Жергілікті басқарудың ағымдық жағдайы және оны жетілдіру жолдары
Мазмұны
Кіріспе
І . тарау. Жергілікті басқарудың жалпы ерекшеліктері мен құрылымдары
1.1.Қазақстан Республикасындағы жергілікті басқарудың даму ерекшеліктері
1.2.Жергілікті басқарудың қазіргі кездегі мәселелері
1.3.Жергілікті басқарудың құрылымы
1.4.Жергілікті басқару жүйесінің артықшылықтары мен кемшіліктері
ІІ . тарау. Жергілікті басқарудың ағымдық жағдайы және оны жетілдіру жолдары
2.1. Оңтүстік Қазақстан облысындағы жергілікті басқару саясатын
жетілдіру концепциясы
2.2. Оңтүстік Қазақстан облысындағы жергілікті басқаруды жетілдіру
жолдары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
І . тарау. Жергілікті басқарудың жалпы ерекшеліктері мен құрылымдары
1.1.Қазақстан Республикасындағы жергілікті басқарудың даму ерекшеліктері
1.2.Жергілікті басқарудың қазіргі кездегі мәселелері
1.3.Жергілікті басқарудың құрылымы
1.4.Жергілікті басқару жүйесінің артықшылықтары мен кемшіліктері
ІІ . тарау. Жергілікті басқарудың ағымдық жағдайы және оны жетілдіру жолдары
2.1. Оңтүстік Қазақстан облысындағы жергілікті басқару саясатын
жетілдіру концепциясы
2.2. Оңтүстік Қазақстан облысындағы жергілікті басқаруды жетілдіру
жолдары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Нарықтық экономика құрудың стратегиялық мiндеттерi мемлекеттiк басқарудың барлық деңгейлерiн демократиялық құрылысын талап етедi, өйткенi демократиялық тетiктерсiз және басқару органдарының жұмысын бақылаусыз әдiлеттi нарықтық бәсекелестiк жағдай туғызу мүмкiн емес.
Екiншi жағынан, нарықтық экономика шешiм қабылдау жүйесiнде шектен тыс орталықтандыруға көнбейдi және экономикалық, әлеуметтiк өмiрдiң субъектiлерiмен тiкелей жанасатын жергiлiктi органдарға белгiлi бiр билiк пен қаржы өкiлеттiгiн бекiтiп берудi талап етедi.
Қазіргі таңда еліміздің мемлекеттік құрылысын жетілдіру, оның ішінде билік құзырларының әр деңгейі арасында нақты бөлінуі мен халық билігінің маңызды элементі болып табылатын жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін ендіру өте өзекті мәселелердің қатарында. Бұл биліктің бөлінуі шеңберінде қарастырылатын мәселе отандық басқару жүйесін анықтайтын демократиялық нышандардың бірден-бірі.
Бірақ бұл бағытты абсолют ретінде қабылдап, бүкіл қоғам проблемаларын шешеді деп қараудан да сақтанған дұрыс. Сонымен қатар күшті орталықтандырылған мемлекет белгілі кезеңде өзінің ішкі тұрақтылығын қамтамасыз ете алады, бірақ оның ұзақ уақытқа созылуы саяси жағдайдың тұрақсыздануына алып келуі мүмкін. Ал ішкі саясатта тұрақтылықты қамтамасыз ету саяси режимді орталықсыздандыру, жергілікті өзін-өзі баскаруды дамыту сияқты басқа да шараларды жүзеге асыруды талап етеді.Жергілікті органдар өзінің қызметін орталық биліктердің бақылауыңда атқарады. Бақылау әр салада әртүрлі болуы мүмкін.
Орталық органдар жергіліктілерді әкімшілік бақылауыңда өзінің кейбір актілерін бекіту және олардың белгілі іс-әрекеттеріне санкция салу құқықтарын қолданады, сонымен қатар орталық жергілікті басқарудың лауазымды қызметкерлерін жұмыстан босата алады.
Нарықтық экономика құрудың стратегиялық мiндеттерi мемлекеттiк басқарудың барлық деңгейлерiн демократиялық құрылысын талап етедi, өйткенi демократиялық тетiктерсiз және басқару органдарының жұмысын бақылаусыз әдiлеттi нарықтық бәсекелестiк жағдай туғызу мүмкiн емес.
Екiншi жағынан, нарықтық экономика шешiм қабылдау жүйесiнде шектен тыс орталықтандыруға көнбейдi және экономикалық, әлеуметтiк өмiрдiң субъектiлерiмен тiкелей жанасатын жергiлiктi органдарға белгiлi бiр билiк пен қаржы өкiлеттiгiн бекiтiп берудi талап етедi.
Қазіргі таңда еліміздің мемлекеттік құрылысын жетілдіру, оның ішінде билік құзырларының әр деңгейі арасында нақты бөлінуі мен халық билігінің маңызды элементі болып табылатын жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін ендіру өте өзекті мәселелердің қатарында. Бұл биліктің бөлінуі шеңберінде қарастырылатын мәселе отандық басқару жүйесін анықтайтын демократиялық нышандардың бірден-бірі.
Бірақ бұл бағытты абсолют ретінде қабылдап, бүкіл қоғам проблемаларын шешеді деп қараудан да сақтанған дұрыс. Сонымен қатар күшті орталықтандырылған мемлекет белгілі кезеңде өзінің ішкі тұрақтылығын қамтамасыз ете алады, бірақ оның ұзақ уақытқа созылуы саяси жағдайдың тұрақсыздануына алып келуі мүмкін. Ал ішкі саясатта тұрақтылықты қамтамасыз ету саяси режимді орталықсыздандыру, жергілікті өзін-өзі баскаруды дамыту сияқты басқа да шараларды жүзеге асыруды талап етеді.Жергілікті органдар өзінің қызметін орталық биліктердің бақылауыңда атқарады. Бақылау әр салада әртүрлі болуы мүмкін.
Орталық органдар жергіліктілерді әкімшілік бақылауыңда өзінің кейбір актілерін бекіту және олардың белгілі іс-әрекеттеріне санкция салу құқықтарын қолданады, сонымен қатар орталық жергілікті басқарудың лауазымды қызметкерлерін жұмыстан босата алады.
Пайдаланған әдебиеттер
1. Баянов Е. ред. "Мемлекеттік және құқық негіздері", Оқулық, Алматы, "Жеті жарғы", - 2001ж.
2. "Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін" Президенттің Қазақстан халқына Жолдау / Егемен Қазақстан, 19.03.2004ж.
3. Белисбаев А.: "Децентрализация власти и развитие местного самоуправления в Республике Казахстан", "Саясат", №4-5, 2000ж., 53-58 бет.
4. Гутман В.Г., Мироедов А.А., Федин С.В. "Управление региональной экономикой", Москва, "Финансы и статистика", 2001г.
5. Зотова З.М. Власть и общество: проблемы взаимодействия / Под общей редакцией С.А.Попова. - М., 2001г.
6. Камаев В.Д., "Экономическая теория", Москва, ВЛАДОС ИМПЭ, 1999г.
7. Ковешников Е.М. Государство и местное самоуправление в России: теоретико-правовые основы взаимодействия. - М., 2002г.
8. Козырин А.Н. и Штатина М.А. Административное право зарубежных стран: Учебник / - М., 2003 г.
9. Комерсантъ - Власть - 2002 - №36.
10. Комерсантъ - 2003 - 13 января.
11. Көшім Д., "Жергілікті өзін-өзі басқару - азаматтық қоғамның алғашқы баспалдағы", - Алматы, 2000ж.
12. Қазақстан Республикасының Конституциясы., Алматы, 1995 ж. 89, 95 баптар.
13. Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы. №23 желтоқсан, 2003 ж.
"Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Қазақстан Республикасының заңы., "Заң", №3, 2001ж. 9-26 бет
1. Баянов Е. ред. "Мемлекеттік және құқық негіздері", Оқулық, Алматы, "Жеті жарғы", - 2001ж.
2. "Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін" Президенттің Қазақстан халқына Жолдау / Егемен Қазақстан, 19.03.2004ж.
3. Белисбаев А.: "Децентрализация власти и развитие местного самоуправления в Республике Казахстан", "Саясат", №4-5, 2000ж., 53-58 бет.
4. Гутман В.Г., Мироедов А.А., Федин С.В. "Управление региональной экономикой", Москва, "Финансы и статистика", 2001г.
5. Зотова З.М. Власть и общество: проблемы взаимодействия / Под общей редакцией С.А.Попова. - М., 2001г.
6. Камаев В.Д., "Экономическая теория", Москва, ВЛАДОС ИМПЭ, 1999г.
7. Ковешников Е.М. Государство и местное самоуправление в России: теоретико-правовые основы взаимодействия. - М., 2002г.
8. Козырин А.Н. и Штатина М.А. Административное право зарубежных стран: Учебник / - М., 2003 г.
9. Комерсантъ - Власть - 2002 - №36.
10. Комерсантъ - 2003 - 13 января.
11. Көшім Д., "Жергілікті өзін-өзі басқару - азаматтық қоғамның алғашқы баспалдағы", - Алматы, 2000ж.
12. Қазақстан Республикасының Конституциясы., Алматы, 1995 ж. 89, 95 баптар.
13. Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы. №23 желтоқсан, 2003 ж.
"Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Қазақстан Республикасының заңы., "Заң", №3, 2001ж. 9-26 бет
Мазмұны
Кіріспе
І - тарау. Жергілікті басқарудың жалпы ерекшеліктері мен құрылымдары
1.1.Қазақстан Республикасындағы жергілікті басқарудың даму
ерекшеліктері
1.2.Жергілікті басқарудың қазіргі кездегі мәселелері
1.3.Жергілікті басқарудың құрылымы
1.4.Жергілікті басқару жүйесінің артықшылықтары мен кемшіліктері
ІІ - тарау. Жергілікті басқарудың ағымдық жағдайы және оны жетілдіру
жолдары
2.1. Оңтүстік Қазақстан облысындағы жергілікті басқару саясатын
жетілдіру концепциясы
2.2. Оңтүстік Қазақстан облысындағы жергілікті басқаруды жетілдіру
жолдары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Нарықтық экономика құрудың стратегиялық мiндеттерi мемлекеттiк
басқарудың барлық деңгейлерiн демократиялық құрылысын талап етедi, өйткенi
демократиялық тетiктерсiз және басқару органдарының жұмысын бақылаусыз
әдiлеттi нарықтық бәсекелестiк жағдай туғызу мүмкiн емес.
Екiншi жағынан, нарықтық экономика шешiм қабылдау жүйесiнде шектен тыс
орталықтандыруға көнбейдi және экономикалық, әлеуметтiк өмiрдiң
субъектiлерiмен тiкелей жанасатын жергiлiктi органдарға белгiлi бiр билiк
пен қаржы өкiлеттiгiн бекiтiп берудi талап етедi.
Қазіргі таңда еліміздің мемлекеттік құрылысын жетілдіру, оның ішінде
билік құзырларының әр деңгейі арасында нақты бөлінуі мен халық билігінің
маңызды элементі болып табылатын жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін ендіру
өте өзекті мәселелердің қатарында. Бұл биліктің бөлінуі шеңберінде
қарастырылатын мәселе отандық басқару жүйесін анықтайтын демократиялық
нышандардың бірден-бірі.
Бірақ бұл бағытты абсолют ретінде қабылдап, бүкіл қоғам проблемаларын
шешеді деп қараудан да сақтанған дұрыс. Сонымен қатар күшті
орталықтандырылған мемлекет белгілі кезеңде өзінің ішкі тұрақтылығын
қамтамасыз ете алады, бірақ оның ұзақ уақытқа созылуы саяси жағдайдың
тұрақсыздануына алып келуі мүмкін. Ал ішкі саясатта тұрақтылықты
қамтамасыз ету саяси режимді орталықсыздандыру, жергілікті өзін-өзі
баскаруды дамыту сияқты басқа да шараларды жүзеге асыруды талап
етеді.Жергілікті органдар өзінің қызметін орталық биліктердің бақылауыңда
атқарады. Бақылау әр салада әртүрлі болуы мүмкін.
Орталық органдар жергіліктілерді әкімшілік бақылауыңда өзінің кейбір
актілерін бекіту және олардың белгілі іс-әрекеттеріне санкция салу
құқықтарын қолданады, сонымен қатар орталық жергілікті басқарудың лауазымды
қызметкерлерін жұмыстан босата алады.
І - тарау. Жергілікті басқарудың жалпы ерекшеліктері мен құрылымдары
1.1. Қазақстан республикасындағы жергілікті басқарудың даму
ерекшеліктері.
Қазақстан Республикасы қазіргі кезде өзінің мемлекеттік дамуында жаңа
бір сапалы деңгейге шықты. Мұндай жағдай мемлекеттік басқару мен билік
жүйесіндегі түпкілікті қайта құруды талап етеді. Аталған билік жүйесі
Қазақстандағы мемлекеттіктің қалыптасуына өз үлесін қосты.
Бірақ қазіргі кезде мемлекеттік құрылымда бұл жүйенің қызметтері
қоғамның және мемлекеттің дамуында теріс әсер беретін кемшіліктерін
байқатып отыр. Әсіресе, бұл қатынаста жергілікті мемлекеттік басқару
жүйесін атап көрсетуге болады. Қазіргі кездегі жергілікті жерлердегі билік
қазіргі кездегі талаптарға толық сай емес, жергілікті халықтың мүдделерін
әлсіз қорғайды, жемқорлыққа тым бейімді болып келген.
Мұның басты себептері қолданыстағы заңдылықтардың, соның ішіндегі
сайлау туралы заң, жергілікті мемлекеттік басқару туралы заң, бюджет жүйесі
туралы заңдардың кемшіліктері болып есептеледі.
Осыған байланысты республикадағы мемлекеттік құрылыстың жалпы
стратегиясының бір бөлігі ретінде қарастырылатын жергілікті өзін-өзі
басқаруды қалыптастырып, жергілікті билік органдарын реформалау қажет.
Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту және
орталықсыздандырудың мемлекеттік бағдарламасын жасау және қабылдау
ұсынылады.
Жергілікті мемлекеттік басқару жүйесін реформалауға бағытталған
маңызды қадам Қазақстан Республикасының Үкіметінің бюджетаралық
қатынастарды жетілдіру, сонымен қатар мемлекеттік басқару деңгейлері
арасындағы өкімдікті шектеу жұмыстарын жүргізу болып табылады.
Бұл реформа билік өкілеттіктерін вертикаль (тік) жүйесі бойынша
бөлінуіне, яғни “республика(центр) – облыс – аудан – қалалық және ауылдық
пунктер” жүйесін қалыптастыру және жергілікті жерлердегі қаржы -
экономикалық базаның қалыптасуы жолымен мемлекеттік басқару жүйелерін
жетілдіруге бағытталған. Ол реформа жергілікті атқарушы органдардың,
сонымен қатар орталық билік органдарының арақатынасын жетілдіруге және
дұрыс жұмыс істеуі үшін жаңа әкімшілік және экономикалық механизмдерді
құруға негізделеді.
Жергілікті мемлекеттік басқарудың бүкіл жүйесінде реформалау
мәселелерін шешу, соның ішінде жергілікті өкілді органдар - маслихаттар
өкілеттіктерін кеңейту және күшейту және де жергілікті өзін-өзі басқару
жүйесін қалыптастыру мәселелері бұл жағдайда жабық белгісіз перспективада
қалып отыр. Бұл мәселені мемлекеттік аппараттағы мемлекеттік билік
органдарының ұйымдастыру және жергілікті өзін-өзі басқаруды
қалыптастырудағы бағыттарындағы бірліктің болмауы қиындатып жібереді.
Орталықсыздандыру процесінің сәтті дамуының және жергілікті өзән-өзі
басқару жүйесін қалыптастырудың басты факторы біздің еліміздің билігінің
саяси еркіндігі болып есептеледі. Қазақстан Республикасының Президентінің
Қазақстан халқына соңғы жолдамасына байланысты мемлекеттік басқару жүйесі
және, сонымен қатар, жергілікті деңгейде модернизация процессі бастама
алды.
Жергілікті мемлекеттік басқару жүйесін реформалау және жергілікті өзін-
өзі басқаруды қалыптастыру – бұл ең алдымен, мемлекеттік құрылыстың маңызды
элементі болып табылады. Ол маңыздылығы жағынан бойынша азаматтардың
конституциялық құқықтары мен бостандықтары, эконмикалық өсу немесе ұлттық
қауіпсіздік мәселелерінен кем емес. Сондықтанда бұл мәселеде саяси еркіндік
мемлекеттік саясаттың басқа да маңызды мәселелерін шешудегі еркіндікпен
сәйкестендірілуі тиіс.
1990 жылы КСРО-ның басқару билігін реформалау мақсатында КСРО-ның
“Жергілікті шаруашылығы және жергілікті өзін-өзі басқару туралы” заңы
қабылданды. Бұл заң КСРО-ның жергілікті шаруашылығы Қазақстан
Республикасының жергілікті басқару реформасының негізі болып табылады.
1990 жылы 15 желтоқсанда “Қазақ ССР-нің меншігі туралы” заң
қабылданды. Осы заңға сәйкес меншіктік құқық орталықсыздандырылып, үш түрге
бөлінді:
1. Жалпыодақтық.
2. Республикалық.
3. Жергілікті (коммуналдық).
15 ақпан 1991 жылы “Қазақстан ССР-нің жергілікті халықтық депутаттар
кеңесі және өзін-өзі басқару туралы” заңы қабылданды. Бұл заң жергілікті
басқарудың меншіктік материалды және қаржылық базасын қамтыды. Сонымен
қатар, өкілетті органдардың жоғарылық принципі; ал жергілікті кеңес
өкілдері атқарушы комитеттің өкілі болып есептеледі. Бірақ, заңда
мемлекеттік басқару мен жергілікті басқару арасында шектеулер болмады.
Жергілікті мемлекеттік органдар біртұтас билік принципіне бағынды.
Жергілікті органдар мемлекетттік билікті село мен ауылдарға жергілікті
халық депутаттары арқылы басқарады. Алайда, мемлекеттік басқару мен
жергілікті басқару арасында шек болмағандықтан, жергілікті органдар
мемлекеттік біртұтастығы билігі принциптері шеңберінде ұйымдастырылды.
Жергілікті органдар мемлекеттік билікті ауылдық, селолық жерлерде сайланған
өкілетті депутаттар кеңесі арқылы басқарған, осы органдар жергілікті
атқарушы орган болып табылады. Яғни, құрылған депутаттар кеңесі жергілікті
және өзін-өзі басқару органдары болып есептеледі.
13 қаңтар 1992 жылы “Қазақ ССР-ның жергілікті халықтар депутатының
кеңесі және өзін-өзі басқару туралы” заңға өзгерістер енгізіледі.
7 ақпан 1992 жылы “Экономиканың реформалау тұрғысынан мемлекеттік
басқару органдарының жұмыстарын жүзеге асыру туралы” жарлыққа Президент қол
қойды. Осы Жарлықта Президенттен бастап жергілікті әкімшіліктің басшышсына
дейін “Барлық вертикальды атқарушы бөліктердің оперативтік басқаруы бойынша
министрлер кабинеттерінің міндеттеріне” дейін біртұтас атқару қарастырылды.
28 қаңтар 1993 жылы Жоғарғы Кеңес Қазақстан Республикасының
Конституциясын қабылдады. Конституцияда жергілікті өкілді органдар сақталып
қалды. Территориялық аймақтарда көптеген өзін-өзі басқаратын қоғамдық
кабинеттер құрылды.
10 желтоқсан 1993 жылы Жоғарғы Кеңес “Жергілікті өкілді және атқарушы
органдар туралы” заң қабылдады. Бұл заң жергілікті басқару органдарының
жаңа бір моделі болып табылады. Бұл:
Біріншіден, Мемлекеттік басқару органдары және атқарушы кеңес ұйымы
жойылды.
Екіншіден, өкілетті органдар (маслихаттар) әлі жергілікті орган болып
қалыптаспаған еді. Жергілікті әкімшілік басшысы жергілікті халықтың өкілі
емес, президенттің өкілі болып табылады.
Үшіншіден, өкілетті органдар аудандық деңгейге дейін қалыптасып
жергілікті ауыл және селолы жерде құрыла бастады. Осы өкілетті органдар
халықтың өкілетті органныңболғанының өзінде жергілікті өзін-өзі басқару
органы болып аталмады.
Төртіншіден, заңда “Жергілікті өзін-өзі басқару” ұғымы болмады. Оның
орнына поселка, ауыл, ауылдық округтарының өкілетті мүшелері жиналысы ұғымы
қалыптасты. Өкілетті мүшелер жиналысы бір жағынан ауылдық жерлерде
мемлекеттің функциясын атқарушы орган болып табылады. Жиналыс өзін-өзі
басқарудың кейбір белгілерін көрсетеді. Көше мен микроаудан тұрғындары
өздерінің өкіл адамдарын жиналысқа жіберіп отырды.
30 тамыз 1995 жылы қабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясы
бойынша мемлекеттік басқару жүйесін рефоормалаудың негізгі бағыттары мен
принциптері айқындалды. Осы конституция бойынша Қазақстан Республикасы
унитарлы мемлекет болып бекітілді. Осы принцип мемлекеттік ұйымдастырушылық
құрылымын анықтап, Президенттің басқару жүйесін орнықтырды.
1.2. Жергілікті басқарудың қазіргі кездегі мәселелері.
Басқарудың әр түрлi деңгейiнiң рөлiн, жауапкершiлiгiн және өкiлеттiгiн
ой елегiнен қайта өткiзу және өзгерту ретiнде орталықсыздандыру үкiмет
қызметiнiң тиiмдiлiгiне қол жеткiзу әдiстерiнiң бiрi болып табылады. Еуропа
және ТМД елдерiндегi реформалардың тәжiрибесi орталықсыздандырудың
экономиканы және қоғамды демократияландыру мен өзгерту процесiнде маңызды
рөл атқаратынын көрсеттi. Бұл өзiнiң мәнiн дұрыс түсiнудi, iс-қимылдың
салиқалылығы мен сарабдалдығын талап ететiн күрделi процесс, өйткенi ол
қоғам өмiрiнiң: саяси, құқықтық, әлеуметтiк, әкiмшiлiк, экономикалық және
мәдени әр түрлi қырларын қозғайды.
Орталықсыздандыру нақты жүзеге асырылған елдердiң тәжiрибесi оның
артықшылықтары саяси да, сонымен бiрге экономикалық та сипатқа ие екендiгiн
көрсетiп отыр.
Орталықсыздандыру азаматтардың билiктегi өз өкiлдерiн жақсы бiлуiне
мүмкiндiк бередi, өз кезегiнде олар өз сайлаушыларының проблемаларымен және
қажеттерiмен жақсы танысады және тиiсiнше, саяси шешiмдердi талдап жасауға
және iске асыруға неғұрлым белсендi ықпал етедi.
Жергiлiктi деңгейде жаңа элитаның пайда болуына мүмкiндiктер
жасалады, ол елдiң саяси өмiрiне қатысу үшiн қажет демократиялық саяси
дағдылар мен функцияларды игере алады.
Орталықсыздандыру билiк органдарының жергiлiктi қажеттiктер мен
проблемаларға сергек қарауын арттыруға ықпал етедi. Қызметтер ұсыну мен
инфрақұрылымды қамтамасыз ету жауапкершiлiгi орталықсыздандырылған кезде
жергiлiктi органдар кiрiстер мен шығыстардың ара қатынасын жақсы бағалайды,
сондай-ақ бюджеттiк шектеулер шеңберiнде халықтың қажетiне неғұрлым икемдi
үн қосатын болады.
Орталықсыздандыру үкiметтiң және орталық мемлекеттiк органдардың жұмыс
тиiмдiлiгiн арттыруға ықпал етедi, өйткенi бұл оларды жергіліктi сипаттағы
мiндеттердi шешуден босатады және назарды ел дамуының стратегиялық
мәселелерiне шоғырландыруға, республикалық деңгейде әр түрлi
бағдарламаларды мұқият жоспарлау мен ұйымдастыруға мүмкiндiк жасайды.
Жергiлiктi жерлерде таңдау процесiн дамыту тұтас алғанда халықтың
саяси белсендiлiгiн одан әрi демократияландыруға және арттыруға түрткi
болады.
Экономикалық тұрғыда орталықсыздандыру мемлекеттiк ресурстарды
неғұрлым ұтымды пайдалануға мүмкiндiк бередi.
Қазақстан тәуелсiздiгiнiң алғашқы жылдары орын алған мемлекеттiк
билiктi күштi орталықтандыру өзiн ақтады, өйткенi мемлекет құру, елдiң
егемендiгiн нығайту, аумақтық тұтастықты сақтау басым мiндеттер болды.
Орташа мерзiмдi перспективада билiктi тым орталықтандыру тiптi таяу
көршiлерден стратегиялық жағынан артта қалу қаупiн туындата отырып, елдiң
дамуын тежейтiн болады.
Әлемдiк экономиканың ғаламдану, мемлекеттiк басқару жүйелерiнiң
демократиялану процестерi орталықсыздандыру саясатын әзiрлеудi жеделдетудi
талап етедi.
Әлемдегi орталықсыздандырудың сан алуан модельдерiн, сондай-ақ
Қазақстандағы мемлекеттiк басқарудың нақты болмыстары мен дәстүрлерiн
ескере отырып, өзiндiк орталықсыздандыру стратегиямызды талдап жасау қажет.
Ол үшін келесі жағдайларды ескеру қажет:
- Реформаны жүзеге асыру үшiн қажеттi iшкi ресурстардың болуы.
- Жергiлiктi басқару институтының болуы.
- Республикада әр түрлi деңгейде басқарудың оңтайлы модельдерiн
iздестiру жүргiзiлуде.
- Белгiлi бiр функциялардың, өкiлеттiктердiң, қаржылық
жауапкершiлiктердiң орталық Үкiметтен мемлекеттiк билiктiң одан
төмен тұрған деңгейлерiне берiлуi жүзеге асырылуда.
- Әкiмдердiң тiптi дамыған елдерде қабылданған нормалардан бiрсыпыра
асып түсетiн кеңiнен жария етiлген өкiлеттiктерi жауапкершiлiктiң
қазiргi көлемiмен салыстырғанда нақты өкiлеттiктiң жай-күйiне
талдау жасау қажеттiгiн көрсетедi.
Сонымен қатар келесі мәселелерді ескерген жөн:
- Жергiлiктi басқару органдарының басшыларын тағайындаудың қазiргi
жүйесi олардың халыққа есептiлiгi мен бақылаулы болуын қамтамасыз
етпейдi.
- Өз араларындағы функциялар мен өкiлеттiктердiң айқын ажыратылмауы
салдарынан билiктiң әр түрлi деңгейлерiнiң арасында жауапкершiлiктi
бiр-бiрiне арту мен тартыстар.
- Жергiлiктi өкiлдi органдардың әлсiздiгi және олардың жергiлiктi
атқарушы органдарға тәуелдiлiгi.
- Жергiлiктi жерлерде және аймақтық әкiмшiлiктерде орталық
органдардың функцияларының қайталануы.
Қоғамның тұтас алғанда мемлекеттiк басқару жүйесi мен жергiлiктi
мемлекеттiк басқару жүйесiн мемлекеттiк басқару негiздерiн
демократияландыруға қарай реформалау қажеттiгiне түсiнiстiкпен қарауы,
әлемдегi орталықсыздандыру процесiнiң қазiргi мол тәжiрибесiн зерделеу
ортақ үрдiстер мен заңдылықтарды анықтауға мүмкiндiк бередi.
Қазақстан Республикасынан мемлекеттiк басқару жүйесiн
демократияландыруды талап ететiн әлемдiк экономиканың ғаламдану үрдiсi.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселелерi назар аударуды талап
етедi. Бұған қоса, аймақтардың басшыларының сайланбалылығына асығыс түрде
көшуге жол беруге болмайды, өйткенi тiптi сепаратистiк үрдiстердiң
туындауына дейiн дерлiк саяси тұрақсыздық, ұлтаралық егес туындау қатерi
бар.
Аймақтардың әр түрлi экономикалық әлеуетiне байланысты ойластырылмаған
бюджеттiк орталықсыздандырудың да терiс әсерi болуы және аймақтардың
әлеуметтiк қызметтермен бiркелкi қамтамасыз етiлмеуiне алып келуi мүмкiн.
Нарықтық экономика құрудың стратегиялық мiндеттерi мемлекеттiк
басқарудың барлық деңгейлерiн демократиялық құрылысын талап етедi, өйткенi
демократиялық тетiктерсiз және басқару органдарының жұмысын бақылаусыз
әдiлеттi нарықтық бәсекелестiк жағдай туғызу мүмкiн емес.
Екiншi жағынан, нарықтық экономика шешiм қабылдау жүйесiнде шектен тыс
орталықтандыруға көнбейдi және экономикалық, әлеуметтiк өмiрдiң
субъектiлерiмен тiкелей жанасатын жергiлiктi органдарға белгiлi бiр билiк
пен қаржы өкiлеттiгiн бекiтiп берудi талап етедi.
Сонымен бiрге орталықсыздандыру процесi орталық мемлекеттiк
органдардың рөлiн төмендеудi бiлдiрмейдi, олар мемлекет қызметiнiң негiзгi
салалары үшiн жауапты болып қала бередi және жергiлiктi билiк органдарының
қызметiн заңнамалық актiлер мен бюджетаралық трансферттер жүйесi арқылы
реттейдi.
Қазақстандағы орталықсыздандырудың негiзгi мiндеттерi:
билiктiң әр түрлi деңгейлерiнiң арасындағы қызмет, функциялар және
жауапкершiлiк салаларын айқын шектеу;
жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың пәрмендi жұмыс iстеуi үшiн жағдай жасау;
демократиялық мемлекеттiң iргетасы ретiнде жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды
енгiзу;
Билiктiң әр түрлi деңгейлерiнiң арасындағы қызмет, функциялар және
жауапкершiлiк салаларын айқын шектеу. Мiндетке қол жеткiзу үшiн мынадай
нақты шараларды мақсатты түрде жүзеге асыру қажет.
- Құзырында орталықсыздандыру жоспарын әзірлеу және оның орындалуын
бақылау, сондай-ақ мемлекеттiк функцияларды орталықсыздандыру мәселелерi
бойынша мемлекеттiк басқару органдарының қызметiн үйлестiрудi жүзеге асыру
болатын уәкiлеттi органды белгiлеу.
- Функциялар мен өкiлеттiктердi беру процесiнiң кезеңдерi мен
бағыттарын, мемлекеттiк басқарудың әрбiр деңгейiнiң рөлi мен мiндеттерiн
және олардың өзара iс-қимыл жүйесiн, сондай-ақ жергiлiктi өзiн-өзi басқару
органдарына және мемлекеттiк емес ұйымдарға беруге жататын функцияларды
айқындайтын орталықсыздандыру жөнiндегi iс-қимылдың мемлекеттiк жоспарын
әзiрлеу.
- Мемлекеттiк басқарудың әрбiр деңгейiнiң орындайтын функцияларына
қойылатын талаптарды егжей-тегжейлi әзiрлеу. Өкiлеттiктердi беру жоспары,
iске асыру барысында ашылатын мүмкіндiктердi пайдалану үшiн стратегиялық
сипатқа ие болуға тиiс. Бұл жоспар орталық пен аймақтардың арасындағы
қатынастардың серпiндi дамуын ескере отырып әзiрленуге тиiс.
- Басқару органдарының функциясы айқын белгiленуге және ажыратылуға
тиiс. Халықаралық тәжiрибенi және Қазақстанда қалыптасқан жағдайды ескере
отырып, негiзгi функцияларды тиiсiнше бекiту белгiленуi мүмкiн.
- Оларды билiк деңгейлерiнiң арасында бөлудi заң жүзiнде бекемдеп,
аталған функцияларды нақтылау мен кеңейту үшiн барлық деңгейдегi билiк
өкiлдерiнiң қатысуымен мұқият функционалдық талдау жүргiзу қажет.
Жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың тиiмдi жұмыс iстеуi үшiн жағдай
жасау. Мемлекеттiк басқарудың барлық деңгейiндегi жергiлiктi органдарға
бюджет пен меншiктiң айқын белгiленген өкiлеттiктерi берiлуге тиiс,
өздерiне мемлекет берген функцияны атқаруға тиiс.
Жергiлiктi органдардың өз бюджеттерiне қатысты нақты өкiлеттiктерiн
қамтамасыз ету, яғни басқарудың әрбiр деңгейi үшiн кiрiстiң меншiктi
көздерiн, оларды жұмсаудың бағыттарын дербес белгiлеу құқығын бекiту қажет.
Жергiлiктi мәслихаттар жергiлiктi бюджеттi бекiтуге және оның атқарылуын
нақты бақылауға тиiс. Сондай-ақ, жергiлiктi басқару органдары
қызметкерлерiнiң даярлығы мен бiлiктiлiгiн арттыру курстарын ұйымдастыру
қажет.
Демократиялық мемлекеттiң iргетасы ретiнде жергiлiктi өзiн-өзi
басқаруды енгiзу. Мемлекеттiк басқаруды қайта құрылымдау жөнiндегi
мiндеттердiң күрделiлiгiн ескере отырып реформаны "пилоттық" жобаларды iске
асыру арқылы, кезең-кезеңiмен жүргiзу қажет.
Өзiн-өзi басқарудың жаңа принциптерiн жекелеген ауылдық округтерде,
қалаларда, аудандарда, бiр жыл iшiнде алдын ала байқап көрген жөн және
сонан соң ғана оларды заңнамалық актiлерде бекiткен жөн. Мұндай тактика
сынақ кезеңi iшiнде жаңа жағдайдағы жұмыс тәжiрибесiн жинақтауға,
заңнамалық нормаларды мұқият пысықтауға және бүкiл ел ауқымында iрi
қателiктер мен кемшiлiктер жiбермеуге мүмкiндiк бередi.
Реформалаудың оң және терiс нәтижелерiн зерделеу мен талдау оны келесi
деңгейлерде одан әрi тарату үшiн бағдар болады.
Орталықсыздандырудың бiрiншi кезеңiнде ауыл мен шағын қалалардағы,
яғни қазiргi кезде билiктiң белгiлi бiр жетiмсiздiгi орын алып, мұның өзi
үлкен келеңсiздiктерге әкелiп отырған жерлерде проблемаларды шешу айрықша
маңызды болып табылады. Ауылдық округтер, қала тұрпаттас поселкелер және
аудандық маңызы бар қалалар деңгейiнде әкiмдер сайлау жүргiзiлетiн болады.
Екiншi кезеңде төмен деңгейдегi әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiк деңгейiнде,
яғни ауылдық округтер, қала тұрпаттас поселкелер мен аудандық маңызы бар
қалалар деңгейiнде басқарудың толыққанды органдарын құру мүмкiндiктерiн
қарастыру керек. Орталықсыздандырудың бұл кезеңiнде аудандық деңгейдегi
жергiлiктi мемлекеттiк басқару реформасы талап етiледi. Халыққа есептiлiгi
мен бақылаулылығын күшейту мақсатында тиiстi өкiлдi органдармен - аудандық
(қалалық) мәслихаттармен келiсе отырып белгiлi бiр мерзiмге аудандардың
(облыстық маңызы бар қалалардың) әкiмдерiн қызметке тағайындау және орнынан
алу тәртiбiн енгiзу қажет. Аудан (облыстық маңызы бар қала) әкiмiн аудандық
(қалалық) мәслихат депутаттарының қатарынан облыстық әкiмнiң тағайындау
нұсқасы да болуы мүмкiн.
Yшiншi кезеңде облыстық маңызы бар аудандар мен қалалар деңгейiнде
орталықсыздандыру принциптерiн енгiзу қажет
1 кесте. Басқару органдарының негiзгi функциялары
Басқару деңгейі Функциялары
Төменгі деңгей (ауыл және Коммуналдық шаруашылық, мәдениет мекемелерi, жер
шағын қалалар) мен суды пайдалану, жылумен жабдықтау,
абаттандыру және көгалдандыру мәселелерi.
Орташа деңгей (аудандар Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы, мектепке
мен облыстық маңызы бар дейiнгi және жалпы орта бiлiм беру, алғашқы
қалалар) медициналық-санитарлық көмек, жалпы бағдардағы
емханалар мен ауруханалар, қоғамдық тәртiптi
сақтау, жергiлiктi маңызы бар жолдар, құрылысты
жоспарлау, жергiлiктi тұрғын үй салу және күтiп
ұстау, коммуналдық қызметтерге арналған
тарифтердi реттеу.
Жоғарғы деңгей (облыстар Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы, коммуналдық
мен республикалық маңызы қызмет көрсетулерге арналған тарифтердi реттеу,
бар қалалар) құрылысты жоспарлау, муниципалдық тұрғын үй
(қалалар үшiн) салу, құрылысын жүргiзу және күтiп
ұстау, арнаулы орта бiлiм беру, облыстық маңызы
бар жалпы бағдардағы ауруханалар, індеттерге
қарсы қызметтер, атаулы әлеуметтiк көмек, халықты
жұмыспен қамтуға жәрдем көрсету, қоғамдық
тәртiптi сақтау, облыстық маңызы бар жолдарды
салу, күтiп ұстау және жөндеу, облыс шегiндегi
халыққа көлiктiк қызмет көрсету, өрт
қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету, облыстық деңгейдегi
төтенше жағдайларды жою, ауыл шаруашылығы
мәселелерi, қоршаған ортаны қорғау, қызметтiң
белгiлi бiр түрiмен шұғылдануға лицензиялар беру,
шағын және орта бизнестi қолдау, шетел
инвесторларымен келiсiмшарт әзiрлеуге қатысу және
олардың орындалуын бақылау, кең таралған пайдалы
қазбаларды пайдалануды басқару, аудандар мен
қалаларға қаржылық көмек көрсету.
1.3. Жергілікті басқарудың құрылымы
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің қоғамдық өмірдегі орнын,
мемлекеттік жүйеден ерекшелігін және басқа ғылымдармен байланысын көрсету
мақсатында төмендегі схемаларды ұсынамыз. Жергілікті мемлекеттік басқаруды
тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік және атқарушы
органдар жүзеге асырады.
Жергiлiктi атқарушы орган (әкiмият) - облыстың (республикалық маңызы
бар қаланың, астананың), ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) әкiмi
басқаратын, өз құзыретi шегiнде тиiстi аумақта жергiлiктi мемлекеттiк
басқаруды жүзеге асыратын алқалы атқарушы орган;
Схема 1. Жергілікті атқарушы органдардың жүйесі
Жергілікті атқарушы органдары келесі мәселелерді қарастырады:
- аумақты дамыту жоспарларын, экономикасын жергілікті атқарушы
органдардың және әлеуметтік бағдарламаларын, жергілікті басшыларын қызметке
тағайындау бюджетті әзірлеу және қызметтен босату, жергілікті қамтамасыз
ету.
- жергілікті атқарушы органдардың басшыларын қызметке тағайындау және
қызметтен босату, жергілікті атқарушы органдардың жұмысын ұйымдастыруға
байланысты өзге де мәселелерді шешу.
- коммуналдық меншікті басқару.
- Жергілікті мемлекеттік басқару мүддесіне сай республика заңдарымен
жергілікті атқару органдарға жүктелетін өз ге өкілеттіктерді жүзеге асыру.
Мемлекеттік биліктің жергілікті өкілдікті органдарының жүйесі -
жергілікті өкілдікті орган - мәслихат.
Жергілікті өкілдікті органдар - мәслихаттар - тиісті әкімшілік-
аумақтық бөліністегі халықтың еркін білдіреді және жалпы мемлекеттік
мүдделерді ескере отырып, оны іске асыруға қажетті шараларды белгілейді,
олардың жүзеге асырылуын бақылайды.
Жергiлiктi өкiлдi орган (мәслихат) - облыстың (республикалық маңызы
бар қаланың, астананың) немесе ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) халқы
сайлайтын, халықтың еркiн бiлдiретiн және Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес оны iске асыру үшiн қажеттi шараларды белгiлейтiн және
олардың жүзеге асырылуын бақылайтын сайланбалы орган;
Мәслихаттарды жалпыға бірдей, тең, төте сайлау құқығы негізінде
жасырыну дауыс беру арқылы төрт жыл мерзімге халық сайлайды.
Мәслихат келесі мәселелерді қарастырады:
- Аумақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларын, жергілікті бюджетті және олардың атқарылу туралы есептерді
бекіту;
- Өздерінің қарауына жатқызылған жергілікті әкімшілік - аумақтық
құрылыс мәселелерін шешу;
- Заңмен мәслихат құзырына жатқызылған мәселелер бойынша жергілікті
атқарушы органдар басшыларының есептерін қарау;
- Мәслихаттың тұрақты комиссияларын және өзге де жұмыс органдарын
құру, олардың қызметі туралы есептерді тыңдау, мәслихат жұмысын
ұйымдастыруға байланысты өзге де мәселелерді шешу;
- Республика заңдарына сәйкес азаматтардың құқықтары мен заңды
мүдделерін қамтамасыз ету жөніндегі өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру
Жергілікті мемлекеттік басқару объектісіне жергілікті өкілетті
органдар, облыс, аудан маслихаттары, облыстық, аудандық, қалалық атқарушы
органдар, қалалық және селолық әкімияттар жатады.
Маслихат депутаттары жасырын дауыспен 4 жылға сайланады. Маслихат
депутаттарының сандарын Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы
анықтайды.
Облыс маслихаты 50 депутатқа дейін, қала 30, аудандық 25 маслихат
депутаттарының саны белгіленген.
2001 жылы қаңтар айында “Қазақстан Республикасы жергілікті мемлекеттік
басқару туралы” заң қабылданды. Бұл заң бойынша жергілікті мемлекеттік
басқаруға мынандай анықтама берілді.
“Жергілікті мемлекеттік басқару заң және заң актілері шеңберінде
территорияда мемлекеттік саясатты жүргізу мақсатында жергілікті өкілетті
және атқарушы органдардың іс-әрекеттері болып табылады”.
Әкім Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметінің өкілі болып
табылады және тиісті территорияда әлеуметтік-экономикалық жағдайды дамытуға
және мемлекеттік саясатты жүргізуге жауапты.
Жергілікті өкілетті органдар (мәслихат) облыс пен аудандардың
депутаттарынан тұрады. Бұлар Қазақстан Республикасы заңына
сай жергілікті жерлерде шешімдерді қабылдайды, оны жүзеге асырады және
бақылайды. Сонымен қатар, заң атқарушы және өкілетті органдардың негізгі
міндеттерін, талаптарын және шектеулерін анықтайды.
Мәслихаттар мен әкімшіліктер инвестиция, қаржы және жалпы мемлекеттің
ішкі және сыртқы саясатына қайшы келетін шешімдерді қабылдамауға,
мемлекеттік стандартты сақтай отырып, ұлттық тұрақтылықты сақтауға және
азаматтардың құқықтарын сақтауға міндетті.
Мәслихаттар мен әкімшіліктердің тиісті территорияны дамыту мақсатында
жасаған жоспарлары Қазақстан Республикасының стратегиялық даму жоспарымен
сәйкес болуы керек. “Қазақстан Республикасы Астанасы статусы туралы” және
“Алматы қаласының арнайы статусы туралы” заңдары бойынша осы қалалардағы
жергілікті атқарушы органдарына қосымша құқық берілген.
Жергілікті жерлердегі халықтар тиісті аймақтарда шешім қабылдау
процесіне өздерінің сайлаған маслихат депутаттары арқылы қатыса алады.
Қазақстан Республикасы азаматының барлық деңгейдегі өкілетті
органдарға сайлануға және сайлауға құқығы бар және 18 жасқа толған азамат
осы құқыққа ие болады.
Жасы жиырмаға толған азамат мәслихат депутаты болуға толық құқығы бар
және бір ғана маслихаттың депутаты бола алады.
Қазақстан Республикасының азаматы мемлекеттік басқару ісіне тікелей
болмаса да жекелей немесе коллективті түрде мемлекеттік органдарға барып
ұсыныстарын білдіре алады.
Жергілікті халық өздерінің атқарушы орган басшысына (әкімге)
жергілікті өкілетті орган арқылы сенімсіздік білдіре алады. Бірақ бұл
практикада кездеспеген және Қазақстанда мұндай жағдай болған емес.
Азаматтардың ролі негізінде шешім қабылдау процесінде сайлау
науқанында жүреді. Шешім қабылдау процесіне халықтың ұсынысының қатысуы
1999 жылы Павлодарда алғаш рет жүзеге асты.
Заң бойынша ассоцация құру туралы ешқандай да қарастырылмаған. Бірақ
Алматы мен Астана қалаларының мәслихат cекретарлары координациялық кеңес
құрды. Алайда, бұл кеңес мемлекеттік тіркеуден өте алмады.
Қазақстан Республикасы көп ұлтты болғандықтан Қазақстан Халықтар
Ассамблеясы құрылған және олардың облыстарда да бөлімшелері бар. Сонымен
қатар, республика деңгейінде 40 жуық мәдени орталықтар құрылған.
Әкімият пен әкімнің қабылдаған актілері әкімшілік және территориялық
аймақтарда заңды күштерге ие болады.
Әкімият пен әкімдердің азаматтардың міндеттері, бостандығы және
құқығы туралы актілерді периодты басуға немесе газеттерде жариялауға
міндетті. Әкімияттар жалпы ортақ маңыздылыққа ие, ведомствоаралық характер
немесе азаматтардың міндеттері, бостандығы және құқықтарын білетін актілер
Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігінің территориялық органдарында
тіркеледі.
Әкімият пен әкімдердің актілері іс-әрекеттерін Қазақстан Республикасы
Президенті, Үкіметі, Жоғарғы әкімият пен әкімдер немесе өздерінің қалауы,
сонымен қатар соттың шешімімен өзгертеді немесе жұмысын тоқтатады.
Облыстық мәслихат хатшыларының жиналысында Әділет Министрлігі
аудандық деңгейде қабылданған шешімдердің 15-20 пайызы тіркелмейді.
Тіркеуге бармай жатып кері қайтарылып жатқан актілерді де көруге болады.
Тағы басқа мәселелердің мемлекеттік бюджетке қаншалықты күш салып
жатқандығын атап айтты.
Үкімет конституциялық құқығы негізінде заңның орындалуын қадағалауды
жүзеге асырады. Атқарушы органдар тікелей сызықтық құрылымға жатқандықтан
бақылау жоғарыдан төменге қарай жүреді. Ал мәслихаттар тікелей бағыныштылық
құрылыммен байланысты емес.
Президенттік бақылауды президенттің өзі және оның әкімшілігі
жүргізеді. Президент премьер-министрдің ұсынысы бойынша облыстардың, Алматы
және Астана қалаларының әкімдерін сайлайды. Президенттің әкімдерге деген
билігі үкімет билігіне қарағанда артықшылығы бар және ол Президенттің
“әкімдерді өз еріктеріне босату” құқығымен бекітілген.
Логика бойынша әкім атқарушы органдар жүйесінің бәр бөлігі болып
табылатын жергілікті атқарушы билігінің басшысы болғандықтан өзінің іс-
әрекеттеріне үкімет алдында толық есеп беруге міндетті. Бірақ әкім
президенттің бұйрықтарында орындап, оның да алдында есеп беруге міндетті.
Президенттің барлық деңгейдегі әкімдерді бақылауы мүмкін емес. Сонымен
қатар, барлық деңгейдегі әкімдердің жұмыстарын бақылайтын мемлекеттік
инспекция құрылған, бірақ облыстан селолық деңгейдегі барлық әкімдерді
олардың да бақылауы өте қиын. Сондықтан да олардың қызметтегі босатылуын
президент шешеді. Ал, парламенттің жергілікті органдардың жұмыстарын
бақылау заңды түрде қарастырылмаған. Сенат Бас прокурордың ұсынысы бойынша
маслихаттың өкілеттігін шұғыл түрде тоқтата алады. Үкімет конституциялық
өкілеттіктіктер шегінен тыс заңдардың орындалуына бақылау жүргізеді. Әділет
министрлігі және оның территориялық органдары жергілікті органдар актілерін
тіркеп отырады.
Аудандық акиматты ауданның әкімі құрады. Оның құрамында әкім
орынбасарлары, әкім аппараты, тиісті атқарушы органдардың, бірініші
басшылары болады. Сонымен қатар, атқарушы органдардың аймақтық
бөлімшелерінің бірінші жетекшілері (облыстық бюджеттен қаржыландырылады
және тиісті жоғарғы органдардың
басшысының келісімімен) де болуы мүмкін.
Аудан әкімі өзінің маслихаттың функциясын жүзеге асыруға міндетті.
Өзінің және аудан акиматының құзыреті бойынша Қазақстан Республикасы
Президенті және облыс әкімінің алдында жауапты.
Аудандық органдарға мыналар жатады: аудандық әкім аппараты, бөлімдер,
ішкі істер, білім, басқару, коммуналды шаруашылық, ауыл шаруашылығы,
әлеуметтік саясат, қаржы және экономика бөлімдері.
Облыс, аудан әкімдері (облыстағы қалалар) ауданды басқару схемасын дайындап
аудандық маслихаттың бекітуіне ұсынады.
1.4. Жергілікті басқару жүйесінің артықшылықтары мен кемшіліктері
Соңғы жылдары елімізде жаңа мемлекеттік басқару жүйесі қалыптасу
үстінде. Бұл құбылыстың негізгі ағымдарын анықтап, белгілі қорытындылар
жасауға болады.
Қазіргі жағдайда радикалдық әлеуметтік-экономикалық реформалар жүргізу
үшін, сонымен бірге елімізде әлеуметтік-саяси тұрақтылықты сақтау үшін
күшті мемлекеттік билік, әсіресе күшті атқарушы биліктің қажеттілігіне
ешкімнің де күмәні жоқ деуге болады. Сондықтан бүгінгі жергілікті билік
жүйесі — Президенттен бастап, поселкелік әкімге дейін жалғасқан атқару
құрылымына негізделген күшті биліктің стратегиялық жүйесінің заңды да
құрамды буыны ретінде саналады. Мұндай модель, тікелей мемлекеттік басқару
деп аталады да ол қатаң орталықтандыру мен тиісті иерархияларға
негізделеді.
Қазіргі уақытта жергілікті деңгейде әкімшіліктің өзімізге ғана тән
басқару жүйесі қалыптасып бітті деуге негіз бар. Оның екі құрамының да өз
тетіктері: біріншісінің — орталықтан тағайындалатын, әкімдер басқаратын
атқарушы органдардың әкімшілік иерархиясы, ал екіншісінің халық сайлайтын
әр деңгейдегі өкілділік органдар — мәслихаттар болып табылатындығы көпшілік
қауымға белгілі.
Күшті атқарушы билік концепциясын радикалдық реформалардың негізгі
саяси құралы ретінде жүзеге асыру, негізінен әкімдердің басқаруы жергілікті
билікті саяси-құқықтық, кадр, материалдық қаржы жағынан жергілікті жердегі
өкілдік қана құқы бар органдармен салыстырғанда анағұрлым тиімді орындарға
қоя білді. Нақты және шын мәнінде билік өкілеттіктері әкімдер және олардың
аппараттарының қолына көшті. Әкімдер билігі дара басшылық принципіне
негізделген, құрылымы жағынан өте қатал екені анық.
Осының нәтижесінде, атқарушы биліктің іс-қызметінде болымды
(позитивтік) өзгерістер байқала бастады. Әкімдердің билік өкілеттіктері
күшейгенінің арқасында бұрынғы жергілікті басқару құрылымының негізгі
кемшіліктері (жауапкерсіздік, өкілдік және атқарушы органдардың
қосөкіметтігі, депутаттардың тиісті түрде дәлелденбеген, популистік
шешімдер қабылдауы) т. б. жойыла бастады. Саяси, экономикапық және саяси-
әлеуметтік жағдайларды билікті әкімдердің тексеріп бақылап отыруына зор
мүмкіншіліктер туды.
Күшті орталықтандырылған биліктің тағы бір ерекше жағын атап өту
қажет. Мұндай биліктің елімізде саяси және әлеуметтік тұрақтылықты сақтап
және оны ньғайту жолындағы маңызы өте зор. ТМД-дағы қазіргі жағдай —
атқарушы биліктің әлсіздігі — әртүрлі трайбалистік, этникалық,
конфессиялық, мәдениеттік, ментальдық қауымдар арасында автономистік және
сепаратистік тенденцияларға қажетті кедергі қоя алмайтынын дәлелдеп отыр.
Сондықтан да Қазақстанның жаңа мемлекеттілігі қалыптасып келе жатқан
дәуірде (және бұл дәуірдің ауыр, ұзаққа созылған дағдарысқа әкеліп соққан
әлеуметтік-экономикалық саладағы түбегейлі өзгерістермен қабаттасқандығын
ескерсек) мейлінше орталықтандырылған басқаруды әлсірету — өте қауіпті.
Жергілікгі басқару реформасы өкілдік билікке молынан әсер етіп, едәуір
өз ықпалын тигізді. Мәслихаттар өкілеттіліктері, олардың әкімдермен қарым-
қатынастары Республика Конституциясының 85-88-баптары және 10.12.1993 жылы
қабылданған Қазақстан Республикасы жергілікті өкілеттік және атқарушы
органдары туралы заңы бойынша реттеледі. Бұл құжаттарда былай,
көрсетілген: жергілікті басқару жұмысы өкілдік және атқарушы органдар
арқылы жүргізіледі, бұл органдар тиісті территорияларда барлық істерге
жауапты. Яғни, мәслихаттар жергілікті басқару жұмысын әкімшіліктермен
бірдей, солармен қатар пара-пар жүргізеді. Солармен қатар, аймақтарды
дамытуға арналған бағдарламалардың орындалуына, Конституциялық заңдар,
Президент және үкімет актілерінің жүзеге асырылуына жауапты. Конституцияда
мәслихаттар өкілеттілігіне жататын мәселер де көрсетілген. Олар:
территориялардың экономикалық-әлеуметтік даму бағдарламаларын бекіту,
мәслихаттар міндетіне жататын мәселелер және мәслихаттар жұмысын
ұйымдастыруға қатысты жергілікті атқарушы органдары басшыларының есептерін
тыңдап қарау, республика заңдарына сәйкес, азаматтар құқы және олардың
мүдделерін қамтамасыз ету саласында және басқа да шаралар қолдану жайында.
Мәслихаттар мен әкімдер арасындағы қарым-қатынастарда екі жақтың да
дербестігі принцип ретінде белгіленген. Төменгі мәслихаттың жоғарғы
мәслихатқа міңдетті түрде бағыну принципі жойылған. Мәслихаттар
өкілеттілігіне жататын мәселелерге байланысты әкімдердің мәслихат алдында
есепті екені Конституция деңгейінде қамтылған. Ал керекті жағдайда,
мәслихаттардың әкімге сенімсіздік білдіруге, оны қызметтен босатуы туралы
мәселе қоюға қақысы бар. Мәслихаттар да, әкімдер де бір-бірінің заңға қайшы
келетін шешімдерін бұзуды (қажет болса сот арқылы) талап етуге құқы бар.
Мәслихаттар өзінің жұмысын әртүрлі ұйымдастыру формалары (сессиялар,
тұрақты комиссиялар т.б.) арқылы өткізеді. Сессиялар мен комиссияларда
мәселелерді ашық түрде (халық алдында) талқылауға толық мүмкіндігі бар.
Сонымен қатар атқарушы билік органдарына түрлі сұрақтар бере алады.
Жергілікті басқару туралы қазіргі заңдардың концептуалдық негіздері
осындай.
Бірақ жергілікті басқару жүйесінің жұмысын нақтылы талдап көрсек, сол
жүйенің іс-әрекеттерін оптимальді түрде жақсартуды көздеген реформалардың
өз мақсаттарына әлі де жете алмағанын байқауға болады. Ол аз болса, тіпті
реформалау процесі жергілікті билік саласында жанама да қолайсыз
(негативтік) көріністерге жол ашты.
Бір жағынан реформалаудың мақсаты жергілікті атқарушы билік күшейе
түсті. Бірақ негізінде бұл аясы тар мақсат еместі. Басты түбегейлі мақсат —
атқарушы билікті күшейту, жергілікті жерде реформалардың ұтымды, үйлесімді
түрде жүргізілуі еді.
Екінші жағынан, атқарушы биліктің күшеюі, әсіресе оның сайлаусыз
тағайындалуы күтпеген саяси нәтижелерге әкеліп соқты. Атап айтқанда, кейбір
жергілікті билік басындағылардың халықтан арасы алыстай түсті, дербестілігі
үлғая түсті, тіптен олар халыққа бағыныштылық тұрсын, оның бақылауынан
мүлде басын босатып алды. Мұндай келеңсіз жағдай жергілікті шенеуніктердің
тек өздерінің жеке мүдделері мен артықшылықтарын сақтауға ғана қабілетті
жабық корпоративтік топқа айналуына кеңінен жол ашты.
Іс жүзінде шексіз, орасан зор билік әкім болған бір адамның қолына
шоғырланғанының нәтижесінде жергілікті тирания қалыптасуына мүмкіндік туды.
Өкінішке орай, мұндай мүмкіншілікті тек теориялық деп санауға болмайды.
Қазақстан бұқара ақпарат құралдары хабарларынан әртүрлі деңгейдегі
әкімдердің тәжірибелері хақындағы, олардың шексіз мансапқорлығының халыққа
тиген зардабы жөнінде көптеген мысалдарды кездестіруге болады. Сонымен
қатар, халықтың қолында билікшілерге ықпал ететін нақты ешқандай
мүмкіншілік жоқ десе де болады. Жергілікті басқарушылар басқарылатындардың
келісімін тіпті қажет етпейді.
Әкімдер билігі қандай шексіз болса, мәслихаттар билік құрылымы ретінде
нақты билікке ие болудан дәл сондай алшақ. Олардың статусы өте төмен,
өкілеттіктері қатты шектелген. Қазақстан Республикасы жергілікті өкілдік
және атқарушы буындары туралы Заңында мәслихаттардың өкілеттіктері жөнінде
жазылған тезистер қайта бір қарауды қажет етеді. Бұл заңда ең негізгі, ең
керекті нәрсе, яғни мәслихаттар шешімдерін жүзеге асыру үшін қолданылатын
нақты және пәрменді құқықтық механизм жоқ. Оған қоса шешімдерді орындаудан
бас тартқандарға қолданылатын шаралар мүлдем көрсетілмеген. Мысалы, қаржы-
бюджет мәселесін алайық. Бүкіл әлемде бюджетті бекіту, оның орындалуы,
бақылау — биліктің өкілдік тармағының құқы болып саналады. Атқарушы
биліктің міндеті — бюджетті іс жүзінде орындау. Сырттан қарағанда дa солай
сияқты. Мәслихат облыстық бюджетті талқылап бекітеді. Қаржыны тиісті
салаларға бөледі, бюджеттің орындалуын әр тоқсан не болмаса жарты жылда бір
талқылаған болады. Бірақ депутаттардың пікірлері мен ұсыныстары көбінесе
еленбей қалады. Тіпті бюджет маслихатта бекітілмей қалса да, не болмаса
оның орындалу барысы жөніндегі есеп сол маслихатта қаралмай қалса да - оның
салдарынан ешнәрсе өзгермейді. Себебі мәслихаттардың қолында әкімдердің
бюджет-қаржы салаларындағы әрекеттерін бақылайтын нақтылы бақылау мен
реттеу тетіктері жоқтың қасы.
Мәслихаттар өзлдерінің сессияларында қалыптасқан дағды ретінде
атқарушы биліктегілер қабылдап, ұсынған құжаттарды қарайды. Өздерінше пікір
айтып, сынай, қосымша ұсыныстар айтқан болады. Бірақ әкімнің депутаттардың
пікірімен санасуы да, санаспауы да мүмкін. Мәслихаттардың кадрлар мәселесін
шешуге де құқы жоқ. Мәселен, сол атқару органдардың басқармалар,
ведомстволар басшыларын тағайындауға қатысы жоқ, олардың жұмысын тексере де
алмайды.
Жергілікті жерде нақты билік тетіктері толығымен әкімдердің қолында.
Тіпті депутаттардың жергілікті басқармалар мен ведомстволар жұмысы жөнінде
ақпараттық мәліметтер алуға тырысқан көптеген талаптары мен сауалдары
негізінен еленбей қалады. Ал шенеуніктерді қойылған сұрақтар мен сауалдарға
жауап беруге көндіретін депутаттың ешқандай құқықтық мүмкіншілігі жоқ. Заң
бойынша мәслихаттар әкімге сенімсіздік білдіруге құқы бар. Бірақ заңның бұл
бабы да тек жай декларация ретінде жазылған сияқты. Ал сенімсіздік беру
туралы шешім қабылдау үшін мәслихат әкімнің жұмысы жөнінде толық және
объективтік мәлімет алуы қажет екендігі баршаға мәлім.
Мәслихат хатшысы өзінің өкілеттілігі бойынша тек мәслихаттың сессиясын
дайындайды, басқа ішкі істерін реттейді, бірақ мәслихат атынан ешқандай
жергілікті саяси және экономикалық мәселелерге араласа алмайды. Сессия
төрағасы әр сессияда жаңадан сайланып отырады, оның сол өзі басқарған
сессиядан басқа мәселелерге араласуына құқығы және жоқ. Мәслихаттың тұрақты
төрағасының болмауы, оның жиі ауысуы, біріншіден, төрағаның
жауапкершілігін, екіншіден, жалпы мәслихат жұмысының пәрменділігін елеулі
түрде төмендетеді.
Мәслихаттардың әлсіздігі, олардың өкілеттілігінің тек ресми,
формальдық түрде ғана жарияланғаны туралы мысалдарды шексіз санамалай
беруге әбден болады. Бірақ мәселе онда емес, жоғарыда келтірілген мысалдар,
қазіргі жергілікті басқару моделіне тек кейбір жекеленген ғана кемшіліктер
тән емес, бүкіл модельдің өзі концепция ретіңде жетілдіруді қажет етеді.
Модельдің негізгі кемшілігі — жергілікті басқаруда билікті екі тармаққа
(өкілдік және атқарушы билікке) бөлу принципі толымды негізде сақталмаған.
Ал сайып келгенде сол принцип түбегейлі жойылған деуге де болады. Асылы,
біріншіден, биліктің екі тармағының әрқайсысында тек өзіне ғана тән
өкілеттіктер болуы шарт. Екіншіден, бұлардың әрқайсысы бір-бірінің шектен
шыққан әрекеттеріне қарсы тұра алатындай оларды іріктеп, жіктейтіндей
мүмкіншіліктері болуы керек. Егер де барлық билік бір қолда
шоғырландырылса, мұның арты қандай бассыздықтарға әкеліп соғатынына болжам
айту өте күрделі мәселе.
ІІ - тарау. Жергілікті басқарудың концепциясы және оны жетілдіру жолдары
2.1. Оңтүстік Қазақстан облысындағы жергілікті басқару саясатын
жетілдіру концепциясы
Биліктің объективті тиімділігі өмір сүрудің сапасын арттырады.
Әкімнің негізгі міндеті Қазақстан Республикасының Президентінің және
Үкіметінің өкілі ретінде жергілікті атқарушы органдардың бақылауында бола
отырып, Оңтүстік Қазақстан облысының аумағында Қазақстан Республикасының
орталық атқарушы органдарының қызметтерімен сәйкестелінген және облыстың
әлеуметтік-экономикалық даму жағдайын жауапкершілігін алып және мемлекеттік
басқару өкілеттікті пайдалану арқылы мемлекеттік саясатты жүргізу.
Бұл мақсатқа жету мемлекеттік қызметшілердің жақсы сапалы түрде жұмыс
аптқаруына байланысты. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев
саясатында маңызды орынды мемлекеттік қызметті жетілдіру мәселесі алады.
Оның кәсібилік деңгейді арттыру, кадрларды тұрақтылығын қамтамасыз ету,
кәсіби жоғарылауды қадағалау, адал қызмет, жемқорлыққа қарсы күресті және
құқық бұзушылықты болдырмау деген сияқты маңызды бұйрықтары үнемі облыс
әкімшілігінің назарында тұрады.
Бүгінгі таңда облыс маслихатының 2004 жылғы желтоқсандағы отырысында
бекітілген басқару схемасына бойынша жиырма облыстық департаменттер мен
басқармалар, сонымен қатар облыс әкімінің аппараты, он бес қалалық және
аудандық әкімшіліктер жұмыс істеуде. Бұл органдар арқылы әкім жалпы
мемлекеттік саясатты жүргізуді қамтамасыз етеді.
Басқаруға және атқаруға жоғарыдағы барлық органдардың құжаттары,
әкімнің жарлықтары, облыс әкімінің бұйрықтары мен тапсырыстары қабылданады.
2004 жылдың ішінде облыс әкімінің аппаратына Президент Әкімшілігінен,
премьер-министр кацеляриясынан, Қазақстан Республикасының министрліктері
мен ведомстволарынан 2492 құжаттар келіп түсті. Бұл құжаттар мазмұны
бойынша: нормативті-құқықтық актілер, Президент бұйрықтары, Қазақстан
Республикасының премьер-министрінің, оның орынбасарларының, министрлердің
тапсырмалары тағы да басқа мәліметтерден құралған. Олардың ішінен облыс
әкімдеріне нақты тапсырмалары және белгілі уақытпен шектелген бар 1869
құжат назарға алынды. 1013 қысқа мерзімді тапсырмалар орындалды. Және де
көптеген тапсырмаларды орындау мақсатында жұмыстар жүргізілуде. Жоғарыда
аталған органдардың актілері облыста әкімдер мен әкімшіліктердің
қабылдаған облыстық бағдарламалары және нормативті-құқықтық актілері
негізінде атқарылады.
Қазіргі кезде облыс әкімшілігінің 49 жарлығы бақылауға алынған.
Халықпен кездесу , жиналыстар мен басқа да шаралар бойынша әкімдердің
берген бұйрықтары мен тапсырмалары да назарға алынады. Облыс
департаменттері мен басқармалардың басшыларына 337 тапсырма берілген, оның
241 – ұзақ мерзімді сипатта, ал 96 тапсырма орындалды.
2004 жылы облыс әкімінің аппаратына 2311 аса жазбаша арыздар түсті,
әкімдер мен орынбасарлары 400-ден аса азаматтарды қабылдады. Облыс
халқының арыздану себептер сарапталып отырып, осы мәселелер мен сұрақтарды
шешуде қажетті шаралар жасалып жатыр.
Кесте 2. Оңтүстік Қазақстан облысы жергілікті басқару жүйесіндегі
тапсырмаларды орындау.
№ Аудан аты Тапсырмалар Орындау мерзімі
саны аяқталмаған және
үнемі бақылауда
болатын
тапсырмалар саны
1 Арыс қаласы 50 60
2 Кентау қаласы 51 63
3 Түркістан қаласы 41 69
4 Шымкент қаласы 66 65
5 Бәйдібек ауданы 38 54
6 Қазығұрт ауданы 50 59
7 Мақтарал ауданы 49 57
8 Ордабасы ауданы 48 60
9 Отырар ауданы 51 51
10 Сайрам ауданы 54 54
11 Сарыағаш ауданы 55 60
12 Созақ ауданы 58 45
13 Төлеби ауданы 47 64
14 Түлкібас ауданы 54 55
15 Шардара ауданы 55 51
Осы заманғы демократиялық, құқықтық және әлеуметтік мемлекеттің
міндеті Біріккен Ұлттар Ұйымының негізгі құжаттарында белгіленген. Мәселен,
1948 жылы қабылданған Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясынан
адамның табиғи мүддесі мемлекет мүддесінен басым деген іргелі тезис
туындайды. БҰҰ Бас ассамблеясының 50-ші мерекелік сессиясында мемлекет —
адамдардың тұрмыс жағдайын ұйымдастырудың негізгі субъекті деген маңызды
қағида қабылданды. Сондай-ақ БҰҰ сарапшыларының 1964 жылғы ІІ кеңесінде
мемлекеттік басқару қызметі ұлттық мақсаттар мен міндеттерге мемлекеттік
ұйымдар арқылы қол жеткізу процесі деп анықталды.
Көптеген бір ұлтты және көп ұлтты қоғамдардың (соның ішінде Кеңес
Одағының) құрылуының, дамуының, гүлденуі мен күйреуінің сан ғасырлық
әлемдік тарихи тәжірибесі мемлекет пен мемлекеттік басқару күрделі құбылыс
екенінің бұл құбылыстың көптеген елдерде аяғына дейін жеткілікті
зерттеліп, зерделенбегенінің айғағы. Көптеген дамушы елдерде өкімет
құрылымдары мемлекеттік басқаруды көбіне тар мағынада байыптап, оны
ұлттық саясаттың өрісі деп біледі, соның салдарынан болымсыз әлеуметтік
нәтижелерді, адамдардың төмен тұрмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І - тарау. Жергілікті басқарудың жалпы ерекшеліктері мен құрылымдары
1.1.Қазақстан Республикасындағы жергілікті басқарудың даму
ерекшеліктері
1.2.Жергілікті басқарудың қазіргі кездегі мәселелері
1.3.Жергілікті басқарудың құрылымы
1.4.Жергілікті басқару жүйесінің артықшылықтары мен кемшіліктері
ІІ - тарау. Жергілікті басқарудың ағымдық жағдайы және оны жетілдіру
жолдары
2.1. Оңтүстік Қазақстан облысындағы жергілікті басқару саясатын
жетілдіру концепциясы
2.2. Оңтүстік Қазақстан облысындағы жергілікті басқаруды жетілдіру
жолдары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Нарықтық экономика құрудың стратегиялық мiндеттерi мемлекеттiк
басқарудың барлық деңгейлерiн демократиялық құрылысын талап етедi, өйткенi
демократиялық тетiктерсiз және басқару органдарының жұмысын бақылаусыз
әдiлеттi нарықтық бәсекелестiк жағдай туғызу мүмкiн емес.
Екiншi жағынан, нарықтық экономика шешiм қабылдау жүйесiнде шектен тыс
орталықтандыруға көнбейдi және экономикалық, әлеуметтiк өмiрдiң
субъектiлерiмен тiкелей жанасатын жергiлiктi органдарға белгiлi бiр билiк
пен қаржы өкiлеттiгiн бекiтiп берудi талап етедi.
Қазіргі таңда еліміздің мемлекеттік құрылысын жетілдіру, оның ішінде
билік құзырларының әр деңгейі арасында нақты бөлінуі мен халық билігінің
маңызды элементі болып табылатын жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін ендіру
өте өзекті мәселелердің қатарында. Бұл биліктің бөлінуі шеңберінде
қарастырылатын мәселе отандық басқару жүйесін анықтайтын демократиялық
нышандардың бірден-бірі.
Бірақ бұл бағытты абсолют ретінде қабылдап, бүкіл қоғам проблемаларын
шешеді деп қараудан да сақтанған дұрыс. Сонымен қатар күшті
орталықтандырылған мемлекет белгілі кезеңде өзінің ішкі тұрақтылығын
қамтамасыз ете алады, бірақ оның ұзақ уақытқа созылуы саяси жағдайдың
тұрақсыздануына алып келуі мүмкін. Ал ішкі саясатта тұрақтылықты
қамтамасыз ету саяси режимді орталықсыздандыру, жергілікті өзін-өзі
баскаруды дамыту сияқты басқа да шараларды жүзеге асыруды талап
етеді.Жергілікті органдар өзінің қызметін орталық биліктердің бақылауыңда
атқарады. Бақылау әр салада әртүрлі болуы мүмкін.
Орталық органдар жергіліктілерді әкімшілік бақылауыңда өзінің кейбір
актілерін бекіту және олардың белгілі іс-әрекеттеріне санкция салу
құқықтарын қолданады, сонымен қатар орталық жергілікті басқарудың лауазымды
қызметкерлерін жұмыстан босата алады.
І - тарау. Жергілікті басқарудың жалпы ерекшеліктері мен құрылымдары
1.1. Қазақстан республикасындағы жергілікті басқарудың даму
ерекшеліктері.
Қазақстан Республикасы қазіргі кезде өзінің мемлекеттік дамуында жаңа
бір сапалы деңгейге шықты. Мұндай жағдай мемлекеттік басқару мен билік
жүйесіндегі түпкілікті қайта құруды талап етеді. Аталған билік жүйесі
Қазақстандағы мемлекеттіктің қалыптасуына өз үлесін қосты.
Бірақ қазіргі кезде мемлекеттік құрылымда бұл жүйенің қызметтері
қоғамның және мемлекеттің дамуында теріс әсер беретін кемшіліктерін
байқатып отыр. Әсіресе, бұл қатынаста жергілікті мемлекеттік басқару
жүйесін атап көрсетуге болады. Қазіргі кездегі жергілікті жерлердегі билік
қазіргі кездегі талаптарға толық сай емес, жергілікті халықтың мүдделерін
әлсіз қорғайды, жемқорлыққа тым бейімді болып келген.
Мұның басты себептері қолданыстағы заңдылықтардың, соның ішіндегі
сайлау туралы заң, жергілікті мемлекеттік басқару туралы заң, бюджет жүйесі
туралы заңдардың кемшіліктері болып есептеледі.
Осыған байланысты республикадағы мемлекеттік құрылыстың жалпы
стратегиясының бір бөлігі ретінде қарастырылатын жергілікті өзін-өзі
басқаруды қалыптастырып, жергілікті билік органдарын реформалау қажет.
Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту және
орталықсыздандырудың мемлекеттік бағдарламасын жасау және қабылдау
ұсынылады.
Жергілікті мемлекеттік басқару жүйесін реформалауға бағытталған
маңызды қадам Қазақстан Республикасының Үкіметінің бюджетаралық
қатынастарды жетілдіру, сонымен қатар мемлекеттік басқару деңгейлері
арасындағы өкімдікті шектеу жұмыстарын жүргізу болып табылады.
Бұл реформа билік өкілеттіктерін вертикаль (тік) жүйесі бойынша
бөлінуіне, яғни “республика(центр) – облыс – аудан – қалалық және ауылдық
пунктер” жүйесін қалыптастыру және жергілікті жерлердегі қаржы -
экономикалық базаның қалыптасуы жолымен мемлекеттік басқару жүйелерін
жетілдіруге бағытталған. Ол реформа жергілікті атқарушы органдардың,
сонымен қатар орталық билік органдарының арақатынасын жетілдіруге және
дұрыс жұмыс істеуі үшін жаңа әкімшілік және экономикалық механизмдерді
құруға негізделеді.
Жергілікті мемлекеттік басқарудың бүкіл жүйесінде реформалау
мәселелерін шешу, соның ішінде жергілікті өкілді органдар - маслихаттар
өкілеттіктерін кеңейту және күшейту және де жергілікті өзін-өзі басқару
жүйесін қалыптастыру мәселелері бұл жағдайда жабық белгісіз перспективада
қалып отыр. Бұл мәселені мемлекеттік аппараттағы мемлекеттік билік
органдарының ұйымдастыру және жергілікті өзін-өзі басқаруды
қалыптастырудағы бағыттарындағы бірліктің болмауы қиындатып жібереді.
Орталықсыздандыру процесінің сәтті дамуының және жергілікті өзән-өзі
басқару жүйесін қалыптастырудың басты факторы біздің еліміздің билігінің
саяси еркіндігі болып есептеледі. Қазақстан Республикасының Президентінің
Қазақстан халқына соңғы жолдамасына байланысты мемлекеттік басқару жүйесі
және, сонымен қатар, жергілікті деңгейде модернизация процессі бастама
алды.
Жергілікті мемлекеттік басқару жүйесін реформалау және жергілікті өзін-
өзі басқаруды қалыптастыру – бұл ең алдымен, мемлекеттік құрылыстың маңызды
элементі болып табылады. Ол маңыздылығы жағынан бойынша азаматтардың
конституциялық құқықтары мен бостандықтары, эконмикалық өсу немесе ұлттық
қауіпсіздік мәселелерінен кем емес. Сондықтанда бұл мәселеде саяси еркіндік
мемлекеттік саясаттың басқа да маңызды мәселелерін шешудегі еркіндікпен
сәйкестендірілуі тиіс.
1990 жылы КСРО-ның басқару билігін реформалау мақсатында КСРО-ның
“Жергілікті шаруашылығы және жергілікті өзін-өзі басқару туралы” заңы
қабылданды. Бұл заң КСРО-ның жергілікті шаруашылығы Қазақстан
Республикасының жергілікті басқару реформасының негізі болып табылады.
1990 жылы 15 желтоқсанда “Қазақ ССР-нің меншігі туралы” заң
қабылданды. Осы заңға сәйкес меншіктік құқық орталықсыздандырылып, үш түрге
бөлінді:
1. Жалпыодақтық.
2. Республикалық.
3. Жергілікті (коммуналдық).
15 ақпан 1991 жылы “Қазақстан ССР-нің жергілікті халықтық депутаттар
кеңесі және өзін-өзі басқару туралы” заңы қабылданды. Бұл заң жергілікті
басқарудың меншіктік материалды және қаржылық базасын қамтыды. Сонымен
қатар, өкілетті органдардың жоғарылық принципі; ал жергілікті кеңес
өкілдері атқарушы комитеттің өкілі болып есептеледі. Бірақ, заңда
мемлекеттік басқару мен жергілікті басқару арасында шектеулер болмады.
Жергілікті мемлекеттік органдар біртұтас билік принципіне бағынды.
Жергілікті органдар мемлекетттік билікті село мен ауылдарға жергілікті
халық депутаттары арқылы басқарады. Алайда, мемлекеттік басқару мен
жергілікті басқару арасында шек болмағандықтан, жергілікті органдар
мемлекеттік біртұтастығы билігі принциптері шеңберінде ұйымдастырылды.
Жергілікті органдар мемлекеттік билікті ауылдық, селолық жерлерде сайланған
өкілетті депутаттар кеңесі арқылы басқарған, осы органдар жергілікті
атқарушы орган болып табылады. Яғни, құрылған депутаттар кеңесі жергілікті
және өзін-өзі басқару органдары болып есептеледі.
13 қаңтар 1992 жылы “Қазақ ССР-ның жергілікті халықтар депутатының
кеңесі және өзін-өзі басқару туралы” заңға өзгерістер енгізіледі.
7 ақпан 1992 жылы “Экономиканың реформалау тұрғысынан мемлекеттік
басқару органдарының жұмыстарын жүзеге асыру туралы” жарлыққа Президент қол
қойды. Осы Жарлықта Президенттен бастап жергілікті әкімшіліктің басшышсына
дейін “Барлық вертикальды атқарушы бөліктердің оперативтік басқаруы бойынша
министрлер кабинеттерінің міндеттеріне” дейін біртұтас атқару қарастырылды.
28 қаңтар 1993 жылы Жоғарғы Кеңес Қазақстан Республикасының
Конституциясын қабылдады. Конституцияда жергілікті өкілді органдар сақталып
қалды. Территориялық аймақтарда көптеген өзін-өзі басқаратын қоғамдық
кабинеттер құрылды.
10 желтоқсан 1993 жылы Жоғарғы Кеңес “Жергілікті өкілді және атқарушы
органдар туралы” заң қабылдады. Бұл заң жергілікті басқару органдарының
жаңа бір моделі болып табылады. Бұл:
Біріншіден, Мемлекеттік басқару органдары және атқарушы кеңес ұйымы
жойылды.
Екіншіден, өкілетті органдар (маслихаттар) әлі жергілікті орган болып
қалыптаспаған еді. Жергілікті әкімшілік басшысы жергілікті халықтың өкілі
емес, президенттің өкілі болып табылады.
Үшіншіден, өкілетті органдар аудандық деңгейге дейін қалыптасып
жергілікті ауыл және селолы жерде құрыла бастады. Осы өкілетті органдар
халықтың өкілетті органныңболғанының өзінде жергілікті өзін-өзі басқару
органы болып аталмады.
Төртіншіден, заңда “Жергілікті өзін-өзі басқару” ұғымы болмады. Оның
орнына поселка, ауыл, ауылдық округтарының өкілетті мүшелері жиналысы ұғымы
қалыптасты. Өкілетті мүшелер жиналысы бір жағынан ауылдық жерлерде
мемлекеттің функциясын атқарушы орган болып табылады. Жиналыс өзін-өзі
басқарудың кейбір белгілерін көрсетеді. Көше мен микроаудан тұрғындары
өздерінің өкіл адамдарын жиналысқа жіберіп отырды.
30 тамыз 1995 жылы қабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясы
бойынша мемлекеттік басқару жүйесін рефоормалаудың негізгі бағыттары мен
принциптері айқындалды. Осы конституция бойынша Қазақстан Республикасы
унитарлы мемлекет болып бекітілді. Осы принцип мемлекеттік ұйымдастырушылық
құрылымын анықтап, Президенттің басқару жүйесін орнықтырды.
1.2. Жергілікті басқарудың қазіргі кездегі мәселелері.
Басқарудың әр түрлi деңгейiнiң рөлiн, жауапкершiлiгiн және өкiлеттiгiн
ой елегiнен қайта өткiзу және өзгерту ретiнде орталықсыздандыру үкiмет
қызметiнiң тиiмдiлiгiне қол жеткiзу әдiстерiнiң бiрi болып табылады. Еуропа
және ТМД елдерiндегi реформалардың тәжiрибесi орталықсыздандырудың
экономиканы және қоғамды демократияландыру мен өзгерту процесiнде маңызды
рөл атқаратынын көрсеттi. Бұл өзiнiң мәнiн дұрыс түсiнудi, iс-қимылдың
салиқалылығы мен сарабдалдығын талап ететiн күрделi процесс, өйткенi ол
қоғам өмiрiнiң: саяси, құқықтық, әлеуметтiк, әкiмшiлiк, экономикалық және
мәдени әр түрлi қырларын қозғайды.
Орталықсыздандыру нақты жүзеге асырылған елдердiң тәжiрибесi оның
артықшылықтары саяси да, сонымен бiрге экономикалық та сипатқа ие екендiгiн
көрсетiп отыр.
Орталықсыздандыру азаматтардың билiктегi өз өкiлдерiн жақсы бiлуiне
мүмкiндiк бередi, өз кезегiнде олар өз сайлаушыларының проблемаларымен және
қажеттерiмен жақсы танысады және тиiсiнше, саяси шешiмдердi талдап жасауға
және iске асыруға неғұрлым белсендi ықпал етедi.
Жергiлiктi деңгейде жаңа элитаның пайда болуына мүмкiндiктер
жасалады, ол елдiң саяси өмiрiне қатысу үшiн қажет демократиялық саяси
дағдылар мен функцияларды игере алады.
Орталықсыздандыру билiк органдарының жергiлiктi қажеттiктер мен
проблемаларға сергек қарауын арттыруға ықпал етедi. Қызметтер ұсыну мен
инфрақұрылымды қамтамасыз ету жауапкершiлiгi орталықсыздандырылған кезде
жергiлiктi органдар кiрiстер мен шығыстардың ара қатынасын жақсы бағалайды,
сондай-ақ бюджеттiк шектеулер шеңберiнде халықтың қажетiне неғұрлым икемдi
үн қосатын болады.
Орталықсыздандыру үкiметтiң және орталық мемлекеттiк органдардың жұмыс
тиiмдiлiгiн арттыруға ықпал етедi, өйткенi бұл оларды жергіліктi сипаттағы
мiндеттердi шешуден босатады және назарды ел дамуының стратегиялық
мәселелерiне шоғырландыруға, республикалық деңгейде әр түрлi
бағдарламаларды мұқият жоспарлау мен ұйымдастыруға мүмкiндiк жасайды.
Жергiлiктi жерлерде таңдау процесiн дамыту тұтас алғанда халықтың
саяси белсендiлiгiн одан әрi демократияландыруға және арттыруға түрткi
болады.
Экономикалық тұрғыда орталықсыздандыру мемлекеттiк ресурстарды
неғұрлым ұтымды пайдалануға мүмкiндiк бередi.
Қазақстан тәуелсiздiгiнiң алғашқы жылдары орын алған мемлекеттiк
билiктi күштi орталықтандыру өзiн ақтады, өйткенi мемлекет құру, елдiң
егемендiгiн нығайту, аумақтық тұтастықты сақтау басым мiндеттер болды.
Орташа мерзiмдi перспективада билiктi тым орталықтандыру тiптi таяу
көршiлерден стратегиялық жағынан артта қалу қаупiн туындата отырып, елдiң
дамуын тежейтiн болады.
Әлемдiк экономиканың ғаламдану, мемлекеттiк басқару жүйелерiнiң
демократиялану процестерi орталықсыздандыру саясатын әзiрлеудi жеделдетудi
талап етедi.
Әлемдегi орталықсыздандырудың сан алуан модельдерiн, сондай-ақ
Қазақстандағы мемлекеттiк басқарудың нақты болмыстары мен дәстүрлерiн
ескере отырып, өзiндiк орталықсыздандыру стратегиямызды талдап жасау қажет.
Ол үшін келесі жағдайларды ескеру қажет:
- Реформаны жүзеге асыру үшiн қажеттi iшкi ресурстардың болуы.
- Жергiлiктi басқару институтының болуы.
- Республикада әр түрлi деңгейде басқарудың оңтайлы модельдерiн
iздестiру жүргiзiлуде.
- Белгiлi бiр функциялардың, өкiлеттiктердiң, қаржылық
жауапкершiлiктердiң орталық Үкiметтен мемлекеттiк билiктiң одан
төмен тұрған деңгейлерiне берiлуi жүзеге асырылуда.
- Әкiмдердiң тiптi дамыған елдерде қабылданған нормалардан бiрсыпыра
асып түсетiн кеңiнен жария етiлген өкiлеттiктерi жауапкершiлiктiң
қазiргi көлемiмен салыстырғанда нақты өкiлеттiктiң жай-күйiне
талдау жасау қажеттiгiн көрсетедi.
Сонымен қатар келесі мәселелерді ескерген жөн:
- Жергiлiктi басқару органдарының басшыларын тағайындаудың қазiргi
жүйесi олардың халыққа есептiлiгi мен бақылаулы болуын қамтамасыз
етпейдi.
- Өз араларындағы функциялар мен өкiлеттiктердiң айқын ажыратылмауы
салдарынан билiктiң әр түрлi деңгейлерiнiң арасында жауапкершiлiктi
бiр-бiрiне арту мен тартыстар.
- Жергiлiктi өкiлдi органдардың әлсiздiгi және олардың жергiлiктi
атқарушы органдарға тәуелдiлiгi.
- Жергiлiктi жерлерде және аймақтық әкiмшiлiктерде орталық
органдардың функцияларының қайталануы.
Қоғамның тұтас алғанда мемлекеттiк басқару жүйесi мен жергiлiктi
мемлекеттiк басқару жүйесiн мемлекеттiк басқару негiздерiн
демократияландыруға қарай реформалау қажеттiгiне түсiнiстiкпен қарауы,
әлемдегi орталықсыздандыру процесiнiң қазiргi мол тәжiрибесiн зерделеу
ортақ үрдiстер мен заңдылықтарды анықтауға мүмкiндiк бередi.
Қазақстан Республикасынан мемлекеттiк басқару жүйесiн
демократияландыруды талап ететiн әлемдiк экономиканың ғаламдану үрдiсi.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселелерi назар аударуды талап
етедi. Бұған қоса, аймақтардың басшыларының сайланбалылығына асығыс түрде
көшуге жол беруге болмайды, өйткенi тiптi сепаратистiк үрдiстердiң
туындауына дейiн дерлiк саяси тұрақсыздық, ұлтаралық егес туындау қатерi
бар.
Аймақтардың әр түрлi экономикалық әлеуетiне байланысты ойластырылмаған
бюджеттiк орталықсыздандырудың да терiс әсерi болуы және аймақтардың
әлеуметтiк қызметтермен бiркелкi қамтамасыз етiлмеуiне алып келуi мүмкiн.
Нарықтық экономика құрудың стратегиялық мiндеттерi мемлекеттiк
басқарудың барлық деңгейлерiн демократиялық құрылысын талап етедi, өйткенi
демократиялық тетiктерсiз және басқару органдарының жұмысын бақылаусыз
әдiлеттi нарықтық бәсекелестiк жағдай туғызу мүмкiн емес.
Екiншi жағынан, нарықтық экономика шешiм қабылдау жүйесiнде шектен тыс
орталықтандыруға көнбейдi және экономикалық, әлеуметтiк өмiрдiң
субъектiлерiмен тiкелей жанасатын жергiлiктi органдарға белгiлi бiр билiк
пен қаржы өкiлеттiгiн бекiтiп берудi талап етедi.
Сонымен бiрге орталықсыздандыру процесi орталық мемлекеттiк
органдардың рөлiн төмендеудi бiлдiрмейдi, олар мемлекет қызметiнiң негiзгi
салалары үшiн жауапты болып қала бередi және жергiлiктi билiк органдарының
қызметiн заңнамалық актiлер мен бюджетаралық трансферттер жүйесi арқылы
реттейдi.
Қазақстандағы орталықсыздандырудың негiзгi мiндеттерi:
билiктiң әр түрлi деңгейлерiнiң арасындағы қызмет, функциялар және
жауапкершiлiк салаларын айқын шектеу;
жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың пәрмендi жұмыс iстеуi үшiн жағдай жасау;
демократиялық мемлекеттiң iргетасы ретiнде жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды
енгiзу;
Билiктiң әр түрлi деңгейлерiнiң арасындағы қызмет, функциялар және
жауапкершiлiк салаларын айқын шектеу. Мiндетке қол жеткiзу үшiн мынадай
нақты шараларды мақсатты түрде жүзеге асыру қажет.
- Құзырында орталықсыздандыру жоспарын әзірлеу және оның орындалуын
бақылау, сондай-ақ мемлекеттiк функцияларды орталықсыздандыру мәселелерi
бойынша мемлекеттiк басқару органдарының қызметiн үйлестiрудi жүзеге асыру
болатын уәкiлеттi органды белгiлеу.
- Функциялар мен өкiлеттiктердi беру процесiнiң кезеңдерi мен
бағыттарын, мемлекеттiк басқарудың әрбiр деңгейiнiң рөлi мен мiндеттерiн
және олардың өзара iс-қимыл жүйесiн, сондай-ақ жергiлiктi өзiн-өзi басқару
органдарына және мемлекеттiк емес ұйымдарға беруге жататын функцияларды
айқындайтын орталықсыздандыру жөнiндегi iс-қимылдың мемлекеттiк жоспарын
әзiрлеу.
- Мемлекеттiк басқарудың әрбiр деңгейiнiң орындайтын функцияларына
қойылатын талаптарды егжей-тегжейлi әзiрлеу. Өкiлеттiктердi беру жоспары,
iске асыру барысында ашылатын мүмкіндiктердi пайдалану үшiн стратегиялық
сипатқа ие болуға тиiс. Бұл жоспар орталық пен аймақтардың арасындағы
қатынастардың серпiндi дамуын ескере отырып әзiрленуге тиiс.
- Басқару органдарының функциясы айқын белгiленуге және ажыратылуға
тиiс. Халықаралық тәжiрибенi және Қазақстанда қалыптасқан жағдайды ескере
отырып, негiзгi функцияларды тиiсiнше бекiту белгiленуi мүмкiн.
- Оларды билiк деңгейлерiнiң арасында бөлудi заң жүзiнде бекемдеп,
аталған функцияларды нақтылау мен кеңейту үшiн барлық деңгейдегi билiк
өкiлдерiнiң қатысуымен мұқият функционалдық талдау жүргiзу қажет.
Жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың тиiмдi жұмыс iстеуi үшiн жағдай
жасау. Мемлекеттiк басқарудың барлық деңгейiндегi жергiлiктi органдарға
бюджет пен меншiктiң айқын белгiленген өкiлеттiктерi берiлуге тиiс,
өздерiне мемлекет берген функцияны атқаруға тиiс.
Жергiлiктi органдардың өз бюджеттерiне қатысты нақты өкiлеттiктерiн
қамтамасыз ету, яғни басқарудың әрбiр деңгейi үшiн кiрiстiң меншiктi
көздерiн, оларды жұмсаудың бағыттарын дербес белгiлеу құқығын бекiту қажет.
Жергiлiктi мәслихаттар жергiлiктi бюджеттi бекiтуге және оның атқарылуын
нақты бақылауға тиiс. Сондай-ақ, жергiлiктi басқару органдары
қызметкерлерiнiң даярлығы мен бiлiктiлiгiн арттыру курстарын ұйымдастыру
қажет.
Демократиялық мемлекеттiң iргетасы ретiнде жергiлiктi өзiн-өзi
басқаруды енгiзу. Мемлекеттiк басқаруды қайта құрылымдау жөнiндегi
мiндеттердiң күрделiлiгiн ескере отырып реформаны "пилоттық" жобаларды iске
асыру арқылы, кезең-кезеңiмен жүргiзу қажет.
Өзiн-өзi басқарудың жаңа принциптерiн жекелеген ауылдық округтерде,
қалаларда, аудандарда, бiр жыл iшiнде алдын ала байқап көрген жөн және
сонан соң ғана оларды заңнамалық актiлерде бекiткен жөн. Мұндай тактика
сынақ кезеңi iшiнде жаңа жағдайдағы жұмыс тәжiрибесiн жинақтауға,
заңнамалық нормаларды мұқият пысықтауға және бүкiл ел ауқымында iрi
қателiктер мен кемшiлiктер жiбермеуге мүмкiндiк бередi.
Реформалаудың оң және терiс нәтижелерiн зерделеу мен талдау оны келесi
деңгейлерде одан әрi тарату үшiн бағдар болады.
Орталықсыздандырудың бiрiншi кезеңiнде ауыл мен шағын қалалардағы,
яғни қазiргi кезде билiктiң белгiлi бiр жетiмсiздiгi орын алып, мұның өзi
үлкен келеңсiздiктерге әкелiп отырған жерлерде проблемаларды шешу айрықша
маңызды болып табылады. Ауылдық округтер, қала тұрпаттас поселкелер және
аудандық маңызы бар қалалар деңгейiнде әкiмдер сайлау жүргiзiлетiн болады.
Екiншi кезеңде төмен деңгейдегi әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiк деңгейiнде,
яғни ауылдық округтер, қала тұрпаттас поселкелер мен аудандық маңызы бар
қалалар деңгейiнде басқарудың толыққанды органдарын құру мүмкiндiктерiн
қарастыру керек. Орталықсыздандырудың бұл кезеңiнде аудандық деңгейдегi
жергiлiктi мемлекеттiк басқару реформасы талап етiледi. Халыққа есептiлiгi
мен бақылаулылығын күшейту мақсатында тиiстi өкiлдi органдармен - аудандық
(қалалық) мәслихаттармен келiсе отырып белгiлi бiр мерзiмге аудандардың
(облыстық маңызы бар қалалардың) әкiмдерiн қызметке тағайындау және орнынан
алу тәртiбiн енгiзу қажет. Аудан (облыстық маңызы бар қала) әкiмiн аудандық
(қалалық) мәслихат депутаттарының қатарынан облыстық әкiмнiң тағайындау
нұсқасы да болуы мүмкiн.
Yшiншi кезеңде облыстық маңызы бар аудандар мен қалалар деңгейiнде
орталықсыздандыру принциптерiн енгiзу қажет
1 кесте. Басқару органдарының негiзгi функциялары
Басқару деңгейі Функциялары
Төменгі деңгей (ауыл және Коммуналдық шаруашылық, мәдениет мекемелерi, жер
шағын қалалар) мен суды пайдалану, жылумен жабдықтау,
абаттандыру және көгалдандыру мәселелерi.
Орташа деңгей (аудандар Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы, мектепке
мен облыстық маңызы бар дейiнгi және жалпы орта бiлiм беру, алғашқы
қалалар) медициналық-санитарлық көмек, жалпы бағдардағы
емханалар мен ауруханалар, қоғамдық тәртiптi
сақтау, жергiлiктi маңызы бар жолдар, құрылысты
жоспарлау, жергiлiктi тұрғын үй салу және күтiп
ұстау, коммуналдық қызметтерге арналған
тарифтердi реттеу.
Жоғарғы деңгей (облыстар Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы, коммуналдық
мен республикалық маңызы қызмет көрсетулерге арналған тарифтердi реттеу,
бар қалалар) құрылысты жоспарлау, муниципалдық тұрғын үй
(қалалар үшiн) салу, құрылысын жүргiзу және күтiп
ұстау, арнаулы орта бiлiм беру, облыстық маңызы
бар жалпы бағдардағы ауруханалар, індеттерге
қарсы қызметтер, атаулы әлеуметтiк көмек, халықты
жұмыспен қамтуға жәрдем көрсету, қоғамдық
тәртiптi сақтау, облыстық маңызы бар жолдарды
салу, күтiп ұстау және жөндеу, облыс шегiндегi
халыққа көлiктiк қызмет көрсету, өрт
қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету, облыстық деңгейдегi
төтенше жағдайларды жою, ауыл шаруашылығы
мәселелерi, қоршаған ортаны қорғау, қызметтiң
белгiлi бiр түрiмен шұғылдануға лицензиялар беру,
шағын және орта бизнестi қолдау, шетел
инвесторларымен келiсiмшарт әзiрлеуге қатысу және
олардың орындалуын бақылау, кең таралған пайдалы
қазбаларды пайдалануды басқару, аудандар мен
қалаларға қаржылық көмек көрсету.
1.3. Жергілікті басқарудың құрылымы
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің қоғамдық өмірдегі орнын,
мемлекеттік жүйеден ерекшелігін және басқа ғылымдармен байланысын көрсету
мақсатында төмендегі схемаларды ұсынамыз. Жергілікті мемлекеттік басқаруды
тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік және атқарушы
органдар жүзеге асырады.
Жергiлiктi атқарушы орган (әкiмият) - облыстың (республикалық маңызы
бар қаланың, астананың), ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) әкiмi
басқаратын, өз құзыретi шегiнде тиiстi аумақта жергiлiктi мемлекеттiк
басқаруды жүзеге асыратын алқалы атқарушы орган;
Схема 1. Жергілікті атқарушы органдардың жүйесі
Жергілікті атқарушы органдары келесі мәселелерді қарастырады:
- аумақты дамыту жоспарларын, экономикасын жергілікті атқарушы
органдардың және әлеуметтік бағдарламаларын, жергілікті басшыларын қызметке
тағайындау бюджетті әзірлеу және қызметтен босату, жергілікті қамтамасыз
ету.
- жергілікті атқарушы органдардың басшыларын қызметке тағайындау және
қызметтен босату, жергілікті атқарушы органдардың жұмысын ұйымдастыруға
байланысты өзге де мәселелерді шешу.
- коммуналдық меншікті басқару.
- Жергілікті мемлекеттік басқару мүддесіне сай республика заңдарымен
жергілікті атқару органдарға жүктелетін өз ге өкілеттіктерді жүзеге асыру.
Мемлекеттік биліктің жергілікті өкілдікті органдарының жүйесі -
жергілікті өкілдікті орган - мәслихат.
Жергілікті өкілдікті органдар - мәслихаттар - тиісті әкімшілік-
аумақтық бөліністегі халықтың еркін білдіреді және жалпы мемлекеттік
мүдделерді ескере отырып, оны іске асыруға қажетті шараларды белгілейді,
олардың жүзеге асырылуын бақылайды.
Жергiлiктi өкiлдi орган (мәслихат) - облыстың (республикалық маңызы
бар қаланың, астананың) немесе ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) халқы
сайлайтын, халықтың еркiн бiлдiретiн және Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес оны iске асыру үшiн қажеттi шараларды белгiлейтiн және
олардың жүзеге асырылуын бақылайтын сайланбалы орган;
Мәслихаттарды жалпыға бірдей, тең, төте сайлау құқығы негізінде
жасырыну дауыс беру арқылы төрт жыл мерзімге халық сайлайды.
Мәслихат келесі мәселелерді қарастырады:
- Аумақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларын, жергілікті бюджетті және олардың атқарылу туралы есептерді
бекіту;
- Өздерінің қарауына жатқызылған жергілікті әкімшілік - аумақтық
құрылыс мәселелерін шешу;
- Заңмен мәслихат құзырына жатқызылған мәселелер бойынша жергілікті
атқарушы органдар басшыларының есептерін қарау;
- Мәслихаттың тұрақты комиссияларын және өзге де жұмыс органдарын
құру, олардың қызметі туралы есептерді тыңдау, мәслихат жұмысын
ұйымдастыруға байланысты өзге де мәселелерді шешу;
- Республика заңдарына сәйкес азаматтардың құқықтары мен заңды
мүдделерін қамтамасыз ету жөніндегі өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру
Жергілікті мемлекеттік басқару объектісіне жергілікті өкілетті
органдар, облыс, аудан маслихаттары, облыстық, аудандық, қалалық атқарушы
органдар, қалалық және селолық әкімияттар жатады.
Маслихат депутаттары жасырын дауыспен 4 жылға сайланады. Маслихат
депутаттарының сандарын Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы
анықтайды.
Облыс маслихаты 50 депутатқа дейін, қала 30, аудандық 25 маслихат
депутаттарының саны белгіленген.
2001 жылы қаңтар айында “Қазақстан Республикасы жергілікті мемлекеттік
басқару туралы” заң қабылданды. Бұл заң бойынша жергілікті мемлекеттік
басқаруға мынандай анықтама берілді.
“Жергілікті мемлекеттік басқару заң және заң актілері шеңберінде
территорияда мемлекеттік саясатты жүргізу мақсатында жергілікті өкілетті
және атқарушы органдардың іс-әрекеттері болып табылады”.
Әкім Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметінің өкілі болып
табылады және тиісті территорияда әлеуметтік-экономикалық жағдайды дамытуға
және мемлекеттік саясатты жүргізуге жауапты.
Жергілікті өкілетті органдар (мәслихат) облыс пен аудандардың
депутаттарынан тұрады. Бұлар Қазақстан Республикасы заңына
сай жергілікті жерлерде шешімдерді қабылдайды, оны жүзеге асырады және
бақылайды. Сонымен қатар, заң атқарушы және өкілетті органдардың негізгі
міндеттерін, талаптарын және шектеулерін анықтайды.
Мәслихаттар мен әкімшіліктер инвестиция, қаржы және жалпы мемлекеттің
ішкі және сыртқы саясатына қайшы келетін шешімдерді қабылдамауға,
мемлекеттік стандартты сақтай отырып, ұлттық тұрақтылықты сақтауға және
азаматтардың құқықтарын сақтауға міндетті.
Мәслихаттар мен әкімшіліктердің тиісті территорияны дамыту мақсатында
жасаған жоспарлары Қазақстан Республикасының стратегиялық даму жоспарымен
сәйкес болуы керек. “Қазақстан Республикасы Астанасы статусы туралы” және
“Алматы қаласының арнайы статусы туралы” заңдары бойынша осы қалалардағы
жергілікті атқарушы органдарына қосымша құқық берілген.
Жергілікті жерлердегі халықтар тиісті аймақтарда шешім қабылдау
процесіне өздерінің сайлаған маслихат депутаттары арқылы қатыса алады.
Қазақстан Республикасы азаматының барлық деңгейдегі өкілетті
органдарға сайлануға және сайлауға құқығы бар және 18 жасқа толған азамат
осы құқыққа ие болады.
Жасы жиырмаға толған азамат мәслихат депутаты болуға толық құқығы бар
және бір ғана маслихаттың депутаты бола алады.
Қазақстан Республикасының азаматы мемлекеттік басқару ісіне тікелей
болмаса да жекелей немесе коллективті түрде мемлекеттік органдарға барып
ұсыныстарын білдіре алады.
Жергілікті халық өздерінің атқарушы орган басшысына (әкімге)
жергілікті өкілетті орган арқылы сенімсіздік білдіре алады. Бірақ бұл
практикада кездеспеген және Қазақстанда мұндай жағдай болған емес.
Азаматтардың ролі негізінде шешім қабылдау процесінде сайлау
науқанында жүреді. Шешім қабылдау процесіне халықтың ұсынысының қатысуы
1999 жылы Павлодарда алғаш рет жүзеге асты.
Заң бойынша ассоцация құру туралы ешқандай да қарастырылмаған. Бірақ
Алматы мен Астана қалаларының мәслихат cекретарлары координациялық кеңес
құрды. Алайда, бұл кеңес мемлекеттік тіркеуден өте алмады.
Қазақстан Республикасы көп ұлтты болғандықтан Қазақстан Халықтар
Ассамблеясы құрылған және олардың облыстарда да бөлімшелері бар. Сонымен
қатар, республика деңгейінде 40 жуық мәдени орталықтар құрылған.
Әкімият пен әкімнің қабылдаған актілері әкімшілік және территориялық
аймақтарда заңды күштерге ие болады.
Әкімият пен әкімдердің азаматтардың міндеттері, бостандығы және
құқығы туралы актілерді периодты басуға немесе газеттерде жариялауға
міндетті. Әкімияттар жалпы ортақ маңыздылыққа ие, ведомствоаралық характер
немесе азаматтардың міндеттері, бостандығы және құқықтарын білетін актілер
Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігінің территориялық органдарында
тіркеледі.
Әкімият пен әкімдердің актілері іс-әрекеттерін Қазақстан Республикасы
Президенті, Үкіметі, Жоғарғы әкімият пен әкімдер немесе өздерінің қалауы,
сонымен қатар соттың шешімімен өзгертеді немесе жұмысын тоқтатады.
Облыстық мәслихат хатшыларының жиналысында Әділет Министрлігі
аудандық деңгейде қабылданған шешімдердің 15-20 пайызы тіркелмейді.
Тіркеуге бармай жатып кері қайтарылып жатқан актілерді де көруге болады.
Тағы басқа мәселелердің мемлекеттік бюджетке қаншалықты күш салып
жатқандығын атап айтты.
Үкімет конституциялық құқығы негізінде заңның орындалуын қадағалауды
жүзеге асырады. Атқарушы органдар тікелей сызықтық құрылымға жатқандықтан
бақылау жоғарыдан төменге қарай жүреді. Ал мәслихаттар тікелей бағыныштылық
құрылыммен байланысты емес.
Президенттік бақылауды президенттің өзі және оның әкімшілігі
жүргізеді. Президент премьер-министрдің ұсынысы бойынша облыстардың, Алматы
және Астана қалаларының әкімдерін сайлайды. Президенттің әкімдерге деген
билігі үкімет билігіне қарағанда артықшылығы бар және ол Президенттің
“әкімдерді өз еріктеріне босату” құқығымен бекітілген.
Логика бойынша әкім атқарушы органдар жүйесінің бәр бөлігі болып
табылатын жергілікті атқарушы билігінің басшысы болғандықтан өзінің іс-
әрекеттеріне үкімет алдында толық есеп беруге міндетті. Бірақ әкім
президенттің бұйрықтарында орындап, оның да алдында есеп беруге міндетті.
Президенттің барлық деңгейдегі әкімдерді бақылауы мүмкін емес. Сонымен
қатар, барлық деңгейдегі әкімдердің жұмыстарын бақылайтын мемлекеттік
инспекция құрылған, бірақ облыстан селолық деңгейдегі барлық әкімдерді
олардың да бақылауы өте қиын. Сондықтан да олардың қызметтегі босатылуын
президент шешеді. Ал, парламенттің жергілікті органдардың жұмыстарын
бақылау заңды түрде қарастырылмаған. Сенат Бас прокурордың ұсынысы бойынша
маслихаттың өкілеттігін шұғыл түрде тоқтата алады. Үкімет конституциялық
өкілеттіктіктер шегінен тыс заңдардың орындалуына бақылау жүргізеді. Әділет
министрлігі және оның территориялық органдары жергілікті органдар актілерін
тіркеп отырады.
Аудандық акиматты ауданның әкімі құрады. Оның құрамында әкім
орынбасарлары, әкім аппараты, тиісті атқарушы органдардың, бірініші
басшылары болады. Сонымен қатар, атқарушы органдардың аймақтық
бөлімшелерінің бірінші жетекшілері (облыстық бюджеттен қаржыландырылады
және тиісті жоғарғы органдардың
басшысының келісімімен) де болуы мүмкін.
Аудан әкімі өзінің маслихаттың функциясын жүзеге асыруға міндетті.
Өзінің және аудан акиматының құзыреті бойынша Қазақстан Республикасы
Президенті және облыс әкімінің алдында жауапты.
Аудандық органдарға мыналар жатады: аудандық әкім аппараты, бөлімдер,
ішкі істер, білім, басқару, коммуналды шаруашылық, ауыл шаруашылығы,
әлеуметтік саясат, қаржы және экономика бөлімдері.
Облыс, аудан әкімдері (облыстағы қалалар) ауданды басқару схемасын дайындап
аудандық маслихаттың бекітуіне ұсынады.
1.4. Жергілікті басқару жүйесінің артықшылықтары мен кемшіліктері
Соңғы жылдары елімізде жаңа мемлекеттік басқару жүйесі қалыптасу
үстінде. Бұл құбылыстың негізгі ағымдарын анықтап, белгілі қорытындылар
жасауға болады.
Қазіргі жағдайда радикалдық әлеуметтік-экономикалық реформалар жүргізу
үшін, сонымен бірге елімізде әлеуметтік-саяси тұрақтылықты сақтау үшін
күшті мемлекеттік билік, әсіресе күшті атқарушы биліктің қажеттілігіне
ешкімнің де күмәні жоқ деуге болады. Сондықтан бүгінгі жергілікті билік
жүйесі — Президенттен бастап, поселкелік әкімге дейін жалғасқан атқару
құрылымына негізделген күшті биліктің стратегиялық жүйесінің заңды да
құрамды буыны ретінде саналады. Мұндай модель, тікелей мемлекеттік басқару
деп аталады да ол қатаң орталықтандыру мен тиісті иерархияларға
негізделеді.
Қазіргі уақытта жергілікті деңгейде әкімшіліктің өзімізге ғана тән
басқару жүйесі қалыптасып бітті деуге негіз бар. Оның екі құрамының да өз
тетіктері: біріншісінің — орталықтан тағайындалатын, әкімдер басқаратын
атқарушы органдардың әкімшілік иерархиясы, ал екіншісінің халық сайлайтын
әр деңгейдегі өкілділік органдар — мәслихаттар болып табылатындығы көпшілік
қауымға белгілі.
Күшті атқарушы билік концепциясын радикалдық реформалардың негізгі
саяси құралы ретінде жүзеге асыру, негізінен әкімдердің басқаруы жергілікті
билікті саяси-құқықтық, кадр, материалдық қаржы жағынан жергілікті жердегі
өкілдік қана құқы бар органдармен салыстырғанда анағұрлым тиімді орындарға
қоя білді. Нақты және шын мәнінде билік өкілеттіктері әкімдер және олардың
аппараттарының қолына көшті. Әкімдер билігі дара басшылық принципіне
негізделген, құрылымы жағынан өте қатал екені анық.
Осының нәтижесінде, атқарушы биліктің іс-қызметінде болымды
(позитивтік) өзгерістер байқала бастады. Әкімдердің билік өкілеттіктері
күшейгенінің арқасында бұрынғы жергілікті басқару құрылымының негізгі
кемшіліктері (жауапкерсіздік, өкілдік және атқарушы органдардың
қосөкіметтігі, депутаттардың тиісті түрде дәлелденбеген, популистік
шешімдер қабылдауы) т. б. жойыла бастады. Саяси, экономикапық және саяси-
әлеуметтік жағдайларды билікті әкімдердің тексеріп бақылап отыруына зор
мүмкіншіліктер туды.
Күшті орталықтандырылған биліктің тағы бір ерекше жағын атап өту
қажет. Мұндай биліктің елімізде саяси және әлеуметтік тұрақтылықты сақтап
және оны ньғайту жолындағы маңызы өте зор. ТМД-дағы қазіргі жағдай —
атқарушы биліктің әлсіздігі — әртүрлі трайбалистік, этникалық,
конфессиялық, мәдениеттік, ментальдық қауымдар арасында автономистік және
сепаратистік тенденцияларға қажетті кедергі қоя алмайтынын дәлелдеп отыр.
Сондықтан да Қазақстанның жаңа мемлекеттілігі қалыптасып келе жатқан
дәуірде (және бұл дәуірдің ауыр, ұзаққа созылған дағдарысқа әкеліп соққан
әлеуметтік-экономикалық саладағы түбегейлі өзгерістермен қабаттасқандығын
ескерсек) мейлінше орталықтандырылған басқаруды әлсірету — өте қауіпті.
Жергілікгі басқару реформасы өкілдік билікке молынан әсер етіп, едәуір
өз ықпалын тигізді. Мәслихаттар өкілеттіліктері, олардың әкімдермен қарым-
қатынастары Республика Конституциясының 85-88-баптары және 10.12.1993 жылы
қабылданған Қазақстан Республикасы жергілікті өкілеттік және атқарушы
органдары туралы заңы бойынша реттеледі. Бұл құжаттарда былай,
көрсетілген: жергілікті басқару жұмысы өкілдік және атқарушы органдар
арқылы жүргізіледі, бұл органдар тиісті территорияларда барлық істерге
жауапты. Яғни, мәслихаттар жергілікті басқару жұмысын әкімшіліктермен
бірдей, солармен қатар пара-пар жүргізеді. Солармен қатар, аймақтарды
дамытуға арналған бағдарламалардың орындалуына, Конституциялық заңдар,
Президент және үкімет актілерінің жүзеге асырылуына жауапты. Конституцияда
мәслихаттар өкілеттілігіне жататын мәселер де көрсетілген. Олар:
территориялардың экономикалық-әлеуметтік даму бағдарламаларын бекіту,
мәслихаттар міндетіне жататын мәселелер және мәслихаттар жұмысын
ұйымдастыруға қатысты жергілікті атқарушы органдары басшыларының есептерін
тыңдап қарау, республика заңдарына сәйкес, азаматтар құқы және олардың
мүдделерін қамтамасыз ету саласында және басқа да шаралар қолдану жайында.
Мәслихаттар мен әкімдер арасындағы қарым-қатынастарда екі жақтың да
дербестігі принцип ретінде белгіленген. Төменгі мәслихаттың жоғарғы
мәслихатқа міңдетті түрде бағыну принципі жойылған. Мәслихаттар
өкілеттілігіне жататын мәселелерге байланысты әкімдердің мәслихат алдында
есепті екені Конституция деңгейінде қамтылған. Ал керекті жағдайда,
мәслихаттардың әкімге сенімсіздік білдіруге, оны қызметтен босатуы туралы
мәселе қоюға қақысы бар. Мәслихаттар да, әкімдер де бір-бірінің заңға қайшы
келетін шешімдерін бұзуды (қажет болса сот арқылы) талап етуге құқы бар.
Мәслихаттар өзінің жұмысын әртүрлі ұйымдастыру формалары (сессиялар,
тұрақты комиссиялар т.б.) арқылы өткізеді. Сессиялар мен комиссияларда
мәселелерді ашық түрде (халық алдында) талқылауға толық мүмкіндігі бар.
Сонымен қатар атқарушы билік органдарына түрлі сұрақтар бере алады.
Жергілікті басқару туралы қазіргі заңдардың концептуалдық негіздері
осындай.
Бірақ жергілікті басқару жүйесінің жұмысын нақтылы талдап көрсек, сол
жүйенің іс-әрекеттерін оптимальді түрде жақсартуды көздеген реформалардың
өз мақсаттарына әлі де жете алмағанын байқауға болады. Ол аз болса, тіпті
реформалау процесі жергілікті билік саласында жанама да қолайсыз
(негативтік) көріністерге жол ашты.
Бір жағынан реформалаудың мақсаты жергілікті атқарушы билік күшейе
түсті. Бірақ негізінде бұл аясы тар мақсат еместі. Басты түбегейлі мақсат —
атқарушы билікті күшейту, жергілікті жерде реформалардың ұтымды, үйлесімді
түрде жүргізілуі еді.
Екінші жағынан, атқарушы биліктің күшеюі, әсіресе оның сайлаусыз
тағайындалуы күтпеген саяси нәтижелерге әкеліп соқты. Атап айтқанда, кейбір
жергілікті билік басындағылардың халықтан арасы алыстай түсті, дербестілігі
үлғая түсті, тіптен олар халыққа бағыныштылық тұрсын, оның бақылауынан
мүлде басын босатып алды. Мұндай келеңсіз жағдай жергілікті шенеуніктердің
тек өздерінің жеке мүдделері мен артықшылықтарын сақтауға ғана қабілетті
жабық корпоративтік топқа айналуына кеңінен жол ашты.
Іс жүзінде шексіз, орасан зор билік әкім болған бір адамның қолына
шоғырланғанының нәтижесінде жергілікті тирания қалыптасуына мүмкіндік туды.
Өкінішке орай, мұндай мүмкіншілікті тек теориялық деп санауға болмайды.
Қазақстан бұқара ақпарат құралдары хабарларынан әртүрлі деңгейдегі
әкімдердің тәжірибелері хақындағы, олардың шексіз мансапқорлығының халыққа
тиген зардабы жөнінде көптеген мысалдарды кездестіруге болады. Сонымен
қатар, халықтың қолында билікшілерге ықпал ететін нақты ешқандай
мүмкіншілік жоқ десе де болады. Жергілікті басқарушылар басқарылатындардың
келісімін тіпті қажет етпейді.
Әкімдер билігі қандай шексіз болса, мәслихаттар билік құрылымы ретінде
нақты билікке ие болудан дәл сондай алшақ. Олардың статусы өте төмен,
өкілеттіктері қатты шектелген. Қазақстан Республикасы жергілікті өкілдік
және атқарушы буындары туралы Заңында мәслихаттардың өкілеттіктері жөнінде
жазылған тезистер қайта бір қарауды қажет етеді. Бұл заңда ең негізгі, ең
керекті нәрсе, яғни мәслихаттар шешімдерін жүзеге асыру үшін қолданылатын
нақты және пәрменді құқықтық механизм жоқ. Оған қоса шешімдерді орындаудан
бас тартқандарға қолданылатын шаралар мүлдем көрсетілмеген. Мысалы, қаржы-
бюджет мәселесін алайық. Бүкіл әлемде бюджетті бекіту, оның орындалуы,
бақылау — биліктің өкілдік тармағының құқы болып саналады. Атқарушы
биліктің міндеті — бюджетті іс жүзінде орындау. Сырттан қарағанда дa солай
сияқты. Мәслихат облыстық бюджетті талқылап бекітеді. Қаржыны тиісті
салаларға бөледі, бюджеттің орындалуын әр тоқсан не болмаса жарты жылда бір
талқылаған болады. Бірақ депутаттардың пікірлері мен ұсыныстары көбінесе
еленбей қалады. Тіпті бюджет маслихатта бекітілмей қалса да, не болмаса
оның орындалу барысы жөніндегі есеп сол маслихатта қаралмай қалса да - оның
салдарынан ешнәрсе өзгермейді. Себебі мәслихаттардың қолында әкімдердің
бюджет-қаржы салаларындағы әрекеттерін бақылайтын нақтылы бақылау мен
реттеу тетіктері жоқтың қасы.
Мәслихаттар өзлдерінің сессияларында қалыптасқан дағды ретінде
атқарушы биліктегілер қабылдап, ұсынған құжаттарды қарайды. Өздерінше пікір
айтып, сынай, қосымша ұсыныстар айтқан болады. Бірақ әкімнің депутаттардың
пікірімен санасуы да, санаспауы да мүмкін. Мәслихаттардың кадрлар мәселесін
шешуге де құқы жоқ. Мәселен, сол атқару органдардың басқармалар,
ведомстволар басшыларын тағайындауға қатысы жоқ, олардың жұмысын тексере де
алмайды.
Жергілікті жерде нақты билік тетіктері толығымен әкімдердің қолында.
Тіпті депутаттардың жергілікті басқармалар мен ведомстволар жұмысы жөнінде
ақпараттық мәліметтер алуға тырысқан көптеген талаптары мен сауалдары
негізінен еленбей қалады. Ал шенеуніктерді қойылған сұрақтар мен сауалдарға
жауап беруге көндіретін депутаттың ешқандай құқықтық мүмкіншілігі жоқ. Заң
бойынша мәслихаттар әкімге сенімсіздік білдіруге құқы бар. Бірақ заңның бұл
бабы да тек жай декларация ретінде жазылған сияқты. Ал сенімсіздік беру
туралы шешім қабылдау үшін мәслихат әкімнің жұмысы жөнінде толық және
объективтік мәлімет алуы қажет екендігі баршаға мәлім.
Мәслихат хатшысы өзінің өкілеттілігі бойынша тек мәслихаттың сессиясын
дайындайды, басқа ішкі істерін реттейді, бірақ мәслихат атынан ешқандай
жергілікті саяси және экономикалық мәселелерге араласа алмайды. Сессия
төрағасы әр сессияда жаңадан сайланып отырады, оның сол өзі басқарған
сессиядан басқа мәселелерге араласуына құқығы және жоқ. Мәслихаттың тұрақты
төрағасының болмауы, оның жиі ауысуы, біріншіден, төрағаның
жауапкершілігін, екіншіден, жалпы мәслихат жұмысының пәрменділігін елеулі
түрде төмендетеді.
Мәслихаттардың әлсіздігі, олардың өкілеттілігінің тек ресми,
формальдық түрде ғана жарияланғаны туралы мысалдарды шексіз санамалай
беруге әбден болады. Бірақ мәселе онда емес, жоғарыда келтірілген мысалдар,
қазіргі жергілікті басқару моделіне тек кейбір жекеленген ғана кемшіліктер
тән емес, бүкіл модельдің өзі концепция ретіңде жетілдіруді қажет етеді.
Модельдің негізгі кемшілігі — жергілікті басқаруда билікті екі тармаққа
(өкілдік және атқарушы билікке) бөлу принципі толымды негізде сақталмаған.
Ал сайып келгенде сол принцип түбегейлі жойылған деуге де болады. Асылы,
біріншіден, биліктің екі тармағының әрқайсысында тек өзіне ғана тән
өкілеттіктер болуы шарт. Екіншіден, бұлардың әрқайсысы бір-бірінің шектен
шыққан әрекеттеріне қарсы тұра алатындай оларды іріктеп, жіктейтіндей
мүмкіншіліктері болуы керек. Егер де барлық билік бір қолда
шоғырландырылса, мұның арты қандай бассыздықтарға әкеліп соғатынына болжам
айту өте күрделі мәселе.
ІІ - тарау. Жергілікті басқарудың концепциясы және оны жетілдіру жолдары
2.1. Оңтүстік Қазақстан облысындағы жергілікті басқару саясатын
жетілдіру концепциясы
Биліктің объективті тиімділігі өмір сүрудің сапасын арттырады.
Әкімнің негізгі міндеті Қазақстан Республикасының Президентінің және
Үкіметінің өкілі ретінде жергілікті атқарушы органдардың бақылауында бола
отырып, Оңтүстік Қазақстан облысының аумағында Қазақстан Республикасының
орталық атқарушы органдарының қызметтерімен сәйкестелінген және облыстың
әлеуметтік-экономикалық даму жағдайын жауапкершілігін алып және мемлекеттік
басқару өкілеттікті пайдалану арқылы мемлекеттік саясатты жүргізу.
Бұл мақсатқа жету мемлекеттік қызметшілердің жақсы сапалы түрде жұмыс
аптқаруына байланысты. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев
саясатында маңызды орынды мемлекеттік қызметті жетілдіру мәселесі алады.
Оның кәсібилік деңгейді арттыру, кадрларды тұрақтылығын қамтамасыз ету,
кәсіби жоғарылауды қадағалау, адал қызмет, жемқорлыққа қарсы күресті және
құқық бұзушылықты болдырмау деген сияқты маңызды бұйрықтары үнемі облыс
әкімшілігінің назарында тұрады.
Бүгінгі таңда облыс маслихатының 2004 жылғы желтоқсандағы отырысында
бекітілген басқару схемасына бойынша жиырма облыстық департаменттер мен
басқармалар, сонымен қатар облыс әкімінің аппараты, он бес қалалық және
аудандық әкімшіліктер жұмыс істеуде. Бұл органдар арқылы әкім жалпы
мемлекеттік саясатты жүргізуді қамтамасыз етеді.
Басқаруға және атқаруға жоғарыдағы барлық органдардың құжаттары,
әкімнің жарлықтары, облыс әкімінің бұйрықтары мен тапсырыстары қабылданады.
2004 жылдың ішінде облыс әкімінің аппаратына Президент Әкімшілігінен,
премьер-министр кацеляриясынан, Қазақстан Республикасының министрліктері
мен ведомстволарынан 2492 құжаттар келіп түсті. Бұл құжаттар мазмұны
бойынша: нормативті-құқықтық актілер, Президент бұйрықтары, Қазақстан
Республикасының премьер-министрінің, оның орынбасарларының, министрлердің
тапсырмалары тағы да басқа мәліметтерден құралған. Олардың ішінен облыс
әкімдеріне нақты тапсырмалары және белгілі уақытпен шектелген бар 1869
құжат назарға алынды. 1013 қысқа мерзімді тапсырмалар орындалды. Және де
көптеген тапсырмаларды орындау мақсатында жұмыстар жүргізілуде. Жоғарыда
аталған органдардың актілері облыста әкімдер мен әкімшіліктердің
қабылдаған облыстық бағдарламалары және нормативті-құқықтық актілері
негізінде атқарылады.
Қазіргі кезде облыс әкімшілігінің 49 жарлығы бақылауға алынған.
Халықпен кездесу , жиналыстар мен басқа да шаралар бойынша әкімдердің
берген бұйрықтары мен тапсырмалары да назарға алынады. Облыс
департаменттері мен басқармалардың басшыларына 337 тапсырма берілген, оның
241 – ұзақ мерзімді сипатта, ал 96 тапсырма орындалды.
2004 жылы облыс әкімінің аппаратына 2311 аса жазбаша арыздар түсті,
әкімдер мен орынбасарлары 400-ден аса азаматтарды қабылдады. Облыс
халқының арыздану себептер сарапталып отырып, осы мәселелер мен сұрақтарды
шешуде қажетті шаралар жасалып жатыр.
Кесте 2. Оңтүстік Қазақстан облысы жергілікті басқару жүйесіндегі
тапсырмаларды орындау.
№ Аудан аты Тапсырмалар Орындау мерзімі
саны аяқталмаған және
үнемі бақылауда
болатын
тапсырмалар саны
1 Арыс қаласы 50 60
2 Кентау қаласы 51 63
3 Түркістан қаласы 41 69
4 Шымкент қаласы 66 65
5 Бәйдібек ауданы 38 54
6 Қазығұрт ауданы 50 59
7 Мақтарал ауданы 49 57
8 Ордабасы ауданы 48 60
9 Отырар ауданы 51 51
10 Сайрам ауданы 54 54
11 Сарыағаш ауданы 55 60
12 Созақ ауданы 58 45
13 Төлеби ауданы 47 64
14 Түлкібас ауданы 54 55
15 Шардара ауданы 55 51
Осы заманғы демократиялық, құқықтық және әлеуметтік мемлекеттің
міндеті Біріккен Ұлттар Ұйымының негізгі құжаттарында белгіленген. Мәселен,
1948 жылы қабылданған Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясынан
адамның табиғи мүддесі мемлекет мүддесінен басым деген іргелі тезис
туындайды. БҰҰ Бас ассамблеясының 50-ші мерекелік сессиясында мемлекет —
адамдардың тұрмыс жағдайын ұйымдастырудың негізгі субъекті деген маңызды
қағида қабылданды. Сондай-ақ БҰҰ сарапшыларының 1964 жылғы ІІ кеңесінде
мемлекеттік басқару қызметі ұлттық мақсаттар мен міндеттерге мемлекеттік
ұйымдар арқылы қол жеткізу процесі деп анықталды.
Көптеген бір ұлтты және көп ұлтты қоғамдардың (соның ішінде Кеңес
Одағының) құрылуының, дамуының, гүлденуі мен күйреуінің сан ғасырлық
әлемдік тарихи тәжірибесі мемлекет пен мемлекеттік басқару күрделі құбылыс
екенінің бұл құбылыстың көптеген елдерде аяғына дейін жеткілікті
зерттеліп, зерделенбегенінің айғағы. Көптеген дамушы елдерде өкімет
құрылымдары мемлекеттік басқаруды көбіне тар мағынада байыптап, оны
ұлттық саясаттың өрісі деп біледі, соның салдарынан болымсыз әлеуметтік
нәтижелерді, адамдардың төмен тұрмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz