Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлауын дамытудың психологиялық негізі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Негізгі бөлім:
І.бөлім. Мектепке дейінгі жастағы балалар ойлауының дамуының теориялық зерттеулері
1.1 Ойлау қызметінің қалыптасу мәселелері бойынша шетел және отандық зерттеуші ғалымдар еңбегіндегі тұжырымдар ... ... ... ... 5
1.2 Мектепке дейінгі жастағы балалардың таным процесі ретінде ойлаудың өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Мектепке дейінгі жастағы балалардың ойлау процесі дамуының негізгі критерийлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
ІІ.бөлім. Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлауының дамуын қалыптастыру механизмдері
2.1 Мектепке дейінгі жастағы балалардың ойлауын ойын арқылы дамыту жолдарын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 Мектепке дейінгі кезеңдегі бала ойлауының дамуына тәжірибе жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Негізгі бөлім:
І.бөлім. Мектепке дейінгі жастағы балалар ойлауының дамуының теориялық зерттеулері
1.1 Ойлау қызметінің қалыптасу мәселелері бойынша шетел және отандық зерттеуші ғалымдар еңбегіндегі тұжырымдар ... ... ... ... 5
1.2 Мектепке дейінгі жастағы балалардың таным процесі ретінде ойлаудың өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Мектепке дейінгі жастағы балалардың ойлау процесі дамуының негізгі критерийлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
ІІ.бөлім. Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлауының дамуын қалыптастыру механизмдері
2.1 Мектепке дейінгі жастағы балалардың ойлауын ойын арқылы дамыту жолдарын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 Мектепке дейінгі кезеңдегі бала ойлауының дамуына тәжірибе жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Зерттеудің өзектілігі. Мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің басты міндеті – баланың жеке басының дамуын жан-жақты жоғары деңгейде қамтамасыз ету. Өйткені осы кезеңде баланың бұдан кейінгі бүкіл өміріне негіз болатын жеке тұлғалық қасиеттері, психикалық өзіндік ерекшеліктері қалыптасады.
Көптеген педагогтардың бақылауынша, оқуға үйренбеген бала, ойлау іс әрекетінің тәсілдерін меңгермегендіктен көп жағдайда үлгермеушілер қатарына қосылып, оның әрі қарайғы дамуына көптеген кедергілер туындайды. Бұл міндетті шешудегі маңызды бағытарының бірі, баланың ойлауының толыққанды дамуын қамтамасыз ететін негізгі шарттардың жасалынуы. Ал бұл шарттардың жасалынуына негіз болатын тұрақты танымдық қызығушылық, ойлау әрекетінің дағдысы мен іскерлігі, ойлау сапасы, шығармашылық белсенділік мәселесі қазіргі психолог, тәрбиешілердің зерттеу объектісіне айналып отыр. Ойлау процесінің жалпы даму принципі мен баланың даралық даму принципін ұштастыру, оны оқыту процесінде неғұрлым тиімді пайдалануға байланысты біздің еліміздің мектепке дейінгі мекемелердің оқыту жүйесінде түрлі альтернативті бағдарламалар енгізіліп жатыр. Сондықтан, мұндай жаңалықтардың енгізуі ғылыми негізделген және жан-жақты қамтылған жүйенің болуын қажет етеді. Біз өзіміздің зерттеу тақырыбын таңдауда, осы себептерді негізге алдық.
Зерттеу объектісі болып мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық даму процесі табылады.
Зерттеу пәні: психология
Зерттеудің мақсаты: Мектепке дейінгі жастағы кезеңіндегі балалардың оқу процесіндегі ойлауының дамуының неғұрлым ұтымды жолдарын іздестіру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер мектепке дейінгі ұйымдар жүйесіндегі педагогикалық үрдіс ғылыми негізделген бағытта дұрыс ұйымдастырылса, онда мектеп жасына дейінгі балалардың қажетті интеллектуалды қабілеттерінің деңгейі жоғарлайды.
Көптеген педагогтардың бақылауынша, оқуға үйренбеген бала, ойлау іс әрекетінің тәсілдерін меңгермегендіктен көп жағдайда үлгермеушілер қатарына қосылып, оның әрі қарайғы дамуына көптеген кедергілер туындайды. Бұл міндетті шешудегі маңызды бағытарының бірі, баланың ойлауының толыққанды дамуын қамтамасыз ететін негізгі шарттардың жасалынуы. Ал бұл шарттардың жасалынуына негіз болатын тұрақты танымдық қызығушылық, ойлау әрекетінің дағдысы мен іскерлігі, ойлау сапасы, шығармашылық белсенділік мәселесі қазіргі психолог, тәрбиешілердің зерттеу объектісіне айналып отыр. Ойлау процесінің жалпы даму принципі мен баланың даралық даму принципін ұштастыру, оны оқыту процесінде неғұрлым тиімді пайдалануға байланысты біздің еліміздің мектепке дейінгі мекемелердің оқыту жүйесінде түрлі альтернативті бағдарламалар енгізіліп жатыр. Сондықтан, мұндай жаңалықтардың енгізуі ғылыми негізделген және жан-жақты қамтылған жүйенің болуын қажет етеді. Біз өзіміздің зерттеу тақырыбын таңдауда, осы себептерді негізге алдық.
Зерттеу объектісі болып мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық даму процесі табылады.
Зерттеу пәні: психология
Зерттеудің мақсаты: Мектепке дейінгі жастағы кезеңіндегі балалардың оқу процесіндегі ойлауының дамуының неғұрлым ұтымды жолдарын іздестіру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер мектепке дейінгі ұйымдар жүйесіндегі педагогикалық үрдіс ғылыми негізделген бағытта дұрыс ұйымдастырылса, онда мектеп жасына дейінгі балалардың қажетті интеллектуалды қабілеттерінің деңгейі жоғарлайды.
1. А.П.Усова «Балабақшадағы оқыту», «Мектеп» баспа үйі, Алматы 1987 жыл (46-48-52, 73-119-122-124 беттер).
2. Адлер А Воспитание детей / А Адлер– М.: Наука, 1986
3. Айтмамбетова Б. “Педагогика тағылымдары”/ Б. Айтмамбетова– А.: Рауан, 1993
4. Давыдов В.В. Психологическая теория учебной деятельности и методов начального обучения / В.В. Давыдов – М:: Просвещение, 1992
5. Е. Сағындықұлы. Педагогика. - А, 1999.
6. Е.Т. Батурина «Балалар бақшасындағы тәрбие программасында» арналған ойындар жинағы. «Мектеп» баспа үйі, Алматы 1981 жыл (3-9, 13-15-17, 20-22-38, 50-66-88, 124 беттер).
7. Зинаш Байжанова «Жалпы педагогика», «Таймас» баспа үйі, Алматы 2008 жыл (57, 70-76-79, 84-88-95, 102-108-112-117 беттер).
8. Ильина Т.А. Педагогика/ Т.А. Ильина– А.: Мектеп, 1977
9. К.С.Жұмасова «Психология», «Фолиант» баспа үйі, Астана қаласы 2006 жыл (87, 128, 145, 161, 178, 200, 217, 231 беттер).
10. Л.П.Тарасова «Балабақша» меңгерушілерге арналған кітап, «Мектеп» баспа үйі, Алматы 1987 жыл (39-46, 197-202-209, 210-212-221, 226 беттер).
11. Н.Б.Халезова, Н.А.Курочкина, Г.В.Патнюхина «Балалар бақшасындағы пішіндеу жұмыстары», «Мектеп» баспасы, Алматы 1985 жыл (3,28, 38 беттер).
12. Н.Оразақынова, Н.Әміреев, Н.Сапақова «Қазақ тілі» сөз мәдениеті 10 сыныбына арнлаған оқулық. «Мектеп» баспа үйі, Алматы 2006 жыл (67, 225 беттер).
13. Сайраш Әбішқызы «Қазақстан мектебі» №12 2004 жыл. Д.Бұлақбаев «Ұлттық тәрбие бесігі» мақаласынан үзінді, «Дәуір» ЖШС РПБК баспа үйі, Алматы 1925 жыл (51 бет).
14. Совет-хан Ғаббасов «педагогика мен психология негіздері» - «Таймас» баспа үйі, Алматы 2008 жыл (23-25, 50-54, 72-91, 341-364 беттер)
15. Т.Сабыров. Балаларға ақыл-ой тәрбиесін берудің кейбір мәселелері. - Алматы, 1977.
16. Т.Сабыров. Балаларға ақыл-ой тәрбиесін берудің кейбір мәселелері. - Алматы, 1977.
17. Эльконин Д.Б. Психология младшего школьника/ Д.Б. Эльконин– М.: Просвещение, 1993
18. Эльконин Д.Б. Психология младшего школьника/ Д.Б. Эльконин– М.: Просвещение, 1993
2. Адлер А Воспитание детей / А Адлер– М.: Наука, 1986
3. Айтмамбетова Б. “Педагогика тағылымдары”/ Б. Айтмамбетова– А.: Рауан, 1993
4. Давыдов В.В. Психологическая теория учебной деятельности и методов начального обучения / В.В. Давыдов – М:: Просвещение, 1992
5. Е. Сағындықұлы. Педагогика. - А, 1999.
6. Е.Т. Батурина «Балалар бақшасындағы тәрбие программасында» арналған ойындар жинағы. «Мектеп» баспа үйі, Алматы 1981 жыл (3-9, 13-15-17, 20-22-38, 50-66-88, 124 беттер).
7. Зинаш Байжанова «Жалпы педагогика», «Таймас» баспа үйі, Алматы 2008 жыл (57, 70-76-79, 84-88-95, 102-108-112-117 беттер).
8. Ильина Т.А. Педагогика/ Т.А. Ильина– А.: Мектеп, 1977
9. К.С.Жұмасова «Психология», «Фолиант» баспа үйі, Астана қаласы 2006 жыл (87, 128, 145, 161, 178, 200, 217, 231 беттер).
10. Л.П.Тарасова «Балабақша» меңгерушілерге арналған кітап, «Мектеп» баспа үйі, Алматы 1987 жыл (39-46, 197-202-209, 210-212-221, 226 беттер).
11. Н.Б.Халезова, Н.А.Курочкина, Г.В.Патнюхина «Балалар бақшасындағы пішіндеу жұмыстары», «Мектеп» баспасы, Алматы 1985 жыл (3,28, 38 беттер).
12. Н.Оразақынова, Н.Әміреев, Н.Сапақова «Қазақ тілі» сөз мәдениеті 10 сыныбына арнлаған оқулық. «Мектеп» баспа үйі, Алматы 2006 жыл (67, 225 беттер).
13. Сайраш Әбішқызы «Қазақстан мектебі» №12 2004 жыл. Д.Бұлақбаев «Ұлттық тәрбие бесігі» мақаласынан үзінді, «Дәуір» ЖШС РПБК баспа үйі, Алматы 1925 жыл (51 бет).
14. Совет-хан Ғаббасов «педагогика мен психология негіздері» - «Таймас» баспа үйі, Алматы 2008 жыл (23-25, 50-54, 72-91, 341-364 беттер)
15. Т.Сабыров. Балаларға ақыл-ой тәрбиесін берудің кейбір мәселелері. - Алматы, 1977.
16. Т.Сабыров. Балаларға ақыл-ой тәрбиесін берудің кейбір мәселелері. - Алматы, 1977.
17. Эльконин Д.Б. Психология младшего школьника/ Д.Б. Эльконин– М.: Просвещение, 1993
18. Эльконин Д.Б. Психология младшего школьника/ Д.Б. Эльконин– М.: Просвещение, 1993
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледж
Педагогика және
психология кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы:
Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлауын дамытудың психологиялық
негізі
Орындаған:
3а КДО тобының студенті
Жетекшісі:
Орал қаласы - 2014
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Негізгі бөлім:
І-бөлім. Мектепке дейінгі жастағы балалар ойлауының дамуының теориялық
зерттеулері
1.1 Ойлау қызметінің қалыптасу мәселелері бойынша шетел және отандық
зерттеуші ғалымдар еңбегіндегі тұжырымдар ... ... ... ... 5
1.2 Мектепке дейінгі жастағы балалардың таным процесі ретінде ойлаудың
өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .13
1.3 Мектепке дейінгі жастағы балалардың ойлау процесі дамуының негізгі
критерийлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 19
ІІ-бөлім. Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлауының дамуын қалыптастыру
механизмдері
2.1 Мектепке дейінгі жастағы балалардың ойлауын ойын арқылы дамыту
жолдарын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2 Мектепке дейінгі кезеңдегі бала ойлауының дамуына тәжірибе
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .31
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 33
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 34
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің басты
міндеті – баланың жеке басының дамуын жан-жақты жоғары деңгейде қамтамасыз
ету. Өйткені осы кезеңде баланың бұдан кейінгі бүкіл өміріне негіз болатын
жеке тұлғалық қасиеттері, психикалық өзіндік ерекшеліктері қалыптасады.
Көптеген педагогтардың бақылауынша, оқуға үйренбеген бала, ойлау іс
әрекетінің тәсілдерін меңгермегендіктен көп жағдайда үлгермеушілер қатарына
қосылып, оның әрі қарайғы дамуына көптеген кедергілер туындайды. Бұл
міндетті шешудегі маңызды бағытарының бірі, баланың ойлауының толыққанды
дамуын қамтамасыз ететін негізгі шарттардың жасалынуы. Ал бұл шарттардың
жасалынуына негіз болатын тұрақты танымдық қызығушылық, ойлау әрекетінің
дағдысы мен іскерлігі, ойлау сапасы, шығармашылық белсенділік мәселесі
қазіргі психолог, тәрбиешілердің зерттеу объектісіне айналып отыр. Ойлау
процесінің жалпы даму принципі мен баланың даралық даму принципін
ұштастыру, оны оқыту процесінде неғұрлым тиімді пайдалануға байланысты
біздің еліміздің мектепке дейінгі мекемелердің оқыту жүйесінде түрлі
альтернативті бағдарламалар енгізіліп жатыр. Сондықтан, мұндай
жаңалықтардың енгізуі ғылыми негізделген және жан-жақты қамтылған жүйенің
болуын қажет етеді. Біз өзіміздің зерттеу тақырыбын таңдауда, осы
себептерді негізге алдық.
Зерттеу объектісі болып мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық даму
процесі табылады.
Зерттеу пәні: психология
Зерттеудің мақсаты: Мектепке дейінгі жастағы кезеңіндегі балалардың оқу
процесіндегі ойлауының дамуының неғұрлым ұтымды жолдарын іздестіру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер мектепке дейінгі ұйымдар жүйесіндегі
педагогикалық үрдіс ғылыми негізделген бағытта дұрыс ұйымдастырылса, онда
мектеп жасына дейінгі балалардың қажетті интеллектуалды қабілеттерінің
деңгейі жоғарлайды.
Зерттеудің көкейкестілігі: оқыту тәжірибесінде тәрбиешілердің балалар
әрекетін ұйымдастыру келесі үлгі бойынша жүзеге асырылады: тәрбиешілер
оқушыларға көп жағдайда ойлаудың маңызы төмен,еліктеуге негізделген
қайталау жаттығуларын ұсынады. Бұндай жағдайларда ойлаудың тереңдігі,
сындарлығы, икемділігі сияқты, оның өзінділігінің маңызды қырлары болып
табылатын қасиеттер жеткілікті түрде дамымайды.
Зерттеу міндеттері:
1.Ойлау қызметінің қалыптасу мәселелері бойынша шетел және отандық
зерттеуші ғылыми еңбектеріндегі тұжырымдарды қарастыру
2. Мектепке дейінгі жастағы балалардың таным процесі ретінде
ойлаудың өзіндік ерекшеліктерін қалыптастыру
3.Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлау процесі дамуының негізгі
критерийлерін анықтау
4.Мектепке дейінгі жастағы балалардың ойлауын ойын арқылы дамыту
жолдарын жүргізу
5. Мектепке дейінгі кезеңдегі бала ойлауының дамуына тәжірибе жүргізу
арқылы зерттеу
6. Ойлаудың даму жолдары (коррекциялық ойындар мен жаттығулар)
жүргізу
Жетекші идея: мектепке дейінгі балалардың ойлауын дамытудың психологиялық
негіздерін қалыптастыру міндетті түрде өзінің жалғасын табуы
керек.Өйткені мектеп жасына дейінгі балалардың психикасының жетекші құралы
болып саналады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздерін философтардың,
психологтар мен педагогта рдың жеке тұлға мен оның дамуындағы іс-әрекеттің
рөлі туралы білімнің мәнін, мектеп жасына дейінгі балалардың ойлауының
дамуын қалыптастыру проблемасын зерттеудегі тұлғалық-әрекеттік көзқарасын
ашып көрсететін тұжырымдамалар құрайды.
Зерттеудің көздері: Ғалымдардың зерттеу проблемасына сай еңбектері; ҚР
ресми материалдары (заңдар, Конституция, қаулылар), ҚР Білім министрлігінің
мектепке дейінгі ұйымдардағы оқу-тәрбие жөніндегі құжаттары (конституция,
стандарт, реформалар, бағдарламалар); этнопедагогикалық еңбектер.
Зерттеудің әдістері:
1. Педагогикалық әдістер мен оқулықтарды талдау;
2. Педагогикалық белгілеу экспериментін жүргізу;
3. Бақылау, талдау, әңгіме, анкета.
4. Жиналған материалдарды өңдеу.
5. Тәрбиешілердің құжаттарымен танысу болып табылады.
Зерттеудің теориялық мәні мен ғылыми жаңалығы:
Өзара байланысының мәні зерттеудің теориялық базасы ретінде ашылды;
Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлауының дамуын қалыптастыру механизмі
жасалды;
Мектепке дейінгі балалардың ойлауының дамуының психологиялық жіктемесі
негізделді және олардың психологиялық ойлауын қалыптастырудағы
мүмкіндіктері айқындалды;
Мектеп жасына дейінгі балалардың қалыптастырудың моделі жасалды және оны
жүзеге асырудың психологиялық шарттары айқындалды.
Зерттеудің базасы: Тәжірибелі- эксперимент жұмысы
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады
І-бөлім. Мектепке дейінгі жастағы балалар ойлауының дамуының
теориялық зерттеулері
1.1 Ойлау қызметінің қалыптасу мәселелері бойынша шетел және отандық
зерттеуші ғалымдар еңбегіндегі тұжырымдар
Бала ойлауының даму проблемасы философ, педагогтардың зейінін бұрыннан
аудара бастаған, бірақ көптеген уақыт бойы оның шешімі тек тұрмыстық
бақылаулардың негізінде болды. Бұл проблеманың талдаудың алдыға жылжуы, ХҮІ
ғасырда материалистердің адам ойлауының қайнар көзі сезім мүшелеріне сыртқы
орта заттарының әсер ету нәтижесінде туындайтын түйсіктің негізінде жатқан
дамудың өнімі деп қарастырылуынан басталды. Ойлаудың дамуының бұл
эмприкалық теориясы бір жағынан сол кездегі картизияндық тума идеялар
теориясына, бір жағынан – орта ғасырлық метафизикалық психологиядан қалған,
рухани қабілеттер теориясына қарама-қарсы қойылды. Ойлаудың дамуына қатысты
Локктың сенсуалистикалық идеясы идеалистік сәттерден арылып, материалистік
бағытта талдана бастады. Баланың психологиялық эволюция процесін жүйелі
бақылауда және бұл дамудың түпкі себептерінің түсіндірудің ойлау дамуының
эмприкалық теориясы жеткізіліксіз болды. Бұл бағытты ұстанушылар ойлау
дамуының механикалық схемасын құрудан әрі аспады, яғни жалпы түсініктік
ассоциациялық байланыстың жасалуы арқылы жүзеге асатындығын айтады.
Баланың ойлауының дамуы туралы ғылыми түсініктің қалыптасуына, ХІХ
ғасырдың ортасында сезім мүшелерінің физиология саласында экспериментальды
зерттеулер үлкен әсерін тигізді. Әсіресе ойлаудың дамуы проблемасын
талдауда И.М.Сеченевтың жаңа псиохофизиологиялық мәліметтерінің маңызы зор
болды. Ол, психология және жүйке жүйесі физиологиясында негізгі
проблемаларын дамуындағы генетикалық зерттеулерге үлкен мән берді. В
умственный жизни человека одно только ранее детство представляет случаи
истинного возникновения мысли или идейных состоянии из психологических
продуктов низшей формы, не имеющих характера мысли. Только здесь наблюдение
открывает существенные периоды, когда человек не мыслит и затем мало-
помалу, начинает проявлять эту способность
Баланың интеллектуалды дамуының жалпы барысын талдай келе, Сеченев бұл
дамудың қайнар көзі сыртқы ортаны қабылдаудың негізінде жатыр дегенді
айтады: Самые простые наблюдения показывают далее, что корни мысли у
ребенка лежат чувствовании. Это вытекает уже из того, что все умственные
интересы раннего возраста сосредаточены исключительно на предметах внешнего
мира, а последние познается первично, очевидно только чувствованием,
преимущственно при посредстве органов зрения, осязания и слуха.
Сеченев ойлаудың идеалистік концепциясының шындыққа келмейтіндігін
дәлелдеді. Сонымен қатар интеллектуалды дамуды тек сыртқы әсердің негізінде
ғана болатын процесс деп түсіндіретін синсуализімнің әлсіздігін көрсетеді.
Сенсуализм субъектінің ерекшеліктерінің және оның жүйке – физиологиялық
құрылымын мүлде ескермейді. И.М.Сеченевтың пікірінше эволюциялық ғылыммен
сезім мүшелерінің физиологиясындағы табыстар, осы классикалық сенсуализімді
шектеулерінен аса отырып, баланың ойлауының дамуының проблемасын жаңаша
зерттеуге болады дейді. Түрлі ойлау құрылымының онтогенезінде шығу тегін
зерттей келе, Сеченев қарапайым сенсорлы процестердің негізінде күрделі
кеңістіктік елестетудің, себепті тәуелділікті түсінудің, абстрациялы
ұғымдардың қалыптасатынын көрсетеді.
Баланың ойлауының дамуын - шындықты пассивті түрде бейнелеудің нәтижесі
дейтін ассоционистерге қарағанда Сеченев шешу мағынаны баланың практикалық
тәжірибесіне (тәжірибелік қорына), сыртқы орта туралы адекватты ұғымдардың
қалыптасуына бағытталған әрекеттер деп түсіндіреді. Белгілі даму кезеңдері
бойынша туындап отыратын логикалық формаларды, баланың заттармен әрекеттесу
тәжірибесін квинтэссенциясы деп қарастырады. Балада ұғымның дамуын
қарастыра келіп, себепті тәуелділік туралы И.М.Сеченов былай дейді: Когда
ребенок выучился ходить, говорить и владеть руками, вся его жизнь проходит
в так называемых занятиях и играх. Здесь он ежеминутно является деятелем,
производящим по своему хотению перемены в предметах внешнего мира и
конечно, не может чувствовать себя токавым. Другими словами, через его
сознание ежеминутно проходят такие чувственные ряды (их было бы всего проще
назвать рядами личного действия) которые, сопоставлясь друг с другом и
расчленяюсь на общих основаниях распадаются, в конце концов, на элементы в
котором соответствует в отвлеченной форме понятия: одушевленный деятель с
хотением и способностью к действию, самые действия и эффект. Все это
повторяется многие сотни и тысячи раз, и тип, живого деятеля, производящего
явления или перемены предметах внешнего мира, как наиболее первичный,
становится в душе ребенка шаблоном для объяснения их.
Балада ұғымның қалыптасу процесіндегі заттық әрекеттің маңызын зерттей
келе, Сеченев сол кездегі әлемдік психологиядағы онтогенездегі ойлау дамуы
туралы ұғымды басып оздым. Ол бұл проблеманың талдауының материалиістік
ғылыми негізделген жолдарын көресетті. Бірақ жеткілікті түрде жүйелі
бақылау мен эксперименттің (түрлі жас кезеңіндегі баланың іс-әрекетін
зерттеуде) болмауынан, Сеченев бала психикасының дамуының жалпы
тенденцияларын көрсете алмады.
Ойлауды зерттеуге жаңа мүмкіндіктер психологияның балалар психикасын
зерттеудегі жүйелі бақылау мен эксперименттерге көшкенде ғана жасалынды.
Бала психикасының даму барысын ұзақ және жоспарлы түрдегі жазба бақылауының
негізінде жасалған Ч.Дарвинның Бала өмірін бақылау еңбегі жарияланды. ХІХ
ғасырдың аяғынан бастап баланың ойлауы экспериментальды түрде зерттеліне
басталды. Бұл саладағы алғашқы зерттеушілердің бірі орыс ғалымы
И.А.Сикорский баланың ойлау қабілетінің жұмыс жасауына байланысты өзінің
зерттеулерін жүргізді. Аз уақыт ішінде зертеудің жаңа әдістемелерімен
қаруланған балалар психологиясы, баланың ойлау әрекетінің мазмұны туралы
үлкен материал қорын жинақтады. Сонымен қатар онтогенетикалық дамудың түрлі
кезеңдеріндегі ойлау процестерін дефференциялау мүмкіндігі туды. Бірақ
баланың ойлау әрекеті бойынша материалдың қарқынды жинақталуы (Батыс Европа
және Америка Құрама Штаттарында), өкінішке орай бала ойлауының ғылыми
негізделген концепциясына жасалуына әкелінеді. Бұның себебі баланың
психикасының дамуын зерттеуде экспериментпен бақылаудың кеңінен қолданылуы,
буржуазиялық психологияны қамтып алған терең методологиялық дағдарыспен
сәйкес келіп қалды. Сол себепті Америкада және Батыс Еворпада идеалистік,
механистикалық теориялар көбейді. Бұлар балалар психологиясының жинақталған
фактілерін дұрыс түсінуге бала ойлауын әрі қарай зерттеудің дұрыс қойылуына
бөгет жасады. Сонымен қатар ХХ ғасырдың басына дейін ойлауды зерттеу
процестерін формальды түрдегі анализдің және ассоциацияны анықтауға
негізделді. Жалпы ассоциацианың орны мен ролі осы күнге дейін зерттелініп
келеді. Бірнеше авторлар ассоцианистердің ойлауының дамуы процестерін
ассоциацияның туындауына әкеледі деген талпыныстарын жоққа шығарады.
Зерттеуші ғалым Пратт (1928) ойлау бойынша жүргізген 46 зерттеулерінен
кейін, ассоцианизмді жоққа шығаруға негіз болатын ойлаудың селективтілігін
және бағыттылығы сияқты факторлар деп дәлелдейді. Шетел психологиясында да
ассоцианизм ойлау әрекетінің кең контекстісін, интеллектуалды процесс пен
мотивтердің өзіндік ерекшеліктерін ескермегендіктен үлкен сынауларға түсіп
отырды. Хамтри (1951) бұл сындарды жинақтай келе былай дейді: Классическая
теория критиковалась на том основании, что опыт не воспроизводился тем же
самым путем, что мышление направлено, что умственные элементы изменяются,
когда они входят в новую комбинацию, что мы сознаем связи – все это было бы
невозможным, если бы существовали лишь изолированные идеи – что образы и
ощущения вследствие этого частичны, а мысли общи.
Д.Расселл баланың ойлауына арналған монографиясында былай деп жазады:
Қазіргі кездегі білімнің жағдайы, ассоциацияның ойлаудағы ролі туралы
гипотезада, ол ойлау табиғатынан алшақтап кетеді. Дегенмен, ол өзінің
кітабында ассоциациялы ойлау туралы бөлімін енгізеді.
Гештальтпсихологияның өкілдері (Вертгаимер, Келер, Коффа, Дункер және
т.б.) түрлі міндеттерді шешу жағдайындағы репродуктивтілікке қарама-қарсы
ойлаудың өнімділігін ерекше көрсетеді. Ассоционистер мен биховиористердің
түсініктерін дұрыс сынай отырып, бұл проблеманы шешуде ешқандай
қанағаттанарлық ұсыныс бермеді. Тіпті, олар даму проблемасын алып тастап,
оны формалар мен құрылымдарды трансформациялау заңдылықтарымен алмастырады.
Мысалы, Келер гештельт теориясына сүйене отырып ойлаудан шешімді табуға
негіз болатын іздестіру, сезіну, сондай-ақ бағыт, бақылау әрекеттерін
мүлдем шығарып тастады. Олар инсайт ұғымын – аяқ астынан түсіну ұғымы
деп алға тартты.
Ж.Пиаже гештальтпсихологияның принциптерін сараптай келе, құрылымдықты
ұйымдастыру заңдылығы, оларды трансформациялау дамудан алынады да
зерттеудің түрлі қырларындағы бір мағына болып шығады дегенді ұсынады.
Батыс Европа, американдық психологияда кең тараған баланың ойлауы туралы
теориялардың ішіндегі Пиаже ұсынған теорияның маңызы зор. Басқа
зерттеушілерге қарағанда Пиаже бала ойының сан-қырлы жақтарын біріккен
принцип бойынша түсіндіруге, ойлауды жалпы концепциясын беруге тырысты. ХІХ
ғасыр психологиясында дамудың механистикалық тұрғыдан түсіну басым болып,
бала ойлауы мен үлкендердің ойлауының тек сандық өзгерістер қарастырылса,
Пиаже үлкендер ойы мен бала ойын кесімді түрде бөліп қарайды.
Өз кезінде Болдуин, Штерн сияқты авторлар бала логикасының өзіндік жеке
ерекшеліктерін көрсетті. Пиаже бұл фактілерге универсалды мағына беруге
тырысты. Баланың логикасын синкретивті келеді. Ол талдаудың орнына
глобальды схема бойынша ойлайды дегенді айтты.
Пиаже өз еңбектерінде мектеп жасына дейінгі баланың эгоцентрикалық
ойлауының табиғатын зерттей келе, оның нәрестенің аутистикалық ойлауымен
мектепке дейінгі жастағы логикалық ойлаудың арасындағы жатқан
интеллектуалды дамудың бір кезеңі деп көрсетеді. Баланың негізгі
әрекетінің өзгеруіне сәйкес мектепке дейінгі жасында ғана бала басқаның
көзқарасымен санасу және өзінің ойлауын қоғамда қалыптасқан логикалық
нормаларға бағындыра бастайды. Ал баланың интеллектуалды дамуының себебі
неде? Ойлаудың бір типінен екіншісіне көшуіне не әсер етеді? Бұл сұрақтарға
жауап беруде Пиаже алғашында тәжірибе жинақтаудың маңызын теріске шығарды.
Баланың ойлауының даму процесінде объективті шындық туралы білімнің
ешқандай маңызы жоқ деп есептейді. Оның ойынша ақылды заттар өңдемейді,
заттардың өзі ақылмен өңделеді. Бала ойлауының дамуы Пиаженің пікірінше
баланың басқа адамдармен қарым-қатынасының, үлкендермен бала ойларының
өзара қатынасына әсерінен болады. Пиаже биологиялық және әлеуметтік
негіздерді өзара қарама-қарсы қойды. Биологиялық негіз – психологиялық
субстанцияны жасайтын бастау. Әлеуметтік негіз – баладан тыс тұрған, оның
өзіне тән ойлау тәсілдерін итеріп тастайтын, балаға қарама-қарсы қойылған
күш. Бұл жерде Пиаже баланың бірінші күнінен бастап қоршаған орта
адамдармен қатынасқа кіретінін ескермейді.
Швейцариядағы Монтессори жүйесіне жақын балаларды тәрбиелеу және жүйесі,
ұжымдық ойын, сабақтардың болмағандығынан бұған дейін белгілі баладағы
эгоцентризмді қалыптастырады. Өзі-өзімен сөйлесу, сөйлей отырып ойлау
және т.б. Ал бұған қарама-қарсы жүйеде тәрбиелеу және оқыту да
эгоцентрикалық бағытта аз байқалады, керісінше, сөйлеудің диалогтық формасы
балаларды басым бола бастайды.
Баладағы эгоцентризм концепциясын Штерн сынға алса, кейбір авторлар бала
ойлауының синкретизм теориясына қарсылықтарын білдірді. 3-8 жастағы
балалардың ойлауы туралы үлкен фактілі материал жинақталған Айзекс
еңбектері баланың интеллектуалды дамуы туралы Пиаженің теориясының тура
еместігін көрсетеді. Айзекстің балалардың бақылау кезіндегі жасаған ой-
қорытындыларын жинақтай келе, өте қарапайым жағдайларда ең кіші балалардың
өзі (3-4 жас) құбылыстардың өзара объективті байланыстарын байқататындығын
және оларда ешқандай эгоцентрикалық бағыт немесе синкертизмге жақын
тенденциялар байқалмайтындығы айтады. Айзекс балада үлкендерден мүлдем
бөлек ерекше логиканың бар екендігі туралы тезиске қарсы және ойлаудың
нақты жағдаятқа, практикалық әрекетке деген қажеттілігіне тәуелді екендігін
айтады. Айзекстің зерттеулерінде 3-5 жас аралығында фактілерге физикалық
интерпритация беруге тырысатындығы және жаратылыс құбылыстарының дұрыс
түсініктерін меңгере алатындығы анықталған. Бір жағынан Айзекс сияқты
бірнеше авторлар баладағы ерекше синкертивті логиканың барлығын жоққа
шығаруда, бала ойлауының өзіндік формасының барлығына мән бермейді.
Интеллектуалды дамуды процесс ретінде таза сапалық өзгерістерге жатқызады.
Пиаженің баланың ойлауы туралы келесі еңбектерінде ойлаудың даму барысы
туралы көзқарасы өзгереді. Ол бала ойлауының ерекшелігін эгоцентризммен
түсіндірудің қателігін мойындайды. Л.С.Выготскидің жазған сынына жауабында,
эгоцентризм термині бұрынғы гипертрофты жеке сана ретінде түсіндіруден
қайтқандығын айтады. Пиаже бойынша ағзаның ортаға бейімделуі (адаптация) әр
уақытта сәтті бола бермейді және адекватты шарт емес. Мысалы, балада
бейімделу мүшесі немесе құралы әлі болмауы мүмкін. Осындай жағдайда
бейімделуге тырысу жүйелік қателіктерге әкеледі. Мұндай қателіктер адамның
тек қана ойлау әрекетінде ғана емес, психикалық өмірдің басқа салаларында
болуы мүмкін. Бұл туралы Пиаже былай дейді: Я ввел выражение
эгоцентризма для того, чтобы выразить ту мысль, что процесс знания
никогда не осуществляется путем простого сложения разделом или новых
уровней, как если бы более полное знание было просто дополнением менее
совершенного прошлого знания; этот процесс требует постоянной
переформулировки прежних точек зрения по средством процесса, которой
продвигается перед также, как и назад, непрерывно коррегирует как начальные
систематические ошибки, так и те, которые возникает в самом процессе
познания. Осылайша эгоцентризм термині арқылы тарихи жағынан алғанда
таным процесінің шектеулігін, бір жақтылығын түсіндіреді. Ол Выготский
ұсынған іштей сөйлеудің бастапқы формасы ретіндегі эгоцентрикалық сөйлеу
интерпритациясына қосылатынын айтты. Жаңа позицияға көшкен Пиаже өзінің
әріптестермен бірге 40-жылдары көптеген зерттеулер жүргізіп, инттелектінің
құрылымы және оның дамуының жалпы бағыты туралы жаңа түсінік
қалыптасады.(9, 281) Пиаже бойынша ойлау тәсілдер (операциялар) жүйесінен
тұрады. Операцияны ішкі әрекет деп түсіндіреді. Бастапқыда әрекет сыртқы
заттың белгілі нәрсеге әсер етуде қолданылса, одан кейін ол ішкі жаққа
ауысып, ақырып орындалады. Осылайша тәсіл де, заттық әрекет те - әрекеттің
түрлі категориялары болып табылады. Операцияның нағыз әрекеттен өзіндік
ерекшеліктері бар. Мұнай ерекшеліктердің бірі – шектеулігінде. Ішкі әрекет
реалды объектілер арқылы емес белгілер, бейнелер, символдар арқылы жүзеге
асады. Бірақ кез келген ойлау әрекеті тәсіл болып табылмайды. Бұлар өзара
әрекеттесе, өзара байланысты жағдайда ғана белгілі бір жүйені құрайды.
Жүйелі тәсілдер ғана – қайтарымдылық қасиетке ие. Ал, қайтарымдылық деген,
әр операцияға қарама-қарсы, симметриялы түрде операция бар жағдай,
біріншісінің нәтижесінен бастапқы жағдаятты қайта тірілтеді.
Пиаженің пікірінше, туғаннан ерте балалық шаққа дейін ойлау дамуының 4
негізгі сатысы бар. Бірінші стадия – баланың туғаннан 2 жасқа дейінгі
кезеңі. Бұл саты сенсорлы – моторлы ойлау сатысы. Бұнда тәсілдерді қолдану
әлі жоқ, бірақ сыртқа әрекет қылығынан қайтарымдылықтың көрінісі байқалады
(мысалы, бөлмеде жүргенде, өзінің қозғалысын бастаған жеріне қайтып келуге
қабілетті). Өзінің заттық әрекет барысында оларды бір қалыпты белгілер
ретінде таниды. Заттар оларға инварианттар бола бастайды. Екінші саты –
дамудың екі жастан жеті жасқа дейінгі кезеңін қамтиды. Бұл – тәсілдік
ойлауға дейінгі саты болып есептелінеді. Бұл кезеңде баланың сөйлеуі
дамиды, түсініктері қалыптасады. Бұл сатыда баланың көрнекі ойлауының
негізі қалыптасады. Үшінші саты – 3-4 жастан 5-6 жасқа дейінгі кезеңді
қамтиды. Бұл нақты операциялар сатысы. Баланың ойлау әрекеті қайтарымдылық
қасиетке ие болады және белгілі бір құрылымда қалыптасады. Операциялар
өзінің құрылымдарына қарай логикалық болады, бірақ олар реалды заттарда
немесе құбылыста жүзеге асады. Сөздік қатынастарға байланысты логикалық
операцияның жүзеге асуына әлі де ерте. Бала белгілі бір есеп мысалдарын
нақты заттар арқылы дұрыс шеше отырып, сол мысал сөздік формада берілсе,
олар оны шешуде қиналады. Төртінші стадия – 7-8 жастан 11-12 жасқа дейінгі
кезең. Бұл стадияда ұсыныстар мен пікірлермен бірге болатын формальды
операциялар сатысы. Операцияларда бір құрылымға ұйымдастыру жүзеге асады.
Гипотеза арқылы ойлану қабілеті көріне бастайды, яғни іске асыруға дейін
мүмкін болатын барлық болжамдарды қалыптастырып, сонда сол болжамдардың
көмегі арқылы өз іс-әрекетін жасау.Мүмкіншілік пен қызығушылықтың синтезі
жүзеге асады. Осылайша Пиаженің енгізген әрекет-ойлау жаңа ұсынысын
бірізділіктен алыстап, оның бұрынғы ұсынысының (эгоцентризмнен элементтік
ойлауға) сақталғандығын көреміз. 7-8 жастағы баланың ойлауы эгоцентрикалық
болып қалады да, тек қана әлеуметтену нәтижесінде ғана логикалық ойлауға
айналады. Өзінің Логика и равновесие в поведении субъекта статьясында
Пиаже логикалық операциялау құрылымын және оның даму анализіне тепе-
теңдікті дәлелдеу жүйесі туралы мәселені қозғайды. Логикалық операциялар
құрылымы жүйе ретінде бейнеленуі, оның дамуы – бір деңгейден екінші
деңгейге көшу нәтижесінде туындайтын құрылымның орналасуының объективті
айырмашылығы ретінде бейнелейді.
Ойлау, баланың ойлау ерекшеліктері туралы Абай Құнанбаевтың көз
қарастарында көңіл тоқтатуға болады. Абайдың бірқатар шығармаларында жеке
тұлға психологиясы, балалар және педагогикалық психологияға қатысты ойлауды
байқауға болады. Ол ұғымдар, түсініктер өзін-өзі ұстау ережелерінің барлығы
адамның өмір сүру процесінде және іс-әрекет үстінде қалыптасатындығын
айтады. Абай психиканың жас ерекшелігіне, әсіресе балалар психикасының
дамуына көңіл бөледі. Нәрестелік кезеңде бала бар нәрсеге талпынады,
жылтыраған затқа ұмтылады, сезінеді, аузына салып көреді. Домбыра ойнаса –
бала соған ұмтылады, иттің арсылын, аттың дүрсілін, күлкіні естісе – бірден
тыпыршиды. Кейіннен мұнау не нәрсе?, неге ол бұны істейді?, бұл не
үшін керек? деген сұрақтар қоя бастайды. Баланың жоғары деңгейдегі
алаңдаушылық жаулап алады. Бұнымен Абай, бала психикасын қалаған бағытта
өзгертіп алатындығын айтады. Осы жерде ол ағылшын философы Ж.Локктің ойын
қайталағандай. Балаларды күнделікті бақылай келе олардың әрекетшіл,
әсершіл, қамсыз, сенгіш екендігін былай айтады: Бала жаны – таза тақта
сияқты. Абай ата-аналардан баланың түрлі жас кезіңіндегі ерекшеліктерін
ескеруді және соған сәйкес балаларын басқаруын талап етеді. Ол балаларын
шектен тыс еркелететін ата-аналарды сынға алып, балалардың өзара
кикілжіңдеріне араласпауын айтады.
Ойлау процесінің ұлттық бітіс жөнінде халқымыздың көрнекті ғалымдары
Төлеген Тәжібаев, Құбағұл Жарықбаев, Н.А.Логинова, Ж.Намазбаева, Б.Хамзин
және оралман, қазақ халқының психолог ғалымы Сәбет Бап-Баба шұғылданып
зерттеуде.
Халықтық психология психика мен мінез – құлықтың қанға сінген, тез
өзгеріп не жоғалып кетпейтін ұлттық бітісін, мезгіл мөлшерімен алғанда ұзақ
дәуірдің жемісі. Мұнда ғасырлар бойы сұрыптала жинақталып, жүйеге түскен
ұлттық дәстүр, салт-сана, әдет-ғұрып, ұрпақтан-ұрпаққа біртіндеп жалғасатын
таптаурынды болған нормалар мен принциптер, яғни халықтың жан дүниесі
өзіндік мінез-құлқы, таным процестерінің өзіндік ішкі астарлары
қарастырылады. Ұлттық дәстүрмен салт-сананың адам психикасының, әсіресе
танымдық ойлау процесінде елеулі орын алатын біркелкі тұрақты құбылыс
екендігін әр кездері ғұмыр кешкен ғұламалар айтып өткен. Халықтық
психология – адамдардың қоғамдық және жеке тәжірибесінен, өмірдегі
пайдалануларынан туындайтын қарапайым психологиялық білімдердің жүйесі. Бұл
адам психикасының көптеген жақтарын қамтып, белгілі этностың өзіне тән
психикасы жөнінде біршама мәнді мағлұматтар беретін ілім – білімдердің
жүйесі. Ал халықтың психологиялық теориялық мәселелерін зерттеумен
этнопсихология шұғылданады. Этнопсихология - әрбір халықтың рухани
әрекетінің жемісін, сол халықтың психологиясын сана-сезімін көрсететін
негізгі өлшемдердің бірі болып есептелінеді. Этнопсихология қарастыратын
психологиялық жайттар ауыз әдебиетінде өлшеусіз мол. Мысалы, жан
қуаттарының ішіндегі адамның ойлау процесінің, оның ішіндегі продуктивті
ойлауды алып қарауға болады. Продуктивті ойлау – адамға бұрын соңды
белгісіз, тың мәселелерді шешуде маңызы зор. Тың мәселені шешуде ой жүйелі
болуы тиіс. Сапарғали, Нұржан ақындардың бір-бірімен айтысында
құрастырылған жұмбақтар терең ойлаудың жемісі. Ондағы темірден салбырағын
иегі бар, сабағы бірі қолда, бірі белде дейтін Сапарғалидің жұмбағын
Нұржан: бұл атың жүгені, тізгіні қолда, шылбыры белде деп шешеді. Осы
жұмбақты құрастырушы да, оның шешімін тапқан кісі де күрделі продуктивті
ойлауды жүзеге асырып отырғанын көреміз.
Қазақ халқы – рухани зор байлықтың мұрагері. Ол өзінің өресі биік, сан-
салалы өскелең мәдениетіне бір күнде, бір ғасырда жеткен жоқ. Халық даналық
ата-ана ұрпақ тәрбиесі жөнінде өзінен бұрынғыларды моральдық –
психологиялық, медициналық – гигиеналық, өнер сайыпкерлік ой-пікірлермен
шоғырландырып, бүкіл халықтың тәлімдік тәжірибесін мирасқа қалдырып отырды.
Мақал-мәтелдерде айтылған жан қуаттары (психикалық таным процестері), адам
танымы жайлы мәселелер ұғымға өте жақын, аналогиялық ойлау үшін өте
маңызды, әлі ұтымды құралдар болып табылады. Жас ұрпаққа шынайы тәрбие
берудің оның жеке дара психологиясының, жас өзгешелігін айрықша ескеру
қажет екендігін ескертеді. Бұл жөнінде халық бірде: балаға өз тіліңмен
сөйлеме, өз тілімен сөйле дейді. Сөйтіп, дуалы сөздің мәйегі – мақал-
мәтелдерден психологиялық мәнді деректердің көптеп кездесетіні олардың көбі
осы күнгі ғылыми – психологиялық мәселелерімен сабақтасып жатқандығы және
мағынасы кеңейіп кейіннен ғылыми тұжырымдар дәрежесіне көтерілетіні
байқалады.
Баланың ойлау ерекшеліктерін жас кезеңдеріне байланысты зерттеулер, бұл
жөніндегі ғылыми негізделген түсініктердің қалыптасуына ХІХ ғасырдың
ортасындағы сезім мүшелерінің физиологиясы саласындағы экспериментальды
зерттеулер үлкен әсерін тигізіп зерттеу шаралары қарқынды жүре бастады.
Ойлау мәселесі туралы негізінде өз тұжырымдамаларын ұсынған зерттеуші
ғалымдар бірнеше бағытқа бөлінді. Олардың ішінде Ж.Пиаженің балалар
интеллектісін және оның қалыптасу этаптары тұжырымдамасы бұдан кейінгі
көптеген зерттеу жұмыстарына негіз бола алды. Бұнда ол интеллектінің
сенсомоторлы дамуы операциялауға дейінгі ойлау, нақты және формальды
операциялар кезеңдерін көрсетеді. Сондай-ақ, отандық зерттеушілердің бірі
П.Я.Гальперинің ойлау әрекетін жоспарлы түрде қалыптастыру теориясы,
Л.С.Выготскийдің концепциясы мен бұл процесте зерттеу әдістемесі бұл
саланың ғылыми тұрғыдан дамуына зор ықпал етіп, ойлау процесінің, әсіресе
кіші мектеп кезеңіндегі ойлаудың даму ерекшелігі мен оның мазмұнын жеткізіп
дәлелдеді. Мектепке дейінгі жастағы балалардың ойлау қабілеттерін
қалыптастыру мәселесі әлі де зерттелу үстінде.
1.2 Мектепке дейінгі жастағы балалардың таным процесі ретінде ойлаудың
өзіндік ерекшеліктері
Мектеп өмірінің мектепке дейінгі жастағы балалардың кезеңі қазіргі
уақытта 3-4 жастан 5-6 жасқа дейінгі жас ерекшелік диапазонын қамтиды. Бұл
кезеңде баланың жүйелі оқуын қамтамасыз ететін физикалық және
психофизикалық дамуы жүріп жатады. Ең алдымен, жүйке жүйесі, бас миының
жұмысы жетіле түседі. Физиологтардың айтуынша, 6 жасқа қарай үлкен жарты
шар қыртысы едәуір жетіледі. Бірақ қыртыстың реттеуші функциясының
жетімсіздігі бұл жастағы балалардың әрекетінен, эмоциясының
ұйымдастырылуынан байқалады: мектеп жасына дейінгі балалардың ұзақ уақыт
зейінін тоқтата алмайды, өте қозғыш, эмоционалды. Мектеп жасына дейінгі
кезеңінде түрлі балаларда психофизиологиялық дамудың бірдей еместігі
байқалады. Сондай-ақ ұл балалар мен қыз балалардың дамуында қарқынды
өзгерістер болады.Көп жағдайда қыз балалар ұл балаларға қарағанда неғұрлым
алдыда. Бұл туралы кейбір психологтар (келесі қорытындыға келеді)
негізінде мектеп жасына дейінгі кезеңінде бір партада әр түрлі жастағы
балалар отырады деп қорытынды жасайды. Мектепке дейінгі ұйымдарда оқудың
басталуы баланың дамуындағы әлеуметтің жағдайының түпкілікті өзгеруіне
әкеледі. Ендігі уақытта ол қоғамдық субъект бола бастайды және әлеуметтік
мәні бар, орындалу нәтижесіне қоғамдық баға берілетін міндеттерді мойнына
ала бастайды.
Мектепке жасына дейінгі кезеңінде негізгі әрекет ойын әрекеті болып
табылады. Ойын әрекеті осы кезеңдегі балалардың психикалық дамуының
негізгі өзгерістерін анықтайтын болады. Ойын әрекетінің негізінде
балалардың дамуындағы маңызды жетістіктермен белгіленетін психологиялық
жаңа құрылымдар қалыптасады. Ал жаңа құрылымдар келесі жас кезеңінің
қалыпты дамуын қамтамасыз ететін іргетас болып есептеледі.
Мектепке дейінгі жастағы балалар кезеңінде қоршаған орта адамдарымен
қарым-қатынастың жаңа типі қалыптаса бастайды. Үлкендердің шартсыз беделі
төмендей түседі де, бала үшін оның құрбыларымен қарым-қатынасы жаңа маңызға
ие болады.
Осылайша, мектепке дейінгі жастағы балалардың орталық жаңа құрылымдары
келесі факторларды құрайды:
- іс-әрекет және әрекетті шартты түрде бағыттаудың дамуының сапалы жаңа
кезеңі;
- рефлексия, анализ (сараптау), әрекетті іштей жоспарлау;
- сыртқы орта заттары мен құбылыстарына жаңа танымдық қатынастың дамуы;
- құрбы-құрдас топтарына ориентация.
Э.Эриксонның концепциясы бойынша, 2-5 жас аралығы балаға еңбек
сүйгіштікке бағытталған еңбек өміріне тартуды қамтамасыз ететін жүйелі
білім мен дағдыны беру кезеңі болып табылады.
Маңызды жаңа құрылымдар психикалық дамудың барлық сфераларында
көріне бастайды: интеллект, жеке тұлға, әлеуметтік қатынас жаңа
өзгерістерге ұшырайды. Бұл процестегі ойын әрекетінің негізгі ролі мектеп
жасына дейінгі балалардың басқа да іс-әрекетке қатысатындығын жоққа
шығармайды. Барлық таным процестерінің түрлі іс-әрекетпен айналысуының
нәтижесінде жалпы ерекшеліктері олардың (таным процестерінің) шарттылығы,
өнімділігі және тұрақтылығымен анықталуы тиіс.
Л.С.Выготскийдің пікірінше, мектеп жасына дейінгі балалардың жасының
ерекшелігі болып олардың іс-әрекет мақсаттары көбінесе үлкендер тарапынан
қойылатындығында. Баланың нені істеуге болады, нені істеуге болмайтындығын,
қандай тапсырманы орындау керек, қандай ережеге бағыну керектігін
тәрбиешілер және ата-аналар анықтайды. Бұл типтегі жағдаяттардың бірі –
баланың белгілі бір нұсқауды немесе тапсырмаларды орындауы. Берілген
тапсырманың негізін, маңызын, меңгермегендіктен тіпті үлкеннің тапсырмасын
орындауға құлшыныспен кіріскен баланың өзі тапсырманы орындай алмайды,
бастапқы қызығушылығын жоғалтады немесе оны мезгілінде орындауды ұмытып
кетеді. Балаларға тапсырма беруде белгілі ережелерді орындаған жағдайда
ғана бұндай қиыншылықтардан айналып өтуге болады.
Я.Л.Коломинскийдің есептеуінше, егер баллада 4-5 жасқа қарай өз
қатарластарының бірімен достық қарым-қатынас орнайтын болса, онда бала
құрбысымен әлеуметтік қатынас орната алады, орнатылған қатынасты ұзақ
уақыт жалғастырады және қарым-қатынас ол үшін керек әрі қызықты 4 пен 5 жас
аралығында бала дос деп, өзіне көмектесетін, өтінішін орындайтындарды
санайды. Баланың біртіндеп мектепке дейінгі ұйымдағы шындығын меңгере
бастауына қарай, онда қатарласындағы өзіндік қатынастардың жүйесі
қалыптаса бастайды. Бұл жүйенің негізін эмоционалды қатынастар құрайтын
болады.
Көптеген отандық психологтардың зерттеулерінде үлкендердің баладағы өз
әрекет қылығын өзбетімен басқара алу қабілетін қалыптастырудың маңызды
шарттарын айқындайды. Ол шарттарды келесідегілер көрсетеді:
1) балада жеткілікті түрде күшті және ұзақ жасалатын әрекет-қылық
мотивінің болуы;
2) шектеулі мақсаттың енуі;
3) меңгерілетін әрекеттің күрделі формаларының өз беттілігін және үлкен
емес әрекеттерге бөлінуі;
4) әрекет қылықты меңгеруде тірек болатын сыртқы құралдардың болуы.
Ал баланың шартты әрекет қылығының дамуының негізгі болып үлкендердің
араласуы, олардың дұрыс бағыт беруі табылады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын әрекетін меңгеруіне қарай оның
психикасының жаңа әрі маңызды қасиеттері қалыптасады.
Тәрбиешілердің жетекшілігімен жұмыс істеу, ұжымдағы өмір, өзінің әрекет-
қылығын арнайы талаптарға бағындыру қажеттілігі психикалық процестердің
ерекше қасиеті болып табылатын шарттылықтың дамуына әсерін тигізеді. Оқу
міндеттерін шешу барысында, мектепке дейінгі жастағы баланың алдында өз
әрекетінің нәтижесін аңғару, олардың тәртібін жоспарлау, мақсатқа жетудегі
түрлі құралдарды көздеу қажеттілігі туындайды.
Бұл тек қана әрекетті іштей жоспарлау мен орындай алу қабілетінің
дамуында ғана мүмкін болады.
Әрі қарай оқу барысында үнемі әрекетін сараптау, бағалау дағдысының болуы
керек. Әрекет нәтижелі болды ма, міндетті шешуде олардың көмегімен болды ма
деген мұқтаждарға жауап іздеу дағдысының болуы әсіресе мектепке дейінгі
жастағы бала үшін өте маңызды. Бұндай дағды өзіне-өзі сұрақ қою
рефлексияның негізінде жатыр. Өзіне-өзі сұрақ қою рефлексиясының
теориялық ойлаудың болуы мүмкін емес.
Шарттылықтың, әрекетті іштей жоспарлау және рефлексия сияқты
психологтардың айтатын мектеп жасына дейінгілердің жаңа құрылымдары негізгі
психикалық процестер: оның қабылдауы, қиялы, есі, ойлауын жаңа сәулемен
нұрландырғандай болады. Бұл психикалық процестердің дамуы олардың
шарттылығының, басқарылатындығының, саналылығының өсу белгісімен жүзеге
асып жатады. Мектепке дейінгі ұйымдағы жүйелі оқытудың басталуымен балаға
берілетін ақпарат ағымы және оны өңдеу қажеттілігі өрши түседі.
Білімді меңгеру мүмкіншілігі жүйке жүйесінің дамуына сүйенеді. Баланың
психикасының саулық ерекшелігі – танымдық белсенділігі. Білуге деген
құштарлық қоршаған дүниені тануға бағытталады. Ойнай отырып себеп-салдарлық
байланыс пен тәуелділікті орналықси иеледі. Не нәрсенің суға бататынын,
ненің батпайтынын ол өзі біле алады. Қоршаған орта туралы онда сансыз
сұрақтар туады. Ойлауы жағынан бала неғұрлым белсенді болса, соғұрлым
сұрақтарды да көп қояды.
Балада білуге деген талпыныс білімді меңгеру неге?, қалай?,
неліктен? деген сұрақтар арқылы жүзеге асады. Ол түрлі жағдаяттарды
елестейт, сұрақтарға жауапты мүмкін болатын жол арқылы табуға тырысады.
Мектеп жасына дейінгі бала кейбір міндеттерді шешуде, өзіне шақтап, дәлдеп
шешуге тырысады. Ол өзіне шындықтағы жағдаятты елестетіп, өз қиялында
әрекет еткендей болады. Бұндай ойлау – көрнекі - бейнелі ойлау деп
аталады. Бейнелі ойлау – мектеп жасына дейінгі балалардың ойлауының
негізгі түрі болып саналады. Әрине, ол жеке жағдайларда логикалық түрде
ойлайды. Бірақ бұл жас кезеңі көрнекілікке сүйенетін оқытуда сензитивті
кезеңі. Ғылыми білімді меңгерудегі сөз-логикалық ойлау, танымдық
процестердің барлығын қайта жасайды: бұл жаста ес талқылаушы, ал қабылдау
– ойлаушы бола бастайды (Мурчаковский Н.И. Типы неуспеваемости школьников
Советская педагогика, 1955 № 7). Сондай-ақ мектеп жасына дейінгі
балалардың ойлауы эгоцентризммен ерекшеленеді. Бұл түрлі проблемалы
жағдаяттарды шешуде қажет білімнің жоқтығымен шарттас ерекше ойлау
позициясы болып табылады. Бала өз бетімен, өз тәжірибесі арқылы заттардың
ұзындық, көлем, салмақ сияқты қасиеттерінің сақталуын аша алмайды. Жүйелі
білімнің жоқтығы, ұғымның қалыпты деңгейде дамымауы, бала ойлауына қабылдау
логикасының басымшылдығына әкеледі. Сондықтан, балаға судың, құмның,
пластелиннің бірдей мөлшерін бағалау қиындық туғызады. Бала заттардың
өзгеру сәтіндегі нені көріп тұрғандығына тәуелді болып қалады.
Л.С.Выготский бойынша, оқудың басталуымен ойлау баланың психикалық дамуының
орталығына ауысады және басқа психикалық функциялар жүйесінде анықтаушы
процеске айналады. Баланың ойлауы осы кезде дамудың ерекше этапында болады.
Баланың қоршаған ортаны зерттеуге бағытталған танымдық белсенділігі, оның
зейінінің зерттеленінуші объектіге қызығушылығы біткенше ұзаққа
ұйымдастырады. Егер ол оған деген өте маңызды ойынмен айналысатын болса,
онда ол екі немесе үш сағатқа дейін ойнай алады. Сондай-ақ, зейінінің
тұрақтылығы өнімді іс әрекеттерде (бейнелеу, құрастыру және тағы басқа)
байқалуы мүмкін. Ал егер, оны қызықтырмайтын іс-әрекеттерде оған зейінін
тұрақтатуға тура келсе ол шаршап, жалығып, өзін тіпті бақытсыз сезінуі де
мүмкін.
Зейінін ұйымдастыруда балаға үлкендер тарапынан көмек көрсетілуі тиіс.
Зейінді ұйымдастыруда үлкендер сөздік нұсқаулардың көмегін пайдалануға
болады. Оған берілген әрекетті орындау керектігін оларға айта отырып,
оларға әрекет нұсқаулары беріледі (Мысалы, Балалар! Альбомдарыңды ашыңдар.
Қызыл түсті қарындашты алып, сол жақ жоғары бұрышқа – мына жерге дөңгелек
саламыз...). Мектеп жасына дейінгі баланың өз әрекетін өзі де жоспарлай
алады және жұмысты орындауда не істеу керектігін қалай істеу керектігін
және сөзбен айта отырады. Жоспарлау, баланың зейінін ұйымдастырудың бірден-
бір құралы болып табылады. Дегенмен, мектеп жасына дейінгі бала өз әрекет-
қылығын ырықты түрде реттей алғанымен, ырықсыз зейін басым болады. Балаға
бір қалыптағы, тартымдылығы төмен іс-әрекетке зейінін тұрақтата алу өте
қиын. Зейіннің бұндай ерекшелігі ойын элементтерін енгізу және іс-әрекет
формаларының жиі өзгертілуін талап етеді. Әрине, олар зейіннін
интеллектуалды сұрақтарды шешуде тұрақтай алады, бірақ зейін өте тез
сарқылып қалу мүмкін. 4 тен 6 жасқа дейін зейіннің дамуында айтарлықтай
алдына жылжу байқалады. Мектеп жасына дейінгі балалар өмірінің бірінші
айларында оқудың оқу процесінің өзіне емес, оған байланысты нәрселерге
қызығудан басталып, бірте-бірте мектепке дейінгі ұйымдарда оқытылатын
салаларға (біреуіне-аз мөлшерде, ал біреуі– көп мөлшерде) қызығушылықтары
ұлғайып, тартыла бастайды. Мектеп жасына дейінгі балалардың зейінінің
механизмі әлі де әлсіз болады. Сондықтан бұл жастағы оқушыларға зейінін
ұзақ уақыт шоғырландыру қиынға түседі.
Бірақ 5-6 жасқа қарай ырықсыз зейін балада үлкендердегідей бола бастайды.
Ендеше, мектеп жасына дейінгі кезеңде, бұны мүмкін ететін айтарлықтай
өзгерістердің жинақталып жатқандығы. Бұл өзгерістердің себебі неде,
механизмі қандай? Бұл себептер, электрофизиологиялық зерттеулердің
қорытындысына бойынша, үлкен жарты шар қыртысының жетілуімен және оның
сыртқы әсерге реактивтілігімен байланысты қыртыс-қыртыс асты өзара
байланыстың өзгеруінде жатыр. Ырықсыз зейін баланың қоршаған ортамен
байланысқа түсуі үшін өте маңызды. Ырықсыз зейін баланың ең бастысы
қызығушылығына тәуелді.
Бірақ мектеп жасына дейінгі балалар өмірінің бірінші күнінен бастап ол
оған тікелей қызығушылық туғызбайтын ырықты зейінді талап ететін істермен
айналысады. Ал бұл кезді, сырттан келетін ақпараттың күрт өсу жағдайында
қабылдаудың қалыпты деңгейде дамуы үшін өте қажет. Зейіннің бұл түрінің
қалыптасуы үшін бала әрекетін ұйымдастыру, оған бағыт беру, талап қоюдың
маңызы өте зор. Ес процесіне келсек, Е.Е.Данилованың пікірінше, мектеп
жасына дейінгілердің кезеңінде басқа психикалық процестер сияқты ес процесі
де айтарлықтай өзгерістерге ұшырайды. Бұл өзгерістердің мағынасы балада ес
біртіндеп саналы түрде реттеуге болатындай ерікті бола бастауында.
Баланың есте сақтай алмауы оның ойын әрекетіне, түптеп келгенде мектепке
дейінгі ұйымда оқуға деген қатынасына теріс әсерін тигізеді. Мектеп жасына
дейінгі баладан көлемі жағынан шағын материалды қайта жаңғырту талап
етіледі, жай есте сақтау тәсілі оқу материалын алып кетуге мүмкіндік
береді.Бірақ, өкінішке орай көп жағдайда бұл тәсіл мектепке дейінгі ұйымда
оқудың бүкіл кезеңінде жалғыз болып қалады. Бұл баланың мектепке дейінгі
жасында мағыналық есте сақтаудың тәсілдерін меңгермегендіктен, логикалық
ес қалыпты деңгей де қалыптаспауымен байланысты болады. Мектеп жасына
дейінгі балаларда логикалық естің дамыту процесі арнайы түрде
ұйымдастырылған болуы қажет. Өйткені, көп жағдайда балалар өз бетімен
материалды мағыналы түрде талдау тәсілдерін қабылданбайды, керісінше есте
сақтау мақсатында қалыптасып қалған қайталау тәсілін пайдаланады.
Мектеп жасына дейінгі балалар әр түрлі жағдаяттарды өздері туғызады және
бұл жағдаяттарда олар өзінің ең тамаша қасиеттерін байқата алады. Ойын
кезінде қиял қалыптаса отырып, с-әрекеттің басқа түрлеріне айналады.
Әсіресе бұндай құбылыс бейнелеуде, баланың тақпақ, ертегі құрастыруларында
ерекше байқалады. Балалардың шығармашалығында келесі жағдайларды байқауға
болады: бір балалар қайта жасауға бейімді болса, басқалары – фантастикалық
бейнелер мен жағдаяттарды жасауға бейім болады. Егер балада сөйлеуі мен
қиялы жақсы дамыған болса, түрлі сюжеттерді ойлап тауып, оны
әңгімелеуге, тіпті импровизация жасауға, қызығушылықпен, өз ісіне рахат
сезіммен кіріседі. Үлкендер өміріне қарағанда қиял бала өмірінде үлкен роль
атқарады.
Мектеп жасына дейінгі балалар мекемесі – бұл оқушы тұлғасы мен санасының
дамуы қуатты жүретін ерекше құнды, қайталанбас кезең. Сондықтан мектепке
дейінгі ұйымдағы білім-үздіксіз білім берудің алғашқы, басқышы, қиын да
жауапты жұмыс. Балаға білім беріп қана қоймай, оны жалпы дамыту, яғни
сөйлеу, оқу, қоршаған орта жөнінде дұрыс көзқарас қалыптастыру, жағдайларды
объективті түрде бақылап, талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға,
салыстыра білуге, дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледж
Педагогика және
психология кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы:
Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлауын дамытудың психологиялық
негізі
Орындаған:
3а КДО тобының студенті
Жетекшісі:
Орал қаласы - 2014
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Негізгі бөлім:
І-бөлім. Мектепке дейінгі жастағы балалар ойлауының дамуының теориялық
зерттеулері
1.1 Ойлау қызметінің қалыптасу мәселелері бойынша шетел және отандық
зерттеуші ғалымдар еңбегіндегі тұжырымдар ... ... ... ... 5
1.2 Мектепке дейінгі жастағы балалардың таным процесі ретінде ойлаудың
өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .13
1.3 Мектепке дейінгі жастағы балалардың ойлау процесі дамуының негізгі
критерийлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 19
ІІ-бөлім. Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлауының дамуын қалыптастыру
механизмдері
2.1 Мектепке дейінгі жастағы балалардың ойлауын ойын арқылы дамыту
жолдарын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2 Мектепке дейінгі кезеңдегі бала ойлауының дамуына тәжірибе
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .31
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 33
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 34
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің басты
міндеті – баланың жеке басының дамуын жан-жақты жоғары деңгейде қамтамасыз
ету. Өйткені осы кезеңде баланың бұдан кейінгі бүкіл өміріне негіз болатын
жеке тұлғалық қасиеттері, психикалық өзіндік ерекшеліктері қалыптасады.
Көптеген педагогтардың бақылауынша, оқуға үйренбеген бала, ойлау іс
әрекетінің тәсілдерін меңгермегендіктен көп жағдайда үлгермеушілер қатарына
қосылып, оның әрі қарайғы дамуына көптеген кедергілер туындайды. Бұл
міндетті шешудегі маңызды бағытарының бірі, баланың ойлауының толыққанды
дамуын қамтамасыз ететін негізгі шарттардың жасалынуы. Ал бұл шарттардың
жасалынуына негіз болатын тұрақты танымдық қызығушылық, ойлау әрекетінің
дағдысы мен іскерлігі, ойлау сапасы, шығармашылық белсенділік мәселесі
қазіргі психолог, тәрбиешілердің зерттеу объектісіне айналып отыр. Ойлау
процесінің жалпы даму принципі мен баланың даралық даму принципін
ұштастыру, оны оқыту процесінде неғұрлым тиімді пайдалануға байланысты
біздің еліміздің мектепке дейінгі мекемелердің оқыту жүйесінде түрлі
альтернативті бағдарламалар енгізіліп жатыр. Сондықтан, мұндай
жаңалықтардың енгізуі ғылыми негізделген және жан-жақты қамтылған жүйенің
болуын қажет етеді. Біз өзіміздің зерттеу тақырыбын таңдауда, осы
себептерді негізге алдық.
Зерттеу объектісі болып мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық даму
процесі табылады.
Зерттеу пәні: психология
Зерттеудің мақсаты: Мектепке дейінгі жастағы кезеңіндегі балалардың оқу
процесіндегі ойлауының дамуының неғұрлым ұтымды жолдарын іздестіру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер мектепке дейінгі ұйымдар жүйесіндегі
педагогикалық үрдіс ғылыми негізделген бағытта дұрыс ұйымдастырылса, онда
мектеп жасына дейінгі балалардың қажетті интеллектуалды қабілеттерінің
деңгейі жоғарлайды.
Зерттеудің көкейкестілігі: оқыту тәжірибесінде тәрбиешілердің балалар
әрекетін ұйымдастыру келесі үлгі бойынша жүзеге асырылады: тәрбиешілер
оқушыларға көп жағдайда ойлаудың маңызы төмен,еліктеуге негізделген
қайталау жаттығуларын ұсынады. Бұндай жағдайларда ойлаудың тереңдігі,
сындарлығы, икемділігі сияқты, оның өзінділігінің маңызды қырлары болып
табылатын қасиеттер жеткілікті түрде дамымайды.
Зерттеу міндеттері:
1.Ойлау қызметінің қалыптасу мәселелері бойынша шетел және отандық
зерттеуші ғылыми еңбектеріндегі тұжырымдарды қарастыру
2. Мектепке дейінгі жастағы балалардың таным процесі ретінде
ойлаудың өзіндік ерекшеліктерін қалыптастыру
3.Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлау процесі дамуының негізгі
критерийлерін анықтау
4.Мектепке дейінгі жастағы балалардың ойлауын ойын арқылы дамыту
жолдарын жүргізу
5. Мектепке дейінгі кезеңдегі бала ойлауының дамуына тәжірибе жүргізу
арқылы зерттеу
6. Ойлаудың даму жолдары (коррекциялық ойындар мен жаттығулар)
жүргізу
Жетекші идея: мектепке дейінгі балалардың ойлауын дамытудың психологиялық
негіздерін қалыптастыру міндетті түрде өзінің жалғасын табуы
керек.Өйткені мектеп жасына дейінгі балалардың психикасының жетекші құралы
болып саналады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздерін философтардың,
психологтар мен педагогта рдың жеке тұлға мен оның дамуындағы іс-әрекеттің
рөлі туралы білімнің мәнін, мектеп жасына дейінгі балалардың ойлауының
дамуын қалыптастыру проблемасын зерттеудегі тұлғалық-әрекеттік көзқарасын
ашып көрсететін тұжырымдамалар құрайды.
Зерттеудің көздері: Ғалымдардың зерттеу проблемасына сай еңбектері; ҚР
ресми материалдары (заңдар, Конституция, қаулылар), ҚР Білім министрлігінің
мектепке дейінгі ұйымдардағы оқу-тәрбие жөніндегі құжаттары (конституция,
стандарт, реформалар, бағдарламалар); этнопедагогикалық еңбектер.
Зерттеудің әдістері:
1. Педагогикалық әдістер мен оқулықтарды талдау;
2. Педагогикалық белгілеу экспериментін жүргізу;
3. Бақылау, талдау, әңгіме, анкета.
4. Жиналған материалдарды өңдеу.
5. Тәрбиешілердің құжаттарымен танысу болып табылады.
Зерттеудің теориялық мәні мен ғылыми жаңалығы:
Өзара байланысының мәні зерттеудің теориялық базасы ретінде ашылды;
Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлауының дамуын қалыптастыру механизмі
жасалды;
Мектепке дейінгі балалардың ойлауының дамуының психологиялық жіктемесі
негізделді және олардың психологиялық ойлауын қалыптастырудағы
мүмкіндіктері айқындалды;
Мектеп жасына дейінгі балалардың қалыптастырудың моделі жасалды және оны
жүзеге асырудың психологиялық шарттары айқындалды.
Зерттеудің базасы: Тәжірибелі- эксперимент жұмысы
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады
І-бөлім. Мектепке дейінгі жастағы балалар ойлауының дамуының
теориялық зерттеулері
1.1 Ойлау қызметінің қалыптасу мәселелері бойынша шетел және отандық
зерттеуші ғалымдар еңбегіндегі тұжырымдар
Бала ойлауының даму проблемасы философ, педагогтардың зейінін бұрыннан
аудара бастаған, бірақ көптеген уақыт бойы оның шешімі тек тұрмыстық
бақылаулардың негізінде болды. Бұл проблеманың талдаудың алдыға жылжуы, ХҮІ
ғасырда материалистердің адам ойлауының қайнар көзі сезім мүшелеріне сыртқы
орта заттарының әсер ету нәтижесінде туындайтын түйсіктің негізінде жатқан
дамудың өнімі деп қарастырылуынан басталды. Ойлаудың дамуының бұл
эмприкалық теориясы бір жағынан сол кездегі картизияндық тума идеялар
теориясына, бір жағынан – орта ғасырлық метафизикалық психологиядан қалған,
рухани қабілеттер теориясына қарама-қарсы қойылды. Ойлаудың дамуына қатысты
Локктың сенсуалистикалық идеясы идеалистік сәттерден арылып, материалистік
бағытта талдана бастады. Баланың психологиялық эволюция процесін жүйелі
бақылауда және бұл дамудың түпкі себептерінің түсіндірудің ойлау дамуының
эмприкалық теориясы жеткізіліксіз болды. Бұл бағытты ұстанушылар ойлау
дамуының механикалық схемасын құрудан әрі аспады, яғни жалпы түсініктік
ассоциациялық байланыстың жасалуы арқылы жүзеге асатындығын айтады.
Баланың ойлауының дамуы туралы ғылыми түсініктің қалыптасуына, ХІХ
ғасырдың ортасында сезім мүшелерінің физиология саласында экспериментальды
зерттеулер үлкен әсерін тигізді. Әсіресе ойлаудың дамуы проблемасын
талдауда И.М.Сеченевтың жаңа псиохофизиологиялық мәліметтерінің маңызы зор
болды. Ол, психология және жүйке жүйесі физиологиясында негізгі
проблемаларын дамуындағы генетикалық зерттеулерге үлкен мән берді. В
умственный жизни человека одно только ранее детство представляет случаи
истинного возникновения мысли или идейных состоянии из психологических
продуктов низшей формы, не имеющих характера мысли. Только здесь наблюдение
открывает существенные периоды, когда человек не мыслит и затем мало-
помалу, начинает проявлять эту способность
Баланың интеллектуалды дамуының жалпы барысын талдай келе, Сеченев бұл
дамудың қайнар көзі сыртқы ортаны қабылдаудың негізінде жатыр дегенді
айтады: Самые простые наблюдения показывают далее, что корни мысли у
ребенка лежат чувствовании. Это вытекает уже из того, что все умственные
интересы раннего возраста сосредаточены исключительно на предметах внешнего
мира, а последние познается первично, очевидно только чувствованием,
преимущственно при посредстве органов зрения, осязания и слуха.
Сеченев ойлаудың идеалистік концепциясының шындыққа келмейтіндігін
дәлелдеді. Сонымен қатар интеллектуалды дамуды тек сыртқы әсердің негізінде
ғана болатын процесс деп түсіндіретін синсуализімнің әлсіздігін көрсетеді.
Сенсуализм субъектінің ерекшеліктерінің және оның жүйке – физиологиялық
құрылымын мүлде ескермейді. И.М.Сеченевтың пікірінше эволюциялық ғылыммен
сезім мүшелерінің физиологиясындағы табыстар, осы классикалық сенсуализімді
шектеулерінен аса отырып, баланың ойлауының дамуының проблемасын жаңаша
зерттеуге болады дейді. Түрлі ойлау құрылымының онтогенезінде шығу тегін
зерттей келе, Сеченев қарапайым сенсорлы процестердің негізінде күрделі
кеңістіктік елестетудің, себепті тәуелділікті түсінудің, абстрациялы
ұғымдардың қалыптасатынын көрсетеді.
Баланың ойлауының дамуын - шындықты пассивті түрде бейнелеудің нәтижесі
дейтін ассоционистерге қарағанда Сеченев шешу мағынаны баланың практикалық
тәжірибесіне (тәжірибелік қорына), сыртқы орта туралы адекватты ұғымдардың
қалыптасуына бағытталған әрекеттер деп түсіндіреді. Белгілі даму кезеңдері
бойынша туындап отыратын логикалық формаларды, баланың заттармен әрекеттесу
тәжірибесін квинтэссенциясы деп қарастырады. Балада ұғымның дамуын
қарастыра келіп, себепті тәуелділік туралы И.М.Сеченов былай дейді: Когда
ребенок выучился ходить, говорить и владеть руками, вся его жизнь проходит
в так называемых занятиях и играх. Здесь он ежеминутно является деятелем,
производящим по своему хотению перемены в предметах внешнего мира и
конечно, не может чувствовать себя токавым. Другими словами, через его
сознание ежеминутно проходят такие чувственные ряды (их было бы всего проще
назвать рядами личного действия) которые, сопоставлясь друг с другом и
расчленяюсь на общих основаниях распадаются, в конце концов, на элементы в
котором соответствует в отвлеченной форме понятия: одушевленный деятель с
хотением и способностью к действию, самые действия и эффект. Все это
повторяется многие сотни и тысячи раз, и тип, живого деятеля, производящего
явления или перемены предметах внешнего мира, как наиболее первичный,
становится в душе ребенка шаблоном для объяснения их.
Балада ұғымның қалыптасу процесіндегі заттық әрекеттің маңызын зерттей
келе, Сеченев сол кездегі әлемдік психологиядағы онтогенездегі ойлау дамуы
туралы ұғымды басып оздым. Ол бұл проблеманың талдауының материалиістік
ғылыми негізделген жолдарын көресетті. Бірақ жеткілікті түрде жүйелі
бақылау мен эксперименттің (түрлі жас кезеңіндегі баланың іс-әрекетін
зерттеуде) болмауынан, Сеченев бала психикасының дамуының жалпы
тенденцияларын көрсете алмады.
Ойлауды зерттеуге жаңа мүмкіндіктер психологияның балалар психикасын
зерттеудегі жүйелі бақылау мен эксперименттерге көшкенде ғана жасалынды.
Бала психикасының даму барысын ұзақ және жоспарлы түрдегі жазба бақылауының
негізінде жасалған Ч.Дарвинның Бала өмірін бақылау еңбегі жарияланды. ХІХ
ғасырдың аяғынан бастап баланың ойлауы экспериментальды түрде зерттеліне
басталды. Бұл саладағы алғашқы зерттеушілердің бірі орыс ғалымы
И.А.Сикорский баланың ойлау қабілетінің жұмыс жасауына байланысты өзінің
зерттеулерін жүргізді. Аз уақыт ішінде зертеудің жаңа әдістемелерімен
қаруланған балалар психологиясы, баланың ойлау әрекетінің мазмұны туралы
үлкен материал қорын жинақтады. Сонымен қатар онтогенетикалық дамудың түрлі
кезеңдеріндегі ойлау процестерін дефференциялау мүмкіндігі туды. Бірақ
баланың ойлау әрекеті бойынша материалдың қарқынды жинақталуы (Батыс Европа
және Америка Құрама Штаттарында), өкінішке орай бала ойлауының ғылыми
негізделген концепциясына жасалуына әкелінеді. Бұның себебі баланың
психикасының дамуын зерттеуде экспериментпен бақылаудың кеңінен қолданылуы,
буржуазиялық психологияны қамтып алған терең методологиялық дағдарыспен
сәйкес келіп қалды. Сол себепті Америкада және Батыс Еворпада идеалистік,
механистикалық теориялар көбейді. Бұлар балалар психологиясының жинақталған
фактілерін дұрыс түсінуге бала ойлауын әрі қарай зерттеудің дұрыс қойылуына
бөгет жасады. Сонымен қатар ХХ ғасырдың басына дейін ойлауды зерттеу
процестерін формальды түрдегі анализдің және ассоциацияны анықтауға
негізделді. Жалпы ассоциацианың орны мен ролі осы күнге дейін зерттелініп
келеді. Бірнеше авторлар ассоцианистердің ойлауының дамуы процестерін
ассоциацияның туындауына әкеледі деген талпыныстарын жоққа шығарады.
Зерттеуші ғалым Пратт (1928) ойлау бойынша жүргізген 46 зерттеулерінен
кейін, ассоцианизмді жоққа шығаруға негіз болатын ойлаудың селективтілігін
және бағыттылығы сияқты факторлар деп дәлелдейді. Шетел психологиясында да
ассоцианизм ойлау әрекетінің кең контекстісін, интеллектуалды процесс пен
мотивтердің өзіндік ерекшеліктерін ескермегендіктен үлкен сынауларға түсіп
отырды. Хамтри (1951) бұл сындарды жинақтай келе былай дейді: Классическая
теория критиковалась на том основании, что опыт не воспроизводился тем же
самым путем, что мышление направлено, что умственные элементы изменяются,
когда они входят в новую комбинацию, что мы сознаем связи – все это было бы
невозможным, если бы существовали лишь изолированные идеи – что образы и
ощущения вследствие этого частичны, а мысли общи.
Д.Расселл баланың ойлауына арналған монографиясында былай деп жазады:
Қазіргі кездегі білімнің жағдайы, ассоциацияның ойлаудағы ролі туралы
гипотезада, ол ойлау табиғатынан алшақтап кетеді. Дегенмен, ол өзінің
кітабында ассоциациялы ойлау туралы бөлімін енгізеді.
Гештальтпсихологияның өкілдері (Вертгаимер, Келер, Коффа, Дункер және
т.б.) түрлі міндеттерді шешу жағдайындағы репродуктивтілікке қарама-қарсы
ойлаудың өнімділігін ерекше көрсетеді. Ассоционистер мен биховиористердің
түсініктерін дұрыс сынай отырып, бұл проблеманы шешуде ешқандай
қанағаттанарлық ұсыныс бермеді. Тіпті, олар даму проблемасын алып тастап,
оны формалар мен құрылымдарды трансформациялау заңдылықтарымен алмастырады.
Мысалы, Келер гештельт теориясына сүйене отырып ойлаудан шешімді табуға
негіз болатын іздестіру, сезіну, сондай-ақ бағыт, бақылау әрекеттерін
мүлдем шығарып тастады. Олар инсайт ұғымын – аяқ астынан түсіну ұғымы
деп алға тартты.
Ж.Пиаже гештальтпсихологияның принциптерін сараптай келе, құрылымдықты
ұйымдастыру заңдылығы, оларды трансформациялау дамудан алынады да
зерттеудің түрлі қырларындағы бір мағына болып шығады дегенді ұсынады.
Батыс Европа, американдық психологияда кең тараған баланың ойлауы туралы
теориялардың ішіндегі Пиаже ұсынған теорияның маңызы зор. Басқа
зерттеушілерге қарағанда Пиаже бала ойының сан-қырлы жақтарын біріккен
принцип бойынша түсіндіруге, ойлауды жалпы концепциясын беруге тырысты. ХІХ
ғасыр психологиясында дамудың механистикалық тұрғыдан түсіну басым болып,
бала ойлауы мен үлкендердің ойлауының тек сандық өзгерістер қарастырылса,
Пиаже үлкендер ойы мен бала ойын кесімді түрде бөліп қарайды.
Өз кезінде Болдуин, Штерн сияқты авторлар бала логикасының өзіндік жеке
ерекшеліктерін көрсетті. Пиаже бұл фактілерге универсалды мағына беруге
тырысты. Баланың логикасын синкретивті келеді. Ол талдаудың орнына
глобальды схема бойынша ойлайды дегенді айтты.
Пиаже өз еңбектерінде мектеп жасына дейінгі баланың эгоцентрикалық
ойлауының табиғатын зерттей келе, оның нәрестенің аутистикалық ойлауымен
мектепке дейінгі жастағы логикалық ойлаудың арасындағы жатқан
интеллектуалды дамудың бір кезеңі деп көрсетеді. Баланың негізгі
әрекетінің өзгеруіне сәйкес мектепке дейінгі жасында ғана бала басқаның
көзқарасымен санасу және өзінің ойлауын қоғамда қалыптасқан логикалық
нормаларға бағындыра бастайды. Ал баланың интеллектуалды дамуының себебі
неде? Ойлаудың бір типінен екіншісіне көшуіне не әсер етеді? Бұл сұрақтарға
жауап беруде Пиаже алғашында тәжірибе жинақтаудың маңызын теріске шығарды.
Баланың ойлауының даму процесінде объективті шындық туралы білімнің
ешқандай маңызы жоқ деп есептейді. Оның ойынша ақылды заттар өңдемейді,
заттардың өзі ақылмен өңделеді. Бала ойлауының дамуы Пиаженің пікірінше
баланың басқа адамдармен қарым-қатынасының, үлкендермен бала ойларының
өзара қатынасына әсерінен болады. Пиаже биологиялық және әлеуметтік
негіздерді өзара қарама-қарсы қойды. Биологиялық негіз – психологиялық
субстанцияны жасайтын бастау. Әлеуметтік негіз – баладан тыс тұрған, оның
өзіне тән ойлау тәсілдерін итеріп тастайтын, балаға қарама-қарсы қойылған
күш. Бұл жерде Пиаже баланың бірінші күнінен бастап қоршаған орта
адамдармен қатынасқа кіретінін ескермейді.
Швейцариядағы Монтессори жүйесіне жақын балаларды тәрбиелеу және жүйесі,
ұжымдық ойын, сабақтардың болмағандығынан бұған дейін белгілі баладағы
эгоцентризмді қалыптастырады. Өзі-өзімен сөйлесу, сөйлей отырып ойлау
және т.б. Ал бұған қарама-қарсы жүйеде тәрбиелеу және оқыту да
эгоцентрикалық бағытта аз байқалады, керісінше, сөйлеудің диалогтық формасы
балаларды басым бола бастайды.
Баладағы эгоцентризм концепциясын Штерн сынға алса, кейбір авторлар бала
ойлауының синкретизм теориясына қарсылықтарын білдірді. 3-8 жастағы
балалардың ойлауы туралы үлкен фактілі материал жинақталған Айзекс
еңбектері баланың интеллектуалды дамуы туралы Пиаженің теориясының тура
еместігін көрсетеді. Айзекстің балалардың бақылау кезіндегі жасаған ой-
қорытындыларын жинақтай келе, өте қарапайым жағдайларда ең кіші балалардың
өзі (3-4 жас) құбылыстардың өзара объективті байланыстарын байқататындығын
және оларда ешқандай эгоцентрикалық бағыт немесе синкертизмге жақын
тенденциялар байқалмайтындығы айтады. Айзекс балада үлкендерден мүлдем
бөлек ерекше логиканың бар екендігі туралы тезиске қарсы және ойлаудың
нақты жағдаятқа, практикалық әрекетке деген қажеттілігіне тәуелді екендігін
айтады. Айзекстің зерттеулерінде 3-5 жас аралығында фактілерге физикалық
интерпритация беруге тырысатындығы және жаратылыс құбылыстарының дұрыс
түсініктерін меңгере алатындығы анықталған. Бір жағынан Айзекс сияқты
бірнеше авторлар баладағы ерекше синкертивті логиканың барлығын жоққа
шығаруда, бала ойлауының өзіндік формасының барлығына мән бермейді.
Интеллектуалды дамуды процесс ретінде таза сапалық өзгерістерге жатқызады.
Пиаженің баланың ойлауы туралы келесі еңбектерінде ойлаудың даму барысы
туралы көзқарасы өзгереді. Ол бала ойлауының ерекшелігін эгоцентризммен
түсіндірудің қателігін мойындайды. Л.С.Выготскидің жазған сынына жауабында,
эгоцентризм термині бұрынғы гипертрофты жеке сана ретінде түсіндіруден
қайтқандығын айтады. Пиаже бойынша ағзаның ортаға бейімделуі (адаптация) әр
уақытта сәтті бола бермейді және адекватты шарт емес. Мысалы, балада
бейімделу мүшесі немесе құралы әлі болмауы мүмкін. Осындай жағдайда
бейімделуге тырысу жүйелік қателіктерге әкеледі. Мұндай қателіктер адамның
тек қана ойлау әрекетінде ғана емес, психикалық өмірдің басқа салаларында
болуы мүмкін. Бұл туралы Пиаже былай дейді: Я ввел выражение
эгоцентризма для того, чтобы выразить ту мысль, что процесс знания
никогда не осуществляется путем простого сложения разделом или новых
уровней, как если бы более полное знание было просто дополнением менее
совершенного прошлого знания; этот процесс требует постоянной
переформулировки прежних точек зрения по средством процесса, которой
продвигается перед также, как и назад, непрерывно коррегирует как начальные
систематические ошибки, так и те, которые возникает в самом процессе
познания. Осылайша эгоцентризм термині арқылы тарихи жағынан алғанда
таным процесінің шектеулігін, бір жақтылығын түсіндіреді. Ол Выготский
ұсынған іштей сөйлеудің бастапқы формасы ретіндегі эгоцентрикалық сөйлеу
интерпритациясына қосылатынын айтты. Жаңа позицияға көшкен Пиаже өзінің
әріптестермен бірге 40-жылдары көптеген зерттеулер жүргізіп, инттелектінің
құрылымы және оның дамуының жалпы бағыты туралы жаңа түсінік
қалыптасады.(9, 281) Пиаже бойынша ойлау тәсілдер (операциялар) жүйесінен
тұрады. Операцияны ішкі әрекет деп түсіндіреді. Бастапқыда әрекет сыртқы
заттың белгілі нәрсеге әсер етуде қолданылса, одан кейін ол ішкі жаққа
ауысып, ақырып орындалады. Осылайша тәсіл де, заттық әрекет те - әрекеттің
түрлі категориялары болып табылады. Операцияның нағыз әрекеттен өзіндік
ерекшеліктері бар. Мұнай ерекшеліктердің бірі – шектеулігінде. Ішкі әрекет
реалды объектілер арқылы емес белгілер, бейнелер, символдар арқылы жүзеге
асады. Бірақ кез келген ойлау әрекеті тәсіл болып табылмайды. Бұлар өзара
әрекеттесе, өзара байланысты жағдайда ғана белгілі бір жүйені құрайды.
Жүйелі тәсілдер ғана – қайтарымдылық қасиетке ие. Ал, қайтарымдылық деген,
әр операцияға қарама-қарсы, симметриялы түрде операция бар жағдай,
біріншісінің нәтижесінен бастапқы жағдаятты қайта тірілтеді.
Пиаженің пікірінше, туғаннан ерте балалық шаққа дейін ойлау дамуының 4
негізгі сатысы бар. Бірінші стадия – баланың туғаннан 2 жасқа дейінгі
кезеңі. Бұл саты сенсорлы – моторлы ойлау сатысы. Бұнда тәсілдерді қолдану
әлі жоқ, бірақ сыртқа әрекет қылығынан қайтарымдылықтың көрінісі байқалады
(мысалы, бөлмеде жүргенде, өзінің қозғалысын бастаған жеріне қайтып келуге
қабілетті). Өзінің заттық әрекет барысында оларды бір қалыпты белгілер
ретінде таниды. Заттар оларға инварианттар бола бастайды. Екінші саты –
дамудың екі жастан жеті жасқа дейінгі кезеңін қамтиды. Бұл – тәсілдік
ойлауға дейінгі саты болып есептелінеді. Бұл кезеңде баланың сөйлеуі
дамиды, түсініктері қалыптасады. Бұл сатыда баланың көрнекі ойлауының
негізі қалыптасады. Үшінші саты – 3-4 жастан 5-6 жасқа дейінгі кезеңді
қамтиды. Бұл нақты операциялар сатысы. Баланың ойлау әрекеті қайтарымдылық
қасиетке ие болады және белгілі бір құрылымда қалыптасады. Операциялар
өзінің құрылымдарына қарай логикалық болады, бірақ олар реалды заттарда
немесе құбылыста жүзеге асады. Сөздік қатынастарға байланысты логикалық
операцияның жүзеге асуына әлі де ерте. Бала белгілі бір есеп мысалдарын
нақты заттар арқылы дұрыс шеше отырып, сол мысал сөздік формада берілсе,
олар оны шешуде қиналады. Төртінші стадия – 7-8 жастан 11-12 жасқа дейінгі
кезең. Бұл стадияда ұсыныстар мен пікірлермен бірге болатын формальды
операциялар сатысы. Операцияларда бір құрылымға ұйымдастыру жүзеге асады.
Гипотеза арқылы ойлану қабілеті көріне бастайды, яғни іске асыруға дейін
мүмкін болатын барлық болжамдарды қалыптастырып, сонда сол болжамдардың
көмегі арқылы өз іс-әрекетін жасау.Мүмкіншілік пен қызығушылықтың синтезі
жүзеге асады. Осылайша Пиаженің енгізген әрекет-ойлау жаңа ұсынысын
бірізділіктен алыстап, оның бұрынғы ұсынысының (эгоцентризмнен элементтік
ойлауға) сақталғандығын көреміз. 7-8 жастағы баланың ойлауы эгоцентрикалық
болып қалады да, тек қана әлеуметтену нәтижесінде ғана логикалық ойлауға
айналады. Өзінің Логика и равновесие в поведении субъекта статьясында
Пиаже логикалық операциялау құрылымын және оның даму анализіне тепе-
теңдікті дәлелдеу жүйесі туралы мәселені қозғайды. Логикалық операциялар
құрылымы жүйе ретінде бейнеленуі, оның дамуы – бір деңгейден екінші
деңгейге көшу нәтижесінде туындайтын құрылымның орналасуының объективті
айырмашылығы ретінде бейнелейді.
Ойлау, баланың ойлау ерекшеліктері туралы Абай Құнанбаевтың көз
қарастарында көңіл тоқтатуға болады. Абайдың бірқатар шығармаларында жеке
тұлға психологиясы, балалар және педагогикалық психологияға қатысты ойлауды
байқауға болады. Ол ұғымдар, түсініктер өзін-өзі ұстау ережелерінің барлығы
адамның өмір сүру процесінде және іс-әрекет үстінде қалыптасатындығын
айтады. Абай психиканың жас ерекшелігіне, әсіресе балалар психикасының
дамуына көңіл бөледі. Нәрестелік кезеңде бала бар нәрсеге талпынады,
жылтыраған затқа ұмтылады, сезінеді, аузына салып көреді. Домбыра ойнаса –
бала соған ұмтылады, иттің арсылын, аттың дүрсілін, күлкіні естісе – бірден
тыпыршиды. Кейіннен мұнау не нәрсе?, неге ол бұны істейді?, бұл не
үшін керек? деген сұрақтар қоя бастайды. Баланың жоғары деңгейдегі
алаңдаушылық жаулап алады. Бұнымен Абай, бала психикасын қалаған бағытта
өзгертіп алатындығын айтады. Осы жерде ол ағылшын философы Ж.Локктің ойын
қайталағандай. Балаларды күнделікті бақылай келе олардың әрекетшіл,
әсершіл, қамсыз, сенгіш екендігін былай айтады: Бала жаны – таза тақта
сияқты. Абай ата-аналардан баланың түрлі жас кезіңіндегі ерекшеліктерін
ескеруді және соған сәйкес балаларын басқаруын талап етеді. Ол балаларын
шектен тыс еркелететін ата-аналарды сынға алып, балалардың өзара
кикілжіңдеріне араласпауын айтады.
Ойлау процесінің ұлттық бітіс жөнінде халқымыздың көрнекті ғалымдары
Төлеген Тәжібаев, Құбағұл Жарықбаев, Н.А.Логинова, Ж.Намазбаева, Б.Хамзин
және оралман, қазақ халқының психолог ғалымы Сәбет Бап-Баба шұғылданып
зерттеуде.
Халықтық психология психика мен мінез – құлықтың қанға сінген, тез
өзгеріп не жоғалып кетпейтін ұлттық бітісін, мезгіл мөлшерімен алғанда ұзақ
дәуірдің жемісі. Мұнда ғасырлар бойы сұрыптала жинақталып, жүйеге түскен
ұлттық дәстүр, салт-сана, әдет-ғұрып, ұрпақтан-ұрпаққа біртіндеп жалғасатын
таптаурынды болған нормалар мен принциптер, яғни халықтың жан дүниесі
өзіндік мінез-құлқы, таным процестерінің өзіндік ішкі астарлары
қарастырылады. Ұлттық дәстүрмен салт-сананың адам психикасының, әсіресе
танымдық ойлау процесінде елеулі орын алатын біркелкі тұрақты құбылыс
екендігін әр кездері ғұмыр кешкен ғұламалар айтып өткен. Халықтық
психология – адамдардың қоғамдық және жеке тәжірибесінен, өмірдегі
пайдалануларынан туындайтын қарапайым психологиялық білімдердің жүйесі. Бұл
адам психикасының көптеген жақтарын қамтып, белгілі этностың өзіне тән
психикасы жөнінде біршама мәнді мағлұматтар беретін ілім – білімдердің
жүйесі. Ал халықтың психологиялық теориялық мәселелерін зерттеумен
этнопсихология шұғылданады. Этнопсихология - әрбір халықтың рухани
әрекетінің жемісін, сол халықтың психологиясын сана-сезімін көрсететін
негізгі өлшемдердің бірі болып есептелінеді. Этнопсихология қарастыратын
психологиялық жайттар ауыз әдебиетінде өлшеусіз мол. Мысалы, жан
қуаттарының ішіндегі адамның ойлау процесінің, оның ішіндегі продуктивті
ойлауды алып қарауға болады. Продуктивті ойлау – адамға бұрын соңды
белгісіз, тың мәселелерді шешуде маңызы зор. Тың мәселені шешуде ой жүйелі
болуы тиіс. Сапарғали, Нұржан ақындардың бір-бірімен айтысында
құрастырылған жұмбақтар терең ойлаудың жемісі. Ондағы темірден салбырағын
иегі бар, сабағы бірі қолда, бірі белде дейтін Сапарғалидің жұмбағын
Нұржан: бұл атың жүгені, тізгіні қолда, шылбыры белде деп шешеді. Осы
жұмбақты құрастырушы да, оның шешімін тапқан кісі де күрделі продуктивті
ойлауды жүзеге асырып отырғанын көреміз.
Қазақ халқы – рухани зор байлықтың мұрагері. Ол өзінің өресі биік, сан-
салалы өскелең мәдениетіне бір күнде, бір ғасырда жеткен жоқ. Халық даналық
ата-ана ұрпақ тәрбиесі жөнінде өзінен бұрынғыларды моральдық –
психологиялық, медициналық – гигиеналық, өнер сайыпкерлік ой-пікірлермен
шоғырландырып, бүкіл халықтың тәлімдік тәжірибесін мирасқа қалдырып отырды.
Мақал-мәтелдерде айтылған жан қуаттары (психикалық таным процестері), адам
танымы жайлы мәселелер ұғымға өте жақын, аналогиялық ойлау үшін өте
маңызды, әлі ұтымды құралдар болып табылады. Жас ұрпаққа шынайы тәрбие
берудің оның жеке дара психологиясының, жас өзгешелігін айрықша ескеру
қажет екендігін ескертеді. Бұл жөнінде халық бірде: балаға өз тіліңмен
сөйлеме, өз тілімен сөйле дейді. Сөйтіп, дуалы сөздің мәйегі – мақал-
мәтелдерден психологиялық мәнді деректердің көптеп кездесетіні олардың көбі
осы күнгі ғылыми – психологиялық мәселелерімен сабақтасып жатқандығы және
мағынасы кеңейіп кейіннен ғылыми тұжырымдар дәрежесіне көтерілетіні
байқалады.
Баланың ойлау ерекшеліктерін жас кезеңдеріне байланысты зерттеулер, бұл
жөніндегі ғылыми негізделген түсініктердің қалыптасуына ХІХ ғасырдың
ортасындағы сезім мүшелерінің физиологиясы саласындағы экспериментальды
зерттеулер үлкен әсерін тигізіп зерттеу шаралары қарқынды жүре бастады.
Ойлау мәселесі туралы негізінде өз тұжырымдамаларын ұсынған зерттеуші
ғалымдар бірнеше бағытқа бөлінді. Олардың ішінде Ж.Пиаженің балалар
интеллектісін және оның қалыптасу этаптары тұжырымдамасы бұдан кейінгі
көптеген зерттеу жұмыстарына негіз бола алды. Бұнда ол интеллектінің
сенсомоторлы дамуы операциялауға дейінгі ойлау, нақты және формальды
операциялар кезеңдерін көрсетеді. Сондай-ақ, отандық зерттеушілердің бірі
П.Я.Гальперинің ойлау әрекетін жоспарлы түрде қалыптастыру теориясы,
Л.С.Выготскийдің концепциясы мен бұл процесте зерттеу әдістемесі бұл
саланың ғылыми тұрғыдан дамуына зор ықпал етіп, ойлау процесінің, әсіресе
кіші мектеп кезеңіндегі ойлаудың даму ерекшелігі мен оның мазмұнын жеткізіп
дәлелдеді. Мектепке дейінгі жастағы балалардың ойлау қабілеттерін
қалыптастыру мәселесі әлі де зерттелу үстінде.
1.2 Мектепке дейінгі жастағы балалардың таным процесі ретінде ойлаудың
өзіндік ерекшеліктері
Мектеп өмірінің мектепке дейінгі жастағы балалардың кезеңі қазіргі
уақытта 3-4 жастан 5-6 жасқа дейінгі жас ерекшелік диапазонын қамтиды. Бұл
кезеңде баланың жүйелі оқуын қамтамасыз ететін физикалық және
психофизикалық дамуы жүріп жатады. Ең алдымен, жүйке жүйесі, бас миының
жұмысы жетіле түседі. Физиологтардың айтуынша, 6 жасқа қарай үлкен жарты
шар қыртысы едәуір жетіледі. Бірақ қыртыстың реттеуші функциясының
жетімсіздігі бұл жастағы балалардың әрекетінен, эмоциясының
ұйымдастырылуынан байқалады: мектеп жасына дейінгі балалардың ұзақ уақыт
зейінін тоқтата алмайды, өте қозғыш, эмоционалды. Мектеп жасына дейінгі
кезеңінде түрлі балаларда психофизиологиялық дамудың бірдей еместігі
байқалады. Сондай-ақ ұл балалар мен қыз балалардың дамуында қарқынды
өзгерістер болады.Көп жағдайда қыз балалар ұл балаларға қарағанда неғұрлым
алдыда. Бұл туралы кейбір психологтар (келесі қорытындыға келеді)
негізінде мектеп жасына дейінгі кезеңінде бір партада әр түрлі жастағы
балалар отырады деп қорытынды жасайды. Мектепке дейінгі ұйымдарда оқудың
басталуы баланың дамуындағы әлеуметтің жағдайының түпкілікті өзгеруіне
әкеледі. Ендігі уақытта ол қоғамдық субъект бола бастайды және әлеуметтік
мәні бар, орындалу нәтижесіне қоғамдық баға берілетін міндеттерді мойнына
ала бастайды.
Мектепке жасына дейінгі кезеңінде негізгі әрекет ойын әрекеті болып
табылады. Ойын әрекеті осы кезеңдегі балалардың психикалық дамуының
негізгі өзгерістерін анықтайтын болады. Ойын әрекетінің негізінде
балалардың дамуындағы маңызды жетістіктермен белгіленетін психологиялық
жаңа құрылымдар қалыптасады. Ал жаңа құрылымдар келесі жас кезеңінің
қалыпты дамуын қамтамасыз ететін іргетас болып есептеледі.
Мектепке дейінгі жастағы балалар кезеңінде қоршаған орта адамдарымен
қарым-қатынастың жаңа типі қалыптаса бастайды. Үлкендердің шартсыз беделі
төмендей түседі де, бала үшін оның құрбыларымен қарым-қатынасы жаңа маңызға
ие болады.
Осылайша, мектепке дейінгі жастағы балалардың орталық жаңа құрылымдары
келесі факторларды құрайды:
- іс-әрекет және әрекетті шартты түрде бағыттаудың дамуының сапалы жаңа
кезеңі;
- рефлексия, анализ (сараптау), әрекетті іштей жоспарлау;
- сыртқы орта заттары мен құбылыстарына жаңа танымдық қатынастың дамуы;
- құрбы-құрдас топтарына ориентация.
Э.Эриксонның концепциясы бойынша, 2-5 жас аралығы балаға еңбек
сүйгіштікке бағытталған еңбек өміріне тартуды қамтамасыз ететін жүйелі
білім мен дағдыны беру кезеңі болып табылады.
Маңызды жаңа құрылымдар психикалық дамудың барлық сфераларында
көріне бастайды: интеллект, жеке тұлға, әлеуметтік қатынас жаңа
өзгерістерге ұшырайды. Бұл процестегі ойын әрекетінің негізгі ролі мектеп
жасына дейінгі балалардың басқа да іс-әрекетке қатысатындығын жоққа
шығармайды. Барлық таным процестерінің түрлі іс-әрекетпен айналысуының
нәтижесінде жалпы ерекшеліктері олардың (таным процестерінің) шарттылығы,
өнімділігі және тұрақтылығымен анықталуы тиіс.
Л.С.Выготскийдің пікірінше, мектеп жасына дейінгі балалардың жасының
ерекшелігі болып олардың іс-әрекет мақсаттары көбінесе үлкендер тарапынан
қойылатындығында. Баланың нені істеуге болады, нені істеуге болмайтындығын,
қандай тапсырманы орындау керек, қандай ережеге бағыну керектігін
тәрбиешілер және ата-аналар анықтайды. Бұл типтегі жағдаяттардың бірі –
баланың белгілі бір нұсқауды немесе тапсырмаларды орындауы. Берілген
тапсырманың негізін, маңызын, меңгермегендіктен тіпті үлкеннің тапсырмасын
орындауға құлшыныспен кіріскен баланың өзі тапсырманы орындай алмайды,
бастапқы қызығушылығын жоғалтады немесе оны мезгілінде орындауды ұмытып
кетеді. Балаларға тапсырма беруде белгілі ережелерді орындаған жағдайда
ғана бұндай қиыншылықтардан айналып өтуге болады.
Я.Л.Коломинскийдің есептеуінше, егер баллада 4-5 жасқа қарай өз
қатарластарының бірімен достық қарым-қатынас орнайтын болса, онда бала
құрбысымен әлеуметтік қатынас орната алады, орнатылған қатынасты ұзақ
уақыт жалғастырады және қарым-қатынас ол үшін керек әрі қызықты 4 пен 5 жас
аралығында бала дос деп, өзіне көмектесетін, өтінішін орындайтындарды
санайды. Баланың біртіндеп мектепке дейінгі ұйымдағы шындығын меңгере
бастауына қарай, онда қатарласындағы өзіндік қатынастардың жүйесі
қалыптаса бастайды. Бұл жүйенің негізін эмоционалды қатынастар құрайтын
болады.
Көптеген отандық психологтардың зерттеулерінде үлкендердің баладағы өз
әрекет қылығын өзбетімен басқара алу қабілетін қалыптастырудың маңызды
шарттарын айқындайды. Ол шарттарды келесідегілер көрсетеді:
1) балада жеткілікті түрде күшті және ұзақ жасалатын әрекет-қылық
мотивінің болуы;
2) шектеулі мақсаттың енуі;
3) меңгерілетін әрекеттің күрделі формаларының өз беттілігін және үлкен
емес әрекеттерге бөлінуі;
4) әрекет қылықты меңгеруде тірек болатын сыртқы құралдардың болуы.
Ал баланың шартты әрекет қылығының дамуының негізгі болып үлкендердің
араласуы, олардың дұрыс бағыт беруі табылады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын әрекетін меңгеруіне қарай оның
психикасының жаңа әрі маңызды қасиеттері қалыптасады.
Тәрбиешілердің жетекшілігімен жұмыс істеу, ұжымдағы өмір, өзінің әрекет-
қылығын арнайы талаптарға бағындыру қажеттілігі психикалық процестердің
ерекше қасиеті болып табылатын шарттылықтың дамуына әсерін тигізеді. Оқу
міндеттерін шешу барысында, мектепке дейінгі жастағы баланың алдында өз
әрекетінің нәтижесін аңғару, олардың тәртібін жоспарлау, мақсатқа жетудегі
түрлі құралдарды көздеу қажеттілігі туындайды.
Бұл тек қана әрекетті іштей жоспарлау мен орындай алу қабілетінің
дамуында ғана мүмкін болады.
Әрі қарай оқу барысында үнемі әрекетін сараптау, бағалау дағдысының болуы
керек. Әрекет нәтижелі болды ма, міндетті шешуде олардың көмегімен болды ма
деген мұқтаждарға жауап іздеу дағдысының болуы әсіресе мектепке дейінгі
жастағы бала үшін өте маңызды. Бұндай дағды өзіне-өзі сұрақ қою
рефлексияның негізінде жатыр. Өзіне-өзі сұрақ қою рефлексиясының
теориялық ойлаудың болуы мүмкін емес.
Шарттылықтың, әрекетті іштей жоспарлау және рефлексия сияқты
психологтардың айтатын мектеп жасына дейінгілердің жаңа құрылымдары негізгі
психикалық процестер: оның қабылдауы, қиялы, есі, ойлауын жаңа сәулемен
нұрландырғандай болады. Бұл психикалық процестердің дамуы олардың
шарттылығының, басқарылатындығының, саналылығының өсу белгісімен жүзеге
асып жатады. Мектепке дейінгі ұйымдағы жүйелі оқытудың басталуымен балаға
берілетін ақпарат ағымы және оны өңдеу қажеттілігі өрши түседі.
Білімді меңгеру мүмкіншілігі жүйке жүйесінің дамуына сүйенеді. Баланың
психикасының саулық ерекшелігі – танымдық белсенділігі. Білуге деген
құштарлық қоршаған дүниені тануға бағытталады. Ойнай отырып себеп-салдарлық
байланыс пен тәуелділікті орналықси иеледі. Не нәрсенің суға бататынын,
ненің батпайтынын ол өзі біле алады. Қоршаған орта туралы онда сансыз
сұрақтар туады. Ойлауы жағынан бала неғұрлым белсенді болса, соғұрлым
сұрақтарды да көп қояды.
Балада білуге деген талпыныс білімді меңгеру неге?, қалай?,
неліктен? деген сұрақтар арқылы жүзеге асады. Ол түрлі жағдаяттарды
елестейт, сұрақтарға жауапты мүмкін болатын жол арқылы табуға тырысады.
Мектеп жасына дейінгі бала кейбір міндеттерді шешуде, өзіне шақтап, дәлдеп
шешуге тырысады. Ол өзіне шындықтағы жағдаятты елестетіп, өз қиялында
әрекет еткендей болады. Бұндай ойлау – көрнекі - бейнелі ойлау деп
аталады. Бейнелі ойлау – мектеп жасына дейінгі балалардың ойлауының
негізгі түрі болып саналады. Әрине, ол жеке жағдайларда логикалық түрде
ойлайды. Бірақ бұл жас кезеңі көрнекілікке сүйенетін оқытуда сензитивті
кезеңі. Ғылыми білімді меңгерудегі сөз-логикалық ойлау, танымдық
процестердің барлығын қайта жасайды: бұл жаста ес талқылаушы, ал қабылдау
– ойлаушы бола бастайды (Мурчаковский Н.И. Типы неуспеваемости школьников
Советская педагогика, 1955 № 7). Сондай-ақ мектеп жасына дейінгі
балалардың ойлауы эгоцентризммен ерекшеленеді. Бұл түрлі проблемалы
жағдаяттарды шешуде қажет білімнің жоқтығымен шарттас ерекше ойлау
позициясы болып табылады. Бала өз бетімен, өз тәжірибесі арқылы заттардың
ұзындық, көлем, салмақ сияқты қасиеттерінің сақталуын аша алмайды. Жүйелі
білімнің жоқтығы, ұғымның қалыпты деңгейде дамымауы, бала ойлауына қабылдау
логикасының басымшылдығына әкеледі. Сондықтан, балаға судың, құмның,
пластелиннің бірдей мөлшерін бағалау қиындық туғызады. Бала заттардың
өзгеру сәтіндегі нені көріп тұрғандығына тәуелді болып қалады.
Л.С.Выготский бойынша, оқудың басталуымен ойлау баланың психикалық дамуының
орталығына ауысады және басқа психикалық функциялар жүйесінде анықтаушы
процеске айналады. Баланың ойлауы осы кезде дамудың ерекше этапында болады.
Баланың қоршаған ортаны зерттеуге бағытталған танымдық белсенділігі, оның
зейінінің зерттеленінуші объектіге қызығушылығы біткенше ұзаққа
ұйымдастырады. Егер ол оған деген өте маңызды ойынмен айналысатын болса,
онда ол екі немесе үш сағатқа дейін ойнай алады. Сондай-ақ, зейінінің
тұрақтылығы өнімді іс әрекеттерде (бейнелеу, құрастыру және тағы басқа)
байқалуы мүмкін. Ал егер, оны қызықтырмайтын іс-әрекеттерде оған зейінін
тұрақтатуға тура келсе ол шаршап, жалығып, өзін тіпті бақытсыз сезінуі де
мүмкін.
Зейінін ұйымдастыруда балаға үлкендер тарапынан көмек көрсетілуі тиіс.
Зейінді ұйымдастыруда үлкендер сөздік нұсқаулардың көмегін пайдалануға
болады. Оған берілген әрекетті орындау керектігін оларға айта отырып,
оларға әрекет нұсқаулары беріледі (Мысалы, Балалар! Альбомдарыңды ашыңдар.
Қызыл түсті қарындашты алып, сол жақ жоғары бұрышқа – мына жерге дөңгелек
саламыз...). Мектеп жасына дейінгі баланың өз әрекетін өзі де жоспарлай
алады және жұмысты орындауда не істеу керектігін қалай істеу керектігін
және сөзбен айта отырады. Жоспарлау, баланың зейінін ұйымдастырудың бірден-
бір құралы болып табылады. Дегенмен, мектеп жасына дейінгі бала өз әрекет-
қылығын ырықты түрде реттей алғанымен, ырықсыз зейін басым болады. Балаға
бір қалыптағы, тартымдылығы төмен іс-әрекетке зейінін тұрақтата алу өте
қиын. Зейіннің бұндай ерекшелігі ойын элементтерін енгізу және іс-әрекет
формаларының жиі өзгертілуін талап етеді. Әрине, олар зейіннін
интеллектуалды сұрақтарды шешуде тұрақтай алады, бірақ зейін өте тез
сарқылып қалу мүмкін. 4 тен 6 жасқа дейін зейіннің дамуында айтарлықтай
алдына жылжу байқалады. Мектеп жасына дейінгі балалар өмірінің бірінші
айларында оқудың оқу процесінің өзіне емес, оған байланысты нәрселерге
қызығудан басталып, бірте-бірте мектепке дейінгі ұйымдарда оқытылатын
салаларға (біреуіне-аз мөлшерде, ал біреуі– көп мөлшерде) қызығушылықтары
ұлғайып, тартыла бастайды. Мектеп жасына дейінгі балалардың зейінінің
механизмі әлі де әлсіз болады. Сондықтан бұл жастағы оқушыларға зейінін
ұзақ уақыт шоғырландыру қиынға түседі.
Бірақ 5-6 жасқа қарай ырықсыз зейін балада үлкендердегідей бола бастайды.
Ендеше, мектеп жасына дейінгі кезеңде, бұны мүмкін ететін айтарлықтай
өзгерістердің жинақталып жатқандығы. Бұл өзгерістердің себебі неде,
механизмі қандай? Бұл себептер, электрофизиологиялық зерттеулердің
қорытындысына бойынша, үлкен жарты шар қыртысының жетілуімен және оның
сыртқы әсерге реактивтілігімен байланысты қыртыс-қыртыс асты өзара
байланыстың өзгеруінде жатыр. Ырықсыз зейін баланың қоршаған ортамен
байланысқа түсуі үшін өте маңызды. Ырықсыз зейін баланың ең бастысы
қызығушылығына тәуелді.
Бірақ мектеп жасына дейінгі балалар өмірінің бірінші күнінен бастап ол
оған тікелей қызығушылық туғызбайтын ырықты зейінді талап ететін істермен
айналысады. Ал бұл кезді, сырттан келетін ақпараттың күрт өсу жағдайында
қабылдаудың қалыпты деңгейде дамуы үшін өте қажет. Зейіннің бұл түрінің
қалыптасуы үшін бала әрекетін ұйымдастыру, оған бағыт беру, талап қоюдың
маңызы өте зор. Ес процесіне келсек, Е.Е.Данилованың пікірінше, мектеп
жасына дейінгілердің кезеңінде басқа психикалық процестер сияқты ес процесі
де айтарлықтай өзгерістерге ұшырайды. Бұл өзгерістердің мағынасы балада ес
біртіндеп саналы түрде реттеуге болатындай ерікті бола бастауында.
Баланың есте сақтай алмауы оның ойын әрекетіне, түптеп келгенде мектепке
дейінгі ұйымда оқуға деген қатынасына теріс әсерін тигізеді. Мектеп жасына
дейінгі баладан көлемі жағынан шағын материалды қайта жаңғырту талап
етіледі, жай есте сақтау тәсілі оқу материалын алып кетуге мүмкіндік
береді.Бірақ, өкінішке орай көп жағдайда бұл тәсіл мектепке дейінгі ұйымда
оқудың бүкіл кезеңінде жалғыз болып қалады. Бұл баланың мектепке дейінгі
жасында мағыналық есте сақтаудың тәсілдерін меңгермегендіктен, логикалық
ес қалыпты деңгей де қалыптаспауымен байланысты болады. Мектеп жасына
дейінгі балаларда логикалық естің дамыту процесі арнайы түрде
ұйымдастырылған болуы қажет. Өйткені, көп жағдайда балалар өз бетімен
материалды мағыналы түрде талдау тәсілдерін қабылданбайды, керісінше есте
сақтау мақсатында қалыптасып қалған қайталау тәсілін пайдаланады.
Мектеп жасына дейінгі балалар әр түрлі жағдаяттарды өздері туғызады және
бұл жағдаяттарда олар өзінің ең тамаша қасиеттерін байқата алады. Ойын
кезінде қиял қалыптаса отырып, с-әрекеттің басқа түрлеріне айналады.
Әсіресе бұндай құбылыс бейнелеуде, баланың тақпақ, ертегі құрастыруларында
ерекше байқалады. Балалардың шығармашалығында келесі жағдайларды байқауға
болады: бір балалар қайта жасауға бейімді болса, басқалары – фантастикалық
бейнелер мен жағдаяттарды жасауға бейім болады. Егер балада сөйлеуі мен
қиялы жақсы дамыған болса, түрлі сюжеттерді ойлап тауып, оны
әңгімелеуге, тіпті импровизация жасауға, қызығушылықпен, өз ісіне рахат
сезіммен кіріседі. Үлкендер өміріне қарағанда қиял бала өмірінде үлкен роль
атқарады.
Мектеп жасына дейінгі балалар мекемесі – бұл оқушы тұлғасы мен санасының
дамуы қуатты жүретін ерекше құнды, қайталанбас кезең. Сондықтан мектепке
дейінгі ұйымдағы білім-үздіксіз білім берудің алғашқы, басқышы, қиын да
жауапты жұмыс. Балаға білім беріп қана қоймай, оны жалпы дамыту, яғни
сөйлеу, оқу, қоршаған орта жөнінде дұрыс көзқарас қалыптастыру, жағдайларды
объективті түрде бақылап, талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға,
салыстыра білуге, дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz