Жергілікті өзін - өзі басқару жүйесіндегі халықты тікелей басқаруының жолдары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. Жергілікті өзін . өзі басқарудың аймақтық бірлікті басқару
механизмінжетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5.7
1.1. Жергілікті өзін.өзі басқаруды енгізудің маңызы мен
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7.10
II. Жергілікті өзін.өзі басқарудың принциптері мен модельдері ... ... ... .11.21
2.1. Қазақстанда халықты тікелей басқарудағы жергілікті басқаруды
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21.28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29.30
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. Жергілікті өзін . өзі басқарудың аймақтық бірлікті басқару
механизмінжетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5.7
1.1. Жергілікті өзін.өзі басқаруды енгізудің маңызы мен
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7.10
II. Жергілікті өзін.өзі басқарудың принциптері мен модельдері ... ... ... .11.21
2.1. Қазақстанда халықты тікелей басқарудағы жергілікті басқаруды
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21.28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29.30
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Кіріспе
Мемлекетті экономикалық, әлеуметтік және саяси жағынан одан әрі демократияландыруда жергілікті шаруашылықты басқаруды жетілдіруде әкімшілік - экономикалық механизмдердің алатын орны бөлек. Мемлекеттің негізгі қызметті ұлттық егемендікті, меншік құқын, заңды және тәртіп сақтауды қорғау және ақша айналысын, сыртқы сауданы реттеу және тағы да басқалай болып келсе, жергілікті шаруашылықты басқару аясына жергілікті бюджетті бекіту, жергілікті салықтарды белгілеу, жергілікті халыққа білім беру мен денсаулық сақтау, әлеуметтік көмек беру, ауылды көгалдандыру, тазалық жұмыстарын жүргізу сияқты барлық қызмет түрлерімен қамтамасыз ету және т.б. кіреді.
"Қазақстан - 2030" Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі ретінде белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгендей, мемлекеттік басқару біртіндеп орталықсыздандырылып, үкімет ықшам әрі кәсіби деңгейде болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылдырылады. Әрбір министрлік пен ведомство өздеріне тән емес қызметтерді орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылады. Бірақ ол қызметтерді жергілікті жағдайда іске асыру экономикалық механизмдерді қолдануға бағытталуы тиіс.
Нарықтық экономика құрудың стратегиялық мiндеттерi мемлекеттiк басқарудың барлық деңгейлерiн демократиялық құрылысын талап етедi, өйткенi демократиялық тетiктерсiз және басқару органдарының жұмысын бақылаусыз әдiлеттi нарықтық бәсекелестiк жағдай туғызу мүмкiн емес.
Екiншi жағынан, нарықтық экономика шешiм қабылдау жүйесiнде шектен тыс орталықтандыруға көнбейдi және экономикалық, әлеуметтiк өмiрдiң субъектiлерiмен тiкелей жанасатын жергiлiктi органдарға белгiлi бiр билiк пен қаржы өкiлеттiгiн бекiтiп берудi талап етедi.
Қазіргі таңда еліміздің мемлекеттік құрылысын жетілдіру, оның ішінде билік құзырларының әр деңгейі арасында нақты бөлінуі мен халық билігінің маңызды элементі болып табылатын жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін ендіру өте өзекті мәселелердің қатарында. Бұл биліктің бөлінуі шеңберінде қарастырылатын мәселе отандық басқару жүйесін анықтайтын демократиялық нышандардың бірден-бірі. Бірақ бұл бағытты абсолют ретінде қабылдап, бүкіл қоғам проблемаларын шешеді деп қараудан да сақтанған дұрыс. Сонымен қатар күшті орталықтандырылған мемлекет белгілі кезеңде өзінің ішкі тұрақтылығын қамтамасыз ете алады, бірақ оның ұзақ уақытқа созылуы (қоғам дамуы барысындағы сұраныстарға уақытында жауап бермеуі) саяси жағдайдың тұрақсыздануына алып келуі әбден мүмкін. Ал ішкі саясатта тұрақтылықты қамтамасыз ету саяси режимді орталықсыздандыру, жергілікті өзін-өзі баскаруды дамыту сияқты басқа да шараларды жүзеге асыруды талап етеді.
Жергілікті органдар өзінің қызметін орталық биліктердің бақылауыңда атқарады. Бақылау әр салада әртүрлі болуы мүмкін.
Орталық органдар жергіліктілерді әкімшілік бақылауыңда өзінің кейбір актілерін бекіту және олардың белгілі іс-әрекеттеріне санкция салу құқықтарын қолданады, сонымен қатар орталық жергілікті басқарудың лауазымды қызметкерлерін жұмыстан босата алады.
Орталық органдар өзіңің жергілікті басқару құрылымдарымен арақатынастарында қаржылай бақылау өкілетін де қолданады. Жергілікті органдардың қаржысы өздерінің жеке табыстары мен мемлекеттік бюджеттен кіріс түсуден құралады. Бұндай жағдай олардың, бірінші жағынан өздерінің белгілі мәселелерде дербестігін білдірсе, екінші жағынан, жалпымемлекеттік деңгейдегі орнын анықтап, мемлекеттік басқару жүйесіне кіретіндігін білдіреді.
Сонымен қатар жергілікті органдарды қоғамдық, сот және т.б. бақылаулар арқылы тежейді. Бұл орайда сот билігінің жергілікті атқару органдарынан тәуелсіздігі қамтамасыз етілуі өте маңызды.
Президентіміздің биылғы жылғы халыққа Жолдауында тұрғын - үй құрылысының жаңа саясаты тұрғысында "құрылысты арзандату мақсатында тұрғын-үй инфрақұрылымын қаржыландыруды өз мойнына жергілікті билік алуы тиіс" дей келе, "облыстарды дамытудың барлық бюджеттері тек қана білім беру, дансаулық сақтау, сумен қамтамасыз ету жүйелерін дамыту мақсаттары мен тұрғын үй құрылысы инфрақұрылымына пайдаланылуы тиіс" деп нақты әрі ашық міндеттерді алға тартты.
Жергілікті мемлекеттік басқару жүйесінде әкімшілік-аумақтық бөліністің әр қилылығы көрініс табады. Оның қызметінің экономикалық және қаржылық негіздерін жергілікті бюджет коммуналдық заңда тұлғаларға бекітілген мүлік құрайды. Мәслихаттар мен әкімшіліктерге міндеттер, талаптар және шектеулер қойылады. Олардың негізгілеріне келесілер жатады:
1. Жалпы мемлекеттің сыртқы және ішкі саясатына сәйкес келмейтін шешімдердің қабылдануына жол бермеу.
2. Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде Қазақстан Республикасының мүдделерін сақтау.
3. Қазметінің қоғамдық маңызы бар салаларында бекітілген жалпы мемлекеттік стандартты ұстану.
4. Азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуын қамтамасыз ету.
Мемлекетті экономикалық, әлеуметтік және саяси жағынан одан әрі демократияландыруда жергілікті шаруашылықты басқаруды жетілдіруде әкімшілік - экономикалық механизмдердің алатын орны бөлек. Мемлекеттің негізгі қызметті ұлттық егемендікті, меншік құқын, заңды және тәртіп сақтауды қорғау және ақша айналысын, сыртқы сауданы реттеу және тағы да басқалай болып келсе, жергілікті шаруашылықты басқару аясына жергілікті бюджетті бекіту, жергілікті салықтарды белгілеу, жергілікті халыққа білім беру мен денсаулық сақтау, әлеуметтік көмек беру, ауылды көгалдандыру, тазалық жұмыстарын жүргізу сияқты барлық қызмет түрлерімен қамтамасыз ету және т.б. кіреді.
"Қазақстан - 2030" Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі ретінде белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгендей, мемлекеттік басқару біртіндеп орталықсыздандырылып, үкімет ықшам әрі кәсіби деңгейде болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылдырылады. Әрбір министрлік пен ведомство өздеріне тән емес қызметтерді орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылады. Бірақ ол қызметтерді жергілікті жағдайда іске асыру экономикалық механизмдерді қолдануға бағытталуы тиіс.
Нарықтық экономика құрудың стратегиялық мiндеттерi мемлекеттiк басқарудың барлық деңгейлерiн демократиялық құрылысын талап етедi, өйткенi демократиялық тетiктерсiз және басқару органдарының жұмысын бақылаусыз әдiлеттi нарықтық бәсекелестiк жағдай туғызу мүмкiн емес.
Екiншi жағынан, нарықтық экономика шешiм қабылдау жүйесiнде шектен тыс орталықтандыруға көнбейдi және экономикалық, әлеуметтiк өмiрдiң субъектiлерiмен тiкелей жанасатын жергiлiктi органдарға белгiлi бiр билiк пен қаржы өкiлеттiгiн бекiтiп берудi талап етедi.
Қазіргі таңда еліміздің мемлекеттік құрылысын жетілдіру, оның ішінде билік құзырларының әр деңгейі арасында нақты бөлінуі мен халық билігінің маңызды элементі болып табылатын жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін ендіру өте өзекті мәселелердің қатарында. Бұл биліктің бөлінуі шеңберінде қарастырылатын мәселе отандық басқару жүйесін анықтайтын демократиялық нышандардың бірден-бірі. Бірақ бұл бағытты абсолют ретінде қабылдап, бүкіл қоғам проблемаларын шешеді деп қараудан да сақтанған дұрыс. Сонымен қатар күшті орталықтандырылған мемлекет белгілі кезеңде өзінің ішкі тұрақтылығын қамтамасыз ете алады, бірақ оның ұзақ уақытқа созылуы (қоғам дамуы барысындағы сұраныстарға уақытында жауап бермеуі) саяси жағдайдың тұрақсыздануына алып келуі әбден мүмкін. Ал ішкі саясатта тұрақтылықты қамтамасыз ету саяси режимді орталықсыздандыру, жергілікті өзін-өзі баскаруды дамыту сияқты басқа да шараларды жүзеге асыруды талап етеді.
Жергілікті органдар өзінің қызметін орталық биліктердің бақылауыңда атқарады. Бақылау әр салада әртүрлі болуы мүмкін.
Орталық органдар жергіліктілерді әкімшілік бақылауыңда өзінің кейбір актілерін бекіту және олардың белгілі іс-әрекеттеріне санкция салу құқықтарын қолданады, сонымен қатар орталық жергілікті басқарудың лауазымды қызметкерлерін жұмыстан босата алады.
Орталық органдар өзіңің жергілікті басқару құрылымдарымен арақатынастарында қаржылай бақылау өкілетін де қолданады. Жергілікті органдардың қаржысы өздерінің жеке табыстары мен мемлекеттік бюджеттен кіріс түсуден құралады. Бұндай жағдай олардың, бірінші жағынан өздерінің белгілі мәселелерде дербестігін білдірсе, екінші жағынан, жалпымемлекеттік деңгейдегі орнын анықтап, мемлекеттік басқару жүйесіне кіретіндігін білдіреді.
Сонымен қатар жергілікті органдарды қоғамдық, сот және т.б. бақылаулар арқылы тежейді. Бұл орайда сот билігінің жергілікті атқару органдарынан тәуелсіздігі қамтамасыз етілуі өте маңызды.
Президентіміздің биылғы жылғы халыққа Жолдауында тұрғын - үй құрылысының жаңа саясаты тұрғысында "құрылысты арзандату мақсатында тұрғын-үй инфрақұрылымын қаржыландыруды өз мойнына жергілікті билік алуы тиіс" дей келе, "облыстарды дамытудың барлық бюджеттері тек қана білім беру, дансаулық сақтау, сумен қамтамасыз ету жүйелерін дамыту мақсаттары мен тұрғын үй құрылысы инфрақұрылымына пайдаланылуы тиіс" деп нақты әрі ашық міндеттерді алға тартты.
Жергілікті мемлекеттік басқару жүйесінде әкімшілік-аумақтық бөліністің әр қилылығы көрініс табады. Оның қызметінің экономикалық және қаржылық негіздерін жергілікті бюджет коммуналдық заңда тұлғаларға бекітілген мүлік құрайды. Мәслихаттар мен әкімшіліктерге міндеттер, талаптар және шектеулер қойылады. Олардың негізгілеріне келесілер жатады:
1. Жалпы мемлекеттің сыртқы және ішкі саясатына сәйкес келмейтін шешімдердің қабылдануына жол бермеу.
2. Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде Қазақстан Республикасының мүдделерін сақтау.
3. Қазметінің қоғамдық маңызы бар салаларында бекітілген жалпы мемлекеттік стандартты ұстану.
4. Азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуын қамтамасыз ету.
Пайдаланған әдебиеттер
1. Баянов Е. ред. "Мемлекеттік және құқық негіздері", Оқулық, Алматы, "Жеті жарғы", - 2001ж.
2. "Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Қазақстан Республикасының заңы., "Заң", №3, 2001ж. 9-26 бет.
3. Нүкенов А.: "Жергілікті басқаруды жетілдіру мәселелері". "Саясат" №7., 2003ж., 26-31 бет.
4. Танкиева А.: "Жергілікті басқаруда экономикалық механизмдерді қолдану жолдары". "Саясат" №4, 2004ж, 62-67 бет.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің ресми Web-сайты: www.government.kz
1. Баянов Е. ред. "Мемлекеттік және құқық негіздері", Оқулық, Алматы, "Жеті жарғы", - 2001ж.
2. "Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Қазақстан Республикасының заңы., "Заң", №3, 2001ж. 9-26 бет.
3. Нүкенов А.: "Жергілікті басқаруды жетілдіру мәселелері". "Саясат" №7., 2003ж., 26-31 бет.
4. Танкиева А.: "Жергілікті басқаруда экономикалық механизмдерді қолдану жолдары". "Саясат" №4, 2004ж, 62-67 бет.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің ресми Web-сайты: www.government.kz
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жергілікті өзін - өзі басқару жүйесіндегі халықты
тікелей басқаруының жолдары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...3
І. Жергілікті өзін - өзі басқарудың аймақтық бірлікті басқару
механизмінжетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .5-7
1. Жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізудің маңызы мен
проблемалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..7-10
II. Жергілікті өзін-өзі басқарудың принциптері мен
модельдері ... ... ... .11-21
2.1. Қазақстанда халықты тікелей басқарудағы жергілікті басқаруды
жетілдіру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.21-28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...29-3 0
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...31
Кіріспе
Мемлекетті экономикалық, әлеуметтік және саяси жағынан одан әрі
демократияландыруда жергілікті шаруашылықты басқаруды жетілдіруде әкімшілік
- экономикалық механизмдердің алатын орны бөлек. Мемлекеттің негізгі
қызметті ұлттық егемендікті, меншік құқын, заңды және тәртіп сақтауды
қорғау және ақша айналысын, сыртқы сауданы реттеу және тағы да басқалай
болып келсе, жергілікті шаруашылықты басқару аясына жергілікті бюджетті
бекіту, жергілікті салықтарды белгілеу, жергілікті халыққа білім беру мен
денсаулық сақтау, әлеуметтік көмек беру, ауылды көгалдандыру, тазалық
жұмыстарын жүргізу сияқты барлық қызмет түрлерімен қамтамасыз ету және т.б.
кіреді.
"Қазақстан - 2030" Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет
пен мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің
бірі ретінде белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгендей, мемлекеттік
басқару біртіндеп орталықсыздандырылып, үкімет ықшам әрі кәсіби деңгейде
болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылдырылады. Әрбір
министрлік пен ведомство өздеріне тән емес қызметтерді орталықтан
аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылады.
Бірақ ол қызметтерді жергілікті жағдайда іске асыру экономикалық
механизмдерді қолдануға бағытталуы тиіс.
Нарықтық экономика құрудың стратегиялық мiндеттерi мемлекеттiк
басқарудың барлық деңгейлерiн демократиялық құрылысын талап етедi, өйткенi
демократиялық тетiктерсiз және басқару органдарының жұмысын бақылаусыз
әдiлеттi нарықтық бәсекелестiк жағдай туғызу мүмкiн емес.
Екiншi жағынан, нарықтық экономика шешiм қабылдау жүйесiнде шектен
тыс орталықтандыруға көнбейдi және экономикалық, әлеуметтiк өмiрдiң
субъектiлерiмен тiкелей жанасатын жергiлiктi органдарға белгiлi бiр билiк
пен қаржы өкiлеттiгiн бекiтiп берудi талап етедi.
Қазіргі таңда еліміздің мемлекеттік құрылысын жетілдіру, оның ішінде
билік құзырларының әр деңгейі арасында нақты бөлінуі мен халық билігінің
маңызды элементі болып табылатын жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін ендіру
өте өзекті мәселелердің қатарында. Бұл биліктің бөлінуі шеңберінде
қарастырылатын мәселе отандық басқару жүйесін анықтайтын демократиялық
нышандардың бірден-бірі. Бірақ бұл бағытты абсолют ретінде қабылдап, бүкіл
қоғам проблемаларын шешеді деп қараудан да сақтанған дұрыс. Сонымен қатар
күшті орталықтандырылған мемлекет белгілі кезеңде өзінің ішкі тұрақтылығын
қамтамасыз ете алады, бірақ оның ұзақ уақытқа созылуы (қоғам дамуы
барысындағы сұраныстарға уақытында жауап бермеуі) саяси жағдайдың
тұрақсыздануына алып келуі әбден мүмкін. Ал ішкі саясатта тұрақтылықты
қамтамасыз ету саяси режимді орталықсыздандыру, жергілікті өзін-өзі
баскаруды дамыту сияқты басқа да шараларды жүзеге асыруды талап етеді.
Жергілікті органдар өзінің қызметін орталық биліктердің бақылауыңда
атқарады. Бақылау әр салада әртүрлі болуы мүмкін.
Орталық органдар жергіліктілерді әкімшілік бақылауыңда өзінің кейбір
актілерін бекіту және олардың белгілі іс-әрекеттеріне санкция салу
құқықтарын қолданады, сонымен қатар орталық жергілікті басқарудың лауазымды
қызметкерлерін жұмыстан босата алады.
Орталық органдар өзіңің жергілікті басқару құрылымдарымен
арақатынастарында қаржылай бақылау өкілетін де қолданады. Жергілікті
органдардың қаржысы өздерінің жеке табыстары мен мемлекеттік бюджеттен
кіріс түсуден құралады. Бұндай жағдай олардың, бірінші жағынан өздерінің
белгілі мәселелерде дербестігін білдірсе, екінші жағынан, жалпымемлекеттік
деңгейдегі орнын анықтап, мемлекеттік басқару жүйесіне кіретіндігін
білдіреді.
Сонымен қатар жергілікті органдарды қоғамдық, сот және т.б.
бақылаулар арқылы тежейді. Бұл орайда сот билігінің жергілікті атқару
органдарынан тәуелсіздігі қамтамасыз етілуі өте маңызды.
Президентіміздің биылғы жылғы халыққа Жолдауында тұрғын - үй құрылысының
жаңа саясаты тұрғысында "құрылысты арзандату мақсатында тұрғын-үй
инфрақұрылымын қаржыландыруды өз мойнына жергілікті билік алуы тиіс" дей
келе, "облыстарды дамытудың барлық бюджеттері тек қана білім беру,
дансаулық сақтау, сумен қамтамасыз ету жүйелерін дамыту мақсаттары мен
тұрғын үй құрылысы инфрақұрылымына пайдаланылуы тиіс" деп нақты әрі ашық
міндеттерді алға тартты.
Жергілікті мемлекеттік басқару жүйесінде әкімшілік-аумақтық бөліністің
әр қилылығы көрініс табады. Оның қызметінің экономикалық және қаржылық
негіздерін жергілікті бюджет коммуналдық заңда тұлғаларға бекітілген мүлік
құрайды. Мәслихаттар мен әкімшіліктерге міндеттер, талаптар және шектеулер
қойылады. Олардың негізгілеріне келесілер жатады:
1. Жалпы мемлекеттің сыртқы және ішкі саясатына сәйкес келмейтін
шешімдердің қабылдануына жол бермеу.
2. Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде Қазақстан Республикасының
мүдделерін сақтау.
3. Қазметінің қоғамдық маңызы бар салаларында бекітілген жалпы мемлекеттік
стандартты ұстану.
4. Азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуын қамтамасыз
ету.
І. Жергілікті өзін - өзі басқарудың аймақтық бірлікті басқару механизмін
жетілдіру.
Кез-келген мемлекетте ЖӨӨБ үш негізгі мақсатта іске асады: мемлекеттік
басқарудағы орталықсыздандырудың қамтамасыз ету, жергілікті маңызды
мәселелерді шешудегі демократиялық дамудың бастауы мен жергілікті істі
жүргізудегі тиімділікті арттыру.
"ЖӨӨБ" түсінігі мемлекет пен қоғамның тіршілігіндегі ұйымдасу жөніндегі
түрлі қадамтарды талқылаудың әралуанды жоне кешенді көріністерін қамтиды.
ЖӨӨБ аясында жергілікті маңызды мәселелерді өздері шешуте ұмтылатын
жергілікті жердегі биліктің конституциямен нақтыланған ұйымы түсініледі.
ЖӨӨБ болып табылатын;
а)елдің конституциялық құрылымының негізі;
б)халықтың жергілікті маңызды мәселелерді өздері шешудегі құқығы;
в)халық билігінің формасы.
ҚР-ның Конституциясы демократиялық қоғам мен құқықтык мемлекетті
құруда, Қазақстанның дамуына бағытталғанын нақтыланғанымен, жергілікті
мемлекеттік басқару мем ӨӨБ-дың саяси кұқықтық аспектілерін толық түрде
анықтамаған.
Конституция-мемлекеттік саяси-құқықтық әрексті негізінде,
терриоториялық-әкімшілік бірліктің үйлесімді дамуына бағытталған. Осы
әрекеттер перспективалық мақсатты белгілеп концепцияда келтірілуі, ұлттық
және жергілікті деңгейдегі терриоторияның дамуын стратегиялық және
тактикалық міндеттерін ғылыми негіздеу тиіс. Қазақстанда ЖӨӨБ-дың
қалыптасуы үшін өте маңыздылықты иемденетін, ел Конституиясының 1-тараудың
3-бабында көрсетілгендей халық билігінің дербес формасы ретіндс көрінеді,
ал "халық мемлекет билігінің жалғыз көзі б.т." Ал 2-тарау 3-бабта, халық
тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы билікті құрады,
сонымен қатар өзінің мемлекеттік билік органдарының өкілеттігін беруді
қамтамасыз етеді.
Жергілікті референдум — жергілікті аса маңызды мәселелерді шешуде
арнайы заңмен нақтыланған муниципалды үйымдардағы азаматтардың дербес дауыс
беруі. Муниципалды сайлаудың жергілікті референдумнан ерекшелігі, ол
жергілікті маңызды мәселелерді нақты шешуде зандылық күшті қандайда бір
түлғалы мандатты бермейді.
Жергілікті референдумның маңыздылығы халықтың еркіндігінін жоғарғы
көрінісі Қазақстандағы ЖӨӨБ туралы заңының жазылуында қандай да бір
мемлекеттік билік органдары немесе ЖӨӨБ органдарының мақүлдауын
қажетсінбейтін жергілікті референдумды шешуге қатысу мүмкіндігінде нақты
ерекшеліктерді ескеруі тиіс, егер терриоториялық ұйымдарға қатысты сәйкес
конституцинлық нормаға қарсы келмесе БАҚ-да ресми жариялануға берілуі тиіс.
Одан басқа Қазақстанда ЖӨӨБ жүзеге асыру үшін аймақтық және жергілікті
деңгейде басқаруды ұлттық қоғамдық саяси сферада радикалды реформаны атқару
моделін іріктеу қажет. Осыған байланысты реформаның ӨӨБ-да аймақтық және
жергілікті жағдайды объективті бағалау мен сараптау арқылы ұжымдық дайындық
процесінің тиімді қызмет етуін көрсететін ашық қоғамдағы ЖӨӨБ және
мемлекеттік қызметті реформалаудың саяси институтын мақсатты құру. қажет.
Әлі күнге дейін мемлекеттік биліктің аймақтық деңгейіндегі атқарушы
және өкілетті органды жузеге асырушы мемлекеттік және ЖӨӨБ институттарының
статусы анықталмаған. Төменгі әкімнің нақты құзіреті белгіленбеген және
атқарушы орган мен өкілеті органның өзара қызмет механизмдері жасалынбаған.
ЖӨӨБ бұрынғысынша орталық билік пен аймақтық әкімшілікке күшті тәуелділік
күйінде қалуда. Оның көптеген негізгі мүмкіндіктері; құрылымы, қаржылық-
экономикалық құқықтық негізі, жергілікті және аймақтық деңгейде органдардың
күрылуы мен қызметтерінің механизм!; шешілетін міндеттердің нақты айналымы
жоқ және т.б. анықталмаған.
Елдегі барлық ұйымдасуды жүзеге асыруда, ең алдымен заң билігінде
қабылданған заңнан басталады, сосын атқарушы органдарға өтіп барлық қоғам
сферасына таралады. Заңдылық тәртіптегі жоғарыдағы логиканың бүзылуы оларды
бірте-бірте шектеу арқылы асинхронды ерекшелікте тұтас саяси реформаның
бұзылуына жоне тәртіпсіздікке бой алдырады.
Өткен уақыттағы елдегі әлеуметтік-экономикалық дағдарыстың бір себебі,
тұтас саяси реформаның болмауынан басқарудың аймақтық және жергілікті
деңгейдегі даму формасын камтамасыз ететін заңнаманың жоқтығынан деп
болжауға болады. Осыған байланыста мемлекеттік ӨӨБ туралы, ЖӨӨБ туралы,
жергілікті бюджет туралы заңды өңдеп енгізу кезек күтірмейтін мәселесі
жалпы ұлттық маңыздылықты иемденіп, бір бағытта қарауды қажетсінеді.
Заңдар жинағын қарау мен қабылдау аймақтардағы және жергілікті халықты
дайындаумен сәйкес жүргізілуі тиіс. Сондай-ақ терриоторияның ұйымдасуы,
әдет-ғұрпы, мәдениеті мен тарихи ерекшелектеріне қатысты басқа да факторлар
мен жергілікті инфрақұрылым ерекшеліктерін ескеру қажет. Бұл үшін міндетті
түрде;
-бастапқы кезенде аймақтық деңгейде ЖӨӨБ органдарының басшылары мен
персоналдарын оқыту орталықтарын құру және халықтық жалпы міндетті оқу
моделіне жеткізу;
- ҚР аймақтарының дамуына қатысты заң концепциясын өңдеу;
- базалық нормативтік актілермен айналысатын, мониторинг және
сараптау жүргізетін және мемлекеттік органдардың аумақтық органдармен өзара
қызмет ететін, яғни ЖӨӨБ органдарына ұйымдық-құқыктық саясатты анықтайтын
республикалық орталықты құру;
-қоғамдық-психологиялық әсер ету институтын құруды белсендіру, осы
сфераға үлкен көңіл аударуды қажет етеді. Қазіргі адамның менталитетін
өзгертпей, мемлекет пен қоғамда нақтыланған жоспардағы саяси-әлеуметтік
технологияның жаңа нәтижелеріне жету қиын.
Жалпы міндетті оқу моделінің мақсаттылығы, елдің әлеуметтік-
экономикалық жағдайын көтеру үшін мемлекеттен жүргізілетін реформаларға
республика халқының белсенді қатысу позициясын құру мақсатты
бағдарламасымен енгізіледі. Берілген кезеңнің әрбір модулі өз кезегіндегі
әлеуметтік тапсырыс пен қажеттіліктерге байланысты өзгеретін кеңейтілген
құрылымды қамтылуын алады. Халықтың мүддесі мен қалауын ескере отырып ҚP
Парламентінің отырысында қаралып және қабылдануы үшін заң жобасын жалпы
халықтық талқылауға жіберілуі қажет.
Қоғамның тұрақты даму схемасы үшін Қазақстандағы билікті
орталықсыздандыру және ЖӨӨБ-дың аймақтық теориялық және практикалық
зерттеулерге сүйенуі тиіс.
1.1 Жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізудің маңызы мен проблемалары
Көптеген дамушы елдердің тәжірибелері көрсетіп отырғандай, жергілікті
өзін-өзі басқаруды іске асыру кез келген мемлекеттегі демократиялық
тәртіптің қажетті саласы больш табылады
Қазіргі уақытта Қазақстан жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін құру
сатысына қадам басты, сондықтан өз еліміздің ерекшелігін ескере отырып,
шетелдік тәжірибені талдау мен жинактауға ықылас арта түсуде.
Бұрынырақ осындай жүйені құруға талай рет ұмтылыс жасалды. Халықтың
жергілікті маңызы бар мәселелерді дербес шешуді қамтамасыз ететін
жергілікті өзін-өзі басқару туралы ереже бастапқыда Қазақстан Республикасы
Конституциясының негізіне арқау болды.
Жергілікті өзін-өзі басқарудьщ заңнамалық негізін әзірлеу мен оны
енгізуге талай рет ұмтылыс жасалды. 1997 жылы Жергілікті мемлекеттік
басқару және өзін-өзі басқару туралың заң әзірленді, бірақ ол қабылданбады.
Билікті орталық пен аймақтарға жіктеу мәселесінің қоғамымызда
талқыланып жатқанына біршама уақыт өтті. Осы екі деңгей арасындағы
мәселелердің шешілу барысы жергілікті басқарудың дамуына тікелей қатысы
бар. Орталықтан биліктің бір белігін алу процесін әрі қарай жеткізудегі
тағы бір кезең жергілікті басқару органдарының жаңа жүйеге қатысты құқықтық
базасын айқындау.
Жергілікті басқаруды дамыту мақсаты әр әкім өз мекенінің (ауылдың,
қаланың, ауданның) бюджетінің толуына мүдделі болуы үшін жеке шағын, орта,
үлкен кәсіпорындардың экономикасна араласпай, қайта олардьщ дамуына қолайлы
жағдай жасауы тиіс. Облыстардьщ бүгінде әл-ауқаты өзін-өзі асырауға жетті
деу қиын. Республикалық бюджеттен қаржы альш отырған облыстар баршылық.
Оларға дербестік берілсе, бюджеттің шығыс белігін қамтамасыз ететін қаржы
кезін қайдан алмақ? Ал әлеуметтік қамсыздандыру саласы ақсап жатса, ол
облыс шеңберінде саяси наразылық туғызары сөзсіз. Демек. әр облыс өз
бетінше емір сүре алатын жағдайға жетпей, орталықтың билігін шектеуді
енгізу ерте. Ал әкімдерді сайлау мәселесіне тоқталсақ, әлеуметтік-
экономикалық жағдайы ауыр аймақта әкімдерді сайлау кері әсер беруі мүмкін.
Экономиканың дағдарыстан жаңа шыға бастаған ел үшін толассыз сайлаулар
экономикалық өсу қарқынын бәсендетуі әбден мүмкін.
Жергілікті жағдайда экономиканы басқаруды жетілдіру жолдарын
іздестіруде көптеген пікірлер бар. Жергілікті басқаруды жетілдіруде оған
саяси тұрғыдан емес, оны шаруашылық тұрғысынан да қарау керек. Біз үшін
оның дамуы, жергілікті халықтың барлық әлеуметтік қызмет түрлерімен
қамтамасыз етілу маңызды. Яғни үнемі орталықтан кемек күту тиімсіз,
соңдықтан да өздері шеше алатын мәселелерге еркіндік (өкілеттілік) беруді
талап етеді. Өкілеттіктерді ажырату мәселесі де сатылап шешілуі дұрыс
болады. Себебі, кейбір өкілеттіктер жергілікті деңгейге берілгеннен кейін
орталық ол мәселеге оралмайды, ал жергілікті органдар оны толыққанды шеше
алмай қалуы да ықтимал, олай болса, барлығы эксперимент сынынан өтіп барып
қабылдануы керек. Жергілікті өзін-өзі басқаруды мемлекеттік басқару
жүйесінен бөлек алып қарау мәселесі әлі де көптеген талқылауларды талап
етеді. Кез келген экономикасы дамыған мемлекеттерде мемлекеттен бөлек жүйе
жоқ.
Тарихқа тоқталып өтсек, жергілікті басқарудың даму жолы былайша
өрбиді: жергілікті басқару билігінін қайта қалыптасуы бұрынғы кеңес
дәуірінің соңғы 1990-1991 жж. "КСРО жергілікті өзін-өзі баскару және
жергілікті шаруашьшықтың жалпы басталуы туралы" Заңының қабылдануы елімізде
жергілікті басқарудың қалыптасуына негіз болды. 1990 жылдың 15
желтоқсанында қабылданған "ҚазКСР-дағы меншік туралы" Заңы меншікті үш
түрге белді, олар:
1. жалпыодақтық;
2. республикалық;
3. жергілікті.
Кейін 1991 жылғы 15 ақпанда "Жергілікті өзін-өзі басқару және Қазақ
Советтік Социалистік Республикасының жергілікті кеңестерінің халық
депутаттары туралы" Заңы қабылданғанымен, ол заң бұрынғы кеңестік дәуірдің
үрдісін жалғастырды. Бұл занда мемлекеттік басқару мен жергілікті
басқарудың аражігі ажыратылмаған. Жергілікті мемлекеттік органдар
мемлекеттік биліктің бірлігі қағидасының негізінде құрылып, мемлекеттік
биліктің жергілікті органдары - халық депутатары кеңестеріне жергілікті
халық өкілдері сайланды (ауыл, селоға денгейіне дейін). Осы өкілетті
оргаңдар жергілікті атқарушы органдарды қалыптастырды деп берілген. 1992
жылдың 13 қаңтарында "Жергілікті өзін-өзі басқару және Қазақ Кеңестік
Социалистік Республикасьшың жергілікті кеңестерінің халық депутаттары
туралы" заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заңы қабылданды.
Бұл заңдағы өзгерістер "Өкілетті органдардың үстемдігін" ,"Өкілетті және
атқарушы-бөлуші органдардың функциялары мен өкілеттіктерін ажыратумен"
алмастырумен шектелген. Кез келген деңгейдегі халық депутаттарының
кеңестері "кімдердің өкілеттігіне жататын мәселелерді өз қарауларына алуға"
және керісінше, әкімдер "халық депутаттарының жергілікті Кеңесінің
өкілетіне қарайтын мэселелерді өз қарауларына алуға құқықтары
болмайтындығына" заңда ерекше назар аударылған. 1992 жылдың 7-ші ақпанында
"Экономикалық реформалар жағдайында мемлекеттік басқару оргаңцарының іс-
әрекеті мен оны ұйымдастыруды жетілдіру туралы" Жарлыққа Президент қол
қойды. Ал, 1993 жылдың 28 қаңтарында Жоғарғы Кеңес Қазақстан
Республикасының тәуелсіз мемлекет ретіңде алғашқы Конституциясын қабылдады.
Бірақ онда жергілікті басқару, жергілікті шаруашьшық туралы айтылмағанымен,
жергілікті жерлерде аумақтық қауымдастықтарда қоғамдық өзін-өзі басқару
комитеттерін құру жөніндегі мәселелер қатары қарастырылған.
Жоғарғы Кеңес өзінің таралуы алдында 1993 жылдың 10 желтоқсанында
"Жергілікті өкілетті жэне атқарушы органдары туралы" Занды қабылдап, онда
жергілікті басқару органдарының мүлдем басқаша үлгісін енгізеді. 1995
жылдың 30 тамызында қабылданған Конституцияда мемлекеттік басқару жүйесінің
негізгі қағидалары мен бағыттары нақты белгіленген. Конституцияда
жергілікті мемлекеттік басқарумен (85-бап) қатар жергілікті өзін-өзі
басқару да (89-бап) берілген. Онда жергілікті өкілетті органдарға -
облыстың, ауданның, қаланың мәслихаты; жергілікті атқарушы органдарға -
облыстың, ауданның, қаланың, ауылдын әкімшіліктері жатады деп берілген.
Ал 2001 жылдын қаңтарында "Қазақстан Республикасының жергілікті
мемлекеттік басқару туралы" Заңы қабылданды (соңғы өзгерістер 2006 жылдың
10 қаңтарында енгізілді).
Қазір "Жергілікті өзін-өзі басқару туралы" Заң жобасы көпшіліктің
талқылауына 2006 жылдың қазан айында берілді, ол 2007 жылдың 1 қаңтарынан
бастап күшіне енді.
Қазір елімізде "Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік
басқару туралы" Заңы қабылданған. Конституция жергілікті деңгейде
мемлекеттік басқару мен жергілікті басқару арасындағы айырмашьшықты нақты
ажыратып берген. Ол жергілікті басқару заңының жобасына сәйкес мемлекеттік
басқару органдарының құрылымына өкілетті және атқарушы органдар құруға
мүмкіңдік береді. Біздің ойымызша, елді ортальіктандырмай басқарудың тиімді
жолы осы жергілікті басқаруды дамыту. Оның басты мақсаты түтастай алғанда
елдін экономикасын дамыту мен халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру болуы
шарт. Ол үшін алдымен мемлекеттік функциялардың тізімі анықталып,
жүйелендіріледі, одан кейін мемлекеттік басқару деңгейлері ара-сыңда
өкілеттіктер мен функциялар нақты ажыратылады, содан кейін ғана
бюджетаралық катынастардың үлгісі қалыптасады.
Жергілікті өзін-өзі баскару жергілікті қоғамдастық шеңберінде іс-қимыл
жасайтын және жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуді өзінің
жауапкершілігіне алатын халықтың өзін-өзі ұйымдастыруының жүйесі болып
табылады. Жергілікті өзін-өзі басқарудың арнайы сайлау органдарын -
Кеңестерді құру көзделуде, олардың мүшелерін тікелей жергілікті
қоғамдастықтың халқы сайлайтын болады.
Кеңесті Төраға басқарады, оны Кеңестің не жергілікті қоғамдастықтың
мүшелері сайлайды.
2006 жылдың мамыр айында Демократиялық реформалар бағдарламасын
әзірлеу мен нақтылау жөніндегі Мемлекеттік комиссияның Қазақстан
Республикасында жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастыру жөніндегі жүмыс
тобының отырысы өтті. Оның нәтижесінде белгілі болған мәселелер мыналар:
1) жергілікті өзін-өзі басқару - халықтың міндеті емес, тек құқығы ғана;
2) жергілікті өзін-өзі басқарудың нысандарының деңгейін анықтау керек;
3) жергілікті өзін-өзі басқару органдарының формасы (бұл орган - кеңес,
кеңесті төраға басқарады, төраға әкімнің қызметін қайталамас үшін
олардың қызметтері бөлінеді);
4) жергілікті өзін-өзі басқару органы атқаратын қызметтердің шегін
анықтау (жергілікті аймақтағы шаруашылық-орындаушылық қызметтің бәрі
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құзыретіне жатады.
Олардың саны - 51);
5) жергілікті өзін-өзі басқару органдарының бірігіп, үлкеюіне жол беру;
6) жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қаржысы оларға бөлінген
қызметтерге сәйкес болады (биыл ол қаржының көлемі - 8 млрд теңге);
Жергілікті өзін-өзі басқару туралың Заң жобасы талкыға түскеннен
бері 150-ден аса ұсыныс жасалып, 117-сі Үкіметтің жүмыс тобымен келісілді.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары - бұл мемлекеттік құрылымдары
қызметін ешкандай да кайталамайтын дербес басқару бірліктері екенін есте
үстау аса маңызды. Бұл орайдағы мемлекеттің басты міндеті - жергілікті өзін-
өзі басқару орган-дарының дербестігіне кепілдік беру.
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің қүрылуына орай жүмыс тобының
мүшелері аудандар, аудандык маңызы бар қалалар әкімдерінің сайланып
қойылуына дайындық жөніндегі жұмыстарды жүргізуде. 2005 жылы жекелеген
аудандар әкімдерінің эксперименттік сайлауы өтті.
Тұтастай алғанда, жергілікті өзін-өзі басқару жөніндегі жұмыстар ол
туралы заң қабылдау мен әкімдерді сайлаумен аяқталмайды. Ол Қазақстанның
саяси жүйесін жетілдіру бастауларына қарай жасалып жатқан қадамдардың бірі.
ІІ . Жергілікті өзін-өзі басқарудың принциптері мен модельдері
ЖӨӨБ-дың формалары мен типтерінің көптігіне карамастан ЖӨӨБ жүйесін
қамтамасыз ететін бірнеше негізгі принциптерді бөліп көрсетуге болады.
Демократизм принципі - аймақтық масштабтағы мәслелерді шешуде халықтың
кең катысуы. Бұл принциптің қызметі муниципалитеттің ағымдық ісіне қоғамды
тарту механизміне негізделеді, терриотория аймағындағы қоғамдық
бірлестіктердің өкілеттіктері мен жауапкершілік шегін бекітумен
жүргізіледі.
Субсидиярлы принципі - басқарудың түрлі деңгейлері арасындағы
өкілеттіктерді бөлу мен қайта бөлу процедурасы. Осы принциптің қолдану
аясында билікті атқару өкілсттігі мен осы органдардың халық арасындағы
жауапкершілік реттілігінің тұрақты болуын анықтайды. Төменгі деңгейде
атқаруға мүмкін болмаған жағдайды ғана өкілеттігі жоғары деңгейдегі органға
беру, осы принципке сәйкес келеді.
Бұл принципке басқару деңгейлері арасындағы басқару қызметін тиімді
бөлу, тиімділіктің басты критериясы болып халық арасында қажеттіліктерді
максималды қанағаттандыру болып табылатын қажеттілігі ескеріледі, содай-ақ
билік субъектілерінің арасындағы жауапкершілікті қатаң бөлу міндетіне
негізделеді. Билік құрылымдары арасындағы билікті бөлудің басты бейнесі ол,
халыық пен билік арасындагғы аралықты қысқарту да осы принципке сәйкес
келеді.
Комплементарлы принцип — тік басқаруды бөлу арқылы билік функцияларын
теңдей бөліну жағдайын құру. Осы принципке сәйкес басқару құрылымындағы
билік өкілеттіктерінің бөліну, жоғарыдан, сонымен бірге төменнен де
жүргізіледі. Бұл қоғамды бұзуға әрекеттенетін жасырын орталық басқарудың
туу мүмкіндігін шектейді.
Депортаментализаций принципі — ЖӨӨБ органдарының функционалды және
терриоториолды функциясын есепке алады.
Орталықсыздандыру принципі — жекелеген аймақтарға басқару функциясын
осы аймақтың өзіне беріледі.
Орталықсыздандыру механизмі мемлекеттік және муниципалдық органдар
пәнін енгізудің мөлдір бастамасының қалануып қажет етеді. Орталықсыздандыру
мемлекеттік өкіліттіктігінің қажетті ресурстарып орындау үшін жергілікті
жерге бөлінген кепілдіктерді делегирлеуді ұйғарады.
Орталықсыздандыру механизмі құру реттілігі келесі пунктерді қамтиды.
1. Әрбір муниципалды бірлестіктерде мемлекет өкілеттігінің құрылуы;
2. Олардың орындалуына бағытталған материалдық және қаржылық
құралдарының көлемін анықтау;
3. Заңға сәйкес мемлекеттің іске асырылып жатқап өкілеттігін
беруді құжаттау;
4. Өкілеттікті беру механизмінің тиімділігі мен сапасын
анықтау.
ЖӨӨБ белгіленген ұлттық заң шеңберіндегі мемлекеттік міндеттср
аясындағы қоғамдық мүдделердің бөлінуін басқару тәртібі, тек өз терриотория
мүдделері аясында жүргізетін жеке билік органдарын сайлау арқылы жүргізуді
ұйғарады.
ЖӨӨБ-дың басты принциптері арасынан мыналарды айрықша көрсетуге болады.
1. Жергілікті билік органдарының сайланбалылығы;
2. Коммуналдық меншіктің болуы;
3. Жергілікті билік пен халық арасындағы қатынастардың келісімі
негізі;
4. Өзіндік кіріс ағымы себінен территориялық кажеттіліктерді
қанағаттандыру;
5. Әлеуметтік сферада ЖӨӨБ-дың жетік мамандануы:
6. Муниципалды қызметкерлердің лауазымды қызметке конкурстық жүйе
арқалы орналасуы;
7. Берілген терриоториядағы тұрғылықты халыққа есеп беру:
8. Шешім қабылдау еркіндігі;
9. Құқықпен қорғалуы.
Осығанан байланысты ЖӨӨБ жергілікті маңызмы мәселелерді шешудегі
халықтық билік формасы ретінде көрінеді. ЖӨӨБ-дың мәні—бұл азаматтардың
жалпы алға қойған мақсатын жүзеге асыру үшін өз ынталарымен ерікті бірігуі.
ЖӨӨБ-дың келесі - идеялық, доктриналық, қамтамасыз етушілік
негізін қалаушы принцинтері;
- жергілікті мемлекеттік басқару мен ЖӨӨБ органдарының өзара
әрекеттестігі;
- мемлекеттің институционалдык параметрлеріндс ӨӨБ-дың дамуының
көрінуі;
- ӨӨБ-да азаматтардың кең көлемде қатысу еркіндігі және құқығы;
- бекітілген заң шеңберінде өздерінің жеке инициативасын жүзеге асыру
үшін толық еркіндікте болуы.
1. Қазақстанда жергілікті мемлекеттік басқару мен ӨӨБ органдарының
өзара әрекеттестік принципі ерекше қызығушылық тудыруда. Бұл келесі
факторларға негізделеді.
ҚР Конституциясы (89-бап) халықтың жергілікті ммаңызды мәселелерін
өздері шешуін қамтамасыз ететін ЖӨОБ-ды мойындайды ҚР Конституциясында
мемлекеттің бірден-бір қайнар көзіі халық деп белгіленгсн (1т. 3-бап).
Конституциялық ережені ойша сараптау мемлекеттік билік жүйесіндегі
мемлекеттік билік институттарының халық билігімен бірге болатынын түсінуге
негіз береді.
Қазақстан Үкіметі мен орталық атқару органдары басқаруың барлық
деңгейіндегі процестерінде басқару мүмкіндігі шектеулі екендігін мойындайды
және аймақтық саясат концепцпясына (ҚР-ның Министрлер Кабинетімен
келісілген, 1996ж) сәйкес жергілікті органдарға істің бір бөлігін беруге
дайын.
Жергілікті өкілетті және атқарушы органдарды кайта құруды ұйымдастыру
ертеден көзделген, бірақ оны іске асыру текк біртіндеп қана емес, сонымен
қоса құрылымдық жағдайына да басшылық жасау қажет.
Мемлекеттік және муниципалдық құрылымдағы ӨӨБ-дың даму тәжірибесінің әр
алуандығы екі тұрақты концепцияға бағытталады. Олар тек түрлі тәжірибеге,
салтқа, мәдениетке ғана емес, сонымен бірге құқықтық жүйеге де негізделген.
Мәселен: AҚШ-тa ЖӨӨБ штаттардың орталық органы мен федералдық органдарға
қарсы салмақта тұру ретінде туындаған. Ұлыбританияда муниципалды билік
дербес ішкі басқаруға артықшылықтарды беру ретімсн туындаған.
Әлеуметтік құрылымның мұндай қалыптасуынының негізінде мемлекеттің
жалпы билік жолына тосқауыл ретіпде билік орталықсыздандыру мен
персоноцентризм (жеке индивид) ғұрыптары болды. Бұл ғұрыптар үлгілі
құқыққа сүйенетін сот билігі тұлғасындағы сенімді қорғаушыны иемденді.
Енропаның ӨӨБ моделі теріс салтта жазылған құқық жүйссіне сүйенетін
мемлекет билигі тарапынан ӨӨБ-ға күшті әкімшілік қорғаушы жүргізді.
Мәселелерді шешу ізденістері қоғамды мемлекетке, жеке индивидке, толық
әлеуметке (социоцентризм) қарсы қоюдан емес әлеуметтік қатынастың төменгең
терендетілген: гуманистикалық бейімделу немесе тұлғаның функционалды-
догматикалық концепдиясы тұрады. Екі концепцияда қайта ұйымдастырудың
генетикалық кодына тікелей қатысты (адам, түлға мақсат ретінде және ол үшін
құқық бар: адам-құқыкпен жазылатын функции құралы). Гуманистикалық
концепция келесі әлеуметтік бағытты қамтиды: адам табиғаттан өзін бөле
отырып, әлеуметтік топты, қоғамды, қоршаған ортаны және өзін таниды. Ол
білімін дамыта отырып өзін-өзі таниды және сол сияқты ӨӨБ мүмкіндігіне
ұмтылады.
Функционалды-догматикалық концепция берілген функцияны құжаттау
құқығымен негізделеді, мәселен: басшы мен бағынышты қызметкері әкімшілік
қызметтік жобалардағы тізімде шектслген жекелікке негізделген.
Гуманистік және функционалды-догматикалық тұлғалық концепциялардың бір-
біріне қарсы келуі қоғам мен мемлекеттің өзара белгілі қызметтерін
бейнелейді.
2. ЖӨӨБ-дың институционалдық белгілері "Жергілікті өзін-өзі басқарудың"
Европалық Хартиясында бейнеленген. Ең алдымен ЖӨӨБ органдарының құрылуы мен
даму тәжірибесімен берілген құжат ӨӨБ қажеттілігін мойындау ғана емес,
сонммен бірге муниципалды биліктің Конституцияда бекттілу қажеттілгін
көрсетеді.
ЖӨӨБ-дың құқықтық кепілдік өлшемі мыналар болуы тиіс:
а) ЖӨӨБ-дың ұйымдық қиғастығы, оның органдарының мемлекеттік
басқару жүйесінде көрінуі;
б) ЖӨӨБ органдарының өзіндік дербес экономикасы мен қаржысының
болуы;
в) ЖӨӨБ органдарының басқа да органдар мен үйымдap арасында
өзара құқықтық әрекеттестігі мен толық субъкті құқығының болуы
(жеке бюджет пен меншікті басқару және оған билік ету, өзінің жеке шешім
қабылдау құқығы және т.б.). Мысалы: Жапония Конституциясы ЖӨӨБ туралы
заңында (%-100) бап жергілікті қауым: 1) нормативтік актілерді
қабылдайды; 2)жергілікті бюджетті нақтылайды; 3) жергілікті
салықтарды, төлемдерді анықтайды; 4) аруашылық келісімдерді жүргізеді;
5) муниципалды косіпорынды басқарудың принципті міндеттерін шешеді; 6)
жергілікті атқарушы органдардың қызметіне тексеру жүргізеді.
г) ЖӨӨБ формаларының алуан түрлілігі, тарихи, аймақтық мәдени
ғұрыптар мен экономикалық мүмкіндіктерін есксретін ЖӨӨБ
органдарының құзыретімен өлшенеді.
Осыған орай ЖӨӨБ-дың институционалдық белгілерінің құжатталуы ҚР-ның
Контситуциясымен ӨӨБ жөніндегі арнайы заң актілерімен және ЖӨӨБ
Жарлықтарымен қамтамасыз етіледі.
3. Адам мен азаматтың еркіндігі мен құқығының камтамасыз етілуі және
азаматтардың ЖӨӨБ органдарына жұмысқа тартылуы өкілетті орган мүшелерін
сайлау процесіне еркін қатысуы және ӨӨБ-дың атқарушы органына
жергілікті қауым тарапынан бақылау формасын тікелей береді. ЖӨӨБ-дың
табиғи ерекшелігі көптегеі зертеушілердің көңілін өзіне
аударуда. Мысалы: негізгі конституциялық және муниципалдық нормалардъш
саралталу келесі қорытындыға негізделеді, жергілікті қауым жергілік
публистикалық корпорация ретінде көрінеді, яғни aзаматтар мен мемлекет
арасын байланыстырушы звено болып көрінеді.
Бұл жағдай мемлекеттік билік органдарын тек азаматтарды сайлау құқығына
емес, сонымен бірге ЖӨӨБ органдарыны құрылуына жағдай жасауды да
кепілдендіруге міндеттсйді, (Қазақстанда бұл кепілдіктер мемлекеттік билік
органдары мен ЖӨӨБ сайлау реттілігіне де қатысты теңдей кепілдік береді).
Сонымен қоса муниципалды тәжірибедегі белгілі жағдай, ол мемлекеттің
жекелеген өкіліттігін қажетті қаржылық және басқа да құралдармен бірге ЖӨӨБ-
ға бөлініп берілумен белгілі.
Өкілеттіктердің бөлінуі екі формада жүргізілуі мүмкін: 1)бөплі беру-
ЖӨӨБ органдарының міндеттері мен өкілеттіктерін реттеу әрекеті; 2) беру —
мемлекеттік органдарына қатысты қандайда бір мәселелерді шешу құқығын ЖӨӨБ
органдарына бір рет, белгілі бі мерзімге немесе мерзімсіз беруді жеткізу.
Сонымен мемлекеттік билік жергілікті қауымдағы ӨӨБ билігін мойындайды
және муниципалды құқық көзі ретіндс Жарлықты (ережені) де мойындайды.
4. ЖӨӨБ қолданыстағы заң шеңберінде еркін қызметті
иемденеді. ЖӨӨБ органдарының дербестікке негізделуі ең алдымен қолданыстағы
заң шеңберінде қалалық және селолық ӨӨБ-ды енгізу әдісінің қызметімен
айқындалады. Осы міндеттерді қарамас бұрын белгіленген қызмет еркіндігін
бөліп алайық:
- ӨӨБ органдарын сайлау;
- халықтың жергілікті аса маңызды мәселелерді шешудегі орындалған істің
нәтижесін сұрау инициативасы;
- халықтың құқықтық шығармашылық ынтасының қозғалысы;
-муниципалды округте тұрғылықты тұратын халықтың талабын құруға және
орындауға қатысуы.
ЖӨӨБ-дың арқа сүйейтін және басшылыққа алатып заңы Конституция мен
басқа да зандар, және де сол қауымның дайындап көпшілік талқысынан
өткен Жарғы б.т. Жарғыны сол жерді тұрғындары тікелей
қабылдайды немесе өкілдік oрган— Кеңес бекітеді.
Жарғы міндетті түрде, мемлекеттік тіркеуден өтеді және бір сөзбен
айтқанда жергілікті жердің Конституциясы іспеттес атқарады.
ЖӨӨБ органдары — иерархиялық жүйеде емес, жepгілікті халықтын билік
органдары. Осы себеппен әp аймақтың өзіндік ерекшеліктері сияқты ЖӨӨБ
органдарының бөлінуі де орынды. ЖӨӨБ дамуын қамтамасыз ету мақсатында тек
бұл органның статусына қатысты ғана емес, сонымен берге мемлекеттік меншік
объектілерін муниципалды ұйымдарға беру жағдайымен муниципалды органның
қызмет тәртібін де реттейді.
Бұл Қазақстанның унитарлы мемлекет болып табылғандықтан біртұтас
әлеуметтік-экономикалық саясатты жүргізуді қамтамассыз ететін аймақтық
басқару институтының тік билігіне негізделуге сәйкестеледі. Мемлекеттік
басқару мен ЖӨӨБ-ды тиімді құру мақсатында төменгі әкімшілік-
тсрриоториялык құрылымдар мен ЖӨӨБ органдарын пайдалы біріктіруден тұрады.
Осы мақсатта атқарушы билік пен атқарушы билік пен өкілетті билік
басшысының төменгі қала, село, аудан денгейіндегі қызметтерімен аралас
түрде болуы кажет.
Бұл үшін мүмкін, ЖӨӨБ органдарының тиімді жұмыс істеуі олардың сол
терриоториядағы халыққа барынша жақын болуы үшін елдің әкімшілік-
терриоториялык бөлімдерін қайта қарастыруды қажет етер, ал жергілікті
қауымдастықтар жоғарғы билікке тәуелді болмай өздсрінің жергілікті
экономикалык және қаржылық потепциялдарын шешуде өкілеттіктерін жүзеге
асыра алады.
Құрылымдық жағынан да, мазмұны жағынанда ЖӨӨБ-ға ең жақыны - өкілдік
орган (маслихат) б .т. халықаралық тәжірибеде өкілдік органды ЖӨӨБ
құрылымына айналдыру кездеседі. Екі өкілдік органнан гөрі жергілікті
маслихатты Кеңеске айналдыру тиімді де сиқты.
Дегенмен ең күрделі мәселенің бірі — сол өкілдік орган бағынышты атқару
органы болып отыр. Егер әкімшілік (демек жоғарғы тағайындалған әкім) органы
қаз-қалпында қалса ешқандай ЖӨӨБ болмайды. Әр нәрсенің өз атауы бар мүмкін,
әкімдср жүйесі әлі де өз қажеттіліктерін жоймаған шығар, бірақ оны ЖӨӨБ-мен
будандастырып, халық билігінің алғашқы сатысының басты белгсі етудің
ешқандай қатысы жоқ. Шынын айту керек. Қазақстан Парламенті екі оттың
ортасында қалған сиякты: Конститутцияда айқын жазылған баптарды жүзеге
асыра отырып, муниципалитптік басқа жүйесіне көшетін заң қабылдайын десе —
жергілікті жерлер басшыларының жоғарыдағыларға деген бағыныштылығы келмес
кетеді, ал ЖӨӨБ органдарын әкімшілікке бағынышты ететін заң шығарса —
Конституцияның 89-тармағындағы мәселелер дала, қалады.
Демек Қазақстандағы ЖӨӨБ жүйесі тек бір ғана заңның аясында жүзеге аса
қояды дегенге сену қиын. Бұл жердс жергілікті әкімдерді сайлау да, өкілдік
органдардың статусына өзгерістср енгізуде қатар жүру керек сияқты. Бір
сөзбен айтқанда жергілікті басқару жүйесіне толық реформа жүргізу қажет.
ҚР Конституциясының 89-бабына сәйкес ЖӨӨБ-ды тұрғын халық тікелей
сайлау жолымен, сондай-ақ халық топтары тығыз тұратын аумақты қамтитын
ауылдық және қалалық жергілікті қауымдастықтардығы сайланбалы және басқада
ЖӨӨБ органдгы арқылы жүзеге асырады.
ЖӨӨБ терриоториялық принцип негізінде құрылады, бірақ муниципалды
билікті жүргізу шекарасын мемлекеттік органдар анықтайды. ҚР Конституциясы
(61-бап) белгілегендей әкімшілік терриоторияның құрылу мәселесін реттейтін
заңды шығару құқығы Парламент табылады. Бірақ ол заңда тікелей
жазылмағанмен әкімшілік шекараны және ЖӨӨБ шекарасын бөлуге ниетті емес.
Терриотория мемлекет белгісі және ол қаншалықты ЖӨӨБ-дың кепілі
болғанымен, тек оның құқықтық режимін анықтамайды. Терриотория заңды
тұрғыда тек міндетті тіршілік әрекеті жағдайымен ғана емес (жер, табиғат
объектілері: ресурстар байлығы), сонымімен қатар ӨӨБ статусы — заңды тұлға
ретінде де көріне алады. Жергілік қауымның құрылуы және өзгеруі, сонымен
қатар қайта үйымдасу бірігуі немесе бөлінуі тек халық ынтасымен, тарихи,
мәдени және басқа да ғұрыптармен жүргізіледі.
Қолданыстағы заң негізінде ЖӨӨБ органдарына кіретін: ЖӨӨБ дың
сайланбалы (өкілетті) органдары, ҚР Президентінің конституциялық заң күші
бар Жарлығына сәйкес құрылатын "ҚР-сайлау туралы" заңы. Сайланбалы
органдардың нрекше принциптері болып:
- берілген органның міндеті;
- сайланбалы органның аталуы ұлттық, тарихи және басқа жергілікті
ғұрыптарды ескере отырып белгілінеді:
- ЖӨӨБ органдары құрылымын халық өзі анықтайды;
- ЖӨӨБ өкілетті органдары сайланбалы органдардың сессияларын анықтайтын
ерекше жоғарғы құзіреттілікті иемденеді.т
ЖӨӨБ-дың сайланбалы органдары жалпы халықтың теңдей жасырын дауыспен
сайлау арқылы берілген органның мүшелері құрайды. Сайланбалы органның
сандық құрамын муниципалды бірлестіктердің Жарлығымен (қалалық немесе
ауылдық) анықталады.
ЖӨӨБ сайланбалы органдарының ерекше құзіреті жататындар;
- муниципалды бюджетті бекіту және оның орындалуы жөніндегіесепті
тындау;
- муниципалды бірлестіктің даму жоспарын, бағдарламасын бекіту;
- жергілікті салықтар мен алымдарды айқындау, белгілеу;
- басқару тәртібін және муниципалды меншікті басқаруды белгілеу;
- ЖӨӨБ атқарушы органы мен ЖӨӨБ органының лауазымды тұлғаларының
қызметін бақылау;
- муниципалды бірлестіктің Жарлығында бекітілген жалпыға міндетті
құқықты қабылдау.
ЖӨӨБ-дың терриоториялық негізі.
Кез-келген аймақтық органның қызметі негізінде ЖӨӨБ органдарының
өкілеттігін шектейтен объективті жағдай жатыр. Сондай жағдайдың есебіне
ЖӨӨБ терриоториясы бола алады.
ҚР-ның терриоториясындағы әкімшілік-терриоториялыұ жөніндегі заң
бойынша екі негізгі категорияға — аймактарға және елді-мекендерге бөлінеді.
Аймаққа республика мүддесіндс құрылып және басқарылатын, өзіне бірнеше елді-
мекендерді қамтитын республика терриоториясының бір бөлігі жатады.
Осы арқылы мемлекеттік органдар тарапынан терриоториины басқаруды
қамтамасыз ету мақсатында аймақтық шекараларді тәртібі енгізіледі. Елді-
мекендер өз кезегінде республика терриоториясындағы азаматтардың шаруашылық
және басқа қоғамдық қызметтер нәтижесінде қалыптасқан халықтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жергілікті өзін - өзі басқару жүйесіндегі халықты
тікелей басқаруының жолдары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...3
І. Жергілікті өзін - өзі басқарудың аймақтық бірлікті басқару
механизмінжетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .5-7
1. Жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізудің маңызы мен
проблемалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..7-10
II. Жергілікті өзін-өзі басқарудың принциптері мен
модельдері ... ... ... .11-21
2.1. Қазақстанда халықты тікелей басқарудағы жергілікті басқаруды
жетілдіру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.21-28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...29-3 0
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...31
Кіріспе
Мемлекетті экономикалық, әлеуметтік және саяси жағынан одан әрі
демократияландыруда жергілікті шаруашылықты басқаруды жетілдіруде әкімшілік
- экономикалық механизмдердің алатын орны бөлек. Мемлекеттің негізгі
қызметті ұлттық егемендікті, меншік құқын, заңды және тәртіп сақтауды
қорғау және ақша айналысын, сыртқы сауданы реттеу және тағы да басқалай
болып келсе, жергілікті шаруашылықты басқару аясына жергілікті бюджетті
бекіту, жергілікті салықтарды белгілеу, жергілікті халыққа білім беру мен
денсаулық сақтау, әлеуметтік көмек беру, ауылды көгалдандыру, тазалық
жұмыстарын жүргізу сияқты барлық қызмет түрлерімен қамтамасыз ету және т.б.
кіреді.
"Қазақстан - 2030" Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет
пен мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің
бірі ретінде белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгендей, мемлекеттік
басқару біртіндеп орталықсыздандырылып, үкімет ықшам әрі кәсіби деңгейде
болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылдырылады. Әрбір
министрлік пен ведомство өздеріне тән емес қызметтерді орталықтан
аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылады.
Бірақ ол қызметтерді жергілікті жағдайда іске асыру экономикалық
механизмдерді қолдануға бағытталуы тиіс.
Нарықтық экономика құрудың стратегиялық мiндеттерi мемлекеттiк
басқарудың барлық деңгейлерiн демократиялық құрылысын талап етедi, өйткенi
демократиялық тетiктерсiз және басқару органдарының жұмысын бақылаусыз
әдiлеттi нарықтық бәсекелестiк жағдай туғызу мүмкiн емес.
Екiншi жағынан, нарықтық экономика шешiм қабылдау жүйесiнде шектен
тыс орталықтандыруға көнбейдi және экономикалық, әлеуметтiк өмiрдiң
субъектiлерiмен тiкелей жанасатын жергiлiктi органдарға белгiлi бiр билiк
пен қаржы өкiлеттiгiн бекiтiп берудi талап етедi.
Қазіргі таңда еліміздің мемлекеттік құрылысын жетілдіру, оның ішінде
билік құзырларының әр деңгейі арасында нақты бөлінуі мен халық билігінің
маңызды элементі болып табылатын жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін ендіру
өте өзекті мәселелердің қатарында. Бұл биліктің бөлінуі шеңберінде
қарастырылатын мәселе отандық басқару жүйесін анықтайтын демократиялық
нышандардың бірден-бірі. Бірақ бұл бағытты абсолют ретінде қабылдап, бүкіл
қоғам проблемаларын шешеді деп қараудан да сақтанған дұрыс. Сонымен қатар
күшті орталықтандырылған мемлекет белгілі кезеңде өзінің ішкі тұрақтылығын
қамтамасыз ете алады, бірақ оның ұзақ уақытқа созылуы (қоғам дамуы
барысындағы сұраныстарға уақытында жауап бермеуі) саяси жағдайдың
тұрақсыздануына алып келуі әбден мүмкін. Ал ішкі саясатта тұрақтылықты
қамтамасыз ету саяси режимді орталықсыздандыру, жергілікті өзін-өзі
баскаруды дамыту сияқты басқа да шараларды жүзеге асыруды талап етеді.
Жергілікті органдар өзінің қызметін орталық биліктердің бақылауыңда
атқарады. Бақылау әр салада әртүрлі болуы мүмкін.
Орталық органдар жергіліктілерді әкімшілік бақылауыңда өзінің кейбір
актілерін бекіту және олардың белгілі іс-әрекеттеріне санкция салу
құқықтарын қолданады, сонымен қатар орталық жергілікті басқарудың лауазымды
қызметкерлерін жұмыстан босата алады.
Орталық органдар өзіңің жергілікті басқару құрылымдарымен
арақатынастарында қаржылай бақылау өкілетін де қолданады. Жергілікті
органдардың қаржысы өздерінің жеке табыстары мен мемлекеттік бюджеттен
кіріс түсуден құралады. Бұндай жағдай олардың, бірінші жағынан өздерінің
белгілі мәселелерде дербестігін білдірсе, екінші жағынан, жалпымемлекеттік
деңгейдегі орнын анықтап, мемлекеттік басқару жүйесіне кіретіндігін
білдіреді.
Сонымен қатар жергілікті органдарды қоғамдық, сот және т.б.
бақылаулар арқылы тежейді. Бұл орайда сот билігінің жергілікті атқару
органдарынан тәуелсіздігі қамтамасыз етілуі өте маңызды.
Президентіміздің биылғы жылғы халыққа Жолдауында тұрғын - үй құрылысының
жаңа саясаты тұрғысында "құрылысты арзандату мақсатында тұрғын-үй
инфрақұрылымын қаржыландыруды өз мойнына жергілікті билік алуы тиіс" дей
келе, "облыстарды дамытудың барлық бюджеттері тек қана білім беру,
дансаулық сақтау, сумен қамтамасыз ету жүйелерін дамыту мақсаттары мен
тұрғын үй құрылысы инфрақұрылымына пайдаланылуы тиіс" деп нақты әрі ашық
міндеттерді алға тартты.
Жергілікті мемлекеттік басқару жүйесінде әкімшілік-аумақтық бөліністің
әр қилылығы көрініс табады. Оның қызметінің экономикалық және қаржылық
негіздерін жергілікті бюджет коммуналдық заңда тұлғаларға бекітілген мүлік
құрайды. Мәслихаттар мен әкімшіліктерге міндеттер, талаптар және шектеулер
қойылады. Олардың негізгілеріне келесілер жатады:
1. Жалпы мемлекеттің сыртқы және ішкі саясатына сәйкес келмейтін
шешімдердің қабылдануына жол бермеу.
2. Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде Қазақстан Республикасының
мүдделерін сақтау.
3. Қазметінің қоғамдық маңызы бар салаларында бекітілген жалпы мемлекеттік
стандартты ұстану.
4. Азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуын қамтамасыз
ету.
І. Жергілікті өзін - өзі басқарудың аймақтық бірлікті басқару механизмін
жетілдіру.
Кез-келген мемлекетте ЖӨӨБ үш негізгі мақсатта іске асады: мемлекеттік
басқарудағы орталықсыздандырудың қамтамасыз ету, жергілікті маңызды
мәселелерді шешудегі демократиялық дамудың бастауы мен жергілікті істі
жүргізудегі тиімділікті арттыру.
"ЖӨӨБ" түсінігі мемлекет пен қоғамның тіршілігіндегі ұйымдасу жөніндегі
түрлі қадамтарды талқылаудың әралуанды жоне кешенді көріністерін қамтиды.
ЖӨӨБ аясында жергілікті маңызды мәселелерді өздері шешуте ұмтылатын
жергілікті жердегі биліктің конституциямен нақтыланған ұйымы түсініледі.
ЖӨӨБ болып табылатын;
а)елдің конституциялық құрылымының негізі;
б)халықтың жергілікті маңызды мәселелерді өздері шешудегі құқығы;
в)халық билігінің формасы.
ҚР-ның Конституциясы демократиялық қоғам мен құқықтык мемлекетті
құруда, Қазақстанның дамуына бағытталғанын нақтыланғанымен, жергілікті
мемлекеттік басқару мем ӨӨБ-дың саяси кұқықтық аспектілерін толық түрде
анықтамаған.
Конституция-мемлекеттік саяси-құқықтық әрексті негізінде,
терриоториялық-әкімшілік бірліктің үйлесімді дамуына бағытталған. Осы
әрекеттер перспективалық мақсатты белгілеп концепцияда келтірілуі, ұлттық
және жергілікті деңгейдегі терриоторияның дамуын стратегиялық және
тактикалық міндеттерін ғылыми негіздеу тиіс. Қазақстанда ЖӨӨБ-дың
қалыптасуы үшін өте маңыздылықты иемденетін, ел Конституиясының 1-тараудың
3-бабында көрсетілгендей халық билігінің дербес формасы ретіндс көрінеді,
ал "халық мемлекет билігінің жалғыз көзі б.т." Ал 2-тарау 3-бабта, халық
тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы билікті құрады,
сонымен қатар өзінің мемлекеттік билік органдарының өкілеттігін беруді
қамтамасыз етеді.
Жергілікті референдум — жергілікті аса маңызды мәселелерді шешуде
арнайы заңмен нақтыланған муниципалды үйымдардағы азаматтардың дербес дауыс
беруі. Муниципалды сайлаудың жергілікті референдумнан ерекшелігі, ол
жергілікті маңызды мәселелерді нақты шешуде зандылық күшті қандайда бір
түлғалы мандатты бермейді.
Жергілікті референдумның маңыздылығы халықтың еркіндігінін жоғарғы
көрінісі Қазақстандағы ЖӨӨБ туралы заңының жазылуында қандай да бір
мемлекеттік билік органдары немесе ЖӨӨБ органдарының мақүлдауын
қажетсінбейтін жергілікті референдумды шешуге қатысу мүмкіндігінде нақты
ерекшеліктерді ескеруі тиіс, егер терриоториялық ұйымдарға қатысты сәйкес
конституцинлық нормаға қарсы келмесе БАҚ-да ресми жариялануға берілуі тиіс.
Одан басқа Қазақстанда ЖӨӨБ жүзеге асыру үшін аймақтық және жергілікті
деңгейде басқаруды ұлттық қоғамдық саяси сферада радикалды реформаны атқару
моделін іріктеу қажет. Осыған байланысты реформаның ӨӨБ-да аймақтық және
жергілікті жағдайды объективті бағалау мен сараптау арқылы ұжымдық дайындық
процесінің тиімді қызмет етуін көрсететін ашық қоғамдағы ЖӨӨБ және
мемлекеттік қызметті реформалаудың саяси институтын мақсатты құру. қажет.
Әлі күнге дейін мемлекеттік биліктің аймақтық деңгейіндегі атқарушы
және өкілетті органды жузеге асырушы мемлекеттік және ЖӨӨБ институттарының
статусы анықталмаған. Төменгі әкімнің нақты құзіреті белгіленбеген және
атқарушы орган мен өкілеті органның өзара қызмет механизмдері жасалынбаған.
ЖӨӨБ бұрынғысынша орталық билік пен аймақтық әкімшілікке күшті тәуелділік
күйінде қалуда. Оның көптеген негізгі мүмкіндіктері; құрылымы, қаржылық-
экономикалық құқықтық негізі, жергілікті және аймақтық деңгейде органдардың
күрылуы мен қызметтерінің механизм!; шешілетін міндеттердің нақты айналымы
жоқ және т.б. анықталмаған.
Елдегі барлық ұйымдасуды жүзеге асыруда, ең алдымен заң билігінде
қабылданған заңнан басталады, сосын атқарушы органдарға өтіп барлық қоғам
сферасына таралады. Заңдылық тәртіптегі жоғарыдағы логиканың бүзылуы оларды
бірте-бірте шектеу арқылы асинхронды ерекшелікте тұтас саяси реформаның
бұзылуына жоне тәртіпсіздікке бой алдырады.
Өткен уақыттағы елдегі әлеуметтік-экономикалық дағдарыстың бір себебі,
тұтас саяси реформаның болмауынан басқарудың аймақтық және жергілікті
деңгейдегі даму формасын камтамасыз ететін заңнаманың жоқтығынан деп
болжауға болады. Осыған байланыста мемлекеттік ӨӨБ туралы, ЖӨӨБ туралы,
жергілікті бюджет туралы заңды өңдеп енгізу кезек күтірмейтін мәселесі
жалпы ұлттық маңыздылықты иемденіп, бір бағытта қарауды қажетсінеді.
Заңдар жинағын қарау мен қабылдау аймақтардағы және жергілікті халықты
дайындаумен сәйкес жүргізілуі тиіс. Сондай-ақ терриоторияның ұйымдасуы,
әдет-ғұрпы, мәдениеті мен тарихи ерекшелектеріне қатысты басқа да факторлар
мен жергілікті инфрақұрылым ерекшеліктерін ескеру қажет. Бұл үшін міндетті
түрде;
-бастапқы кезенде аймақтық деңгейде ЖӨӨБ органдарының басшылары мен
персоналдарын оқыту орталықтарын құру және халықтық жалпы міндетті оқу
моделіне жеткізу;
- ҚР аймақтарының дамуына қатысты заң концепциясын өңдеу;
- базалық нормативтік актілермен айналысатын, мониторинг және
сараптау жүргізетін және мемлекеттік органдардың аумақтық органдармен өзара
қызмет ететін, яғни ЖӨӨБ органдарына ұйымдық-құқыктық саясатты анықтайтын
республикалық орталықты құру;
-қоғамдық-психологиялық әсер ету институтын құруды белсендіру, осы
сфераға үлкен көңіл аударуды қажет етеді. Қазіргі адамның менталитетін
өзгертпей, мемлекет пен қоғамда нақтыланған жоспардағы саяси-әлеуметтік
технологияның жаңа нәтижелеріне жету қиын.
Жалпы міндетті оқу моделінің мақсаттылығы, елдің әлеуметтік-
экономикалық жағдайын көтеру үшін мемлекеттен жүргізілетін реформаларға
республика халқының белсенді қатысу позициясын құру мақсатты
бағдарламасымен енгізіледі. Берілген кезеңнің әрбір модулі өз кезегіндегі
әлеуметтік тапсырыс пен қажеттіліктерге байланысты өзгеретін кеңейтілген
құрылымды қамтылуын алады. Халықтың мүддесі мен қалауын ескере отырып ҚP
Парламентінің отырысында қаралып және қабылдануы үшін заң жобасын жалпы
халықтық талқылауға жіберілуі қажет.
Қоғамның тұрақты даму схемасы үшін Қазақстандағы билікті
орталықсыздандыру және ЖӨӨБ-дың аймақтық теориялық және практикалық
зерттеулерге сүйенуі тиіс.
1.1 Жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізудің маңызы мен проблемалары
Көптеген дамушы елдердің тәжірибелері көрсетіп отырғандай, жергілікті
өзін-өзі басқаруды іске асыру кез келген мемлекеттегі демократиялық
тәртіптің қажетті саласы больш табылады
Қазіргі уақытта Қазақстан жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін құру
сатысына қадам басты, сондықтан өз еліміздің ерекшелігін ескере отырып,
шетелдік тәжірибені талдау мен жинактауға ықылас арта түсуде.
Бұрынырақ осындай жүйені құруға талай рет ұмтылыс жасалды. Халықтың
жергілікті маңызы бар мәселелерді дербес шешуді қамтамасыз ететін
жергілікті өзін-өзі басқару туралы ереже бастапқыда Қазақстан Республикасы
Конституциясының негізіне арқау болды.
Жергілікті өзін-өзі басқарудьщ заңнамалық негізін әзірлеу мен оны
енгізуге талай рет ұмтылыс жасалды. 1997 жылы Жергілікті мемлекеттік
басқару және өзін-өзі басқару туралың заң әзірленді, бірақ ол қабылданбады.
Билікті орталық пен аймақтарға жіктеу мәселесінің қоғамымызда
талқыланып жатқанына біршама уақыт өтті. Осы екі деңгей арасындағы
мәселелердің шешілу барысы жергілікті басқарудың дамуына тікелей қатысы
бар. Орталықтан биліктің бір белігін алу процесін әрі қарай жеткізудегі
тағы бір кезең жергілікті басқару органдарының жаңа жүйеге қатысты құқықтық
базасын айқындау.
Жергілікті басқаруды дамыту мақсаты әр әкім өз мекенінің (ауылдың,
қаланың, ауданның) бюджетінің толуына мүдделі болуы үшін жеке шағын, орта,
үлкен кәсіпорындардың экономикасна араласпай, қайта олардьщ дамуына қолайлы
жағдай жасауы тиіс. Облыстардьщ бүгінде әл-ауқаты өзін-өзі асырауға жетті
деу қиын. Республикалық бюджеттен қаржы альш отырған облыстар баршылық.
Оларға дербестік берілсе, бюджеттің шығыс белігін қамтамасыз ететін қаржы
кезін қайдан алмақ? Ал әлеуметтік қамсыздандыру саласы ақсап жатса, ол
облыс шеңберінде саяси наразылық туғызары сөзсіз. Демек. әр облыс өз
бетінше емір сүре алатын жағдайға жетпей, орталықтың билігін шектеуді
енгізу ерте. Ал әкімдерді сайлау мәселесіне тоқталсақ, әлеуметтік-
экономикалық жағдайы ауыр аймақта әкімдерді сайлау кері әсер беруі мүмкін.
Экономиканың дағдарыстан жаңа шыға бастаған ел үшін толассыз сайлаулар
экономикалық өсу қарқынын бәсендетуі әбден мүмкін.
Жергілікті жағдайда экономиканы басқаруды жетілдіру жолдарын
іздестіруде көптеген пікірлер бар. Жергілікті басқаруды жетілдіруде оған
саяси тұрғыдан емес, оны шаруашылық тұрғысынан да қарау керек. Біз үшін
оның дамуы, жергілікті халықтың барлық әлеуметтік қызмет түрлерімен
қамтамасыз етілу маңызды. Яғни үнемі орталықтан кемек күту тиімсіз,
соңдықтан да өздері шеше алатын мәселелерге еркіндік (өкілеттілік) беруді
талап етеді. Өкілеттіктерді ажырату мәселесі де сатылап шешілуі дұрыс
болады. Себебі, кейбір өкілеттіктер жергілікті деңгейге берілгеннен кейін
орталық ол мәселеге оралмайды, ал жергілікті органдар оны толыққанды шеше
алмай қалуы да ықтимал, олай болса, барлығы эксперимент сынынан өтіп барып
қабылдануы керек. Жергілікті өзін-өзі басқаруды мемлекеттік басқару
жүйесінен бөлек алып қарау мәселесі әлі де көптеген талқылауларды талап
етеді. Кез келген экономикасы дамыған мемлекеттерде мемлекеттен бөлек жүйе
жоқ.
Тарихқа тоқталып өтсек, жергілікті басқарудың даму жолы былайша
өрбиді: жергілікті басқару билігінін қайта қалыптасуы бұрынғы кеңес
дәуірінің соңғы 1990-1991 жж. "КСРО жергілікті өзін-өзі баскару және
жергілікті шаруашьшықтың жалпы басталуы туралы" Заңының қабылдануы елімізде
жергілікті басқарудың қалыптасуына негіз болды. 1990 жылдың 15
желтоқсанында қабылданған "ҚазКСР-дағы меншік туралы" Заңы меншікті үш
түрге белді, олар:
1. жалпыодақтық;
2. республикалық;
3. жергілікті.
Кейін 1991 жылғы 15 ақпанда "Жергілікті өзін-өзі басқару және Қазақ
Советтік Социалистік Республикасының жергілікті кеңестерінің халық
депутаттары туралы" Заңы қабылданғанымен, ол заң бұрынғы кеңестік дәуірдің
үрдісін жалғастырды. Бұл занда мемлекеттік басқару мен жергілікті
басқарудың аражігі ажыратылмаған. Жергілікті мемлекеттік органдар
мемлекеттік биліктің бірлігі қағидасының негізінде құрылып, мемлекеттік
биліктің жергілікті органдары - халық депутатары кеңестеріне жергілікті
халық өкілдері сайланды (ауыл, селоға денгейіне дейін). Осы өкілетті
оргаңдар жергілікті атқарушы органдарды қалыптастырды деп берілген. 1992
жылдың 13 қаңтарында "Жергілікті өзін-өзі басқару және Қазақ Кеңестік
Социалистік Республикасьшың жергілікті кеңестерінің халық депутаттары
туралы" заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заңы қабылданды.
Бұл заңдағы өзгерістер "Өкілетті органдардың үстемдігін" ,"Өкілетті және
атқарушы-бөлуші органдардың функциялары мен өкілеттіктерін ажыратумен"
алмастырумен шектелген. Кез келген деңгейдегі халық депутаттарының
кеңестері "кімдердің өкілеттігіне жататын мәселелерді өз қарауларына алуға"
және керісінше, әкімдер "халық депутаттарының жергілікті Кеңесінің
өкілетіне қарайтын мэселелерді өз қарауларына алуға құқықтары
болмайтындығына" заңда ерекше назар аударылған. 1992 жылдың 7-ші ақпанында
"Экономикалық реформалар жағдайында мемлекеттік басқару оргаңцарының іс-
әрекеті мен оны ұйымдастыруды жетілдіру туралы" Жарлыққа Президент қол
қойды. Ал, 1993 жылдың 28 қаңтарында Жоғарғы Кеңес Қазақстан
Республикасының тәуелсіз мемлекет ретіңде алғашқы Конституциясын қабылдады.
Бірақ онда жергілікті басқару, жергілікті шаруашьшық туралы айтылмағанымен,
жергілікті жерлерде аумақтық қауымдастықтарда қоғамдық өзін-өзі басқару
комитеттерін құру жөніндегі мәселелер қатары қарастырылған.
Жоғарғы Кеңес өзінің таралуы алдында 1993 жылдың 10 желтоқсанында
"Жергілікті өкілетті жэне атқарушы органдары туралы" Занды қабылдап, онда
жергілікті басқару органдарының мүлдем басқаша үлгісін енгізеді. 1995
жылдың 30 тамызында қабылданған Конституцияда мемлекеттік басқару жүйесінің
негізгі қағидалары мен бағыттары нақты белгіленген. Конституцияда
жергілікті мемлекеттік басқарумен (85-бап) қатар жергілікті өзін-өзі
басқару да (89-бап) берілген. Онда жергілікті өкілетті органдарға -
облыстың, ауданның, қаланың мәслихаты; жергілікті атқарушы органдарға -
облыстың, ауданның, қаланың, ауылдын әкімшіліктері жатады деп берілген.
Ал 2001 жылдын қаңтарында "Қазақстан Республикасының жергілікті
мемлекеттік басқару туралы" Заңы қабылданды (соңғы өзгерістер 2006 жылдың
10 қаңтарында енгізілді).
Қазір "Жергілікті өзін-өзі басқару туралы" Заң жобасы көпшіліктің
талқылауына 2006 жылдың қазан айында берілді, ол 2007 жылдың 1 қаңтарынан
бастап күшіне енді.
Қазір елімізде "Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік
басқару туралы" Заңы қабылданған. Конституция жергілікті деңгейде
мемлекеттік басқару мен жергілікті басқару арасындағы айырмашьшықты нақты
ажыратып берген. Ол жергілікті басқару заңының жобасына сәйкес мемлекеттік
басқару органдарының құрылымына өкілетті және атқарушы органдар құруға
мүмкіңдік береді. Біздің ойымызша, елді ортальіктандырмай басқарудың тиімді
жолы осы жергілікті басқаруды дамыту. Оның басты мақсаты түтастай алғанда
елдін экономикасын дамыту мен халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру болуы
шарт. Ол үшін алдымен мемлекеттік функциялардың тізімі анықталып,
жүйелендіріледі, одан кейін мемлекеттік басқару деңгейлері ара-сыңда
өкілеттіктер мен функциялар нақты ажыратылады, содан кейін ғана
бюджетаралық катынастардың үлгісі қалыптасады.
Жергілікті өзін-өзі баскару жергілікті қоғамдастық шеңберінде іс-қимыл
жасайтын және жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуді өзінің
жауапкершілігіне алатын халықтың өзін-өзі ұйымдастыруының жүйесі болып
табылады. Жергілікті өзін-өзі басқарудың арнайы сайлау органдарын -
Кеңестерді құру көзделуде, олардың мүшелерін тікелей жергілікті
қоғамдастықтың халқы сайлайтын болады.
Кеңесті Төраға басқарады, оны Кеңестің не жергілікті қоғамдастықтың
мүшелері сайлайды.
2006 жылдың мамыр айында Демократиялық реформалар бағдарламасын
әзірлеу мен нақтылау жөніндегі Мемлекеттік комиссияның Қазақстан
Республикасында жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастыру жөніндегі жүмыс
тобының отырысы өтті. Оның нәтижесінде белгілі болған мәселелер мыналар:
1) жергілікті өзін-өзі басқару - халықтың міндеті емес, тек құқығы ғана;
2) жергілікті өзін-өзі басқарудың нысандарының деңгейін анықтау керек;
3) жергілікті өзін-өзі басқару органдарының формасы (бұл орган - кеңес,
кеңесті төраға басқарады, төраға әкімнің қызметін қайталамас үшін
олардың қызметтері бөлінеді);
4) жергілікті өзін-өзі басқару органы атқаратын қызметтердің шегін
анықтау (жергілікті аймақтағы шаруашылық-орындаушылық қызметтің бәрі
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құзыретіне жатады.
Олардың саны - 51);
5) жергілікті өзін-өзі басқару органдарының бірігіп, үлкеюіне жол беру;
6) жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қаржысы оларға бөлінген
қызметтерге сәйкес болады (биыл ол қаржының көлемі - 8 млрд теңге);
Жергілікті өзін-өзі басқару туралың Заң жобасы талкыға түскеннен
бері 150-ден аса ұсыныс жасалып, 117-сі Үкіметтің жүмыс тобымен келісілді.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары - бұл мемлекеттік құрылымдары
қызметін ешкандай да кайталамайтын дербес басқару бірліктері екенін есте
үстау аса маңызды. Бұл орайдағы мемлекеттің басты міндеті - жергілікті өзін-
өзі басқару орган-дарының дербестігіне кепілдік беру.
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің қүрылуына орай жүмыс тобының
мүшелері аудандар, аудандык маңызы бар қалалар әкімдерінің сайланып
қойылуына дайындық жөніндегі жұмыстарды жүргізуде. 2005 жылы жекелеген
аудандар әкімдерінің эксперименттік сайлауы өтті.
Тұтастай алғанда, жергілікті өзін-өзі басқару жөніндегі жұмыстар ол
туралы заң қабылдау мен әкімдерді сайлаумен аяқталмайды. Ол Қазақстанның
саяси жүйесін жетілдіру бастауларына қарай жасалып жатқан қадамдардың бірі.
ІІ . Жергілікті өзін-өзі басқарудың принциптері мен модельдері
ЖӨӨБ-дың формалары мен типтерінің көптігіне карамастан ЖӨӨБ жүйесін
қамтамасыз ететін бірнеше негізгі принциптерді бөліп көрсетуге болады.
Демократизм принципі - аймақтық масштабтағы мәслелерді шешуде халықтың
кең катысуы. Бұл принциптің қызметі муниципалитеттің ағымдық ісіне қоғамды
тарту механизміне негізделеді, терриотория аймағындағы қоғамдық
бірлестіктердің өкілеттіктері мен жауапкершілік шегін бекітумен
жүргізіледі.
Субсидиярлы принципі - басқарудың түрлі деңгейлері арасындағы
өкілеттіктерді бөлу мен қайта бөлу процедурасы. Осы принциптің қолдану
аясында билікті атқару өкілсттігі мен осы органдардың халық арасындағы
жауапкершілік реттілігінің тұрақты болуын анықтайды. Төменгі деңгейде
атқаруға мүмкін болмаған жағдайды ғана өкілеттігі жоғары деңгейдегі органға
беру, осы принципке сәйкес келеді.
Бұл принципке басқару деңгейлері арасындағы басқару қызметін тиімді
бөлу, тиімділіктің басты критериясы болып халық арасында қажеттіліктерді
максималды қанағаттандыру болып табылатын қажеттілігі ескеріледі, содай-ақ
билік субъектілерінің арасындағы жауапкершілікті қатаң бөлу міндетіне
негізделеді. Билік құрылымдары арасындағы билікті бөлудің басты бейнесі ол,
халыық пен билік арасындагғы аралықты қысқарту да осы принципке сәйкес
келеді.
Комплементарлы принцип — тік басқаруды бөлу арқылы билік функцияларын
теңдей бөліну жағдайын құру. Осы принципке сәйкес басқару құрылымындағы
билік өкілеттіктерінің бөліну, жоғарыдан, сонымен бірге төменнен де
жүргізіледі. Бұл қоғамды бұзуға әрекеттенетін жасырын орталық басқарудың
туу мүмкіндігін шектейді.
Депортаментализаций принципі — ЖӨӨБ органдарының функционалды және
терриоториолды функциясын есепке алады.
Орталықсыздандыру принципі — жекелеген аймақтарға басқару функциясын
осы аймақтың өзіне беріледі.
Орталықсыздандыру механизмі мемлекеттік және муниципалдық органдар
пәнін енгізудің мөлдір бастамасының қалануып қажет етеді. Орталықсыздандыру
мемлекеттік өкіліттіктігінің қажетті ресурстарып орындау үшін жергілікті
жерге бөлінген кепілдіктерді делегирлеуді ұйғарады.
Орталықсыздандыру механизмі құру реттілігі келесі пунктерді қамтиды.
1. Әрбір муниципалды бірлестіктерде мемлекет өкілеттігінің құрылуы;
2. Олардың орындалуына бағытталған материалдық және қаржылық
құралдарының көлемін анықтау;
3. Заңға сәйкес мемлекеттің іске асырылып жатқап өкілеттігін
беруді құжаттау;
4. Өкілеттікті беру механизмінің тиімділігі мен сапасын
анықтау.
ЖӨӨБ белгіленген ұлттық заң шеңберіндегі мемлекеттік міндеттср
аясындағы қоғамдық мүдделердің бөлінуін басқару тәртібі, тек өз терриотория
мүдделері аясында жүргізетін жеке билік органдарын сайлау арқылы жүргізуді
ұйғарады.
ЖӨӨБ-дың басты принциптері арасынан мыналарды айрықша көрсетуге болады.
1. Жергілікті билік органдарының сайланбалылығы;
2. Коммуналдық меншіктің болуы;
3. Жергілікті билік пен халық арасындағы қатынастардың келісімі
негізі;
4. Өзіндік кіріс ағымы себінен территориялық кажеттіліктерді
қанағаттандыру;
5. Әлеуметтік сферада ЖӨӨБ-дың жетік мамандануы:
6. Муниципалды қызметкерлердің лауазымды қызметке конкурстық жүйе
арқалы орналасуы;
7. Берілген терриоториядағы тұрғылықты халыққа есеп беру:
8. Шешім қабылдау еркіндігі;
9. Құқықпен қорғалуы.
Осығанан байланысты ЖӨӨБ жергілікті маңызмы мәселелерді шешудегі
халықтық билік формасы ретінде көрінеді. ЖӨӨБ-дың мәні—бұл азаматтардың
жалпы алға қойған мақсатын жүзеге асыру үшін өз ынталарымен ерікті бірігуі.
ЖӨӨБ-дың келесі - идеялық, доктриналық, қамтамасыз етушілік
негізін қалаушы принцинтері;
- жергілікті мемлекеттік басқару мен ЖӨӨБ органдарының өзара
әрекеттестігі;
- мемлекеттің институционалдык параметрлеріндс ӨӨБ-дың дамуының
көрінуі;
- ӨӨБ-да азаматтардың кең көлемде қатысу еркіндігі және құқығы;
- бекітілген заң шеңберінде өздерінің жеке инициативасын жүзеге асыру
үшін толық еркіндікте болуы.
1. Қазақстанда жергілікті мемлекеттік басқару мен ӨӨБ органдарының
өзара әрекеттестік принципі ерекше қызығушылық тудыруда. Бұл келесі
факторларға негізделеді.
ҚР Конституциясы (89-бап) халықтың жергілікті ммаңызды мәселелерін
өздері шешуін қамтамасыз ететін ЖӨОБ-ды мойындайды ҚР Конституциясында
мемлекеттің бірден-бір қайнар көзіі халық деп белгіленгсн (1т. 3-бап).
Конституциялық ережені ойша сараптау мемлекеттік билік жүйесіндегі
мемлекеттік билік институттарының халық билігімен бірге болатынын түсінуге
негіз береді.
Қазақстан Үкіметі мен орталық атқару органдары басқаруың барлық
деңгейіндегі процестерінде басқару мүмкіндігі шектеулі екендігін мойындайды
және аймақтық саясат концепцпясына (ҚР-ның Министрлер Кабинетімен
келісілген, 1996ж) сәйкес жергілікті органдарға істің бір бөлігін беруге
дайын.
Жергілікті өкілетті және атқарушы органдарды кайта құруды ұйымдастыру
ертеден көзделген, бірақ оны іске асыру текк біртіндеп қана емес, сонымен
қоса құрылымдық жағдайына да басшылық жасау қажет.
Мемлекеттік және муниципалдық құрылымдағы ӨӨБ-дың даму тәжірибесінің әр
алуандығы екі тұрақты концепцияға бағытталады. Олар тек түрлі тәжірибеге,
салтқа, мәдениетке ғана емес, сонымен бірге құқықтық жүйеге де негізделген.
Мәселен: AҚШ-тa ЖӨӨБ штаттардың орталық органы мен федералдық органдарға
қарсы салмақта тұру ретінде туындаған. Ұлыбританияда муниципалды билік
дербес ішкі басқаруға артықшылықтарды беру ретімсн туындаған.
Әлеуметтік құрылымның мұндай қалыптасуынының негізінде мемлекеттің
жалпы билік жолына тосқауыл ретіпде билік орталықсыздандыру мен
персоноцентризм (жеке индивид) ғұрыптары болды. Бұл ғұрыптар үлгілі
құқыққа сүйенетін сот билігі тұлғасындағы сенімді қорғаушыны иемденді.
Енропаның ӨӨБ моделі теріс салтта жазылған құқық жүйссіне сүйенетін
мемлекет билигі тарапынан ӨӨБ-ға күшті әкімшілік қорғаушы жүргізді.
Мәселелерді шешу ізденістері қоғамды мемлекетке, жеке индивидке, толық
әлеуметке (социоцентризм) қарсы қоюдан емес әлеуметтік қатынастың төменгең
терендетілген: гуманистикалық бейімделу немесе тұлғаның функционалды-
догматикалық концепдиясы тұрады. Екі концепцияда қайта ұйымдастырудың
генетикалық кодына тікелей қатысты (адам, түлға мақсат ретінде және ол үшін
құқық бар: адам-құқыкпен жазылатын функции құралы). Гуманистикалық
концепция келесі әлеуметтік бағытты қамтиды: адам табиғаттан өзін бөле
отырып, әлеуметтік топты, қоғамды, қоршаған ортаны және өзін таниды. Ол
білімін дамыта отырып өзін-өзі таниды және сол сияқты ӨӨБ мүмкіндігіне
ұмтылады.
Функционалды-догматикалық концепция берілген функцияны құжаттау
құқығымен негізделеді, мәселен: басшы мен бағынышты қызметкері әкімшілік
қызметтік жобалардағы тізімде шектслген жекелікке негізделген.
Гуманистік және функционалды-догматикалық тұлғалық концепциялардың бір-
біріне қарсы келуі қоғам мен мемлекеттің өзара белгілі қызметтерін
бейнелейді.
2. ЖӨӨБ-дың институционалдық белгілері "Жергілікті өзін-өзі басқарудың"
Европалық Хартиясында бейнеленген. Ең алдымен ЖӨӨБ органдарының құрылуы мен
даму тәжірибесімен берілген құжат ӨӨБ қажеттілігін мойындау ғана емес,
сонммен бірге муниципалды биліктің Конституцияда бекттілу қажеттілгін
көрсетеді.
ЖӨӨБ-дың құқықтық кепілдік өлшемі мыналар болуы тиіс:
а) ЖӨӨБ-дың ұйымдық қиғастығы, оның органдарының мемлекеттік
басқару жүйесінде көрінуі;
б) ЖӨӨБ органдарының өзіндік дербес экономикасы мен қаржысының
болуы;
в) ЖӨӨБ органдарының басқа да органдар мен үйымдap арасында
өзара құқықтық әрекеттестігі мен толық субъкті құқығының болуы
(жеке бюджет пен меншікті басқару және оған билік ету, өзінің жеке шешім
қабылдау құқығы және т.б.). Мысалы: Жапония Конституциясы ЖӨӨБ туралы
заңында (%-100) бап жергілікті қауым: 1) нормативтік актілерді
қабылдайды; 2)жергілікті бюджетті нақтылайды; 3) жергілікті
салықтарды, төлемдерді анықтайды; 4) аруашылық келісімдерді жүргізеді;
5) муниципалды косіпорынды басқарудың принципті міндеттерін шешеді; 6)
жергілікті атқарушы органдардың қызметіне тексеру жүргізеді.
г) ЖӨӨБ формаларының алуан түрлілігі, тарихи, аймақтық мәдени
ғұрыптар мен экономикалық мүмкіндіктерін есксретін ЖӨӨБ
органдарының құзыретімен өлшенеді.
Осыған орай ЖӨӨБ-дың институционалдық белгілерінің құжатталуы ҚР-ның
Контситуциясымен ӨӨБ жөніндегі арнайы заң актілерімен және ЖӨӨБ
Жарлықтарымен қамтамасыз етіледі.
3. Адам мен азаматтың еркіндігі мен құқығының камтамасыз етілуі және
азаматтардың ЖӨӨБ органдарына жұмысқа тартылуы өкілетті орган мүшелерін
сайлау процесіне еркін қатысуы және ӨӨБ-дың атқарушы органына
жергілікті қауым тарапынан бақылау формасын тікелей береді. ЖӨӨБ-дың
табиғи ерекшелігі көптегеі зертеушілердің көңілін өзіне
аударуда. Мысалы: негізгі конституциялық және муниципалдық нормалардъш
саралталу келесі қорытындыға негізделеді, жергілікті қауым жергілік
публистикалық корпорация ретінде көрінеді, яғни aзаматтар мен мемлекет
арасын байланыстырушы звено болып көрінеді.
Бұл жағдай мемлекеттік билік органдарын тек азаматтарды сайлау құқығына
емес, сонымен бірге ЖӨӨБ органдарыны құрылуына жағдай жасауды да
кепілдендіруге міндеттсйді, (Қазақстанда бұл кепілдіктер мемлекеттік билік
органдары мен ЖӨӨБ сайлау реттілігіне де қатысты теңдей кепілдік береді).
Сонымен қоса муниципалды тәжірибедегі белгілі жағдай, ол мемлекеттің
жекелеген өкіліттігін қажетті қаржылық және басқа да құралдармен бірге ЖӨӨБ-
ға бөлініп берілумен белгілі.
Өкілеттіктердің бөлінуі екі формада жүргізілуі мүмкін: 1)бөплі беру-
ЖӨӨБ органдарының міндеттері мен өкілеттіктерін реттеу әрекеті; 2) беру —
мемлекеттік органдарына қатысты қандайда бір мәселелерді шешу құқығын ЖӨӨБ
органдарына бір рет, белгілі бі мерзімге немесе мерзімсіз беруді жеткізу.
Сонымен мемлекеттік билік жергілікті қауымдағы ӨӨБ билігін мойындайды
және муниципалды құқық көзі ретіндс Жарлықты (ережені) де мойындайды.
4. ЖӨӨБ қолданыстағы заң шеңберінде еркін қызметті
иемденеді. ЖӨӨБ органдарының дербестікке негізделуі ең алдымен қолданыстағы
заң шеңберінде қалалық және селолық ӨӨБ-ды енгізу әдісінің қызметімен
айқындалады. Осы міндеттерді қарамас бұрын белгіленген қызмет еркіндігін
бөліп алайық:
- ӨӨБ органдарын сайлау;
- халықтың жергілікті аса маңызды мәселелерді шешудегі орындалған істің
нәтижесін сұрау инициативасы;
- халықтың құқықтық шығармашылық ынтасының қозғалысы;
-муниципалды округте тұрғылықты тұратын халықтың талабын құруға және
орындауға қатысуы.
ЖӨӨБ-дың арқа сүйейтін және басшылыққа алатып заңы Конституция мен
басқа да зандар, және де сол қауымның дайындап көпшілік талқысынан
өткен Жарғы б.т. Жарғыны сол жерді тұрғындары тікелей
қабылдайды немесе өкілдік oрган— Кеңес бекітеді.
Жарғы міндетті түрде, мемлекеттік тіркеуден өтеді және бір сөзбен
айтқанда жергілікті жердің Конституциясы іспеттес атқарады.
ЖӨӨБ органдары — иерархиялық жүйеде емес, жepгілікті халықтын билік
органдары. Осы себеппен әp аймақтың өзіндік ерекшеліктері сияқты ЖӨӨБ
органдарының бөлінуі де орынды. ЖӨӨБ дамуын қамтамасыз ету мақсатында тек
бұл органның статусына қатысты ғана емес, сонымен берге мемлекеттік меншік
объектілерін муниципалды ұйымдарға беру жағдайымен муниципалды органның
қызмет тәртібін де реттейді.
Бұл Қазақстанның унитарлы мемлекет болып табылғандықтан біртұтас
әлеуметтік-экономикалық саясатты жүргізуді қамтамассыз ететін аймақтық
басқару институтының тік билігіне негізделуге сәйкестеледі. Мемлекеттік
басқару мен ЖӨӨБ-ды тиімді құру мақсатында төменгі әкімшілік-
тсрриоториялык құрылымдар мен ЖӨӨБ органдарын пайдалы біріктіруден тұрады.
Осы мақсатта атқарушы билік пен атқарушы билік пен өкілетті билік
басшысының төменгі қала, село, аудан денгейіндегі қызметтерімен аралас
түрде болуы кажет.
Бұл үшін мүмкін, ЖӨӨБ органдарының тиімді жұмыс істеуі олардың сол
терриоториядағы халыққа барынша жақын болуы үшін елдің әкімшілік-
терриоториялык бөлімдерін қайта қарастыруды қажет етер, ал жергілікті
қауымдастықтар жоғарғы билікке тәуелді болмай өздсрінің жергілікті
экономикалык және қаржылық потепциялдарын шешуде өкілеттіктерін жүзеге
асыра алады.
Құрылымдық жағынан да, мазмұны жағынанда ЖӨӨБ-ға ең жақыны - өкілдік
орган (маслихат) б .т. халықаралық тәжірибеде өкілдік органды ЖӨӨБ
құрылымына айналдыру кездеседі. Екі өкілдік органнан гөрі жергілікті
маслихатты Кеңеске айналдыру тиімді де сиқты.
Дегенмен ең күрделі мәселенің бірі — сол өкілдік орган бағынышты атқару
органы болып отыр. Егер әкімшілік (демек жоғарғы тағайындалған әкім) органы
қаз-қалпында қалса ешқандай ЖӨӨБ болмайды. Әр нәрсенің өз атауы бар мүмкін,
әкімдср жүйесі әлі де өз қажеттіліктерін жоймаған шығар, бірақ оны ЖӨӨБ-мен
будандастырып, халық билігінің алғашқы сатысының басты белгсі етудің
ешқандай қатысы жоқ. Шынын айту керек. Қазақстан Парламенті екі оттың
ортасында қалған сиякты: Конститутцияда айқын жазылған баптарды жүзеге
асыра отырып, муниципалитптік басқа жүйесіне көшетін заң қабылдайын десе —
жергілікті жерлер басшыларының жоғарыдағыларға деген бағыныштылығы келмес
кетеді, ал ЖӨӨБ органдарын әкімшілікке бағынышты ететін заң шығарса —
Конституцияның 89-тармағындағы мәселелер дала, қалады.
Демек Қазақстандағы ЖӨӨБ жүйесі тек бір ғана заңның аясында жүзеге аса
қояды дегенге сену қиын. Бұл жердс жергілікті әкімдерді сайлау да, өкілдік
органдардың статусына өзгерістср енгізуде қатар жүру керек сияқты. Бір
сөзбен айтқанда жергілікті басқару жүйесіне толық реформа жүргізу қажет.
ҚР Конституциясының 89-бабына сәйкес ЖӨӨБ-ды тұрғын халық тікелей
сайлау жолымен, сондай-ақ халық топтары тығыз тұратын аумақты қамтитын
ауылдық және қалалық жергілікті қауымдастықтардығы сайланбалы және басқада
ЖӨӨБ органдгы арқылы жүзеге асырады.
ЖӨӨБ терриоториялық принцип негізінде құрылады, бірақ муниципалды
билікті жүргізу шекарасын мемлекеттік органдар анықтайды. ҚР Конституциясы
(61-бап) белгілегендей әкімшілік терриоторияның құрылу мәселесін реттейтін
заңды шығару құқығы Парламент табылады. Бірақ ол заңда тікелей
жазылмағанмен әкімшілік шекараны және ЖӨӨБ шекарасын бөлуге ниетті емес.
Терриотория мемлекет белгісі және ол қаншалықты ЖӨӨБ-дың кепілі
болғанымен, тек оның құқықтық режимін анықтамайды. Терриотория заңды
тұрғыда тек міндетті тіршілік әрекеті жағдайымен ғана емес (жер, табиғат
объектілері: ресурстар байлығы), сонымімен қатар ӨӨБ статусы — заңды тұлға
ретінде де көріне алады. Жергілік қауымның құрылуы және өзгеруі, сонымен
қатар қайта үйымдасу бірігуі немесе бөлінуі тек халық ынтасымен, тарихи,
мәдени және басқа да ғұрыптармен жүргізіледі.
Қолданыстағы заң негізінде ЖӨӨБ органдарына кіретін: ЖӨӨБ дың
сайланбалы (өкілетті) органдары, ҚР Президентінің конституциялық заң күші
бар Жарлығына сәйкес құрылатын "ҚР-сайлау туралы" заңы. Сайланбалы
органдардың нрекше принциптері болып:
- берілген органның міндеті;
- сайланбалы органның аталуы ұлттық, тарихи және басқа жергілікті
ғұрыптарды ескере отырып белгілінеді:
- ЖӨӨБ органдары құрылымын халық өзі анықтайды;
- ЖӨӨБ өкілетті органдары сайланбалы органдардың сессияларын анықтайтын
ерекше жоғарғы құзіреттілікті иемденеді.т
ЖӨӨБ-дың сайланбалы органдары жалпы халықтың теңдей жасырын дауыспен
сайлау арқылы берілген органның мүшелері құрайды. Сайланбалы органның
сандық құрамын муниципалды бірлестіктердің Жарлығымен (қалалық немесе
ауылдық) анықталады.
ЖӨӨБ сайланбалы органдарының ерекше құзіреті жататындар;
- муниципалды бюджетті бекіту және оның орындалуы жөніндегіесепті
тындау;
- муниципалды бірлестіктің даму жоспарын, бағдарламасын бекіту;
- жергілікті салықтар мен алымдарды айқындау, белгілеу;
- басқару тәртібін және муниципалды меншікті басқаруды белгілеу;
- ЖӨӨБ атқарушы органы мен ЖӨӨБ органының лауазымды тұлғаларының
қызметін бақылау;
- муниципалды бірлестіктің Жарлығында бекітілген жалпыға міндетті
құқықты қабылдау.
ЖӨӨБ-дың терриоториялық негізі.
Кез-келген аймақтық органның қызметі негізінде ЖӨӨБ органдарының
өкілеттігін шектейтен объективті жағдай жатыр. Сондай жағдайдың есебіне
ЖӨӨБ терриоториясы бола алады.
ҚР-ның терриоториясындағы әкімшілік-терриоториялыұ жөніндегі заң
бойынша екі негізгі категорияға — аймактарға және елді-мекендерге бөлінеді.
Аймаққа республика мүддесіндс құрылып және басқарылатын, өзіне бірнеше елді-
мекендерді қамтитын республика терриоториясының бір бөлігі жатады.
Осы арқылы мемлекеттік органдар тарапынан терриоториины басқаруды
қамтамасыз ету мақсатында аймақтық шекараларді тәртібі енгізіледі. Елді-
мекендер өз кезегінде республика терриоториясындағы азаматтардың шаруашылық
және басқа қоғамдық қызметтер нәтижесінде қалыптасқан халықтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz