, интеллектуалдық жаңашылдыққа,
әдептілікке, жеке тұлғалардың эстетикалық мәдениетінің жоғары дамуына
ықпал жасауда білімді мықты құрал ретінде қолдану.
- педагог; психолог; тәрбиеші; ақылшы; қамқоршы; жетекші;
мейірімді жан.
Ал Педагог-психологтың бойында әділдік, тапқырлық, қамқорлық,
шыдамдылық, адамшылық, кең пейілдік қасиеттері басым болуы қажет.
Педагогтың оқушылармен, олардың ата-аналарымен қарым-қатынас сипатына
негізінен педагогикалық ұжымда қалыптасқан моральді-психологиялық хал-
ахуалы әсер етеді. Мұғалімнің өз әріптестерімен мектеп әкімшілігімен
іскерлік, тату байланыстары бүкіл мұғалімдер ұжымының өз оқушылары мен
олардың ата-аналарымен қарым-қатынас жасауында тәрбиелік ықпалының
біртіндеп және бірыңғай бағыт алушылығын қалыптастыруға жәрдемдеседі.
Көрнекті психолог, профессор С.М.Жақыповтың еңбегінде оқу
процесінің педагогикалық-психологиялық модельдеудің қызметтік деңгейінің
бірінші сатысы оқытушы мен оқушылардың ішкі жүйелік қарым-қатынасы ретінде
білімнің мазмұндық жанамалығы, оқытудың әдіс-құралдары көрсетілген. Оқу
процесі жүйесінің құрылымдық бағдарын анықтай отырып, білімнің объективті
және субъективті мазмұндылығын айыру қажеттілігі туындайды. [17].
Моральді-психологиялық хал-ахуал негізінде ұжымда басымырақ көрінген
өнегелі күй танылады. Бұл кейде адамдардың тіршілік әрекеті үшін басты деп
саналған жан құбылысы мен толқыны адамдар әрекетінің реттелуі, олардың бір-
біріне, жұмысына, әлемдегі болып жатқан оқиғаларына деген қатынасы өз
бастауын алады.
Педагог пен оқушылардың арақатынасы әрқашан көптеген күтпеген
жағдайларға толы. Үнемі болатын рухани өсу, мінездің қалыптаса бастауы
(мектеп жасындағы байсалдылықтан жасөсапірім жасындағы күрт өзгерістерге
дейін), көңіл күйдегі ауытқулар (өзін еркін сезінуден ызаланғанға дейін)
лезде талдауға келмейтіндіктен, ұстазға бір қарағанда оқушылармен жақсы
қарым-қатынасы өзін тыныш тандыруға мүмкіндік бермейді, себебі нақты әр
жағдайда педагог қарым-қатынаста тура бағытты табуы керек.
Педагог пен оқушы қарым-қатынасы өз алдына бір-бірімен байланысқан
және өзара шартты тізбек болып, түрлі формалар мен жағдайларда жүзеге
асады. Бұл тізбектк мұғалім ерекше рөл атқарады.
Педагог-психолог мамандығына талдау жасағанда, мектептегі кәсіби
қатынас мәдениетінің төмен екенін көрсетеді. Мұнда ең аз дегенде үш себеп
айтуға болады:
1. Мұғалім оқу-тәрбие процесінде қарым-қатынасқа көп көңіл бөлмейді және
оны ұйымдастыруды ойламайды.
2. Мұғалім практикалық жұмысында адам психикасына көз жұма қарайды.
3. Әр мұғалімнің өзінің ортадағы кәсіби мәдениетінің жоғарылауына мән
бермейді.
Үш мәселеде мынадай педагогикалық ситуацияда кездеседі:
1. Сабақта материалдарды қандай мөлшерде және қалай жеткізу;
2. Уақтылы оқу бағдарламасын орындау;
3. Қайталауға және сабақты қорытындылауға қандай материалдар беру.
Мұғалім сабақ жүргізу барысында көп сөйлемейтін балалардың сенімділігін
арттыру, белсенді балалардың белсенділігін түсірмеуді жоспарлайды.
Педагог-психологтар тек мектепте ғана емес, қоғамдағы түрлі
мекемелерде де жетекші қызметтер атқарады.
Қазіргі кезеңде мектепте және кәсіби орта оқу орындарында педагог-
психологтың қызметі өте қажет. Біз педагогикалық практика барысында
байқағанымыздай, көптеген мектептерде кәсіби мамандығы педагог-психологтар
емес, сағат жетіспеген физик, математик, тарихшы мамандар педагог-психолог
қызметін атқарып жатыр. Олар тек тәрбиелік іс-шаралар, сынып жетекшісінің
қызметі деңгейінде жұмыс жасайды.
Тәрбие беру сынып жетекшілерінің немесе пән мұғалімдерінің
міндеттері ғана емес, сонымен қатар қазіргі кезде мектептерде педагог-
психолог мамандарының құзырында.
Білім беру мекемелерінде педагогика және психология мамандарының
қандай қызмет атқаратындығына тоқталмай тұрып, осы сала бойынша қандай
ғалымдар қарастырғандығына тоқтала кететін болсақ, әлемдегі екінші ұстаз
Әбу Насыр Әл-Фараби білімнің мазмұнын – мағынасын анықтау және оған жіктеу
жасау жөніндегі Фараби ілімі орта ғасырдағы ғылыми ой – пікірдің ең маңызды
жетістіктерінің бірі болды. [15].
Білім беру жүйесінде оқушыларды психологиялық дамыту, педагогтардың
психологиялық білімін арттыру мақсатында психолог іс-әрекет етеді. Бұл
салада психологтың қызметін И.В. Дубровинаға сүйіне отырып тікелей және
жанама әсер ету деп қарастыруға болады [1, б. 15]. Тікелей әсер ету деп
психологтың оқушылармен тікелей қатынас жасауын айтамыз. Жанамалы
психологиялық қызметте психолог мұғалім арқылы оқушы-ларға, ата-аналарға
әсер етеді. Сөйтіп, психолог педагогтармен бірлесіп іс-әрекет етеді, олай
болса бұл жерде психологтың ең бірінші мақсаты – педагогтармен тіл табысу,
өзара бірлесе әрекет ету. Бұл өте күрделі әрі қиын үрдіс, ол үшін өзара
қарым-қатынастың тең құқылы әріптестік формасын құру қажет. Психолог пен
педагог оқушылар туралы ақпараттармен алмасып, оқыту және тәрбиелеудің әдіс
тәсілдерін қарастырады.
Әдістемелік семинарларда психолог оқыту мен тәрбиелеу аймағындағы
психология ғылымының жетістіктері туралы айтып, педагогтарды әдебиеттермен
таныстырып, мектеп өмірінен нақты жағдайларды мысалға алып психологиялық
әсер ету арқылы оларды түзетуге мүмкіндігіне жеткізуі керек.
Психолог білім беру мекемесіндегі тәрбиешілер мен педагогтарға Жедел
жәрдем, балаларға күтуші ретінде емес, кәсіби маман ретінде келеді [2,
б. 17]. Психолог педагогикалық ұйымның бір мүшесі және ол балалардың
психикалық дамуын, психологиялық денсаулығын қамтамасыз етеді. Психолог өз
жұмысында кәсіптік біліміне, индивидуалды психи-калық дамуына,
психологиялық іс-әрекет пен адамның мінез-құлық мотивтеріне, тұлғаның
онтогенез кезіндегі дамуына сүйенеді.
Практик психолог балалар бақшасында, мектепте, интернатта жұмыс істей
отырып, әр-түрлі жас аралығындағы оқушылармен жұмыс жүргізді. Өзіндік
жағдайды анықтауда психологиялық даярлық біртіндеп, баланың туғаннан бастап
– үлкендермен, құрдастарымен қарым-қатынасы кіреді [2, 11, б. 49].
Психолог баланың психикалық даму шарттарының жолдарын анықтайды. Енді
бұл жерде туындайтын сұрақ – білім беру мекемесіндегі психолог кімге
бағынады және кіммен жұмыс істейді? Бұл сұраққа былай жауап беріп көрейік:
Психолог екі жақты бағынушылықта болады. Ұйым-дастырушылық басқару бойынша
мектеп директорына, ал кәсіптік жағынан - әдістемелермен қамтамасыз ететін,
кәсіптік қарым-қатынас жасайтын психологиялық орталықтың маман
психологтарына бағынады.
Мұндағы психикалық даму заңдылықтарының зерттеу нәтижелері психикалық
үрдіс ерекшеліктерімен, соны-мен қатар оқу іс-әрекет ерекшіліктерін
нығайтудағы психологиялық әдістердің негізінде жатыр.Үрдістердің сенсорлы -
перцептивті зерттелінуі, жадының, ойлаудың, қызығушылық қызметтің
құрылулары және оның дамуы ерекшіліктері заңдылық аймақтар және
психомоторлық мінез-демелер кіші оқушылардың ерекшеліктерінің аймақтарын
айқындауға мүмкіндік береді. Бастауыш сынып жастағы оқушылардың
мотивациялық аймағы, сана-сезімнің және өзін-өзі бағалаулары, мінез-құлық,
әлеуметтік хабардар болулардың және т.б даму ерекшеліктері көрсетілген [6].
Бұл күнде осы сөздің авторы чехиялық Ян Амос Коменскийді көпшілік
қолдайды. Бірақ бұндағы дауыл мәселе – білім беру, білім алу қандай түрде
болуы керек? Болып жатқан өзгерістер әсері қандай? Ал өзгерістер деп
отырғанымыз:
- толық он бір жылдық білімді енгізу және он екі жылдық оқуды талқылау;
- жаңа оқу дисциплиналарын (пәндерінің) пайда болуы;
- мемлекеттік және жеке меншік мектептердің құрылуы т.б.
Өкінішке орай, барлық жаңа ашылымдар жеткілікті түрде ойлас-тырылып,
негізделмеген. Бірінші сыныпқа алынған оқушылардың ата-аналары оның оқу
біліктілігі, санай алу, әріптерін жаза алуын тексергенде, бұның барлығы
мектеп мойнында емес пе деп ойлайтындар да баршылық. Бұдан: қандай
бағдарламамен оқушылар оқу керек деген сұрақ туындайды. Осы сияқты сұрақтар
жауап-сыз қала беруі де білім берушілерге деген сенімсіздік тудырады. А.Г.
Асмолова айтуы бойынша білім - қоғамды дамытады [8, б. 9].
Білім беруде екі басты іс-әрекет жасаушы – мұғалім және оқушы. Бірақ
педагог пен балаға психологиялық кеңес беруді қажет етеді. Неге мектепте
балалар пән мағлұматтарын меңгеріп үлгермейді, неге қарым-қатынаста
қиыншылықтарға кездеседі, неге кейде агрессивті, жалқау. Осы және тағы
басқа сұрақтар ата-аналар мен педагогтарды ойландырады. Осындай
мәселелермен олар психологқа жүгінуге даяр. Ал психолог бұл мәселелерді
шешу үшін келесі талаптарды орындауы қажет.
Психологиялық кәсіптілік – бұл психологиялық мәселелерді шеше алу және
оларды көріп қорытынды жасау болып табылады.
Л.С. Выготский педагогикалық және әдістемелік айырмашылықтарды көріп,
оны психологиялық жағынан қарастырды. Педагогикалық анализдің,
педагогикалық үрдістің міндеті – оқыту актісінің дамуы емес, мектептегі
оқытудың ішкі даму үрдісіне әсері [14, б. 312].
Ресейлік психологияда нені қалай оқыту керек туралы сұрақтарды Л.С.
Выготский, П.П. Блонский, В.В. Давыдов, Д.Б. Эльконин, П.Я. Гальперин тағы
басқалар қорытып шығарды. Н.Ф. Талызина [21, б. 87], П.Я. Гальпериннің [5,
б. 89], ал Қазақстанда С. Елеусізова, Р. Қарамұратова зеттеулеріне сүйене
отырып, оқыту мазмұнына байланысты үрдістік бірнеше жағдайларды бөліп
көрсетті.
1) Оқытудың негізін базалық білім құрауы қажет;
2) Оқытудың мазмұнына базалық біліммен жұмыс істеу тәсілі жатуы қажет;
3) Білімді меңгеру, оқыту тапсыр-маларын шешу формасында орындалып, бұл
оқытуды ешқандай жаттаусыз-ақ қамтамасыз етіліп, есте сақтау қорытынды
негізінде қалыптасуы керек;
Мектеп жағдайына қатысты, идиалды нұсқа болып әр бір баланың
психологиялық мәселесіне психологты енгізу болып табылады.
Н.Р. Талызинаның оқытуында ұстанған психологиялық мазмұны үшінші типті
оқуға жатады. П.Я. Гальпериннің пікірінше бірінші және басты үшінші типті
оқыту-бұл танымдық іс-әрекеттерді тітір-кендіріп, өзінің танымдық қызығу-
шылығын нығайтады.
Қазіргі кездегі мектептердегі психологтордың алдында мектеп әкімшілігі
жағынан танымдықтары мотивтенген балаларды іздестіру тапсырмасы тұрады.
Біздің пікірімізше бұл тапсырманы басқалай құрастыру жөн: іздеу емес,
танымдық мотивацияны құру. Себебі, танымдық мотивацияны құру арқылы
оқушылардың мотивацияларын дамыту дұрыс.
Білім беру жүйесінің мәселесінің мазмұны баланың танымдық
ерекшеліктері мен тұлғалық эмоционалды сферасын диагностау мәселесімен
тікелей байла-нысты. Бірақта көпшілік мектептің бетке ұстар мұғалімдері
психолог тестер ғана өткізеді деп ескертеді. Бұл әрине өкінішті.
В.П. Зинченко Диагностау тек тестерге негізделмейді, оның
интерпритациясының өңделуіне негізде-леді дейді [4, б. 89]. Яғни бұл
жағдайда біріншіден қажет ерекшелікті анықтау, екіншіден нені түзету керек
соны іздеу. Егер психолог тек сандармен сызбанұсқаларды сызумен ғана
шектелсе шындығында бұл психолог психолог емес.
Мектепке қатысты идеалды нұсқа болып әр бір баланың психологиялық
мәселесіне психологты кірістіру, алайда бұнда бұл әрекетті қолдану
мүмкіндігі аз. Біздің ойымызша, ең мүмкін болар шешім: психологтың
мұғалімдермен жұмысы. Осылайша мектептегі психологиялық қызмет туралы ғана
емес, психологиялық -–педагогикалық бірлескен іс-әрекет туралы сөз ету
орынды.
А.А. Реан психологиялық және педагогикалық күштердің интеграциясы
туралы айта келіп, психологиялық қызметті психологиялық-педагогикалық
жүйенің бірлескен элементі ретінде қарастыруды ұсынды [3, б. 105].
Психолог жұмысы білім беру жүйесінің түрлеріне (шығармашылық және
математикалық мектептер, гимназия, лицейлер) байланысты қызмет міндеттері
анықталады.
Психолог өз жұмысын жүргізу үшін ыңғайлы орын қажет. Кабинет – бұл
қажетті психологиялық қызметтердің компоненті. Психолог кез-келген мекемеде
жұмыс істей отырып, негізгі тапсырмаларды шешеді. Кейбір неғұрлым қажетті
іс-әрекеттерге көңіл бөлейік: практикалық психолог ең бірінші психология –
педагогикалық шарттарды бақылауға міндетті. Ол балалардың даму
ерекшеліктері баланың негізгі даму барысында қалыптасқанын ескеру керек.
Баланың дамуындағы шарттарды талқылау барысында Л.С. Выготскийдің
дамудың жақын аймағы принципін қолдану дұрыс [2, б. 156]. Бұл принципті
қолдау арқылы психология-педагогикалық бағдар дамудың сол деңгейінде бала
жақын арадағы уақытта неге жете алатындығын бейнелейді. Педагогикалық
тәжірбиеде бұл принциптің негізгі қиындығы дамудың жақын аймағы. Дамудың
жақын аймағы жасөспірімдерде және жоғарғы сынып оқушыларында ересек
адамдармен өзін тану, интелектуалды және тұлғалық рефлекция, өзіндік
ұйымдастыру мәселесі аумағында құрылады. Дәл осы кезеңде өмірлік көрінісі,
өзін-өзі тануы, өз мүмкіндіктерін, қабілеттерін, қызы-ғушылықтарын сынап
көруі қалыптасады.
Педагогикалық ұйымда, сол сияқты жанұяда үнемі әр түрлі қақтығыстар
болады, көбінде ересек адамдардың психологиялық хабарсыздығынан, бірін-бірі
тыңдай алмауынан, тыңдағысы келмегеннен, түсінбеуден, кешірмеуден болады.
Сондықтан да, тәжірибиелі психологқа балалармен жұмыс істейтін
адамдардың психологиялық мәдениетін көтеру қажет.
Психологиялық ағарту – бұл үлкендердің және балалардың психоло-гиялық
біліммен қатынасы. Психологиялық ағартудың негізгі мағынасы:
1) Баланың психикалық дамуының сәтті шарттарымен мұғалімдерді, тәрбиеш-
ілерді, ата-аналарды таныстыру;
2) Жаңа психологиялық зерттеулерді талқылап көпшілікке таныту;
3) Психологиялық білімдер қажет-тілігін құрып, оны жұмыс кезінде баланың
немесе өзіндік тұлғалық дамуда қолдану;
4) Оқушыларды өзіндік таным және өзіндік тәрбие туралы түсініктердің
негіздерімен таныстыру;
5) Практик психологтың сол меке-меде керек екендігін түсінуге қол жеткізу.
Психологиялық ағарту әр түрлі формада болуы мүмкін: дәріс, практикалық
сабақтар, семинар, әңгімелеу, көрме, әдебиеттерді талқылау тағы басқа. Бұл
жұмыстарды барлығын психолог өзі жүр-гізбей-ақ басқа мамандарды шақы-руына
болады. Барлық жұмыстардың мазмұнын психолог өзі қамтамасыз етуі, тиіс,
және өтетін жұмыс түрлерінің нақты жұмысқа байланысты мәселелері қаралған
жөн.
Психологиялық ағартудың ең бір көп тараған түрі психологиялық
консультация (кеңес беру). Яғни, психолог консультациялық іс-әрекетті
бағдар беру, ағартуды, сабақтарда жүзеге асыру. Бұл маманның клиентке
кеңесі, нақты бір мәселеге қатысты жиналыс, нақты бір жағдайдағы адамның
мінез-құлқы бойынша пікірін білдіру деп түсіндіріледі [9, 7].
Егер психолог осындай ұжымда баланың позициясын қорғайтын болса
әріптестерінің таң қалулары әбден мүмкін. Төмен дәрежелі тәрбиелеу мен
оқыту мекемелерінде психологқа педагогикалық іс-әрекетті атқаруды жүк етіп
артады. Көптеген жаңадан істеп жүрген психологтар педагогикалық кеңес
өткізіп, жалпы мектеп оқушыларын ата-аналар жиналысында сөз сөйлеп, сынып
жетекшілердің орнына сынып сағатын өткізіп, кейде тіпті ұстаздың орнына
сабақ өткізеді. Бірақ та ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz