Мектепке дейінгі балалардың тілдік дамуының психологиялық негізі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Негізгі бөлім:
І. тарау. Тілдің адам өміріндегі маңызы
1.1. Тілдің пайда болуы туралы философиялық ойлар ... ... ... ... ... .1
1.2. Мектепке дейінгі баланың танымдық әрекетін қалыптастырудағы сөздің орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
ІІ. тарау. Мектепке дейінгі балалардың тілдік дамуының психологиялық негізі
2.1. Тілдің, сөйлеудің анатомиялық . физиологиялық және психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.2. Мектепке дейінгі балалар психикасын тілдік дамыту арқылы қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ІІІ. тарау. Тәжірибелік зерттеу жұмысының әдістемелері мен қорытындылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
Негізгі бөлім:
І. тарау. Тілдің адам өміріндегі маңызы
1.1. Тілдің пайда болуы туралы философиялық ойлар ... ... ... ... ... .1
1.2. Мектепке дейінгі баланың танымдық әрекетін қалыптастырудағы сөздің орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
ІІ. тарау. Мектепке дейінгі балалардың тілдік дамуының психологиялық негізі
2.1. Тілдің, сөйлеудің анатомиялық . физиологиялық және психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.2. Мектепке дейінгі балалар психикасын тілдік дамыту арқылы қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ІІІ. тарау. Тәжірибелік зерттеу жұмысының әдістемелері мен қорытындылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
Зерттеудің өзектілігі. Мектепке дейінгі балалардың жан – жақты, әрі гармониялық дамып қалыптасуы, қазіргі әлемдік білім беру кеңістігіне бағыт алғанда, өте маңызды және жалпы халықтық іс болып отыр. Білім беру парадигмасы өзгерді, білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, басқаша қарым – қатынас, өзгеше дамуы өз халқының мәдениетін меңгерудегі күрделі де ұзақ процесс. Ал халықтар мәдениетінің бір бөлігі, байланыс құралы тіл болғандықтан, тілдік дамуы мен тілдік мәдениет жеке адамның қалыптасуының ең негізгі қажеттілігінің бірі. Адам өзінің өмір қасиетін өтеуге байланысты басқа біреулермен пікірлеседі, ой алмасады. Адам баласының сана-сезімнің дмуында дыбысты тілдің пайда болуының маңызы зор болды. Сөйлеудің пайда болуы нәтижесінде адам оргиназимі анатомиялық өзгерістерге түсіп, дыбыс артикуляциясына қабілетін бар сөйлесу аппараты жасалды. Әрбір адам кішкентай кезінен бастап айналасындағы адамдармен пікірлеседі, өзінің күнбе-күнгі сөйлеу тәжірибесін тілдің мағыналық жағын меңгереді, біртіндеп сөздік қоры молайып отырады. Алғашқы кезде бала көптеген дыбыстарды, жеке сөздерді үлкендерге еліктеу арқылы үйренеді. Осыған байланысты сөйлеу өте күрделі адамның бір ерекше қасиеті деп те айтуға болады.
Курстық жұмыстың тақырыбы: Мектепке дейінгі балалардың тілдік дамуының психологиялық негізі
Зерттеу пәні: мектепке дейінгі психология
Зерттеу объектісі: мектепке дейінгі мекемелер
Зерттеудің мақсаты: мектепке дейінгі балалардың тілдік дамуын, тарихын және бала психикасының дамуына ықпалын, негізін теориялық тұрғыдан зерттеп, тәжірибелік жұмыстарда мәліметтерді нақтылдау.
Зерттеудің міндеттері:
- мектепке дейінгі балалардың тілдік дамуына сипаттама жасау;
- тілдік даму тарихы туралы теориялық мәліметтер жинау;
- адамның танымдық әрекетіндегі сөздің маңызын ашу;
- тілдік дамудың анатомиялық – физиологиялық, психикалық негіздерін ашу;
- мекетепке дейінгі балалардың тілдік дамуын терең, жан – жақты зерттеу үшін ғылыми тәжірибелерге сүйену;
- мектепке дейінгі балалардың тілін сапалы жетілдіру әдістемесін жасау.
Курстық жұмыстың тақырыбы: Мектепке дейінгі балалардың тілдік дамуының психологиялық негізі
Зерттеу пәні: мектепке дейінгі психология
Зерттеу объектісі: мектепке дейінгі мекемелер
Зерттеудің мақсаты: мектепке дейінгі балалардың тілдік дамуын, тарихын және бала психикасының дамуына ықпалын, негізін теориялық тұрғыдан зерттеп, тәжірибелік жұмыстарда мәліметтерді нақтылдау.
Зерттеудің міндеттері:
- мектепке дейінгі балалардың тілдік дамуына сипаттама жасау;
- тілдік даму тарихы туралы теориялық мәліметтер жинау;
- адамның танымдық әрекетіндегі сөздің маңызын ашу;
- тілдік дамудың анатомиялық – физиологиялық, психикалық негіздерін ашу;
- мекетепке дейінгі балалардың тілдік дамуын терең, жан – жақты зерттеу үшін ғылыми тәжірибелерге сүйену;
- мектепке дейінгі балалардың тілін сапалы жетілдіру әдістемесін жасау.
1. Нұрмұхамбетова Р.Ә. Мектеп жасына дейінгі баларға қазақ фольклоры арқылы эстетикалық тәрбие беру (5 – 7 жас). – Алматы,2004ж.
2. Аханов К. Тіл білімі. – Аматы: мектеп, 1980.
3. Мухина В.С. Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы. – Алматы: Мектеп,1986.
4. Абдуллина Г. Тіл – ұлттық таным негізі///Қазақстан мектебі.2005.№5-6.45-48бб.
5. Аханов К. Тіл білімі негіздері. А., Мектеп, 1980ж
6. Нұрмұқанов Х. Сөз және шеберлік. А. «Ғылым» 1987.
7. Әбдилдин Ж.М. Қазақстан республикасының Ғылым Академиясы. Қазақстан ғалымдарының библиографиясына материалдар. – Алматы, 1993. – 73б.
8. Байжанова А. Қиын балалардың психологиялық себептері// Психология. Социология. Дефектология - №11-12,2006ж,19-23б.
9. Мангутова Б.Б. Балаң түзден емсе, үйден табылсын//Қазақстан әйелдері -№2,2007ж,15б.
10. ЖумадиллаеваО.А. Психолого – педагогческие особенности развития творчесокой одаренностти у детей дошкольного возраста. Автореф.на соис.уч.степени к.п.н. – Алматы,1998. – 27с.
11. Тыныбекова А. Тілашар дәстүрі. Отбасы және балабақша.2002,№6.
12. Кішібеков Р., Сыдықов Ұ. Философия. – Алматы, 1994. – 337б.
13. Шайжанов Қ. Баланың сөйлеу әркеті туралы. Отбасыжәне балабақша.№3,1999ж,51-53б.
14. Любллинская А.А. Балалар психологиясы М, 1971ж.
15. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы. А, мектеп, 1987ж.
16. Н. Оралбаева, Ғ. Мадина, А.Әбілқаев. Сөздердің байланысу түрлері. Сөздердің байланысу тәсіледір. Алматы, Қазақ университеті,1993ж.
17. С.Ұзақбаева Тамыры терең тәрбие. Алматы. Рауан,1987ж.
18. Байтұрсынов А.. Тіл тағылымы. А.,1991ж.
19. Қалиұлы Б. Тіл біліміне кіріспе А., Мектпе.1997ж.
20. Нұрмықанов Х. Сөз және шеберділік. А., «Ғылым» 1987ж.
21. Оразбаева Ф. Тілдік коммуникацияның неігедері. Алматы. Республикалық баспа кабинеті,1995ж.
22. Алмабаева Ж. Отбасындағы бала тәрбиесі// Бала тәрбиесі - №1,2006ж,8-9б.
23. Құқышева Н. Мінез – құлық қиындығының кейбір себептері// Психологияны мектепте және ЖОО – да оқыту - № 6, 2006ж,2-3б.
24. Перминова Н.В.Кекілжің: шешу жолдары// Валеология дене тәрибесі спорт - №7-8,2005,43-45б.
25. Овчарова Р.В. Практическая психология в начальной школе. Москва 1996 г.
2. Аханов К. Тіл білімі. – Аматы: мектеп, 1980.
3. Мухина В.С. Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы. – Алматы: Мектеп,1986.
4. Абдуллина Г. Тіл – ұлттық таным негізі///Қазақстан мектебі.2005.№5-6.45-48бб.
5. Аханов К. Тіл білімі негіздері. А., Мектеп, 1980ж
6. Нұрмұқанов Х. Сөз және шеберлік. А. «Ғылым» 1987.
7. Әбдилдин Ж.М. Қазақстан республикасының Ғылым Академиясы. Қазақстан ғалымдарының библиографиясына материалдар. – Алматы, 1993. – 73б.
8. Байжанова А. Қиын балалардың психологиялық себептері// Психология. Социология. Дефектология - №11-12,2006ж,19-23б.
9. Мангутова Б.Б. Балаң түзден емсе, үйден табылсын//Қазақстан әйелдері -№2,2007ж,15б.
10. ЖумадиллаеваО.А. Психолого – педагогческие особенности развития творчесокой одаренностти у детей дошкольного возраста. Автореф.на соис.уч.степени к.п.н. – Алматы,1998. – 27с.
11. Тыныбекова А. Тілашар дәстүрі. Отбасы және балабақша.2002,№6.
12. Кішібеков Р., Сыдықов Ұ. Философия. – Алматы, 1994. – 337б.
13. Шайжанов Қ. Баланың сөйлеу әркеті туралы. Отбасыжәне балабақша.№3,1999ж,51-53б.
14. Любллинская А.А. Балалар психологиясы М, 1971ж.
15. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы. А, мектеп, 1987ж.
16. Н. Оралбаева, Ғ. Мадина, А.Әбілқаев. Сөздердің байланысу түрлері. Сөздердің байланысу тәсіледір. Алматы, Қазақ университеті,1993ж.
17. С.Ұзақбаева Тамыры терең тәрбие. Алматы. Рауан,1987ж.
18. Байтұрсынов А.. Тіл тағылымы. А.,1991ж.
19. Қалиұлы Б. Тіл біліміне кіріспе А., Мектпе.1997ж.
20. Нұрмықанов Х. Сөз және шеберділік. А., «Ғылым» 1987ж.
21. Оразбаева Ф. Тілдік коммуникацияның неігедері. Алматы. Республикалық баспа кабинеті,1995ж.
22. Алмабаева Ж. Отбасындағы бала тәрбиесі// Бала тәрбиесі - №1,2006ж,8-9б.
23. Құқышева Н. Мінез – құлық қиындығының кейбір себептері// Психологияны мектепте және ЖОО – да оқыту - № 6, 2006ж,2-3б.
24. Перминова Н.В.Кекілжің: шешу жолдары// Валеология дене тәрибесі спорт - №7-8,2005,43-45б.
25. Овчарова Р.В. Практическая психология в начальной школе. Москва 1996 г.
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледж
Педагогика және
психология кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы:
Мектепке дейінгі балалардың тілдік дамуының психологиялық негізі
Орындаған:
3а КДО тобының студенті
Жетекшісі:
Орал қаласы - 2014
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...3
Негізгі бөлім:
І- тарау. Тілдің адам өміріндегі маңызы
1. Тілдің пайда болуы туралы философиялық ойлар ... ... ... ... ... .1
1.2. Мектепке дейінгі баланың танымдық әрекетін қалыптастырудағы сөздің
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
ІІ- тарау. Мектепке дейінгі балалардың тілдік дамуының психологиялық негізі
2.1. Тілдің, сөйлеудің анатомиялық – физиологиялық және психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2. Мектепке дейінгі балалар психикасын тілдік дамыту арқылы
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 29
ІІІ- тарау. Тәжірибелік зерттеу жұмысының әдістемелері мен
қорытындылары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..40
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .41
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Мектепке дейінгі балалардың жан – жақты, әрі
гармониялық дамып қалыптасуы, қазіргі әлемдік білім беру кеңістігіне бағыт
алғанда, өте маңызды және жалпы халықтық іс болып отыр. Білім беру
парадигмасы өзгерді, білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, басқаша
қарым – қатынас, өзгеше дамуы өз халқының мәдениетін меңгерудегі күрделі де
ұзақ процесс. Ал халықтар мәдениетінің бір бөлігі, байланыс құралы тіл
болғандықтан, тілдік дамуы мен тілдік мәдениет жеке адамның қалыптасуының
ең негізгі қажеттілігінің бірі. Адам өзінің өмір қасиетін өтеуге байланысты
басқа біреулермен пікірлеседі, ой алмасады. Адам баласының сана-сезімнің
дмуында дыбысты тілдің пайда болуының маңызы зор болды. Сөйлеудің пайда
болуы нәтижесінде адам оргиназимі анатомиялық өзгерістерге түсіп, дыбыс
артикуляциясына қабілетін бар сөйлесу аппараты жасалды. Әрбір адам
кішкентай кезінен бастап айналасындағы адамдармен пікірлеседі, өзінің күнбе-
күнгі сөйлеу тәжірибесін тілдің мағыналық жағын меңгереді, біртіндеп сөздік
қоры молайып отырады. Алғашқы кезде бала көптеген дыбыстарды, жеке сөздерді
үлкендерге еліктеу арқылы үйренеді. Осыған байланысты сөйлеу өте күрделі
адамның бір ерекше қасиеті деп те айтуға болады.
Курстық жұмыстың тақырыбы: Мектепке дейінгі балалардың тілдік дамуының
психологиялық негізі
Зерттеу пәні: мектепке дейінгі психология
Зерттеу объектісі: мектепке дейінгі мекемелер
Зерттеудің мақсаты: мектепке дейінгі балалардың тілдік дамуын, тарихын
және бала психикасының дамуына ықпалын, негізін теориялық тұрғыдан зерттеп,
тәжірибелік жұмыстарда мәліметтерді нақтылдау.
Зерттеудің міндеттері:
- мектепке дейінгі балалардың тілдік дамуына сипаттама жасау;
- тілдік даму тарихы туралы теориялық мәліметтер жинау;
- адамның танымдық әрекетіндегі сөздің маңызын ашу;
- тілдік дамудың анатомиялық – физиологиялық, психикалық негіздерін ашу;
- мекетепке дейінгі балалардың тілдік дамуын терең, жан – жақты зерттеу
үшін ғылыми тәжірибелерге сүйену;
- мектепке дейінгі балалардың тілін сапалы жетілдіру әдістемесін жасау.
Жетекші идея:Мектепке дейінгі балалардың тілін бағдарламалық жаңа
талаптарға сай: лексикалық және грамматикалық дағдыларын дамыту, балалардың
таным қабілетінің шығармашылық потенциалын ашуға мүмкіндік береді.
Зерттеудің теориялық маңызы: Педагогикалық іс-әрекетте мектепке дейінгі
балалардың тілдік дамуының психологиялық негізі теориялық және тәжірибелік
тұрғыдан тұтастық принципін басшылыққа ала талданды;
Зерттеудің әдістемелік маңызы: мектепке дейінгі балалардың тілдік дамуының
психологиялық негізін анықтайтын әдістемелер сарапталып зерттеулер жүргізу
негізінде талданды;
Зерттеу әдістері: Жұмыстың негізгі методологиясына жалпы ғылыми және арнайы
психологиялық әдістер алынды. Жалпы ғылыми әдістер ішінен зерттеудің
теориялық та, теориялық – методологиялық та тәсілдер қолданылды. Оның
ішінде талдау мен жинақтау, салыстыру, жүйелеу әдістері бар. Тақырыптың
мақсатын ашуда мына әдістер қолданылды: бақылау, әңгімелесу, ойын әдістері,
тіл дамыту деңгейін диагностикалау, нәтижелерді талдау, жинақтау,
графикалық сызбалар қолдану, жинақталған деректерді математикалық талдау
жасау.
Зерттеу көздері: педагогика, психология, философия, ғылымдарының
классиктерінің еңбектері, жалпыға міндетті білім берудің мемлекеттік
стандарттары, оқу бағдарламалары;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: мектепке дейінгі балалардың тілі дер кезінде
қолға алынып, нәтижелі ықпалдардың арқасында баланың сөздік қоры мол, ойын
еркін жеткізетін, ақылды, парасатты, сезімтал, ұщқыр ойлы болатыны
дәлелденеді.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады;
І- тарау. Тілдің адам өміріндегі маңызы
2. Тілдің пайда болуы туралы философиялық ойлар.
Мектепке дейінгі кезең – баланың іс - әрекетінің қалыптасуы мен дамуы
қуаттылықпен жүретін ерекше құнды, қайталанбайтын мезгіл. Бұл мезгіл ішінде
балаларға берілетін білім мен тәрбие мазмұны әлеуметтік сұранысқа сай
жүзеге асырылуы тиіс. Осыған орай сәбидің эмоционалдық іскерлік,
коммуникативті және интеллектуалдық жағынан дамуы айналадағы дүниемен,
табиғатпен, өз - өзіне басқа адамдар мен т.б. өзара белсенді әрекеттік
қарым – қатынаста болу арқылы қалыптасады.
Орта ғасырлық ұлы ғұламалар Әл – Фараби, Ж. Баласұғын, М.Қашқари,
А.Яссауий А. Иүгінеки т.б. еңбектеріндегі бала тәрбиесі туралы айтылған ой
– пікірлерінде адам баласы – жаратылыстың бүкіл жан иесі атаулының биік
шақтығы, сондықтан да оны құрметтеу, мәпелеу, аялау қажет екендігі
дәлеледенген. Мәселен, Әл – Фараби ғылыми ой – түйіні: жеке тұлғаның
қалыптасуы білім, мейірбандық, сұлулық қасиеттердің бірлігінде деп
тұжырымдаса, Ж. Баласұғын бала тәрбиесін бесіктен бастау қажет екендігін
баса айтады.
Ал Ахмет Иүгінекидің (ХІІ -ғ) шығармаларында, әсіресе, Ақиқат сыйы
дастанында гуманистік ой – пікірлермен қатар ең басты нәрсе деп, оқу мен
білім мәселелеріне көңіл қояды. Адамгершілік, этикалық, әдептілік ілімдері
де мағынасы, мазмұнды, әділ сөйлей білуге, сыр сақтай білуге, сыр әдептің
басы – тіл – тілге сақ болу керектігіне баса көңіл бөліп, маңызды ақыл -
өсиеттер айтады.
ХVІІІ – ХІХ ғасырларда кең тараған бір теория – эмоционалды теория.
Оның жақтаушысы Ж.Ж. Руссо бір нәрсеге құштарлық алғашқы сөздерді
шығарады - деп жазды. Бұл теория ХІХ – ХХ ғасырларда одағай теориясына
келіп ұласты. Аталмыш теория бойынша алғашқы адамдар айналадағы заттармен
танысқанда өздерінің алған әсерлерін еріксіз шығарған дыбыстар, одағайлар
арқылы білдіргенде, олар әлгі заттардың атауларына айналып, тіл пайда
болған. Бұл теорияны жақтаушылардың бірі – орыс лингвисі Д.Н. Кудрявский.
Ал қоғамдық шарттасу теориясы – алғашқы адамдар сөздерді өзара келісе
отырып, таңдап алған дейді. Олай болуы үшін адамдардың сөздерді өзара тілді
бұрыннан білуі керек қой. Демек, бұл теория да ешбір дәлелсіз.
ХІХ ғасырларда философ Дюдвиг Нуаре жасаған еңбек айқайы теориясы
бойынша, тіл алғашқы адамдардың еңбек ету кезінде шығарған рефлексті
айқайлары негізінде пайда болған.
Бұл айтылған теориялардың барлығы да тілдің әлеуметтік табиғатына мән
бермеген, оның қатынас құралы екенін ескермеген қате пікірлер. А. Шлейхтер
де: тіл де биологиялық организм сияқты туады, өседі, өледі - дейді. Олай
болған жағдайда тіл атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа тұқым қуалау арқылы
беріліп отыруы керек қой. Алайда, тіл атадан балаға ген арқылы берілетін
құбылыс емес, ол ұрпақтан ұрпаққа ауысып отыратын, кейінгі ұрпақ алдыңғы
ұрпақтан үйреніп отыратын нәрсе. Олай болатын себебі жаңа туған бала өз ата
– анасының тілінде сөйлеуі де, сөйлемеуі де мүмкін. Егер жаңа туған баланың
өскен ортасы өз ата – анасының тілінен басқа орта болса, ол сол ортаның
тілінде сөйлеп кетеді. Оған өмірде мысалдар жатыр. Бұл – тілдің биологиялық
құбылыс емес екендігін дәлелдейді.
Тағы бір топ ғалымдар тілді психологиялық құбылыс деп біледі. Ол,
тілді құдай жаратқан нәрсе емес, оны жеке адам жасайды, жеке адамның рухы,
туғызады - деген түсініктен туған. Алдыңғы пікілерден бұл қате пікір еді.
Егер тіл рухтың туындысы болса, әрбір адамның жеке – жеке өз тілі болған
болар еді, біртұтас халықтың, ұлттың тілі болмас еді. Жеке адамның тілі
қауымда ғана жасалады, қауымда ғана дамиды.
Адамзат тілі – биологиялық та, психологиялық та құбылыс емес, ол
әлеуметтік құбылыс, қоғамға қызмет етеді. Себебі, тіл қоғам үшін, қоғам
мүшелерінің пікір алысып, өзара түсінісуі үшін керек, сол үшін жаралған.
Бір – бірімен сөйлесетін адамдар бар жерде тіл де – сол жерде. Қоғамсыз –
тіл, тілсіз – қоғам болмайтынын ескере отырып, адамзат тілінің пайда болу
теориясының ғылыми негізін К.Маркс пен Ф. Энгельс жасады. Олар: Тіл де
сана сияқты басқа адамдармен қатынас жасау мұқтаждығынан және
қажеттілігінен туды - дейді. Мұнда бірінішіден, тіл мен сананың (ойлаудың)
бір – бірімен тығыз байланыстылығы, бір мезетте шыққандығы, екіншіден,
тілдің адамдардың бір – бірімен қатынас жасау қажеттілігінен келіп пайда
болғандықтан айтылған.
Қазақ елінде психология, педагогика, тіл тағылымы сияқты тұңғыш ғылыми
оқулықтардың негізін жасаған А. Байтұрсынов, Ш. Құдайбергенов, М. Дулатов,
Ж. Аймауытов,. М. Жұмабаев, Т. Шолаев, Х. Досмұханбетов тағы басқа да
халқымыздың ойшыл ағартушыларының пікірлерінің болашақ ұрпақты тәрбиелеу
және білім беру ісіне айрықша мол үлес қосқана да мәлім. Қайта оралып
соқсақ Әл – Фарабидің философиялық еңбектерін ғылыми зерде сүзгісінен
өткізгенде, оның педагогика тарихында орын алатын ұлы тұлғалардың бәрі
екендігіне көзіміз жете түседі. Ал И.Г. Песталоций, А. Дистерверг, В.Г.
Белинский, Н.Г. Чернышевский, Н.А. Добролюбов, К.Д. Ушинский, М.А. Горький,
т.б. озық ойлы ағартушылар да өз еңбектерінде осындай құнды ойларын
ағартушылар да өз еңбектерінде осындай құнды ойларын қалдырған. Әл – Фараби
жасаған қортындының басты түйіні: білім, мейірбандық, сұлулық – үшеуінің
бірлігінде, ол ақыл – ойдың, еңбектің және білімнің биік мәнін дәріптейді.
Баланың тілді меңгеруі жайлы ғылыми зерттеулер жазған психолог –
ғалымдар: Л.С.Выготский, А.Л.Имедадзе, А.Л. Леонтьев, Н.С.Рождественский,
Л.А. Венгер, Г.А. Урунтаева, Ю.А. Афонькина, тағы басқа баланың жас кезінде
танымдық, қаблыдағыштық қабілеттерінің ерекше болатындығына байланысты
тілді тез меңгеретінің ғылыми негізде дәлелдеп берді. Мектеп жасына дейінгі
балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамыту мәселесін зерттегендер: С.П.
Рубинштейн, А.М. Леушина, А.М. Дементьева, М.М. Конина, И.Е. Тихеева, В.Г.
Захарченко, А.В. Запорожец, П.Я. Гальперин, А.А. Люблинская, т.б.
Қазақстан Республикасында мектепке дейінгі тәрбие мәселесі бойынша
тарихи - әдістемелік, ғылыми – теориялық арнайы зерттеулер жүргізген
ғалымдар: Б.Б. Баймұратова, А.К. Меңжанова, М.С. Сәтімбекова, Ф.Н.
Жұмабекова, Р.К. Аралбаева, т.б. зерттеулері нәтижесінде ғылыми -
әдістемелік еңбектер, оқу – құралдар, бағдарламалар жасалды.
Қоғамда жүріп жатқан әлеуметтік – саяси өзгерістер, ғылыми – техникалық
прогресс және жалпы білім беретін мектеп құрылымының өзгеруі жас ұрпаққа,
әсіресе мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу, дамыту, жетілдіруді талап
етеді.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін реформалау барысында әрбір
баланы мектептегі оқу мен қатынас ортасы өзгеру жағдайына еркін
араласатындай етіп дайындау – аса маңызды міндет.
Қазіргі мектептің бірініші сыныбына келген балалар ерік – жігерлері
күшті, еңбек сүйгіш қасиеттері мол, жұмыс қабілеттері жоғары, арнайы
білімдік және икемділік сипаттары көзге түсерліктей болуы қажет.
Халыққа білім беру жүйесін қайта құру мектепке дейінгі мекемелердегі
тәрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұның жаңартуды, балаларды мектепте
оқуға дайындауды, денсаулық, адамгершілік, эстетикалық тәрбие сапасын
арттыруды көздейді. Әрине, бұл талаптар тәрбиелеу жұмысындағы сабақтастық,
бірізділік принципін сақтау арқылы жүзеге асырылады.
Мектепке дейінгі кезеңде баланың ой - өрісін, дүниетанымын кеңейту,
өмірге қажетті білім – дағдыларды меңгерту, ой еңбегіне баулып, үйрету
өзекті мақсат етіп алынған. Ақыл – ойды жетілдірудің негізгі болып
табылатын баланың тілін, сөз қорын молайту, еркін, дұрыс сөйлей білуге
үйрету де негізгі мақсат болуы керек.
Қазақ халқының сан ғасырлар бойы қалыптасқан тілі мен мәдениетіне мойын
бұрып, ұрпағымызға төл тәрбие, ұлттық тағылым беру – бүгінгі үннін
басты ісі. ХІ – ғасырдағы түркі ғалымы М.Қашғаридің Тәрбие басы - тіл
деп айтуынан – ақ біз тілдің қай кезде де тәрбие құралы саналғанын
байқаймыз. Тіл – ұрпақ тәрбиесмінің пәрменді құралы, рухани байлықтың баға
жетпес құдіреті, қуатты қайнар көзі. Ана тілі – халықтың өткен ұрпағы,
қазіргі және келешек ұрпағы арасындағы тарихи жалғастықты жүзеге асыратын
бірден – бір сенімді құрал.
Мектепке дейінгі балалардың тілді үйренуі – тілге деген ерекше
белсенділіктермен анықталады. Бұл белсенділіктер жоғарғы жүйке – жүйесінің
қызметімен тығыз байланысты – сөз рефлекстері негізінде қалыптасады. Сөз,
тіл – бас ми сыңарларының жоғарғы функциясы. Сөз, тіл ойлаумен тығыз
байланысты. Тілсіз ойлау мүмкін емес, тіл мен ойлау ажырамас бірлікте. Тіл
ойдың материяландырылған түрі. Тілсіз ой (сана), ойсыз тіл де жоқ. Тіл
ойдың, мазмұны, тікелей шындығы. Сөздің мәні ойдан көрінеді. Ой тіл арқылы
жеткізіледі, айтылады, сөз арқылы безендіріледі. Әрбір ой міндетті түрде
белгілі сөздік материалда пайда болады. Сөз – материалдық болмыстың
баламасы. Ой пайда болса, ол белгілі, нақты сөздік формада білінеді,
көрінеді. Тіл мен ойлау – адам миының үлкен жарты шарларының қабығында
үздіксіз өтіп жататын анализдеу және синтездеу әрекеті. Сөйлеу мен тілдің
дамуы танымдық іс - әрекет негізі.
Сөздің мәніне, сөздердің көрсететін шындығына бағдар ұстаумен қатар
мектепке дейінгі , әсіресе 6 жасар балалар сөз мәнінің қандай екендігіне
қарамастан сөздің дыбыстық түріне үлкен ынта қоятындығы байқалады. Тілдің
дыбыстық жағы балалар әрекетінің мазмұнына айналады. Сөзді жетерліктей
терең ұғына білу тек арнаулы оқыту жағдайларында қалыптасады. Балалардың
тілін дамыту өсіп келе жатқан ұрпақтың парасаттылық пен сезімталдық,
еріктік қасиеттерін қалыптастыруда аса маңызды орын алады.
Тіл – ұлттық рух. Тіл - ұлттық сана, ұлттық психологиямен тамырлас.
Дүние есігін ашқаннан кейін- ақ бір ұлттың өкілі болып, тіл шығып, сөйлей
бастағаннан ана тілің деген ұғым қаныңмен сіңіп, бойыңа тарайды.
Тіл – біз мәдениет деп атайтын дүниенің мәңгілік ажыралас бөлшегі.
Тіл уақыттан да биік тұр. Тілдің шығуы туралы сөз еткенде, екі түрлі
мәселені, жалпы адамзат баласының тілінің шығуы мен жеке нақтылы, нақтылы
тілдердің шығуын шатастырмаған жөн.
Адамзат тілінің шығуы сонау көне замағы, яғни алғашқы адамдардың пайда
болу заманына барып тірелсе, жеке тілдердің шығуы содан кейінгі дәуірлерде
болған нәрсе. Тілдердің шығуы туралы мәселе әртүрлі ойшылдардың назарын
өзіне аударып келген. Бұл мәселе туралы түрлі – түрлі пікірлер мен
жорамалдар айтылып, сан қилы пайымдар жасалды. Сол жорамалдардың бірі –
ежелгі грек философиясынан басталатын, әсіресе ХVІІ – ХVІІІ ғасырларда кең
өріс алған дыбысқа еліктеу теориясы. Бұл теорияны қолдаушылар тілді
табиғат сыйы - деп қарап, алғашқы жануарлардың дауыстарын, құстың
сайрауын естіп, соларға еліктеуден әртүрлі дыбыстарды шығарған. Содан
алғашқы сөздер жасалып, соларға еліктеуден әртүрлі дыбыстарды шығарған.
Содан алғашқы сөздер жасалып, олар заттардың атауына айналған дейді.
Тіл байлығы – ең алдымен тіл арқылы бейнеленетін халықтың өткен өмірі
мен бүгінгі болмысы. Тіл байлығын жете меңгеру дегеніміз – халық өмірін
жетік білу дегенмен пара – пар. Осыған орай жазушы Марал Сқақбаевтың Тіл
байлығы таным білімге қаншалық тәуелді болса, жазушы көзінің жітілігі де,
парасат – пайымы да тіл байлығына соншалық тәуелді - деуі - өте орынды
айтылған пікір. Жалпы адамзат тілінің пайда болуы туралы ой – пікірлерді,
тұжырымдарды келтіргеннен кейін өзіміздің ана тіліміз – қазақ тілінің
тарихы мен зерттелу жайына да тоқтала кеткенді жөн көрдік.
Қазақ тілі – ауыз әдебиетіне аса бай, бөтен тілдерден енген қоспалары
онша көп емес, таза образды тіл.
Тіл табиғатпен тығыз байланыста жаратылған ерекше құбылыс. Көптеген
зерттеулерде тілге қатысты айтылған түсініктеме мен анықтамалар оның жан –
жақты ерекшеліктерін, жалпы сипатын және күрделі құбылысқа тән басты
белгілерін жақсы атап өтеді.
Тілдің тіршілігі, дамуы оның қатынас құралы болу қызметіне байланысты.
Тілдің бұл қызметі коммуникативтік функция деп аталады. Тілді, адам өзін
қоршаған қауымнан, өмірден үйренеді.
В.А. Артемов тіл ойлаумен болмыстағы заттар мен құбылыстар арқылы
байланыста болады, өйткені адам осы құбылыстарды кездестіргендіктен, оларды
бір сөздермен атауға тиіс деп есептейді. Оның пікірінше, әр ұлт, әр халық
заттарды, табиғат құбылыстарын т.б. әр түрлі сөзбен айтады, сондықтан тіл
де әр түрлі болады. Е.Н. Пассовтың пікірінше, ойлау екі қызмет атқарады:
танымдық және коммуникативтік қызметін атқарады. Осы ретте де ойлау тілмен
де, сөйлеумен де тығыз байланысты.
Тіл мен сөйлеу жайындағы ғылымдардың пікіріне келсек, ерекше концепция
Ф. Де Соссюрдің тұжырымы. Ф. Де Соссюрдің пікірінше, тіл – дыбыстық
материяның жиынтығы, форма, қарым – қатынас құралы; ол сөйлеу –
дыбысталуыдың жиынтығы. Ғалым язык – это система знаков и правил их
комбинирования; речь же это использование нашей языковой системы в целях
общения. Ф. Соссюр тіл мен сөйлеуді ажырата келіп, олардың әрқайсысына тән
айырмашылықтарды нақтылап көрсетеді.
1. Тіл - әлеуметтік, ал сөйлеу – жеке құбылыс (язык – социален, а
речь - индивидуален).
2. Тіл – тұрақты және ұзақ өмір сүретін процесс, ал сөйлеу – тұрақсыз
және жиі өзгеріп отырады.
3. Тіл адамның миымен, санасымен бірге өзі қалыптасатын процесс, ал
сөйлеу, әркімнің өзі дамытып отыратын процесс.
4. Тіл адамның қарым – қатынасында негізгі және бәріне ортақ, ал
сөйлеуде автордың өз қолтанбасы болады.
5. Тіл психикалық құбылыс, ал сөйлеу – психофизиологиялық құбылыс.
Осылайша, тіл мен сөйлеудің ара жігін ажырата келіп, олардың өзара
тығыз байланысты екенін де атап өтеді: язык и речь тесно связаны между
собой и предполагают друг – друга: язык необходим для того, чтобы сложился
язык.
Қазақ лингвистикасында тіл мен сөйлеуге қатысты мәселелерді анықтап,
олардың айырмашылықтарын көрсетуге тырысқан тілші – Т.Р. Қордабаев. Ол:
Сөйлеу дегеніміз – тілді қатынас жасау процесінде өз ойын басқаларға
білдіру, басқаның ойын білу мақсатында қолдану деген сөз, дей келіп, -
сөйлеу тілдік материалдар арқылы болады және тілдік заң – ережелерге,
тілдік нормаға бағынады. Тіл мен сөйлеу бір – бірінен ажырамас бірлікте -
деп көрсетеді.
Тілдің ең басты ерекшелігі – жалпы халықтық сипатта болуы, яғни тіл
белгілі бір топтың, жеке адамдардың мұқтажын өтеу үшін емес, қоғамдағы
барлық топтар үшін қызмет атқарады.
Тіл – халықтың шежіресі, тарихы, халықтың күллі өмірінің жаңғырығы мен
ізі, онан сол тілді жасаушы халықтың арман үміті қайғысы мен қуанышы, күллі
рухани өмірінің үні естіліп тұрады. К.Д. Ушинский тілдің осы бір қасиеттері
жайында былай деп жазды: Тілде бүкіл халықтың, оның бүкіл елінің рухы
көрінеді, онда халықтық рух шығармашыл қуаты мен ойға, суретке айналды,
отан аспанының дауысы, оның ауасы, физикалық құбылыстар, оның климаты,
даласы, таулары мен жазықтары, оның ормандары мен өзендері, дауылдары мен
найзағайлары көрінеді. Халық тілінің айқын да тұнық тереңінде туған елдің
жалғыз табиғаты ғана емес, сонымен бірге халықтың рухани өмірінің бүкіл
табиғаты сәулеленіп көрінді!.
Тілдің осындай, халықтың ұлан – ғайыр дәулетін, рухани қазынасын
бойына мол сіңіріп, атадан балаға, ұрпақтан – ұрпаққа мәңгілік мұра етіп
жалғасытырып отыратын қасиетіне байланысты айтылған академик – жазушы Ғ
.Мүсіреповтың сөзін келтіруге болады: Қай халықтың болса да қоғамдық өсу -
өркендеу жолында көтеріле алған биігі мәңгілік болып ана тілінде сақталып
отырады. Қай халықтың болса ақыл – ой тереңдігі, сана – сезімі, сергектігі
көп салалармен тармақтана молыға келіп, тағы да сол ана тілінің алтын
қорына қосыла береді, ажарлана береді – Қай халықтың болса да, басынан
өткен дәуірлері, қилы – қилы кезеңдері ана тілінде із қалдырмай өте
алмайды. Ана тілі ғасырлар бойында жасай да береді, жасара да береді. Ана
тілі дегеніміз – сол тілді жасаған, жасап келе жатқан халықтың мәңгілігінің
мәңгілік мәселесі.
Осы жылдармен таныс болғаннан кейін, тіл дегеніміз – аса бір нәзік те
ауадай қажет нәрсе, ол – ұлттың ең қасиетті сипаты, басты белгісі, асыл
дүниесі, рухани қазынасының жиынтығы, оны сақтайтын қоймасы деуімізге
болады.
Тіл, сөз – қай халықтың да қымбаттысы, тіпті жаны да, оны барша жұрт
қадірлейді. Олай жоғары көтеруі түсінікті де. Өйткені, өмірдегі қызықтың
бәрі өлеңмен - дегендей, адамзат тіршілігінің бар тынысы – сөзбен құрайтын
бөлшек. Тілде адам өмір сүріп, еңбек етіп, шаттанып – қуанып, қайғы –
қасірет те шегін жүрген бар дүние - әлем сәулеленіп те, сипатталып та
тұрады.
Тілдің осындай аса маңыздылығының бір сыры оның құдірет – күшінде.
Халқымыздың өнер алды – қызыл тілі, Піл көтермегенді, тіл көтереді,
сөз сүйектен өтеді - тәрізді мақалалары да сол ғажайып қуат – қасиетке
байланысты туған. Тіл – қуатты құрал.
Қазақ осы: өнер алды – қызыл тіл деген, деп Қ. Мырзалиев ағамыз
айтқандай, қазақ халқы үшін тілден қасиетті ештеңе болған жоқ. Ол тарих, ол
мәниет, ол әдебиет.
Тауып айтылған бір ауыз сөзге бір қауым елдің тоқтайтындығы, дауласқан
екі жақтың әділ қазы -биге жүгінгендігі де халықтың тіл өнеріне деген
ыстық махаббатының белгісі. Қазақтардың аса бай теңеулермен сөйлейтіндігі
де тегін емес.
Тіл сөз тегуірінің әулеті әсіресе от ауызды, орақ тілді небір қиып
түспе шешендердің әділетсіздікті, адамгершілікке жат мінез – құлық, іс -
әрекетті батыл әшкерелеуде; адамдықтың асыл айнасына дақ түсіртпеу
жолындағы
күресте: қытымыр заманның ел, ер, жесір жер дауларын шешкен тұстарда айтқан
сөздерінен айқын көрінеді.
Ұлт тілінде ұлы поэзия тудырған Абай өмірдегі өзгерістерді терең
түсініп, өзге екі тілдің бұдан былайғы уақытта қаншалықты мән – маңызы бар
екендігін бағамдап берді. Ол құлышылық қыларлық қана, түркі таңырлық
қана, сауат ашқан қазақ балаларын араб – парсыны біліп, бұған орысша оқуға
үндегенде, мұны үстем ұлттың зарарынан қашық болуға, пайдасына ортақ
болуға керектігімен тұспалдады және қазаққа күзетші болайың деген
ниетпен үйрену қажеттігін ашық айтты.
Алаштың алдыңғы қатарлы азаматтарының ағрибатың да, амшрықтың да
мәдениетін қатар меңгеріп, олардың арасынан қайталанбас тұтас тұлғалардың
шығуы ғажап та, ғаламат құбылыс еді. Бұлай болуына әлбетте зиялыларымыздың
әлденше тілді бірдей игеруі белгілі бір дәрежеде әсерін тигізгені даусыз.
Ана тілі – бұл атаңның тілі, туған халқыңның тілі. Әр халықтың жер
бетінде жасағаннан бергі кешкен өмірі, ерлік істері, аңыз – еретегілері,
шығарған өлең – жырлары, жазған кітаптары, табиғат пен қоғам құбылыстары
атаулары – бәрі де ана тілінде сақталып, ана тілі арқылы атадан балаға
ауысып отырады.
Жеке бір адам ұлт тілін жасай алмайды. Тіл – бүкіл халықтың игілігі,
бүкіл халықпен бірге дамиды. Әр азамат өз ойын ана тілінде білідіріп,
білімнің жемісін сол тілде таратады, шығармасын ана тілінде жазып
қалдырады. Тіл сақтау дегеніміз – тарихымызды, мұрамызды, ұлтымызды сақтау.
Сондықтан да, адам баласы қандай биікке көтерілсе де, өзінің түп негізін,
жарық дүниеге шыр етіп түскен жерін аялап, алақанға салған алтын бесік –
атамекенін, ана сүтімен бойға дарыған туған тілін ұмытпауы керек, бұл
мәселелерге талассыз мән беріп отыруы, ұлтты сананы қалыптастыру, ұлт
мәдениетін көгерту, ұлт тілінің мәретебесін көтеруге атсалысуы кажет.
1.2. Мектепке дейінгі баланың танымдық әрекетін қалыптастырудағы
сөздің орны
Сөйлеу – ой білдірудің, хабарлаудың және әсер етудің құралы. Адам өз
ойын жеткізу, ақпарат хабарлау немесе басқа біреудің сана – сезіміне,
ойларына, мінез – құлқына әсер мақсатында сөйлейді.
Сөйлеу – ақыл – ой иесі – адамның хайуанаттар дүнисінен ерекшелініп
тұратын тұрақты белгісінің бірі және өзара қарым – қатынасының қуатты
құралы.
Жаңа туған балада дыбысқа ұқсас реакциялар байқалғанымен, бұларда әлі
дыбыстық сипат болмайды. Балада түрлі дыбыстар 2 – 3 айдан былай қарай
байқалады. Мұны оның үндеуінен жақсы көруге болады. Оларда әуелі былдырлау
пайда болады. Бұл естіген сөздерге, дыбыстарға қайтарылатын бала реакциясы.
Мәселен, ( мә, ға, ге секілді) жеке буындарды 5 – 6 айда ма – ма,
па – па деген 2 буыннан келетін жеке сөздерді айтатын күйге жетеді. 8
айлық бала сөздің интоннациясын, дауыс ырғағын ажырата алады. Бірақ сөздің
айырмашылығын, олардың мән – мағынасын әлі толық ұға алмайды. Оның алғашқы
сөздері ата, әже, аға, болады. Бірақ олар 3 – 4 буыннан тұратын
сөздерді айтуға шамасы келмейді. Бала алдымен дауысты дыбыстарды, кейінірек
дауыссыз дыбыстарды, кейіннен оның қатаң, ұяң түрлерін меңгерді. Балаға
ызың дауыссыздармен (ж,ш) ысылдап шығатын дауыссыздар ұғыну да қиынырақ
болады, сондықтан да кейбір балалар л,р дыбыстарын 4 – 5 жасқа шейін
дұрыс айта алмайды. Отбасында ата – ана тарапынан жеткілікті тәрибие алған
жас жарымдағы 10 – 15 сөз, екіге келген бала 300, үш жаста мың жарымдай
сөзді игереді. Баланың алғашқы сөздері сөйлем, яғни ол бір сөзбен – ақ
айтайын деген ойын аңғартады. Мәселен, әже су деген әже маған су бер
деген ойды білдіреді. Кейде жетпей жатқан сөздерін ым – ишаралармен
жеткізеді. Балада сөз нақтылы заттың сигналы ретінде көрініп, ылғи да
белгілі нәрсеге меңзеліп айтылады. Осында сөздер әрекеті мен нақтылы қажет
өтеуге туып отырады.
Баланың сөйлеуі мектепке дейінгі тек қарым – қатынас рөлін атқарса,
мектептік шақта білім жүйелерін меңгерудің негізгі құралы қызметін
атқарады. Мектептегі оқу бала тілінің дамуына өте қолайлы жағдай туғызады.
Балаларды өз ана тілін қадір тұтып, құрметтей білуге тәрбиелеу –
сөйлеу мәдениетіне тәрбиелеудің негізі.
Санамен жалпы байланысты адамның тілі барлық психикалық процестермен
белгілі бір өзара қарым – қатынастарға түседі және сөйлеу үшін ең негізгісі
оның ойлауға деген қатынасы болып табылады.
Мектепке дейінгі жаста балалардың қарым – қатынас шеңбері кеңи түседі.
Балалар біраз есейе түскен соң шағын отбасылық байланыстар шегінен шығып,
адамдардың аумақты тобымен, әсіресе қатар құрбыларымен араласа бастайды.
Сөйлесетін адамдардың көбеюі баладан ең бастысы тіл болып табылатын қарым –
қатынас құралын толық меңгеруді талап етеді. Баланың күрделене түсетін
әрекеті тілдің дамуына да жоғары талаптар қояды.
Тілдің дамуы бірнеше бағытта жүреді басқа адамдармен араласу кезінде
іс жүзінде қолдану жетіле түседі, сонымен бірге тіл психикалық процестерді
қайта қараудың негізі, ойлау құралы болып табылады.
Мектепке дейінгі кезеңнің соңына қарай тәрбиелеудің белгілі бір
жағдайда сауаттылықты меңгеру үшін үлкен маңызы бар, тілді тек пайдаланып
қана қоймай, оның құрылысын да ұғына бастайды.
Мектепке дейінгі кезеңде тілдің сөздік құрамы өсе түседі. Сәбилік
кездегімен салыстырғанда мектеп жасына дейінгі баланың сөздік қоры үш есе
өседі. Мұнда сөз қорының өсуі тұрмыс және тәрбие жайларына тікелей
байланысты, психикалық дамудың басқа кез келген салаларына қарағанда мұнда
жеке түр өзгерістері басымырақ.
Мектепке дейінгі кезеңде бала тілінің қалыптасуына ересек адамдардың
дұрыс, мағыналық сөйлеуінің маңызы зор екені түсінікті. Өйткені, балалар
оларға үнемі еліктеп, өз бетімен сөз шығаруға талпына бастайды, ол басқа
балалардың, тіпті үлкендердің сөзінде байқалған қателіктерді көргіш келеді,
яғни баланың тіл сезімі күшті болады.
Бала сөйлеуінің дамуы бірнеше сатылардан тұрады. Алғашқы саты –
сөйлеуге дейінгі саты. Бұл кезең 2 айлығынан 1 айға дейінгі сатысы деп
аталады. Екінші саты – баланың алғашқы тілінің шығу кезеңі, 11 айдан 1 жыл
7 айға дейін аралық. Үшінші саты бала тілдің грамматикасын меңгере
бастайды. Бұл кезең 3 жасқа дейінгі уақытты қамтып, бүлдіршін сөздердің мән
–
мағынасын және қолданылуын, жеке сөздердің қызметін де түсіне алады. Бала
тілінің шығуы оны дүниетаным шеңберін кеңейтіп, дамуын психологиялық
тұрғыдан қарастырып, ғылыми жүйеге келтірген - әйгілі мамандар Л.С.
Выготский мен Швейцария психологы Жан Пиаже.
Баланың психикалық дамуына заттық әрекеттердің дамуы едәуір дәрежеде
әсер етеді. Нәрестелік жасқа тән қимылдың іс - әрекет ерте сәбилік шақта
заттың іс - әрекеттен алынып, жинақталған әсерлер баланың тілін дамытудың
негізі болады. Сөздің артында ақиқат дүниенің бейнелдері тұрған жағдайда
ғана сол сөзді игеру жемісті болады. Сөйлеуді игеру нәрестелік шақтан – ақ
басталған қарым – қатынас қажеттілігінің әрі қарай дамуына байланыс жүзеге
асады. Сөздік қарым – қатынас баладан қатынасу қабілетін талап еткен
жағдайда, яғни үлкендер оны түсініп сөйлеп, өз ойын айқын сөздермен құра
білуге көндірген жағдайда пайда болады. Егер үлкендер баланың әрбір тілегін
қағып алып отырса, онда оның тілінің дамуына ешқандай түрткі болмай қалады.
Ерте сәбилік шақ тілді дамыту үшін өте сезімтал (сензитивті) кезең болып
табылады: нақ осы кезде сөйлеуді игеру аса тиімді өтеді. Егер бала қайсыбір
себептермен осы жылдарда тілді дамытуға қажетті жағдайлардан айырылып
қалса, онда кейін жіберілген қателіктердің орынын толтыру өте қиын болады.
Сондықтан 2 – 3 жаста баланың тілін дамытумен қарқынды шұғылдану қажет.
Үлкендермен бірлескен іс - әрекет үстінде бала ерте сәбилік шақта – ақ
айтылған сөздер мен олардың ар жағында тұрған ақиқат болмыстың арасындағы
байланыстарды аңғара бастайды. Сөздерді олар белгілейтін заттар мен іс -
әрекеттерге апарып жатқызу бірден бола қоймайды. Үлкендердің сөзі мен өз іс
- әрекеттерінің арақатынасын белгілеу қабілеті де ұзақ дамып, оның өмірінің
бірінші жылында қалыптасады. 3 жасқа қарай сәбидің үлкендер сөзін түсінуі
сапалық жағына өзгереді. Бала бұл мезгілде жекелеген сөздерді ғана түсініп,
үлкендердің нұсқауы бойынша заттық әрекеттер жасауға ғана қабілетті болып
қоймайды. Сәби үлкендердің тікелей өзіне бағытталмаған кез – келген
сөздерін қызыға тыңдай бастайды. Ересек адам мен баланың тікелей қарым –
қатынас жасау ситуациясын тысқары хабарларды тыңдау мен түсіну маңызды
жетістік болып саналады.
Ерте сәбилік балалық шақ – баланың белсенді сөйлеуінің қалыптасу
кезеңі. 1,5 жасқа дейін бала 30 – 40 – тан 100 – ге дейін сөз үйренеді және
оларды өте сирек қолданады. Ол әлі тым мүдіріп сөйлейді. Тілді меңгерудегі
елеулі өзгеріс шамамен 1,5 жаста жүзеге асады. Сәби бастамшыл болады. Ол
заттардың аттарын атап отыруды үздіксіз талап ете бастайды. Сөйлеудің даму
қарқыны арта түседі. 2 жастың аяғында бала 300 – ге дейін, ал 3 жастың
соңында 1500 – ге дейін сөздер қолданады.
Тілді дамыту ана тілдің дыбыстық жағы мен грамматикалық құрылысын
игеруді көздейді. Егер алғашында бала сөйлеуді сөздің жалпы ырғақты –
мелодиялық құрылымын қағып алу жолымен қабылдайтын болса, екінші жылдың
соңында онда ана тілдің барлық дыбыстарын фонетикалық қабылдау
қалыптасады. Осының негізінде сөздікті және сөзді дұрыс айтуды игеру
жүезеге асады.
Грамматикалық құрылысты игеруің өз даму кезеңдері болады. Бірінші
кезең: – 1 мен 2 жасқа дейін – түбірлі сөздерден құралатын сөйлемдер
кезеңі. Бұл кезеңде бір буынды және екі буынды сөйлемдер ажыратылады.
Баланың сөйлеуі ересек адам сөйлеуіне аз ұқсайды, ол көбінесе үлкендер
пайдаланбайтын сөздерді қолданады. Мұндай сөйлеу автономиялы сөйлеу деп
аталады. Сөйлеудің дұрыс даму жағдайында автономиялы сөйлеу тез өтеді.
Тілдің грамматикалық құрылысын дамытудың екінші кезеңі 3 жасқа дейін
созылады. Баланың сөйлеуі біршама байланысты сипатқа ие болып, заттық
дүниедегі көптеген қарым – қатынастарды оның түсінгендігі білдіруге
мүмкіндік береді. 3 жасқа қарай бала бірсыпыра септік жалғауларды игереді.
Заттық қатынастарды білдіретін сөйлеу формаларын игеру баланың заттардың
қолдану тәсілдерін игеруді жүзеге асыратын іс - әрекеттердің сипатымен
түсіндіріледі. Бала нақты заттық қатынастарды бейнелейтін грамматикалық
мәндердің байланысына ерте бағдар ала бастайды. Мәселен, бала қойды,
балғамен соқты дұрыс қолдануды игере отырып, мен жалғауындағы құралдық
мағынасын түсінеді де, оны барлық құралға стериотипті түрде көшіреді:
пышақмен, қасықмен, күрекмен т.б. Тілдік қарым – қатынастар
практикасында бұл стериотип түсіп қалады да, дұрыс септік жалғаулар пайда
болады. Ана тілдің грамматикалық формаларын меңгеру баланың тілді сезінуін
дамытады. Сәби сөйлемдегі сөздерді тәп – тәуір байланыстырады. Ерте сәбилік
шақта бала ана тілін меңгеру жағынан оның негізгі синтаксистік
құрылымдарын, грамматикалық формаларын және дыбыстарды игере отырып, орасан
зор жұмыс атқарады.
Белсенді сөйлеуді қалыптастыру баланың бүкіл психикалық дамуының
негізі болады.
Нәрестенің дыбыстарға сезгіштігі өте тез дамиды. Бірақ сөздер мен
буындары айыру дыбыстық сезгіштігінің өткірлігін ғана емес, арнайы тілдік,
не фонематикалық естуді дамытуды да талап етеді. Белгілі бір дыбыстық
комплекс сөз ретінде қабылдануы үшін, ол бала үшін сигналдық мағынаға ие
болу керек. Көптеген физилогтар мен психологтардың (М.М. Кольцова, А.Р.
Лурия, В.К. Фадеева, т.б.) айтуынша, нәрестенің сөзді арнайы сигнал ретінде
қабылдауы – едәуір ұзақ процесс.
М.М. Кольцова белгілі бір сөз және ол білдіретін зат арасында неғұрлым
көбірек байланыстар болатын болса, сол сөз соғұрлым тез сигналға
айналатынын көрсетті. 10 ай мен 1 жыл аралығындағы балаларда сөздің
тактилькинестезиялық тітіркендіргіштермен байланысы баяуырақ, ал көру
тітіркендіргішімен байланысы одан да баяуырақ орнайды. Бір жастағы нәресте
үшін сөз бірінші сигналдар жүйесінің сигналы болып табылады. Мысалы, ол
кесе деген сөзбен оған таныс көк кесені ғана белгілейді. Бұл сөзді бала
басқа кеселерге -ақ, сары, қызыл кеселерге қатыстырмайды. Яғни 1 жастағы
балаларға заттарды жалпылау қиынға соғады. Мәселен, балалар (11 ай – 1 жыл)
қуыршақты әкел және допты орнына қой деген тапсырмаларды дұрыс
орындайды. Ал балаға допты әкел және қуыршақтарды орнына қой дегенде,
ол оған таныс сияқты сигналдарға жауап қайтара алмайды. 9 айлық бала әкең
қайда? деген сұрақты түсінгенмен, әкеңе бар деген нұсқанды түсінбейді.
Өмірдің бірініші жылының аяғына қарай баланың мұндай, тар мағынада
түсінілетін сөздері мен сөйлемдердің саны әдетте 12 – 18 – ден аспайды.
Тіл дамуының процесіндегі шұғыл өзгерістер бала өмірінің екінші және
үшінші жылдарында болады. Бұл осы кезеңде баланың тұрмыс қалпының едәуір
өзгертетіндігінен болады: Осы кезеңде бала жүре бастайды.
Мектепке дейінгі кезеңде тіл түсінуді дамытудағы елеулі жетістік
тыңдауды игеру болып табылады. Тыңдау сәбилерде үлкендермен қатынас жасау
құралы, мектепке дейінгі балаларда өткен шақ, осы шақ, осы шақ және келер
шақтағы қорашаған айдаланы танудың күшті құралы болып табылады. Тыңдау
процесінде баланың түрлі психикалық процестері мен қасиеттері: шоғырлану
қабілеті, сөйлеуді қабылдау, есте сақтау қабілеті, т.б. дамып жетіледі.
Үлкендермен тілдік қатынас баланың (1 жыл 6 айдан кейін) сөздігін тез
көбейтеді. Түсініктеліп және айтылатын сөздер көлемінің ұлғаюы баланың
заттардың қолдануы мен үлкендермен қатынас жасауына тікелей байланысты.
Үлкендердің сұрақтарына жауап беріп, бала (1 жыл 8 ай – 2 жыл 2 ай) өзі де
сұрақ қоя бастайды. Оның бірінші сұрақтары – бұл не?, бұл қалай
аталады?. Әрбір сұрағына жауап алып, соның арқасында әрбір заттың аты бар
екенін біледі.
1 жыл 8 ай – 2 жылдан кейін баланың сөздік қоры тез молаяды: 1,5 жылға
қарай белсене пайдаланатын сөздер қоры 18 – 25 сөз болса, өмірдің үшінші
жылының аяғына қарай ол 1000 – 1200 сөзді құрайды. Сөздіктің негізгі
бөлігін (60%) – зат есімдер, 25 27 % - тей етістіктер және 10 12 % - ін
ғана сын есімдер құрайды.
Сөйлеудің дамуы ең алдымен баланың сөйлеуді түсінудің жетілуінен
көрінеді. Балалар күрделі нұсқаулықтарды тыңдап, олардан талап етілген іс -
әрекеттерді дәл орындайды. Мектепке дейінгі жастағы балалар өмірінде
ертегілер, әңгімелер, өлеңдер маңызды орын ала бастайды. 5 жасар бала
ертегі немесе қысқа әңгіменің күрделі емес мазмұнын түсінеді. Басқалардың
сөзін, әңгіме – ертегілерін тыңдап, 4 – 6жастағы бала олардың мазмұнына
ғана емес, формасына да қызығады. Осы кезеңде бала көп етістік, есімдік,
шылаулары пайдаланады.
Мектепке дейінгі шақта баланың сөзі әлі де ситуативті сипатта болады.
Ол әдетте экпрессивті, үзінділі және грамматикалық болып келеді. Бар
нәрсені көргені туралы айта отырып, 3 – 4 жасар бала қысқа, аяқталмаған
сөйлемдерді қолданады, әңгімесінің көп бөлігін ым – ишарамен бейнелеу
әрекеттерімен алмастырады. Заттардың не адамдардың аттарын есімдіктермен
алмастыруы мүмкін. Бала оны тыңдаушы адам бяндалып отырған оқиғаның куәгері
болды деген сеніммен сөйлейді. Ал 5 жастағы балалар әңгімелесуші оларды
дұрыс
түсінсін деп, әңгімесінің кейбір жерлерін анықтап түсіндіреді. Солай
ситуативті сөйлеу, біртіндеп жүйелі сөзге алмасады.
3 – тен 5 – ке дейін жастағы балалардың әңгіме сөзін зертеу баланың
сөздік қорының молаюымен қатар, оның тілінде қателердің жаңа категориялары
пайда болатынын көрсетеді. Бала сөйлемдегі бастауыш не баяндауышты жиі
тастап кетеді, жіктеу есімдігін ІІІ жақта атаумен алмастырады: Әңгіменің
мазмұнын айтқан кезде бала көптеген түсініксіз сөздерді тастап немесе
оларды басқа, өзіне түсінікті сөздермен алмастырады.
Мектеп жасына дейінгі баланың сөздік қоры тек зат есімдердің және
шылау сөздердің есебінен де тез өседі. Егер бала грамматика заңдары бойынша
сөйлеудегі сөздері тіркестерге білуді қатар меңгермесе, сөздік құрамның өз
бетінше өсуінің онша үлкен мәні болмаған болар еді. Мектепке дейінгі
балалық шақта ана тілінің морфологиялық жүйесі игеріледі, бала іс – жүзінде
жалпы сипатта септеу мен жіктеудің типтерін үйренеді. Сонымен бірге балалар
құрмалас сөйлемдерді, жалғаулық шылауларды, сондай – ақ оның үстіне кең
тараған жинақтардың (жынысты білдіретін жұрнақтар, кеңшілікті білідіретін
жұрнақтар т.б.) басым көпшілігін үйреніп алады.
Мектепке дейінгі жаста балалар сөздерді айтарлықтай жеңіл құрады, әр
түрлі жұрнақтар жалғау арқылы олардың мәнің өзгертеді.
Келтірілген мысалдан баланың тілдік мінез – құлқын, әр сөзден нақты
затты көретіндігін байқауға болады. Мысалы, ересек түр – үлкен жануар
(бұлан), ал оның төлі кіші, сондықтан да ол бәрі бір шыбын, яғни ол да
сондай кішкене, яғни кішірейту жұрнағын қолданудың қажеті жоқ, шыбын былай
да кішкене. Грамматиканың, оның ішінде құрмалас сөйлемдерді меңгеру баланың
тіл мәдениетіне, бұған тәрбиешілер мен ата – ананың бөлген көңіліне
тікелей байланысты. Балалар серуендегенде, экскурсияға барғанда, паркте,
өзен жағасында, көшеде көргені туралы неғұрлым көбірек баяндаса, олардың
жүйелі сөзі соғұрлым тезірек дамиды. Әңгіме сөздің және мәнерлі сөйлеудің
дамуы ішкі сөйлеудің қалыптасуымен өте тығыз байланысты. Ішкі сөйлеу
уақытты әңгіме сөзінің негізі мен ішкі жобасын құрай отырып, дауыстап
айтылатын сөйлемдерді жоспарлау қызметін атқарады.
Ж. Пиаже, Л.С. Выготский, т.б. жүргізген зерттеулер бойынша, 4 – 6
жастағы балаларда тілдің ерекше формасы мол байқалады. Пиаже мұны -
эгоцентрлік тіл деп атаған. Ол мектепке дейінгі жастағы баланың сөйлеуі
өзіне ғана бағытталған деп есептейді. Бала өзі үшін және өзі туралы
сөйлейді. Пиаже балалық шаққа тән эгоцентризм 7 жасынан кейін, баланың
біртіндеп әлеуметтендіруі болатын кезде жойылатының айтады.
Ішкі сөйлеу баланың практикалық жұмысында, әсіресе қыйыншылықтарға тап
болғанда анығырақ байқалады. Ішкі сөйлеу баланың сұрақ қоюы, күліп немесе
таң қалуы арқылы көрінеді: Мынаны қайда қойсам?, мынау мұнда болу керек
пе?, Бірденесі дұрыс емес т.б. Баланың өзіне арналған сөзі сыртқы әңгіме
сөздің ішкі сөйлеуге өтуі болып табылады.
Орындалатын іс - әрекеттерді жоспарлау, оларды қойылған мақсатқа
сәйкес сын көзімен бағалау, сәтті табылған тәсілдерді бекіту немесе күмән
білдіру баланың ішкі сөйлеуінің мазмұнын құрайды.
Педагогтар, ата – аналар балалардың тілінің дамуына орасан зор мән
беруі тиіс. Бала тілінің тазалығы, сауаттылығы, жүйелілігі оның оқуға
дайындығының шарттарының бірі. 1 жыл 6 айдан 3 жылға дейінгі кезеңде
балалардың тілді игеруі баланың айнала дүниемен өзара қарым – қатынастарына
маңызды өзгерістер енгізеді, адамдар арасында позициясын және өзіне деген
қатынасын өзгертеді. Сөйлеудің маңызы орасан зор.
Тілді меңгеру баланың іс - әрекеттерін өзгертеді: 3 жастағы баланың іс-
әрекеті бағытталған бола бастайды және дербестік сипатқа ие болады. Сөз
арқасында бала өзін өзі таниды. Екінші жылдың аяғында бала жиі өзі туралы
ІІІ жақта сөйлейді: Динара жақсы, Еркін енді жыламайды. Алдымен ол өзін
аты арқылы таниды, кейінірек мен жіктеу есімдігін меңгере отырып, бала
өзін іс - әрекет субъектісі ретніде қабылдай бастайды. Бұл оған өзін
басқалармен салыстыруға, өзін - өзі бағалауға, бақылауға мүмкіндік береді.
Тиімді меңгеру баланың бүкіл қызметіне елеулі өзгерістерді енгізеді. Бала
ойын және практикалық ойлаудың алғашқы формаларын меңгереді. Тиімді меңгеру
балаға басқа балалармен қатынас орнатып, бірлескен іс- әркет жасауға, өлең
жаттауға, тыңдауға, ән айтуға көмектеседі. Әсіресе баланың үлкендермен
қатынасының мазмұны байиды, қатынас формалары түрлі болады: бұл әңгімелесу,
сұрақтар, пікірлер, тыңдау, талас. Ересек адамдармен қатынас бірітіндеп
баланың ең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледж
Педагогика және
психология кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы:
Мектепке дейінгі балалардың тілдік дамуының психологиялық негізі
Орындаған:
3а КДО тобының студенті
Жетекшісі:
Орал қаласы - 2014
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...3
Негізгі бөлім:
І- тарау. Тілдің адам өміріндегі маңызы
1. Тілдің пайда болуы туралы философиялық ойлар ... ... ... ... ... .1
1.2. Мектепке дейінгі баланың танымдық әрекетін қалыптастырудағы сөздің
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
ІІ- тарау. Мектепке дейінгі балалардың тілдік дамуының психологиялық негізі
2.1. Тілдің, сөйлеудің анатомиялық – физиологиялық және психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2. Мектепке дейінгі балалар психикасын тілдік дамыту арқылы
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 29
ІІІ- тарау. Тәжірибелік зерттеу жұмысының әдістемелері мен
қорытындылары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..40
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .41
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Мектепке дейінгі балалардың жан – жақты, әрі
гармониялық дамып қалыптасуы, қазіргі әлемдік білім беру кеңістігіне бағыт
алғанда, өте маңызды және жалпы халықтық іс болып отыр. Білім беру
парадигмасы өзгерді, білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, басқаша
қарым – қатынас, өзгеше дамуы өз халқының мәдениетін меңгерудегі күрделі де
ұзақ процесс. Ал халықтар мәдениетінің бір бөлігі, байланыс құралы тіл
болғандықтан, тілдік дамуы мен тілдік мәдениет жеке адамның қалыптасуының
ең негізгі қажеттілігінің бірі. Адам өзінің өмір қасиетін өтеуге байланысты
басқа біреулермен пікірлеседі, ой алмасады. Адам баласының сана-сезімнің
дмуында дыбысты тілдің пайда болуының маңызы зор болды. Сөйлеудің пайда
болуы нәтижесінде адам оргиназимі анатомиялық өзгерістерге түсіп, дыбыс
артикуляциясына қабілетін бар сөйлесу аппараты жасалды. Әрбір адам
кішкентай кезінен бастап айналасындағы адамдармен пікірлеседі, өзінің күнбе-
күнгі сөйлеу тәжірибесін тілдің мағыналық жағын меңгереді, біртіндеп сөздік
қоры молайып отырады. Алғашқы кезде бала көптеген дыбыстарды, жеке сөздерді
үлкендерге еліктеу арқылы үйренеді. Осыған байланысты сөйлеу өте күрделі
адамның бір ерекше қасиеті деп те айтуға болады.
Курстық жұмыстың тақырыбы: Мектепке дейінгі балалардың тілдік дамуының
психологиялық негізі
Зерттеу пәні: мектепке дейінгі психология
Зерттеу объектісі: мектепке дейінгі мекемелер
Зерттеудің мақсаты: мектепке дейінгі балалардың тілдік дамуын, тарихын
және бала психикасының дамуына ықпалын, негізін теориялық тұрғыдан зерттеп,
тәжірибелік жұмыстарда мәліметтерді нақтылдау.
Зерттеудің міндеттері:
- мектепке дейінгі балалардың тілдік дамуына сипаттама жасау;
- тілдік даму тарихы туралы теориялық мәліметтер жинау;
- адамның танымдық әрекетіндегі сөздің маңызын ашу;
- тілдік дамудың анатомиялық – физиологиялық, психикалық негіздерін ашу;
- мекетепке дейінгі балалардың тілдік дамуын терең, жан – жақты зерттеу
үшін ғылыми тәжірибелерге сүйену;
- мектепке дейінгі балалардың тілін сапалы жетілдіру әдістемесін жасау.
Жетекші идея:Мектепке дейінгі балалардың тілін бағдарламалық жаңа
талаптарға сай: лексикалық және грамматикалық дағдыларын дамыту, балалардың
таным қабілетінің шығармашылық потенциалын ашуға мүмкіндік береді.
Зерттеудің теориялық маңызы: Педагогикалық іс-әрекетте мектепке дейінгі
балалардың тілдік дамуының психологиялық негізі теориялық және тәжірибелік
тұрғыдан тұтастық принципін басшылыққа ала талданды;
Зерттеудің әдістемелік маңызы: мектепке дейінгі балалардың тілдік дамуының
психологиялық негізін анықтайтын әдістемелер сарапталып зерттеулер жүргізу
негізінде талданды;
Зерттеу әдістері: Жұмыстың негізгі методологиясына жалпы ғылыми және арнайы
психологиялық әдістер алынды. Жалпы ғылыми әдістер ішінен зерттеудің
теориялық та, теориялық – методологиялық та тәсілдер қолданылды. Оның
ішінде талдау мен жинақтау, салыстыру, жүйелеу әдістері бар. Тақырыптың
мақсатын ашуда мына әдістер қолданылды: бақылау, әңгімелесу, ойын әдістері,
тіл дамыту деңгейін диагностикалау, нәтижелерді талдау, жинақтау,
графикалық сызбалар қолдану, жинақталған деректерді математикалық талдау
жасау.
Зерттеу көздері: педагогика, психология, философия, ғылымдарының
классиктерінің еңбектері, жалпыға міндетті білім берудің мемлекеттік
стандарттары, оқу бағдарламалары;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: мектепке дейінгі балалардың тілі дер кезінде
қолға алынып, нәтижелі ықпалдардың арқасында баланың сөздік қоры мол, ойын
еркін жеткізетін, ақылды, парасатты, сезімтал, ұщқыр ойлы болатыны
дәлелденеді.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады;
І- тарау. Тілдің адам өміріндегі маңызы
2. Тілдің пайда болуы туралы философиялық ойлар.
Мектепке дейінгі кезең – баланың іс - әрекетінің қалыптасуы мен дамуы
қуаттылықпен жүретін ерекше құнды, қайталанбайтын мезгіл. Бұл мезгіл ішінде
балаларға берілетін білім мен тәрбие мазмұны әлеуметтік сұранысқа сай
жүзеге асырылуы тиіс. Осыған орай сәбидің эмоционалдық іскерлік,
коммуникативті және интеллектуалдық жағынан дамуы айналадағы дүниемен,
табиғатпен, өз - өзіне басқа адамдар мен т.б. өзара белсенді әрекеттік
қарым – қатынаста болу арқылы қалыптасады.
Орта ғасырлық ұлы ғұламалар Әл – Фараби, Ж. Баласұғын, М.Қашқари,
А.Яссауий А. Иүгінеки т.б. еңбектеріндегі бала тәрбиесі туралы айтылған ой
– пікірлерінде адам баласы – жаратылыстың бүкіл жан иесі атаулының биік
шақтығы, сондықтан да оны құрметтеу, мәпелеу, аялау қажет екендігі
дәлеледенген. Мәселен, Әл – Фараби ғылыми ой – түйіні: жеке тұлғаның
қалыптасуы білім, мейірбандық, сұлулық қасиеттердің бірлігінде деп
тұжырымдаса, Ж. Баласұғын бала тәрбиесін бесіктен бастау қажет екендігін
баса айтады.
Ал Ахмет Иүгінекидің (ХІІ -ғ) шығармаларында, әсіресе, Ақиқат сыйы
дастанында гуманистік ой – пікірлермен қатар ең басты нәрсе деп, оқу мен
білім мәселелеріне көңіл қояды. Адамгершілік, этикалық, әдептілік ілімдері
де мағынасы, мазмұнды, әділ сөйлей білуге, сыр сақтай білуге, сыр әдептің
басы – тіл – тілге сақ болу керектігіне баса көңіл бөліп, маңызды ақыл -
өсиеттер айтады.
ХVІІІ – ХІХ ғасырларда кең тараған бір теория – эмоционалды теория.
Оның жақтаушысы Ж.Ж. Руссо бір нәрсеге құштарлық алғашқы сөздерді
шығарады - деп жазды. Бұл теория ХІХ – ХХ ғасырларда одағай теориясына
келіп ұласты. Аталмыш теория бойынша алғашқы адамдар айналадағы заттармен
танысқанда өздерінің алған әсерлерін еріксіз шығарған дыбыстар, одағайлар
арқылы білдіргенде, олар әлгі заттардың атауларына айналып, тіл пайда
болған. Бұл теорияны жақтаушылардың бірі – орыс лингвисі Д.Н. Кудрявский.
Ал қоғамдық шарттасу теориясы – алғашқы адамдар сөздерді өзара келісе
отырып, таңдап алған дейді. Олай болуы үшін адамдардың сөздерді өзара тілді
бұрыннан білуі керек қой. Демек, бұл теория да ешбір дәлелсіз.
ХІХ ғасырларда философ Дюдвиг Нуаре жасаған еңбек айқайы теориясы
бойынша, тіл алғашқы адамдардың еңбек ету кезінде шығарған рефлексті
айқайлары негізінде пайда болған.
Бұл айтылған теориялардың барлығы да тілдің әлеуметтік табиғатына мән
бермеген, оның қатынас құралы екенін ескермеген қате пікірлер. А. Шлейхтер
де: тіл де биологиялық организм сияқты туады, өседі, өледі - дейді. Олай
болған жағдайда тіл атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа тұқым қуалау арқылы
беріліп отыруы керек қой. Алайда, тіл атадан балаға ген арқылы берілетін
құбылыс емес, ол ұрпақтан ұрпаққа ауысып отыратын, кейінгі ұрпақ алдыңғы
ұрпақтан үйреніп отыратын нәрсе. Олай болатын себебі жаңа туған бала өз ата
– анасының тілінде сөйлеуі де, сөйлемеуі де мүмкін. Егер жаңа туған баланың
өскен ортасы өз ата – анасының тілінен басқа орта болса, ол сол ортаның
тілінде сөйлеп кетеді. Оған өмірде мысалдар жатыр. Бұл – тілдің биологиялық
құбылыс емес екендігін дәлелдейді.
Тағы бір топ ғалымдар тілді психологиялық құбылыс деп біледі. Ол,
тілді құдай жаратқан нәрсе емес, оны жеке адам жасайды, жеке адамның рухы,
туғызады - деген түсініктен туған. Алдыңғы пікілерден бұл қате пікір еді.
Егер тіл рухтың туындысы болса, әрбір адамның жеке – жеке өз тілі болған
болар еді, біртұтас халықтың, ұлттың тілі болмас еді. Жеке адамның тілі
қауымда ғана жасалады, қауымда ғана дамиды.
Адамзат тілі – биологиялық та, психологиялық та құбылыс емес, ол
әлеуметтік құбылыс, қоғамға қызмет етеді. Себебі, тіл қоғам үшін, қоғам
мүшелерінің пікір алысып, өзара түсінісуі үшін керек, сол үшін жаралған.
Бір – бірімен сөйлесетін адамдар бар жерде тіл де – сол жерде. Қоғамсыз –
тіл, тілсіз – қоғам болмайтынын ескере отырып, адамзат тілінің пайда болу
теориясының ғылыми негізін К.Маркс пен Ф. Энгельс жасады. Олар: Тіл де
сана сияқты басқа адамдармен қатынас жасау мұқтаждығынан және
қажеттілігінен туды - дейді. Мұнда бірінішіден, тіл мен сананың (ойлаудың)
бір – бірімен тығыз байланыстылығы, бір мезетте шыққандығы, екіншіден,
тілдің адамдардың бір – бірімен қатынас жасау қажеттілігінен келіп пайда
болғандықтан айтылған.
Қазақ елінде психология, педагогика, тіл тағылымы сияқты тұңғыш ғылыми
оқулықтардың негізін жасаған А. Байтұрсынов, Ш. Құдайбергенов, М. Дулатов,
Ж. Аймауытов,. М. Жұмабаев, Т. Шолаев, Х. Досмұханбетов тағы басқа да
халқымыздың ойшыл ағартушыларының пікірлерінің болашақ ұрпақты тәрбиелеу
және білім беру ісіне айрықша мол үлес қосқана да мәлім. Қайта оралып
соқсақ Әл – Фарабидің философиялық еңбектерін ғылыми зерде сүзгісінен
өткізгенде, оның педагогика тарихында орын алатын ұлы тұлғалардың бәрі
екендігіне көзіміз жете түседі. Ал И.Г. Песталоций, А. Дистерверг, В.Г.
Белинский, Н.Г. Чернышевский, Н.А. Добролюбов, К.Д. Ушинский, М.А. Горький,
т.б. озық ойлы ағартушылар да өз еңбектерінде осындай құнды ойларын
ағартушылар да өз еңбектерінде осындай құнды ойларын қалдырған. Әл – Фараби
жасаған қортындының басты түйіні: білім, мейірбандық, сұлулық – үшеуінің
бірлігінде, ол ақыл – ойдың, еңбектің және білімнің биік мәнін дәріптейді.
Баланың тілді меңгеруі жайлы ғылыми зерттеулер жазған психолог –
ғалымдар: Л.С.Выготский, А.Л.Имедадзе, А.Л. Леонтьев, Н.С.Рождественский,
Л.А. Венгер, Г.А. Урунтаева, Ю.А. Афонькина, тағы басқа баланың жас кезінде
танымдық, қаблыдағыштық қабілеттерінің ерекше болатындығына байланысты
тілді тез меңгеретінің ғылыми негізде дәлелдеп берді. Мектеп жасына дейінгі
балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамыту мәселесін зерттегендер: С.П.
Рубинштейн, А.М. Леушина, А.М. Дементьева, М.М. Конина, И.Е. Тихеева, В.Г.
Захарченко, А.В. Запорожец, П.Я. Гальперин, А.А. Люблинская, т.б.
Қазақстан Республикасында мектепке дейінгі тәрбие мәселесі бойынша
тарихи - әдістемелік, ғылыми – теориялық арнайы зерттеулер жүргізген
ғалымдар: Б.Б. Баймұратова, А.К. Меңжанова, М.С. Сәтімбекова, Ф.Н.
Жұмабекова, Р.К. Аралбаева, т.б. зерттеулері нәтижесінде ғылыми -
әдістемелік еңбектер, оқу – құралдар, бағдарламалар жасалды.
Қоғамда жүріп жатқан әлеуметтік – саяси өзгерістер, ғылыми – техникалық
прогресс және жалпы білім беретін мектеп құрылымының өзгеруі жас ұрпаққа,
әсіресе мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу, дамыту, жетілдіруді талап
етеді.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін реформалау барысында әрбір
баланы мектептегі оқу мен қатынас ортасы өзгеру жағдайына еркін
араласатындай етіп дайындау – аса маңызды міндет.
Қазіргі мектептің бірініші сыныбына келген балалар ерік – жігерлері
күшті, еңбек сүйгіш қасиеттері мол, жұмыс қабілеттері жоғары, арнайы
білімдік және икемділік сипаттары көзге түсерліктей болуы қажет.
Халыққа білім беру жүйесін қайта құру мектепке дейінгі мекемелердегі
тәрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұның жаңартуды, балаларды мектепте
оқуға дайындауды, денсаулық, адамгершілік, эстетикалық тәрбие сапасын
арттыруды көздейді. Әрине, бұл талаптар тәрбиелеу жұмысындағы сабақтастық,
бірізділік принципін сақтау арқылы жүзеге асырылады.
Мектепке дейінгі кезеңде баланың ой - өрісін, дүниетанымын кеңейту,
өмірге қажетті білім – дағдыларды меңгерту, ой еңбегіне баулып, үйрету
өзекті мақсат етіп алынған. Ақыл – ойды жетілдірудің негізгі болып
табылатын баланың тілін, сөз қорын молайту, еркін, дұрыс сөйлей білуге
үйрету де негізгі мақсат болуы керек.
Қазақ халқының сан ғасырлар бойы қалыптасқан тілі мен мәдениетіне мойын
бұрып, ұрпағымызға төл тәрбие, ұлттық тағылым беру – бүгінгі үннін
басты ісі. ХІ – ғасырдағы түркі ғалымы М.Қашғаридің Тәрбие басы - тіл
деп айтуынан – ақ біз тілдің қай кезде де тәрбие құралы саналғанын
байқаймыз. Тіл – ұрпақ тәрбиесмінің пәрменді құралы, рухани байлықтың баға
жетпес құдіреті, қуатты қайнар көзі. Ана тілі – халықтың өткен ұрпағы,
қазіргі және келешек ұрпағы арасындағы тарихи жалғастықты жүзеге асыратын
бірден – бір сенімді құрал.
Мектепке дейінгі балалардың тілді үйренуі – тілге деген ерекше
белсенділіктермен анықталады. Бұл белсенділіктер жоғарғы жүйке – жүйесінің
қызметімен тығыз байланысты – сөз рефлекстері негізінде қалыптасады. Сөз,
тіл – бас ми сыңарларының жоғарғы функциясы. Сөз, тіл ойлаумен тығыз
байланысты. Тілсіз ойлау мүмкін емес, тіл мен ойлау ажырамас бірлікте. Тіл
ойдың материяландырылған түрі. Тілсіз ой (сана), ойсыз тіл де жоқ. Тіл
ойдың, мазмұны, тікелей шындығы. Сөздің мәні ойдан көрінеді. Ой тіл арқылы
жеткізіледі, айтылады, сөз арқылы безендіріледі. Әрбір ой міндетті түрде
белгілі сөздік материалда пайда болады. Сөз – материалдық болмыстың
баламасы. Ой пайда болса, ол белгілі, нақты сөздік формада білінеді,
көрінеді. Тіл мен ойлау – адам миының үлкен жарты шарларының қабығында
үздіксіз өтіп жататын анализдеу және синтездеу әрекеті. Сөйлеу мен тілдің
дамуы танымдық іс - әрекет негізі.
Сөздің мәніне, сөздердің көрсететін шындығына бағдар ұстаумен қатар
мектепке дейінгі , әсіресе 6 жасар балалар сөз мәнінің қандай екендігіне
қарамастан сөздің дыбыстық түріне үлкен ынта қоятындығы байқалады. Тілдің
дыбыстық жағы балалар әрекетінің мазмұнына айналады. Сөзді жетерліктей
терең ұғына білу тек арнаулы оқыту жағдайларында қалыптасады. Балалардың
тілін дамыту өсіп келе жатқан ұрпақтың парасаттылық пен сезімталдық,
еріктік қасиеттерін қалыптастыруда аса маңызды орын алады.
Тіл – ұлттық рух. Тіл - ұлттық сана, ұлттық психологиямен тамырлас.
Дүние есігін ашқаннан кейін- ақ бір ұлттың өкілі болып, тіл шығып, сөйлей
бастағаннан ана тілің деген ұғым қаныңмен сіңіп, бойыңа тарайды.
Тіл – біз мәдениет деп атайтын дүниенің мәңгілік ажыралас бөлшегі.
Тіл уақыттан да биік тұр. Тілдің шығуы туралы сөз еткенде, екі түрлі
мәселені, жалпы адамзат баласының тілінің шығуы мен жеке нақтылы, нақтылы
тілдердің шығуын шатастырмаған жөн.
Адамзат тілінің шығуы сонау көне замағы, яғни алғашқы адамдардың пайда
болу заманына барып тірелсе, жеке тілдердің шығуы содан кейінгі дәуірлерде
болған нәрсе. Тілдердің шығуы туралы мәселе әртүрлі ойшылдардың назарын
өзіне аударып келген. Бұл мәселе туралы түрлі – түрлі пікірлер мен
жорамалдар айтылып, сан қилы пайымдар жасалды. Сол жорамалдардың бірі –
ежелгі грек философиясынан басталатын, әсіресе ХVІІ – ХVІІІ ғасырларда кең
өріс алған дыбысқа еліктеу теориясы. Бұл теорияны қолдаушылар тілді
табиғат сыйы - деп қарап, алғашқы жануарлардың дауыстарын, құстың
сайрауын естіп, соларға еліктеуден әртүрлі дыбыстарды шығарған. Содан
алғашқы сөздер жасалып, соларға еліктеуден әртүрлі дыбыстарды шығарған.
Содан алғашқы сөздер жасалып, олар заттардың атауына айналған дейді.
Тіл байлығы – ең алдымен тіл арқылы бейнеленетін халықтың өткен өмірі
мен бүгінгі болмысы. Тіл байлығын жете меңгеру дегеніміз – халық өмірін
жетік білу дегенмен пара – пар. Осыған орай жазушы Марал Сқақбаевтың Тіл
байлығы таным білімге қаншалық тәуелді болса, жазушы көзінің жітілігі де,
парасат – пайымы да тіл байлығына соншалық тәуелді - деуі - өте орынды
айтылған пікір. Жалпы адамзат тілінің пайда болуы туралы ой – пікірлерді,
тұжырымдарды келтіргеннен кейін өзіміздің ана тіліміз – қазақ тілінің
тарихы мен зерттелу жайына да тоқтала кеткенді жөн көрдік.
Қазақ тілі – ауыз әдебиетіне аса бай, бөтен тілдерден енген қоспалары
онша көп емес, таза образды тіл.
Тіл табиғатпен тығыз байланыста жаратылған ерекше құбылыс. Көптеген
зерттеулерде тілге қатысты айтылған түсініктеме мен анықтамалар оның жан –
жақты ерекшеліктерін, жалпы сипатын және күрделі құбылысқа тән басты
белгілерін жақсы атап өтеді.
Тілдің тіршілігі, дамуы оның қатынас құралы болу қызметіне байланысты.
Тілдің бұл қызметі коммуникативтік функция деп аталады. Тілді, адам өзін
қоршаған қауымнан, өмірден үйренеді.
В.А. Артемов тіл ойлаумен болмыстағы заттар мен құбылыстар арқылы
байланыста болады, өйткені адам осы құбылыстарды кездестіргендіктен, оларды
бір сөздермен атауға тиіс деп есептейді. Оның пікірінше, әр ұлт, әр халық
заттарды, табиғат құбылыстарын т.б. әр түрлі сөзбен айтады, сондықтан тіл
де әр түрлі болады. Е.Н. Пассовтың пікірінше, ойлау екі қызмет атқарады:
танымдық және коммуникативтік қызметін атқарады. Осы ретте де ойлау тілмен
де, сөйлеумен де тығыз байланысты.
Тіл мен сөйлеу жайындағы ғылымдардың пікіріне келсек, ерекше концепция
Ф. Де Соссюрдің тұжырымы. Ф. Де Соссюрдің пікірінше, тіл – дыбыстық
материяның жиынтығы, форма, қарым – қатынас құралы; ол сөйлеу –
дыбысталуыдың жиынтығы. Ғалым язык – это система знаков и правил их
комбинирования; речь же это использование нашей языковой системы в целях
общения. Ф. Соссюр тіл мен сөйлеуді ажырата келіп, олардың әрқайсысына тән
айырмашылықтарды нақтылап көрсетеді.
1. Тіл - әлеуметтік, ал сөйлеу – жеке құбылыс (язык – социален, а
речь - индивидуален).
2. Тіл – тұрақты және ұзақ өмір сүретін процесс, ал сөйлеу – тұрақсыз
және жиі өзгеріп отырады.
3. Тіл адамның миымен, санасымен бірге өзі қалыптасатын процесс, ал
сөйлеу, әркімнің өзі дамытып отыратын процесс.
4. Тіл адамның қарым – қатынасында негізгі және бәріне ортақ, ал
сөйлеуде автордың өз қолтанбасы болады.
5. Тіл психикалық құбылыс, ал сөйлеу – психофизиологиялық құбылыс.
Осылайша, тіл мен сөйлеудің ара жігін ажырата келіп, олардың өзара
тығыз байланысты екенін де атап өтеді: язык и речь тесно связаны между
собой и предполагают друг – друга: язык необходим для того, чтобы сложился
язык.
Қазақ лингвистикасында тіл мен сөйлеуге қатысты мәселелерді анықтап,
олардың айырмашылықтарын көрсетуге тырысқан тілші – Т.Р. Қордабаев. Ол:
Сөйлеу дегеніміз – тілді қатынас жасау процесінде өз ойын басқаларға
білдіру, басқаның ойын білу мақсатында қолдану деген сөз, дей келіп, -
сөйлеу тілдік материалдар арқылы болады және тілдік заң – ережелерге,
тілдік нормаға бағынады. Тіл мен сөйлеу бір – бірінен ажырамас бірлікте -
деп көрсетеді.
Тілдің ең басты ерекшелігі – жалпы халықтық сипатта болуы, яғни тіл
белгілі бір топтың, жеке адамдардың мұқтажын өтеу үшін емес, қоғамдағы
барлық топтар үшін қызмет атқарады.
Тіл – халықтың шежіресі, тарихы, халықтың күллі өмірінің жаңғырығы мен
ізі, онан сол тілді жасаушы халықтың арман үміті қайғысы мен қуанышы, күллі
рухани өмірінің үні естіліп тұрады. К.Д. Ушинский тілдің осы бір қасиеттері
жайында былай деп жазды: Тілде бүкіл халықтың, оның бүкіл елінің рухы
көрінеді, онда халықтық рух шығармашыл қуаты мен ойға, суретке айналды,
отан аспанының дауысы, оның ауасы, физикалық құбылыстар, оның климаты,
даласы, таулары мен жазықтары, оның ормандары мен өзендері, дауылдары мен
найзағайлары көрінеді. Халық тілінің айқын да тұнық тереңінде туған елдің
жалғыз табиғаты ғана емес, сонымен бірге халықтың рухани өмірінің бүкіл
табиғаты сәулеленіп көрінді!.
Тілдің осындай, халықтың ұлан – ғайыр дәулетін, рухани қазынасын
бойына мол сіңіріп, атадан балаға, ұрпақтан – ұрпаққа мәңгілік мұра етіп
жалғасытырып отыратын қасиетіне байланысты айтылған академик – жазушы Ғ
.Мүсіреповтың сөзін келтіруге болады: Қай халықтың болса да қоғамдық өсу -
өркендеу жолында көтеріле алған биігі мәңгілік болып ана тілінде сақталып
отырады. Қай халықтың болса ақыл – ой тереңдігі, сана – сезімі, сергектігі
көп салалармен тармақтана молыға келіп, тағы да сол ана тілінің алтын
қорына қосыла береді, ажарлана береді – Қай халықтың болса да, басынан
өткен дәуірлері, қилы – қилы кезеңдері ана тілінде із қалдырмай өте
алмайды. Ана тілі ғасырлар бойында жасай да береді, жасара да береді. Ана
тілі дегеніміз – сол тілді жасаған, жасап келе жатқан халықтың мәңгілігінің
мәңгілік мәселесі.
Осы жылдармен таныс болғаннан кейін, тіл дегеніміз – аса бір нәзік те
ауадай қажет нәрсе, ол – ұлттың ең қасиетті сипаты, басты белгісі, асыл
дүниесі, рухани қазынасының жиынтығы, оны сақтайтын қоймасы деуімізге
болады.
Тіл, сөз – қай халықтың да қымбаттысы, тіпті жаны да, оны барша жұрт
қадірлейді. Олай жоғары көтеруі түсінікті де. Өйткені, өмірдегі қызықтың
бәрі өлеңмен - дегендей, адамзат тіршілігінің бар тынысы – сөзбен құрайтын
бөлшек. Тілде адам өмір сүріп, еңбек етіп, шаттанып – қуанып, қайғы –
қасірет те шегін жүрген бар дүние - әлем сәулеленіп те, сипатталып та
тұрады.
Тілдің осындай аса маңыздылығының бір сыры оның құдірет – күшінде.
Халқымыздың өнер алды – қызыл тілі, Піл көтермегенді, тіл көтереді,
сөз сүйектен өтеді - тәрізді мақалалары да сол ғажайып қуат – қасиетке
байланысты туған. Тіл – қуатты құрал.
Қазақ осы: өнер алды – қызыл тіл деген, деп Қ. Мырзалиев ағамыз
айтқандай, қазақ халқы үшін тілден қасиетті ештеңе болған жоқ. Ол тарих, ол
мәниет, ол әдебиет.
Тауып айтылған бір ауыз сөзге бір қауым елдің тоқтайтындығы, дауласқан
екі жақтың әділ қазы -биге жүгінгендігі де халықтың тіл өнеріне деген
ыстық махаббатының белгісі. Қазақтардың аса бай теңеулермен сөйлейтіндігі
де тегін емес.
Тіл сөз тегуірінің әулеті әсіресе от ауызды, орақ тілді небір қиып
түспе шешендердің әділетсіздікті, адамгершілікке жат мінез – құлық, іс -
әрекетті батыл әшкерелеуде; адамдықтың асыл айнасына дақ түсіртпеу
жолындағы
күресте: қытымыр заманның ел, ер, жесір жер дауларын шешкен тұстарда айтқан
сөздерінен айқын көрінеді.
Ұлт тілінде ұлы поэзия тудырған Абай өмірдегі өзгерістерді терең
түсініп, өзге екі тілдің бұдан былайғы уақытта қаншалықты мән – маңызы бар
екендігін бағамдап берді. Ол құлышылық қыларлық қана, түркі таңырлық
қана, сауат ашқан қазақ балаларын араб – парсыны біліп, бұған орысша оқуға
үндегенде, мұны үстем ұлттың зарарынан қашық болуға, пайдасына ортақ
болуға керектігімен тұспалдады және қазаққа күзетші болайың деген
ниетпен үйрену қажеттігін ашық айтты.
Алаштың алдыңғы қатарлы азаматтарының ағрибатың да, амшрықтың да
мәдениетін қатар меңгеріп, олардың арасынан қайталанбас тұтас тұлғалардың
шығуы ғажап та, ғаламат құбылыс еді. Бұлай болуына әлбетте зиялыларымыздың
әлденше тілді бірдей игеруі белгілі бір дәрежеде әсерін тигізгені даусыз.
Ана тілі – бұл атаңның тілі, туған халқыңның тілі. Әр халықтың жер
бетінде жасағаннан бергі кешкен өмірі, ерлік істері, аңыз – еретегілері,
шығарған өлең – жырлары, жазған кітаптары, табиғат пен қоғам құбылыстары
атаулары – бәрі де ана тілінде сақталып, ана тілі арқылы атадан балаға
ауысып отырады.
Жеке бір адам ұлт тілін жасай алмайды. Тіл – бүкіл халықтың игілігі,
бүкіл халықпен бірге дамиды. Әр азамат өз ойын ана тілінде білідіріп,
білімнің жемісін сол тілде таратады, шығармасын ана тілінде жазып
қалдырады. Тіл сақтау дегеніміз – тарихымызды, мұрамызды, ұлтымызды сақтау.
Сондықтан да, адам баласы қандай биікке көтерілсе де, өзінің түп негізін,
жарық дүниеге шыр етіп түскен жерін аялап, алақанға салған алтын бесік –
атамекенін, ана сүтімен бойға дарыған туған тілін ұмытпауы керек, бұл
мәселелерге талассыз мән беріп отыруы, ұлтты сананы қалыптастыру, ұлт
мәдениетін көгерту, ұлт тілінің мәретебесін көтеруге атсалысуы кажет.
1.2. Мектепке дейінгі баланың танымдық әрекетін қалыптастырудағы
сөздің орны
Сөйлеу – ой білдірудің, хабарлаудың және әсер етудің құралы. Адам өз
ойын жеткізу, ақпарат хабарлау немесе басқа біреудің сана – сезіміне,
ойларына, мінез – құлқына әсер мақсатында сөйлейді.
Сөйлеу – ақыл – ой иесі – адамның хайуанаттар дүнисінен ерекшелініп
тұратын тұрақты белгісінің бірі және өзара қарым – қатынасының қуатты
құралы.
Жаңа туған балада дыбысқа ұқсас реакциялар байқалғанымен, бұларда әлі
дыбыстық сипат болмайды. Балада түрлі дыбыстар 2 – 3 айдан былай қарай
байқалады. Мұны оның үндеуінен жақсы көруге болады. Оларда әуелі былдырлау
пайда болады. Бұл естіген сөздерге, дыбыстарға қайтарылатын бала реакциясы.
Мәселен, ( мә, ға, ге секілді) жеке буындарды 5 – 6 айда ма – ма,
па – па деген 2 буыннан келетін жеке сөздерді айтатын күйге жетеді. 8
айлық бала сөздің интоннациясын, дауыс ырғағын ажырата алады. Бірақ сөздің
айырмашылығын, олардың мән – мағынасын әлі толық ұға алмайды. Оның алғашқы
сөздері ата, әже, аға, болады. Бірақ олар 3 – 4 буыннан тұратын
сөздерді айтуға шамасы келмейді. Бала алдымен дауысты дыбыстарды, кейінірек
дауыссыз дыбыстарды, кейіннен оның қатаң, ұяң түрлерін меңгерді. Балаға
ызың дауыссыздармен (ж,ш) ысылдап шығатын дауыссыздар ұғыну да қиынырақ
болады, сондықтан да кейбір балалар л,р дыбыстарын 4 – 5 жасқа шейін
дұрыс айта алмайды. Отбасында ата – ана тарапынан жеткілікті тәрибие алған
жас жарымдағы 10 – 15 сөз, екіге келген бала 300, үш жаста мың жарымдай
сөзді игереді. Баланың алғашқы сөздері сөйлем, яғни ол бір сөзбен – ақ
айтайын деген ойын аңғартады. Мәселен, әже су деген әже маған су бер
деген ойды білдіреді. Кейде жетпей жатқан сөздерін ым – ишаралармен
жеткізеді. Балада сөз нақтылы заттың сигналы ретінде көрініп, ылғи да
белгілі нәрсеге меңзеліп айтылады. Осында сөздер әрекеті мен нақтылы қажет
өтеуге туып отырады.
Баланың сөйлеуі мектепке дейінгі тек қарым – қатынас рөлін атқарса,
мектептік шақта білім жүйелерін меңгерудің негізгі құралы қызметін
атқарады. Мектептегі оқу бала тілінің дамуына өте қолайлы жағдай туғызады.
Балаларды өз ана тілін қадір тұтып, құрметтей білуге тәрбиелеу –
сөйлеу мәдениетіне тәрбиелеудің негізі.
Санамен жалпы байланысты адамның тілі барлық психикалық процестермен
белгілі бір өзара қарым – қатынастарға түседі және сөйлеу үшін ең негізгісі
оның ойлауға деген қатынасы болып табылады.
Мектепке дейінгі жаста балалардың қарым – қатынас шеңбері кеңи түседі.
Балалар біраз есейе түскен соң шағын отбасылық байланыстар шегінен шығып,
адамдардың аумақты тобымен, әсіресе қатар құрбыларымен араласа бастайды.
Сөйлесетін адамдардың көбеюі баладан ең бастысы тіл болып табылатын қарым –
қатынас құралын толық меңгеруді талап етеді. Баланың күрделене түсетін
әрекеті тілдің дамуына да жоғары талаптар қояды.
Тілдің дамуы бірнеше бағытта жүреді басқа адамдармен араласу кезінде
іс жүзінде қолдану жетіле түседі, сонымен бірге тіл психикалық процестерді
қайта қараудың негізі, ойлау құралы болып табылады.
Мектепке дейінгі кезеңнің соңына қарай тәрбиелеудің белгілі бір
жағдайда сауаттылықты меңгеру үшін үлкен маңызы бар, тілді тек пайдаланып
қана қоймай, оның құрылысын да ұғына бастайды.
Мектепке дейінгі кезеңде тілдің сөздік құрамы өсе түседі. Сәбилік
кездегімен салыстырғанда мектеп жасына дейінгі баланың сөздік қоры үш есе
өседі. Мұнда сөз қорының өсуі тұрмыс және тәрбие жайларына тікелей
байланысты, психикалық дамудың басқа кез келген салаларына қарағанда мұнда
жеке түр өзгерістері басымырақ.
Мектепке дейінгі кезеңде бала тілінің қалыптасуына ересек адамдардың
дұрыс, мағыналық сөйлеуінің маңызы зор екені түсінікті. Өйткені, балалар
оларға үнемі еліктеп, өз бетімен сөз шығаруға талпына бастайды, ол басқа
балалардың, тіпті үлкендердің сөзінде байқалған қателіктерді көргіш келеді,
яғни баланың тіл сезімі күшті болады.
Бала сөйлеуінің дамуы бірнеше сатылардан тұрады. Алғашқы саты –
сөйлеуге дейінгі саты. Бұл кезең 2 айлығынан 1 айға дейінгі сатысы деп
аталады. Екінші саты – баланың алғашқы тілінің шығу кезеңі, 11 айдан 1 жыл
7 айға дейін аралық. Үшінші саты бала тілдің грамматикасын меңгере
бастайды. Бұл кезең 3 жасқа дейінгі уақытты қамтып, бүлдіршін сөздердің мән
–
мағынасын және қолданылуын, жеке сөздердің қызметін де түсіне алады. Бала
тілінің шығуы оны дүниетаным шеңберін кеңейтіп, дамуын психологиялық
тұрғыдан қарастырып, ғылыми жүйеге келтірген - әйгілі мамандар Л.С.
Выготский мен Швейцария психологы Жан Пиаже.
Баланың психикалық дамуына заттық әрекеттердің дамуы едәуір дәрежеде
әсер етеді. Нәрестелік жасқа тән қимылдың іс - әрекет ерте сәбилік шақта
заттың іс - әрекеттен алынып, жинақталған әсерлер баланың тілін дамытудың
негізі болады. Сөздің артында ақиқат дүниенің бейнелдері тұрған жағдайда
ғана сол сөзді игеру жемісті болады. Сөйлеуді игеру нәрестелік шақтан – ақ
басталған қарым – қатынас қажеттілігінің әрі қарай дамуына байланыс жүзеге
асады. Сөздік қарым – қатынас баладан қатынасу қабілетін талап еткен
жағдайда, яғни үлкендер оны түсініп сөйлеп, өз ойын айқын сөздермен құра
білуге көндірген жағдайда пайда болады. Егер үлкендер баланың әрбір тілегін
қағып алып отырса, онда оның тілінің дамуына ешқандай түрткі болмай қалады.
Ерте сәбилік шақ тілді дамыту үшін өте сезімтал (сензитивті) кезең болып
табылады: нақ осы кезде сөйлеуді игеру аса тиімді өтеді. Егер бала қайсыбір
себептермен осы жылдарда тілді дамытуға қажетті жағдайлардан айырылып
қалса, онда кейін жіберілген қателіктердің орынын толтыру өте қиын болады.
Сондықтан 2 – 3 жаста баланың тілін дамытумен қарқынды шұғылдану қажет.
Үлкендермен бірлескен іс - әрекет үстінде бала ерте сәбилік шақта – ақ
айтылған сөздер мен олардың ар жағында тұрған ақиқат болмыстың арасындағы
байланыстарды аңғара бастайды. Сөздерді олар белгілейтін заттар мен іс -
әрекеттерге апарып жатқызу бірден бола қоймайды. Үлкендердің сөзі мен өз іс
- әрекеттерінің арақатынасын белгілеу қабілеті де ұзақ дамып, оның өмірінің
бірінші жылында қалыптасады. 3 жасқа қарай сәбидің үлкендер сөзін түсінуі
сапалық жағына өзгереді. Бала бұл мезгілде жекелеген сөздерді ғана түсініп,
үлкендердің нұсқауы бойынша заттық әрекеттер жасауға ғана қабілетті болып
қоймайды. Сәби үлкендердің тікелей өзіне бағытталмаған кез – келген
сөздерін қызыға тыңдай бастайды. Ересек адам мен баланың тікелей қарым –
қатынас жасау ситуациясын тысқары хабарларды тыңдау мен түсіну маңызды
жетістік болып саналады.
Ерте сәбилік балалық шақ – баланың белсенді сөйлеуінің қалыптасу
кезеңі. 1,5 жасқа дейін бала 30 – 40 – тан 100 – ге дейін сөз үйренеді және
оларды өте сирек қолданады. Ол әлі тым мүдіріп сөйлейді. Тілді меңгерудегі
елеулі өзгеріс шамамен 1,5 жаста жүзеге асады. Сәби бастамшыл болады. Ол
заттардың аттарын атап отыруды үздіксіз талап ете бастайды. Сөйлеудің даму
қарқыны арта түседі. 2 жастың аяғында бала 300 – ге дейін, ал 3 жастың
соңында 1500 – ге дейін сөздер қолданады.
Тілді дамыту ана тілдің дыбыстық жағы мен грамматикалық құрылысын
игеруді көздейді. Егер алғашында бала сөйлеуді сөздің жалпы ырғақты –
мелодиялық құрылымын қағып алу жолымен қабылдайтын болса, екінші жылдың
соңында онда ана тілдің барлық дыбыстарын фонетикалық қабылдау
қалыптасады. Осының негізінде сөздікті және сөзді дұрыс айтуды игеру
жүезеге асады.
Грамматикалық құрылысты игеруің өз даму кезеңдері болады. Бірінші
кезең: – 1 мен 2 жасқа дейін – түбірлі сөздерден құралатын сөйлемдер
кезеңі. Бұл кезеңде бір буынды және екі буынды сөйлемдер ажыратылады.
Баланың сөйлеуі ересек адам сөйлеуіне аз ұқсайды, ол көбінесе үлкендер
пайдаланбайтын сөздерді қолданады. Мұндай сөйлеу автономиялы сөйлеу деп
аталады. Сөйлеудің дұрыс даму жағдайында автономиялы сөйлеу тез өтеді.
Тілдің грамматикалық құрылысын дамытудың екінші кезеңі 3 жасқа дейін
созылады. Баланың сөйлеуі біршама байланысты сипатқа ие болып, заттық
дүниедегі көптеген қарым – қатынастарды оның түсінгендігі білдіруге
мүмкіндік береді. 3 жасқа қарай бала бірсыпыра септік жалғауларды игереді.
Заттық қатынастарды білдіретін сөйлеу формаларын игеру баланың заттардың
қолдану тәсілдерін игеруді жүзеге асыратын іс - әрекеттердің сипатымен
түсіндіріледі. Бала нақты заттық қатынастарды бейнелейтін грамматикалық
мәндердің байланысына ерте бағдар ала бастайды. Мәселен, бала қойды,
балғамен соқты дұрыс қолдануды игере отырып, мен жалғауындағы құралдық
мағынасын түсінеді де, оны барлық құралға стериотипті түрде көшіреді:
пышақмен, қасықмен, күрекмен т.б. Тілдік қарым – қатынастар
практикасында бұл стериотип түсіп қалады да, дұрыс септік жалғаулар пайда
болады. Ана тілдің грамматикалық формаларын меңгеру баланың тілді сезінуін
дамытады. Сәби сөйлемдегі сөздерді тәп – тәуір байланыстырады. Ерте сәбилік
шақта бала ана тілін меңгеру жағынан оның негізгі синтаксистік
құрылымдарын, грамматикалық формаларын және дыбыстарды игере отырып, орасан
зор жұмыс атқарады.
Белсенді сөйлеуді қалыптастыру баланың бүкіл психикалық дамуының
негізі болады.
Нәрестенің дыбыстарға сезгіштігі өте тез дамиды. Бірақ сөздер мен
буындары айыру дыбыстық сезгіштігінің өткірлігін ғана емес, арнайы тілдік,
не фонематикалық естуді дамытуды да талап етеді. Белгілі бір дыбыстық
комплекс сөз ретінде қабылдануы үшін, ол бала үшін сигналдық мағынаға ие
болу керек. Көптеген физилогтар мен психологтардың (М.М. Кольцова, А.Р.
Лурия, В.К. Фадеева, т.б.) айтуынша, нәрестенің сөзді арнайы сигнал ретінде
қабылдауы – едәуір ұзақ процесс.
М.М. Кольцова белгілі бір сөз және ол білдіретін зат арасында неғұрлым
көбірек байланыстар болатын болса, сол сөз соғұрлым тез сигналға
айналатынын көрсетті. 10 ай мен 1 жыл аралығындағы балаларда сөздің
тактилькинестезиялық тітіркендіргіштермен байланысы баяуырақ, ал көру
тітіркендіргішімен байланысы одан да баяуырақ орнайды. Бір жастағы нәресте
үшін сөз бірінші сигналдар жүйесінің сигналы болып табылады. Мысалы, ол
кесе деген сөзбен оған таныс көк кесені ғана белгілейді. Бұл сөзді бала
басқа кеселерге -ақ, сары, қызыл кеселерге қатыстырмайды. Яғни 1 жастағы
балаларға заттарды жалпылау қиынға соғады. Мәселен, балалар (11 ай – 1 жыл)
қуыршақты әкел және допты орнына қой деген тапсырмаларды дұрыс
орындайды. Ал балаға допты әкел және қуыршақтарды орнына қой дегенде,
ол оған таныс сияқты сигналдарға жауап қайтара алмайды. 9 айлық бала әкең
қайда? деген сұрақты түсінгенмен, әкеңе бар деген нұсқанды түсінбейді.
Өмірдің бірініші жылының аяғына қарай баланың мұндай, тар мағынада
түсінілетін сөздері мен сөйлемдердің саны әдетте 12 – 18 – ден аспайды.
Тіл дамуының процесіндегі шұғыл өзгерістер бала өмірінің екінші және
үшінші жылдарында болады. Бұл осы кезеңде баланың тұрмыс қалпының едәуір
өзгертетіндігінен болады: Осы кезеңде бала жүре бастайды.
Мектепке дейінгі кезеңде тіл түсінуді дамытудағы елеулі жетістік
тыңдауды игеру болып табылады. Тыңдау сәбилерде үлкендермен қатынас жасау
құралы, мектепке дейінгі балаларда өткен шақ, осы шақ, осы шақ және келер
шақтағы қорашаған айдаланы танудың күшті құралы болып табылады. Тыңдау
процесінде баланың түрлі психикалық процестері мен қасиеттері: шоғырлану
қабілеті, сөйлеуді қабылдау, есте сақтау қабілеті, т.б. дамып жетіледі.
Үлкендермен тілдік қатынас баланың (1 жыл 6 айдан кейін) сөздігін тез
көбейтеді. Түсініктеліп және айтылатын сөздер көлемінің ұлғаюы баланың
заттардың қолдануы мен үлкендермен қатынас жасауына тікелей байланысты.
Үлкендердің сұрақтарына жауап беріп, бала (1 жыл 8 ай – 2 жыл 2 ай) өзі де
сұрақ қоя бастайды. Оның бірінші сұрақтары – бұл не?, бұл қалай
аталады?. Әрбір сұрағына жауап алып, соның арқасында әрбір заттың аты бар
екенін біледі.
1 жыл 8 ай – 2 жылдан кейін баланың сөздік қоры тез молаяды: 1,5 жылға
қарай белсене пайдаланатын сөздер қоры 18 – 25 сөз болса, өмірдің үшінші
жылының аяғына қарай ол 1000 – 1200 сөзді құрайды. Сөздіктің негізгі
бөлігін (60%) – зат есімдер, 25 27 % - тей етістіктер және 10 12 % - ін
ғана сын есімдер құрайды.
Сөйлеудің дамуы ең алдымен баланың сөйлеуді түсінудің жетілуінен
көрінеді. Балалар күрделі нұсқаулықтарды тыңдап, олардан талап етілген іс -
әрекеттерді дәл орындайды. Мектепке дейінгі жастағы балалар өмірінде
ертегілер, әңгімелер, өлеңдер маңызды орын ала бастайды. 5 жасар бала
ертегі немесе қысқа әңгіменің күрделі емес мазмұнын түсінеді. Басқалардың
сөзін, әңгіме – ертегілерін тыңдап, 4 – 6жастағы бала олардың мазмұнына
ғана емес, формасына да қызығады. Осы кезеңде бала көп етістік, есімдік,
шылаулары пайдаланады.
Мектепке дейінгі шақта баланың сөзі әлі де ситуативті сипатта болады.
Ол әдетте экпрессивті, үзінділі және грамматикалық болып келеді. Бар
нәрсені көргені туралы айта отырып, 3 – 4 жасар бала қысқа, аяқталмаған
сөйлемдерді қолданады, әңгімесінің көп бөлігін ым – ишарамен бейнелеу
әрекеттерімен алмастырады. Заттардың не адамдардың аттарын есімдіктермен
алмастыруы мүмкін. Бала оны тыңдаушы адам бяндалып отырған оқиғаның куәгері
болды деген сеніммен сөйлейді. Ал 5 жастағы балалар әңгімелесуші оларды
дұрыс
түсінсін деп, әңгімесінің кейбір жерлерін анықтап түсіндіреді. Солай
ситуативті сөйлеу, біртіндеп жүйелі сөзге алмасады.
3 – тен 5 – ке дейін жастағы балалардың әңгіме сөзін зертеу баланың
сөздік қорының молаюымен қатар, оның тілінде қателердің жаңа категориялары
пайда болатынын көрсетеді. Бала сөйлемдегі бастауыш не баяндауышты жиі
тастап кетеді, жіктеу есімдігін ІІІ жақта атаумен алмастырады: Әңгіменің
мазмұнын айтқан кезде бала көптеген түсініксіз сөздерді тастап немесе
оларды басқа, өзіне түсінікті сөздермен алмастырады.
Мектеп жасына дейінгі баланың сөздік қоры тек зат есімдердің және
шылау сөздердің есебінен де тез өседі. Егер бала грамматика заңдары бойынша
сөйлеудегі сөздері тіркестерге білуді қатар меңгермесе, сөздік құрамның өз
бетінше өсуінің онша үлкен мәні болмаған болар еді. Мектепке дейінгі
балалық шақта ана тілінің морфологиялық жүйесі игеріледі, бала іс – жүзінде
жалпы сипатта септеу мен жіктеудің типтерін үйренеді. Сонымен бірге балалар
құрмалас сөйлемдерді, жалғаулық шылауларды, сондай – ақ оның үстіне кең
тараған жинақтардың (жынысты білдіретін жұрнақтар, кеңшілікті білідіретін
жұрнақтар т.б.) басым көпшілігін үйреніп алады.
Мектепке дейінгі жаста балалар сөздерді айтарлықтай жеңіл құрады, әр
түрлі жұрнақтар жалғау арқылы олардың мәнің өзгертеді.
Келтірілген мысалдан баланың тілдік мінез – құлқын, әр сөзден нақты
затты көретіндігін байқауға болады. Мысалы, ересек түр – үлкен жануар
(бұлан), ал оның төлі кіші, сондықтан да ол бәрі бір шыбын, яғни ол да
сондай кішкене, яғни кішірейту жұрнағын қолданудың қажеті жоқ, шыбын былай
да кішкене. Грамматиканың, оның ішінде құрмалас сөйлемдерді меңгеру баланың
тіл мәдениетіне, бұған тәрбиешілер мен ата – ананың бөлген көңіліне
тікелей байланысты. Балалар серуендегенде, экскурсияға барғанда, паркте,
өзен жағасында, көшеде көргені туралы неғұрлым көбірек баяндаса, олардың
жүйелі сөзі соғұрлым тезірек дамиды. Әңгіме сөздің және мәнерлі сөйлеудің
дамуы ішкі сөйлеудің қалыптасуымен өте тығыз байланысты. Ішкі сөйлеу
уақытты әңгіме сөзінің негізі мен ішкі жобасын құрай отырып, дауыстап
айтылатын сөйлемдерді жоспарлау қызметін атқарады.
Ж. Пиаже, Л.С. Выготский, т.б. жүргізген зерттеулер бойынша, 4 – 6
жастағы балаларда тілдің ерекше формасы мол байқалады. Пиаже мұны -
эгоцентрлік тіл деп атаған. Ол мектепке дейінгі жастағы баланың сөйлеуі
өзіне ғана бағытталған деп есептейді. Бала өзі үшін және өзі туралы
сөйлейді. Пиаже балалық шаққа тән эгоцентризм 7 жасынан кейін, баланың
біртіндеп әлеуметтендіруі болатын кезде жойылатының айтады.
Ішкі сөйлеу баланың практикалық жұмысында, әсіресе қыйыншылықтарға тап
болғанда анығырақ байқалады. Ішкі сөйлеу баланың сұрақ қоюы, күліп немесе
таң қалуы арқылы көрінеді: Мынаны қайда қойсам?, мынау мұнда болу керек
пе?, Бірденесі дұрыс емес т.б. Баланың өзіне арналған сөзі сыртқы әңгіме
сөздің ішкі сөйлеуге өтуі болып табылады.
Орындалатын іс - әрекеттерді жоспарлау, оларды қойылған мақсатқа
сәйкес сын көзімен бағалау, сәтті табылған тәсілдерді бекіту немесе күмән
білдіру баланың ішкі сөйлеуінің мазмұнын құрайды.
Педагогтар, ата – аналар балалардың тілінің дамуына орасан зор мән
беруі тиіс. Бала тілінің тазалығы, сауаттылығы, жүйелілігі оның оқуға
дайындығының шарттарының бірі. 1 жыл 6 айдан 3 жылға дейінгі кезеңде
балалардың тілді игеруі баланың айнала дүниемен өзара қарым – қатынастарына
маңызды өзгерістер енгізеді, адамдар арасында позициясын және өзіне деген
қатынасын өзгертеді. Сөйлеудің маңызы орасан зор.
Тілді меңгеру баланың іс - әрекеттерін өзгертеді: 3 жастағы баланың іс-
әрекеті бағытталған бола бастайды және дербестік сипатқа ие болады. Сөз
арқасында бала өзін өзі таниды. Екінші жылдың аяғында бала жиі өзі туралы
ІІІ жақта сөйлейді: Динара жақсы, Еркін енді жыламайды. Алдымен ол өзін
аты арқылы таниды, кейінірек мен жіктеу есімдігін меңгере отырып, бала
өзін іс - әрекет субъектісі ретніде қабылдай бастайды. Бұл оған өзін
басқалармен салыстыруға, өзін - өзі бағалауға, бақылауға мүмкіндік береді.
Тиімді меңгеру баланың бүкіл қызметіне елеулі өзгерістерді енгізеді. Бала
ойын және практикалық ойлаудың алғашқы формаларын меңгереді. Тиімді меңгеру
балаға басқа балалармен қатынас орнатып, бірлескен іс- әркет жасауға, өлең
жаттауға, тыңдауға, ән айтуға көмектеседі. Әсіресе баланың үлкендермен
қатынасының мазмұны байиды, қатынас формалары түрлі болады: бұл әңгімелесу,
сұрақтар, пікірлер, тыңдау, талас. Ересек адамдармен қатынас бірітіндеп
баланың ең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz