Жергілікті өзін - өзі басқарудың аумақты кешені
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік
басқару жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1. Жергілікті өзін.өзі басқару жүйесінің мәні мен теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5.6
ІІ .Жергілікті өзін . өзі басқарудың аумақты кешені ... ... ... ... ... ... ... 7
2.1. Жергілікті өзін.өзі басқаруды енгізудің маңызы мен
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7.16
2.2 . Жергілікті өзін.өзі басқарудың қағидалары мен
модельдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17.21
2.3. Халықтың тұрмыс тіршілігін жақсартудағы жергілікті өзін . өзі
басқару жүйесіндегі қазірде қамтылған мәселелер ... ... ... ... ... 22.31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32.33
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік
басқару жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1. Жергілікті өзін.өзі басқару жүйесінің мәні мен теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5.6
ІІ .Жергілікті өзін . өзі басқарудың аумақты кешені ... ... ... ... ... ... ... 7
2.1. Жергілікті өзін.өзі басқаруды енгізудің маңызы мен
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7.16
2.2 . Жергілікті өзін.өзі басқарудың қағидалары мен
модельдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17.21
2.3. Халықтың тұрмыс тіршілігін жақсартудағы жергілікті өзін . өзі
басқару жүйесіндегі қазірде қамтылған мәселелер ... ... ... ... ... 22.31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32.33
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Кіріспе
Қазіргі таңда еліміздің мемлекеттік құрылысын жетілдіру, оның ішінде билік құзырларының әр деңгейі арасыңда нақты бөлінуі мен халық билігінің маңызды элементі болып табылатын жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін ендіру өте өзекті мәселелердің қатарында. Бұл, биліктің белінуі шеңберінде қарастырылатын мәселе отандық басқару жүйесін анықтайтын демократиялық нышандардың бірден-бірі.
Бірақ бұл бағытты абсолют ретінде қабылдап, бүкіл қоғам проблемаларын шешеді деп қараудан да сақтанған дүрыс. Сонымен қатар күшті орталықтандырылған мемлекет белгілі кезеңде өзінің ішкі тұрақтылығын қамтамасыз ете алады, бірақ оның ұзақ уақытқа созылуы саяси жағдайдың тұрақсыздануына алып келуі мүмкін. Ал ішкі саясатта тұрақтылықты қамтамасыз ету саяси режимді орталықсыздандыру, жергілікті өзін-өзі баскаруды дамыту сияқты басқа да шараларды жузеге асыруды талап етеді.
"Қазақстан - 2030" Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі ретінде белгіленген. Осы қүжатта атап көрсетілгендей, мемлекеттік басқару біртіндеп орталықсыздандырылып, үкімет ықшам әрі кәсіби деңгейде болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылдырылады. Әрбір министрлік пен ведомство өздеріне тән емес қызметтерді орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылады. Бірақ ол қызметтерді жергілікті жағдайда іске асыру экономикалық механизмдерді қолдануға бағытталуы тиіс.
Тақырыптың зерттеу дәрежесі. Жергілікті органдар өзінің қызметін орталық биліктердің бақылауыңда атқарады. Бақылау әр салада әртүрлі болуы мүмкін.
Орталық органдар жергіліктілерді әкімшілік бақылауыңда өзінің кейбір актілерін бекіту және олардың белгілі іс-әрекеттеріне санкция салу құқықтарын қолданады, сонымен қатар орталық жергілікті басқарудың лауазымды қызметкерлерін жұмыстан босата алады.
Орталық органдар өзіңің жергілікті басқару құрылымдарымен арақатынастарында қаржылай бақылау өкілетін де қолданады. Жергілікті органдардың қаржысы өздерінің жеке табыстары мен мемлекеттік бюджеттен кіріс түсуден қүралады. Бұндай жағдай олардың, бірінші жағынан өздерінің белгілі мәселелерде дербестігін білдірсе, екінші жағынан, жалпы мемлекеттік деңгейдегі орнын анықтап, мемлекеттік басқару жүйесіне кіретіндігін білдіреді.
Сонымен қатар жергілікті органдарды қоғамдық, сот және т.б. бақылаулар арқылы тежейді. Бұл орайда сот билігінің жергілікті атқару органдарынан тәуелсіздігі қамтамасыз етілуі өте маңызды.
Жергілікті мемлекеттік басқару жүйесінде әкімшілік-аумақтық бөліністің әр қилылығы көрініс табады. Оның қызметінің экономикалық және қаржылық негіздерін жергілікті бюджет коммуналдық заңда түлғаларға бекітілген мүлік құрайды. Мәслихаттар мен әкімшіліктерге міндеттер, талаптар және шектеулер қойылады. Олардың негізгілеріне келесілер жатады:
1. Жалпы мемлекеттің сыртқы және ішкі саясатына сәйкес келмейтін шешімдердің қабылдануына жол бермеу.
2. Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде Қазақстан Республикасының мүдделерін сақтау.
3. Қазметінің қоғамдық маңызы бар салаларында бекітілген жалпы мемлекеттік стандартты ұстану,
4. Азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуыы
қамтамасыз ету.
Жұмыстың теориялық - методолологиялық және практикалық ғылыми зерттеулер негізі Белисбаев А., Көшім Д., Медведева H.П., Нүкенов А., Танкиева A., Тоқтыбеков Ә., Умбеталиева Т., Хайдар А., Черникова В.А. сияқты ғалымдардың еңбектерінде өз орнын тапқан.
Қазақстан өзінін тәуелсіздігін жариялап, демократиялық қоғам құруға бел байлаған күннен бастап, жаңа мемлекеттік құрылымның түрлерін енгізу міндеті күн тәртібінде болды. Халықтың биліктің, азаматтық коғамның алғашқы баспалдағы болып табылатын жергілікті өзін-өзі басқару (ЖӨӨБ) жүйесінің соңғы Конституциядан орын алудың өзі осының айғағы.
ЖӨӨБ мәселесі Қазақстан үшін, қазақ халқы үшін мүлдем жаңа,. жат құбылыс деп айтуға болмайды. Атам заманнан бері әр ауыл, әр аймақ өзінің ішкі мәселесін өздсрі шешкен, оған хан да, сұлтан да араласпаған. Белгілі бір қауымның (ата, ру) ішкі жұмысын былай қойғанда, ауыл арасындағы, ата-ру арасындағы кикілжіңдер, талас-тартыстар ауыл ақсақалдарынан артылса ара биге жүгінумен, соның билігімен аяқталған. Орталақ мемлекеттік билік болып табылатын Хан билігі жергілікті мәселелерді шешуге ешқашан араласпайтын.
Көптеген дамушы елдердің тәжірибелері көрсетіп отырғандай, жергілікті өзін-өзі басқаруды іске асыру кез келген мемлекеттегі демократиялық тәртіптің қажетті саласы болып табылады.
Қазіргі таңда еліміздің мемлекеттік құрылысын жетілдіру, оның ішінде билік құзырларының әр деңгейі арасыңда нақты бөлінуі мен халық билігінің маңызды элементі болып табылатын жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін ендіру өте өзекті мәселелердің қатарында. Бұл, биліктің белінуі шеңберінде қарастырылатын мәселе отандық басқару жүйесін анықтайтын демократиялық нышандардың бірден-бірі.
Бірақ бұл бағытты абсолют ретінде қабылдап, бүкіл қоғам проблемаларын шешеді деп қараудан да сақтанған дүрыс. Сонымен қатар күшті орталықтандырылған мемлекет белгілі кезеңде өзінің ішкі тұрақтылығын қамтамасыз ете алады, бірақ оның ұзақ уақытқа созылуы саяси жағдайдың тұрақсыздануына алып келуі мүмкін. Ал ішкі саясатта тұрақтылықты қамтамасыз ету саяси режимді орталықсыздандыру, жергілікті өзін-өзі баскаруды дамыту сияқты басқа да шараларды жузеге асыруды талап етеді.
"Қазақстан - 2030" Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі ретінде белгіленген. Осы қүжатта атап көрсетілгендей, мемлекеттік басқару біртіндеп орталықсыздандырылып, үкімет ықшам әрі кәсіби деңгейде болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылдырылады. Әрбір министрлік пен ведомство өздеріне тән емес қызметтерді орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылады. Бірақ ол қызметтерді жергілікті жағдайда іске асыру экономикалық механизмдерді қолдануға бағытталуы тиіс.
Тақырыптың зерттеу дәрежесі. Жергілікті органдар өзінің қызметін орталық биліктердің бақылауыңда атқарады. Бақылау әр салада әртүрлі болуы мүмкін.
Орталық органдар жергіліктілерді әкімшілік бақылауыңда өзінің кейбір актілерін бекіту және олардың белгілі іс-әрекеттеріне санкция салу құқықтарын қолданады, сонымен қатар орталық жергілікті басқарудың лауазымды қызметкерлерін жұмыстан босата алады.
Орталық органдар өзіңің жергілікті басқару құрылымдарымен арақатынастарында қаржылай бақылау өкілетін де қолданады. Жергілікті органдардың қаржысы өздерінің жеке табыстары мен мемлекеттік бюджеттен кіріс түсуден қүралады. Бұндай жағдай олардың, бірінші жағынан өздерінің белгілі мәселелерде дербестігін білдірсе, екінші жағынан, жалпы мемлекеттік деңгейдегі орнын анықтап, мемлекеттік басқару жүйесіне кіретіндігін білдіреді.
Сонымен қатар жергілікті органдарды қоғамдық, сот және т.б. бақылаулар арқылы тежейді. Бұл орайда сот билігінің жергілікті атқару органдарынан тәуелсіздігі қамтамасыз етілуі өте маңызды.
Жергілікті мемлекеттік басқару жүйесінде әкімшілік-аумақтық бөліністің әр қилылығы көрініс табады. Оның қызметінің экономикалық және қаржылық негіздерін жергілікті бюджет коммуналдық заңда түлғаларға бекітілген мүлік құрайды. Мәслихаттар мен әкімшіліктерге міндеттер, талаптар және шектеулер қойылады. Олардың негізгілеріне келесілер жатады:
1. Жалпы мемлекеттің сыртқы және ішкі саясатына сәйкес келмейтін шешімдердің қабылдануына жол бермеу.
2. Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде Қазақстан Республикасының мүдделерін сақтау.
3. Қазметінің қоғамдық маңызы бар салаларында бекітілген жалпы мемлекеттік стандартты ұстану,
4. Азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуыы
қамтамасыз ету.
Жұмыстың теориялық - методолологиялық және практикалық ғылыми зерттеулер негізі Белисбаев А., Көшім Д., Медведева H.П., Нүкенов А., Танкиева A., Тоқтыбеков Ә., Умбеталиева Т., Хайдар А., Черникова В.А. сияқты ғалымдардың еңбектерінде өз орнын тапқан.
Қазақстан өзінін тәуелсіздігін жариялап, демократиялық қоғам құруға бел байлаған күннен бастап, жаңа мемлекеттік құрылымның түрлерін енгізу міндеті күн тәртібінде болды. Халықтың биліктің, азаматтық коғамның алғашқы баспалдағы болып табылатын жергілікті өзін-өзі басқару (ЖӨӨБ) жүйесінің соңғы Конституциядан орын алудың өзі осының айғағы.
ЖӨӨБ мәселесі Қазақстан үшін, қазақ халқы үшін мүлдем жаңа,. жат құбылыс деп айтуға болмайды. Атам заманнан бері әр ауыл, әр аймақ өзінің ішкі мәселесін өздсрі шешкен, оған хан да, сұлтан да араласпаған. Белгілі бір қауымның (ата, ру) ішкі жұмысын былай қойғанда, ауыл арасындағы, ата-ру арасындағы кикілжіңдер, талас-тартыстар ауыл ақсақалдарынан артылса ара биге жүгінумен, соның билігімен аяқталған. Орталақ мемлекеттік билік болып табылатын Хан билігі жергілікті мәселелерді шешуге ешқашан араласпайтын.
Көптеген дамушы елдердің тәжірибелері көрсетіп отырғандай, жергілікті өзін-өзі басқаруды іске асыру кез келген мемлекеттегі демократиялық тәртіптің қажетті саласы болып табылады.
Пайдаланған әдебиеттер
1. Ж. Ихданов.« Мемлекет басқару теориясы» Алматы 2007ж
2. "Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Қазақстан Республикасының заңы., "Заң", №3
3. Нүкенов А.: "Жергілікті басқаруды жетілдіру мәселелері". "Саясат" №7., 2003ж.
4. Танкиева А.: "Жергілікті басқаруда экономикалық механизмдерді қолдану жолдары". "Саясат" №4
1. Ж. Ихданов.« Мемлекет басқару теориясы» Алматы 2007ж
2. "Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Қазақстан Республикасының заңы., "Заң", №3
3. Нүкенов А.: "Жергілікті басқаруды жетілдіру мәселелері". "Саясат" №7., 2003ж.
4. Танкиева А.: "Жергілікті басқаруда экономикалық механизмдерді қолдану жолдары". "Саясат" №4
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жергілікті өзін - өзі басқарудың аумақты кешені
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..3
І. Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік
басқару
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .5
1.1. Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің мәні мен теориялық
негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..5-6
ІІ .Жергілікті өзін - өзі басқарудың аумақты
кешені ... ... ... ... ... ... ... 7
2.1. Жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізудің маңызы мен
мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...7-16
2.2 . Жергілікті өзін-өзі басқарудың қағидалары мен
модельдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...17-21
2.3. Халықтың тұрмыс тіршілігін жақсартудағы жергілікті өзін - өзі
басқару жүйесіндегі қазірде қамтылған
мәселелер ... ... ... ... ... 22-31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 32-33
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 34
Кіріспе
Қазіргі таңда еліміздің мемлекеттік құрылысын жетілдіру, оның ішінде
билік құзырларының әр деңгейі арасыңда нақты бөлінуі мен халық билігінің
маңызды элементі болып табылатын жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін ендіру
өте өзекті мәселелердің қатарында. Бұл, биліктің белінуі шеңберінде
қарастырылатын мәселе отандық басқару жүйесін анықтайтын демократиялық
нышандардың бірден-бірі.
Бірақ бұл бағытты абсолют ретінде қабылдап, бүкіл қоғам проблемаларын
шешеді деп қараудан да сақтанған дүрыс. Сонымен қатар күшті
орталықтандырылған мемлекет белгілі кезеңде өзінің ішкі тұрақтылығын
қамтамасыз ете алады, бірақ оның ұзақ уақытқа созылуы саяси жағдайдың
тұрақсыздануына алып келуі мүмкін. Ал ішкі саясатта тұрақтылықты қамтамасыз
ету саяси режимді орталықсыздандыру, жергілікті өзін-өзі баскаруды дамыту
сияқты басқа да шараларды жузеге асыруды талап етеді.
"Қазақстан - 2030" Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет
пен мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің
бірі ретінде белгіленген. Осы қүжатта атап көрсетілгендей, мемлекеттік
басқару біртіндеп орталықсыздандырылып, үкімет ықшам әрі кәсіби деңгейде
болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылдырылады. Әрбір
министрлік пен ведомство өздеріне тән емес қызметтерді орталықтан
аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылады.
Бірақ ол қызметтерді жергілікті жағдайда іске асыру экономикалық
механизмдерді қолдануға бағытталуы тиіс.
Тақырыптың зерттеу дәрежесі. Жергілікті органдар өзінің қызметін
орталық биліктердің бақылауыңда атқарады. Бақылау әр салада әртүрлі болуы
мүмкін.
Орталық органдар жергіліктілерді әкімшілік бақылауыңда өзінің кейбір
актілерін бекіту және олардың белгілі іс-әрекеттеріне санкция салу
құқықтарын қолданады, сонымен қатар орталық жергілікті басқарудың лауазымды
қызметкерлерін жұмыстан босата алады.
Орталық органдар өзіңің жергілікті басқару құрылымдарымен
арақатынастарында қаржылай бақылау өкілетін де қолданады. Жергілікті
органдардың қаржысы өздерінің жеке табыстары мен мемлекеттік бюджеттен
кіріс түсуден қүралады. Бұндай жағдай олардың, бірінші жағынан өздерінің
белгілі мәселелерде дербестігін білдірсе, екінші жағынан, жалпы мемлекеттік
деңгейдегі орнын анықтап, мемлекеттік басқару жүйесіне кіретіндігін
білдіреді.
Сонымен қатар жергілікті органдарды қоғамдық, сот және т.б. бақылаулар
арқылы тежейді. Бұл орайда сот билігінің жергілікті атқару органдарынан
тәуелсіздігі қамтамасыз етілуі өте маңызды.
Жергілікті мемлекеттік басқару жүйесінде әкімшілік-аумақтық бөліністің
әр қилылығы көрініс табады. Оның қызметінің экономикалық және қаржылық
негіздерін жергілікті бюджет коммуналдық заңда түлғаларға бекітілген мүлік
құрайды. Мәслихаттар мен әкімшіліктерге міндеттер, талаптар және шектеулер
қойылады. Олардың негізгілеріне келесілер жатады:
1. Жалпы мемлекеттің сыртқы және ішкі саясатына сәйкес келмейтін
шешімдердің қабылдануына жол бермеу.
2. Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде Қазақстан Республикасының
мүдделерін сақтау.
3. Қазметінің қоғамдық маңызы бар салаларында бекітілген жалпы
мемлекеттік стандартты ұстану,
4. Азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуыы
қамтамасыз ету.
Жұмыстың теориялық - методолологиялық және практикалық ғылыми
зерттеулер негізі Белисбаев А., Көшім Д., Медведева H.П., Нүкенов А.,
Танкиева A., Тоқтыбеков Ә., Умбеталиева Т., Хайдар А., Черникова В.А.
сияқты ғалымдардың еңбектерінде өз орнын тапқан.
Қазақстан өзінін тәуелсіздігін жариялап, демократиялық қоғам құруға бел
байлаған күннен бастап, жаңа мемлекеттік құрылымның түрлерін енгізу міндеті
күн тәртібінде болды. Халықтың биліктің, азаматтық коғамның алғашқы
баспалдағы болып табылатын жергілікті өзін-өзі басқару (ЖӨӨБ) жүйесінің
соңғы Конституциядан орын алудың өзі осының айғағы.
ЖӨӨБ мәселесі Қазақстан үшін, қазақ халқы үшін мүлдем жаңа,. жат
құбылыс деп айтуға болмайды. Атам заманнан бері әр ауыл, әр аймақ өзінің
ішкі мәселесін өздсрі шешкен, оған хан да, сұлтан да араласпаған. Белгілі
бір қауымның (ата, ру) ішкі жұмысын былай қойғанда, ауыл арасындағы, ата-ру
арасындағы кикілжіңдер, талас-тартыстар ауыл ақсақалдарынан артылса ара
биге жүгінумен, соның билігімен аяқталған. Орталақ мемлекеттік билік болып
табылатын Хан билігі жергілікті мәселелерді шешуге ешқашан араласпайтын.
Көптеген дамушы елдердің тәжірибелері көрсетіп отырғандай, жергілікті
өзін-өзі басқаруды іске асыру кез келген мемлекеттегі демократиялық
тәртіптің қажетті саласы болып табылады.
І. Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару жүйесі
1.1. Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің мәні мен теориялық
негіздері
Жергілікті мемлекеттік басқару саласындағы қоғамдық қатынастарды
реттейтін, жергілікті өкілді және атқарушы оргаңдардың құзыретін,
қызметінің ұйымдастыруын, тәртібін, сондай-ақ мәслихаттар депутаттарының
құқықтық жағдайын белгілейтін нормативтік құқықтық актілердің іргесін
қалайтын қолданыстағы Қазақстан Республикасының Қонституциясы болып
табылады. Өйткені оның ҮІІІ бөліміме қарасты 85-бабында: Жергілікті
мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы істің жай — күйіне жауапты
жергілікті өкілдікті және атқарушы органдар жүзеге асырады дей келе, мұны
одан ары нақтылай түседі, {86-89 бб.). Осы мәселені нормативтік-құқықтық
актілердің бірі -2001 жылы 23 қаңтарда "Қазақстан Республикаасындағы
жергілікті мемлекетгік басқару туралы ң еліміздің заңы. Ол 4 тараудан, 41
баптан тарады. Бірінші тарауы "Жалпы ережелер", екіншісі Мәслихаттарды
құру, олардьзд қүзыреті жане қызметін ұйымдастыруң, үшіншісі "Әкімдер жөне
әкімияттар, құрылуы, құзіреті және қызметінің ұйымдастырылуын, төртіншісі
Қорытынды және өтпелі ережелерң тақырыптарына арналған. Осы мәселеге 1998
жылғы 20-мамырдағы "Қазақстан Республикасының астана мәртебесі", 1998 жылғы
1-шілдедегі "Алматы қаласының айрықша мәртебесің, мемлекеттік қызмет,
сайлау т.б. туралы Заңдардың да қатыстығы бар.
Демек, жергілікті мемлекеттік басқару дегеніміз- бұл Заң актілерінде
бслгілснген құзырет шегінде жергілікті өкілді және атқарушы органдар тиісті
аумақта мсмлекеттік саясатты жүргізу, оны дамыту мақсатында жүзеге
асыратын, сондай-ақ тиісті аумақтағы істің жай -күйіне жауапты болып
табылатын қызмет.
Жергілікті мемлекеттік басқару жүйесінде әкімшідік-аумақ-тық бөліністің
әрқилылығы көрініс табады, оның қызметінің экономикалық жәнс қаржылық
нсгіздсрін, әрине, жергілікті бюджет; коммуналдьық заңды тұлгаларға
бекітілгсн мүлік, сондай-ақ заңға сөйкес коммуналдық меншіктегі өзге де
мүлік құрайды. Алайда, мәслихаттар мсн әкімияттарға міндеттср, талаптар мен
шектеулер қойылады, олардың негізділеріне жататындар:
1) жалпы мсмлексттік сыртқы және ішкі саясатқа қаржы жөне
инвестициялық саясатқа сәйкес келмейтін шешімдердің қабылдануына жол
бермеу;
2) ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде Қазақстан Рсспубликасының
мүддслерін сақтау;
3) қызметтің қоғамдық маңызы бар салаларында белгіленген жалпы
мсмлскеттік стандарттарды ұстану:
4 ) азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуын қамтамасыз
ету;
Кез-келген мемлекетте ЖӨӨБ үш негізгі мақсатта іске асады: мемлекеттік
басқарудағы орталықсыздандырудың қамтамасыз ету, жергілікті маңызды
мәселелерді шешудегі демократиялық дамудың бастауы мен жергілікті істі
жүргізудегі тиімділікті арттыру.
"ЖӨӨБ" түсінігі мемлекет пен қоғамның тіршілігіндегі ұйымдасу жөніндегі
түрлі қадамтарды талқылаудың әралуанды жоне кешенді көріністерін қамтиды.
ЖӨӨБ аясында жергілікті маңызды мәселелерді өздері шешуте ұмтылатын
жергілікті жердегі биліктің конституциямен нақтыланған ұйымы түсініледі.
ЖӨӨБ болып табылатын;
а)елдің конституциялық құрылымының негізі;
б)халықтың жергілікті маңызды мәселелерді өздері шешудегі құқығы;
в)халық билігінің формасы.
ҚР-ның Конституциясы демократиялық қоғам мен құқықтык мемлекетті
құруда, Қазақстанның дамуына бағытталғанын нақтыланғанымен, жергілікті
мемлекеттік басқару мем ӨӨБ-дың саяси кұқықтық аспектілерін толық түрде
анықтамаған.
Конституция-мемлекеттік саяси-құқықтық әрексті негізінде,
терриоториялық-әкімшілік бірліктің үйлесімді дамуына бағытталған. Осы
әрекеттер перспективалық мақсатты белгілеп концепцияда келтірілуі, ұлттық
және жергілікті деңгейдегі терриоторияның дамуын стратегиялық және
тактикалық міндеттерін ғылыми негіздеу тиіс. Қазақстанда ЖӨӨБ-дың
қалыптасуы үшін өте маңыздылықты иемденетін, ел Конституиясының 1-тараудың
3-бабында көрсетілгендей халық билігінің дербес формасы ретіндс көрінеді,
ал "халық мемлекет билігінің жалғыз көзі б.т." Ал 2-тарау 3-бабта, халық
тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы билікті құрады,
сонымен қатар өзінің мемлекеттік билік органдарының өкілеттігін беруді
қамтамасыз етеді.
Жергілікті референдум — жергілікті аса маңызды мәселелерді шешуде
арнайы заңмен нақтыланған муниципалды үйымдардағы азаматтардың дербес дауыс
беруі. Муниципалды сайлаудың жергілікті референдумнан ерекшелігі, ол
жергілікті маңызды мәселелерді нақты шешуде зандылық күшті қандайда бір
түлғалы мандатты бермейді.
Жергілікті референдумның маңыздылығы халықтың еркіндігінін жоғарғы
көрінісі Қазақстандағы ЖӨӨБ туралы заңының жазылуында қандай да бір
мемлекеттік билік органдары немесе ЖӨӨБ органдарының мақүлдауын
қажетсінбейтін жергілікті референдумды шешуге қатысу мүмкіндігінде нақты
ерекшеліктерді ескеруі тиіс, егер терриоториялық ұйымдарға қатысты сәйкес
конституциялық нормаға қарсы келмесе БАҚ-да ресми жариялануға берілуі тиіс.
Одан басқа Қазақстанда ЖӨӨБ жүзеге асыру үшін аймақтық және жергілікті
деңгейде басқаруды ұлттық қоғамдық саяси сферада радикалды реформаны атқару
моделін іріктеу қажет. Осыған байланысты реформаның ӨӨБ-да аймақтық және
жергілікті жағдайды объективті бағалау мен сараптау арқылы ұжымдық дайындық
процесінің тиімді қызмет етуін көрсететін ашық қоғамдағы ЖӨӨБ және
мемлекеттік қызметті реформалаудың саяси институтын мақсатты құру қажет.
ІІ. Жергілікті өзін - өзі басқарудың аумақты кешені
2.1. Жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізудің маңызы мен мәселелері
Көптеген дамушы елдердің тәжірибелері көрсетіп отырғандай, жергілікті
өзін-өзі басқаруды іске асыру кез келген мемлекеттегі демократиялық
тәртіптің қажетті саласы больш табылады
Қазіргі уақытта Қазақстан жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін құру
сатысына қадам басты, сондықтан өз еліміздің ерекшелігін ескере отырып,
шетелдік тәжірибені талдау мен жинактауға ықылас арта түсуде.
Бұрынырақ осындай жүйені құруға талай рет ұмтылыс жасалды. Халықтың
жергілікті маңызы бар мәселелерді дербес шешуді қамтамасыз ететін
жергілікті өзін-өзі басқару туралы ереже бастапқыда Қазақстан Республикасы
Конституциясының негізіне арқау болды.
Жергілікті өзін-өзі басқарудьщ заңнамалық негізін әзірлеу мен оны
енгізуге талай рет ұмтылыс жасалды. 1997 жылы Жергілікті мемлекеттік
басқару және өзін-өзі басқару туралың заң әзірленді, бірақ ол қабылданбады.
Билікті орталық пен аймақтарға жіктеу мәселесінің қоғамымызда
талқыланып жатқанына біршама уақыт өтті. Осы екі деңгей арасындағы
мәселелердің шешілу барысы жергілікті басқарудың дамуына тікелей қатысы
бар. Орталықтан биліктің бір белігін алу процесін әрі қарай жеткізудегі
тағы бір кезең жергілікті басқару органдарының жаңа жүйеге қатысты құқықтық
базасын айқындау.
Жергілікті басқаруды дамыту мақсаты әр әкім өз мекенінің (ауылдың,
қаланың, ауданның) бюджетінің толуына мүдделі болуы үшін жеке шағын, орта,
үлкен кәсіпорындардың экономикасна араласпай, қайта олардың дамуына қолайлы
жағдай жасауы тиіс. Облыстардың бүгінде әл-ауқаты өзін-өзі асырауға жетті
деу қиын. Республикалық бюджеттен қаржы альш отырған облыстар баршылық.
Оларға дербестік берілсе, бюджеттің шығыс белігін қамтамасыз ететін қаржы
кезін қайдан алмақ? Ал әлеуметтік қамсыздандыру саласы ақсап жатса, ол
облыс шеңберінде саяси наразылық туғызары сөзсіз. Демек. әр облыс өз
бетінше емір сүре алатын жағдайға жетпей, орталықтың билігін шектеуді
енгізу ерте. Ал әкімдерді сайлау мәселесіне тоқталсақ, әлеуметтік-
экономикалық жағдайы ауыр аймақта әкімдерді сайлау кері әсер беруі мүмкін.
Экономиканың дағдарыстан жаңа шыға бастаған ел үшін толассыз сайлаулар
экономикалық өсу қарқынын бәсендетуі әбден мүмкін.
Жергілікті жағдайда экономиканы басқаруды жетілдіру жолдарын
іздестіруде көптеген пікірлер бар. Жергілікті басқаруды жетілдіруде оған
саяси тұрғыдан емес, оны шаруашылық тұрғысынан да қарау керек. Біз үшін
оның дамуы, жергілікті халықтың барлық әлеуметтік қызмет түрлерімен
қамтамасыз етілу маңызды. Яғни үнемі орталықтан кемек күту тиімсіз,
соңдықтан да өздері шеше алатын мәселелерге еркіндік (өкілеттілік) беруді
талап етеді. Өкілеттіктерді ажырату мәселесі де сатылап шешілуі дұрыс
болады. Себебі, кейбір өкілеттіктер жергілікті деңгейге берілгеннен кейін
орталық ол мәселеге оралмайды, ал жергілікті органдар оны толыққанды шеше
алмай қалуы да ықтимал, олай болса, барлығы эксперимент сынынан өтіп барып
қабылдануы керек. Жергілікті өзін-өзі басқаруды мемлекеттік басқару
жүйесінен бөлек алып қарау мәселесі әлі де көптеген талқылауларды талап
етеді. Кез келген экономикасы дамыған мемлекеттерде мемлекеттен бөлек жүйе
жоқ.
Тарихқа тоқталып өтсек, жергілікті басқарудың даму жолы былайша
өрбиді: жергілікті басқару билігінін қайта қалыптасуы бұрынғы кеңес
дәуірінің соңғы 1990-1991 жж. "КСРО жергілікті өзін-өзі баскару және
жергілікті шаруашьшықтың жалпы басталуы туралы" Заңының қабылдануы елімізде
жергілікті басқарудың қалыптасуына негіз болды. 1990 жылдың 15
желтоқсанында қабылданған "ҚазКСР-дағы меншік туралы" Заңы меншікті үш
түрге белді, олар:
1. жалпыодақтық;
2. республикалық;
3. жергілікті.
Кейін 1991 жылғы 15 ақпанда "Жергілікті өзін-өзі басқару және Қазақ
Советтік Социалистік Республикасының жергілікті кеңестерінің халық
депутаттары туралы" Заңы қабылданғанымен, ол заң бұрынғы кеңестік дәуірдің
үрдісін жалғастырды. Бұл занда мемлекеттік басқару мен жергілікті
басқарудың аражігі ажыратылмаған. Жергілікті мемлекеттік органдар
мемлекеттік биліктің бірлігі қағидасының негізінде құрылып, мемлекеттік
биліктің жергілікті органдары - халық депутатары кеңестеріне жергілікті
халық өкілдері сайланды (ауыл, селоға денгейіне дейін). Осы өкілетті
оргаңдар жергілікті атқарушы органдарды қалыптастырды деп берілген. 1992
жылдың 13 қаңтарында "Жергілікті өзін-өзі басқару және Қазақ Кеңестік
Социалистік Республикасьшың жергілікті кеңестерінің халық депутаттары
туралы" заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заңы қабылданды.
Бұл заңдағы өзгерістер "Өкілетті органдардың үстемдігін" ,"Өкілетті және
атқарушы-бөлуші органдардың функциялары мен өкілеттіктерін ажыратумен"
алмастырумен шектелген. Кез келген деңгейдегі халық депутаттарының
кеңестері "кімдердің өкілеттігіне жататын мәселелерді өз қарауларына алуға"
және керісінше, әкімдер "халық депутаттарының жергілікті Кеңесінің
өкілетіне қарайтын мэселелерді өз қарауларына алуға құқықтары
болмайтындығына" заңда ерекше назар аударылған. 1992 жылдың 7-ші ақпанында
"Экономикалық реформалар жағдайында мемлекеттік басқару оргаңцарының іс-
әрекеті мен оны ұйымдастыруды жетілдіру туралы" Жарлыққа Президент қол
қойды. Ал, 1993 жылдың 28 қаңтарында Жоғарғы Кеңес Қазақстан
Республикасының тәуелсіз мемлекет ретіңде алғашқы Конституциясын қабылдады.
Бірақ онда жергілікті басқару, жергілікті шаруашьшық туралы айтылмағанымен,
жергілікті жерлерде аумақтық қауымдастықтарда қоғамдық өзін-өзі басқару
комитеттерін құру жөніндегі мәселелер қатары қарастырылған.
Жоғарғы Кеңес өзінің таралуы алдында 1993 жылдың 10 желтоқсанында
"Жергілікті өкілетті жэне атқарушы органдары туралы" Занды қабылдап, онда
жергілікті басқару органдарының мүлдем басқаша үлгісін енгізеді. 1995
жылдың 30 тамызында қабылданған Конституцияда мемлекеттік басқару жүйесінің
негізгі қағидалары мен бағыттары нақты белгіленген. Конституцияда
жергілікті мемлекеттік басқарумен (85-бап) қатар жергілікті өзін-өзі
басқару да (89-бап) берілген. Онда жергілікті өкілетті органдарға -
облыстың, ауданның, қаланың мәслихаты; жергілікті атқарушы органдарға -
облыстың, ауданның, қаланың, ауылдын әкімшіліктері жатады деп берілген.
Ал 2001 жылдын қаңтарында "Қазақстан Республикасының жергілікті
мемлекеттік басқару туралы" Заңы қабылданды (соңғы өзгерістер 2006 жылдың
10 қаңтарында енгізілді).
Қазір "Жергілікті өзін-өзі басқару туралы" Заң жобасы көпшіліктің
талқылауына 2006 жылдың қазан айында берілді, ол 2007 жылдың 1 қаңтарынан
бастап күшіне енді.
Жергілікті басқару жолдарының бірі ретіңде ұсынылып отырған "өзін-өзі
басқару" қағидасының әлеуметтік ғылым терминдерінің көпшілігі сияқты толық
ғылыми анықтамасы жоқ, оны әр түрлі авторлар әр түрлі түсіндіреді. Оның
даму процесіне сәл тоқталып өтсек: алғаш оған XVІІ ғасырда Англияда одан
кейін оны Германия және Ресей мемлекеттанушылар енгізген болатын. Ал
Францияда оған сәйкес термин жоқ болғандықтан, ол орталықсыздандыру немесе
муниципалдық билік түсініктерімен түсіндіріледі. Жергілікті өзін-өзі
басқару теориясы демократиялы мемлекет жағдайында жеке адам мен мемлекет,
жергілікті және орталық билік органдарының өзара қарым-қатынасы туралы
талқылау барысында XІX ғасырдың бірінші жартысында пайда болады. Оның
дамуына үлкен үлес қосқан шетелдік оқымыстылардың ішінен Токвиль, Гнейст,
Штейн, Лабанд есімдері ерекше аталып өтілсе, Ресей оқымыстылары Васильчиков
А.И., Безобразов В.П., Коркунов К.М., Чичерин Б,. Свешников М.И.,
Градовский А.Д., Михайлов Г.С., Лазаревский Н.И. жэне тағы басқалар ерекше
атап өтуге тұрарлық. Ғалымдар басқарудың осы жүйесіне қатысты көптеген
зерттеу жүмыстарын жүргізді. Мысалы, оны Н.И. Ла-заревский еркін қауымды
басқару, жергілікті басқару, өзін-өзі бақаратын заңды тұлга деп бірнеше
топқа бөледі. Еркін қауым теориясын XІX басында неміс оқымыстылары
енгізген. Оның мақсаты қауым ісіне мемлекеттің араласуын шектеудің
қажеттігін дәлелдеу болды. Олардың пайымдауынша, қауым мемлекеттен бұрын
пайда болды, ал мемлекет қауымдардың экономикалық және саяси мүдделері үшін
бірігу нәтижесінде құрылды. Кейін бұл шаруашылық теориясымен ауыстырылды.
Оның басты өкілдері Р. Моль, А. Васильчиков. Олар өзін-өзі басқарудың
шаруашылық және қоғамдық теориясы деп аталған теорияның мәнін жергілікті
өзін-өзі басқару жергілікті шаруашылықты меңгеруді білдіреді деп
түсіндіреді. Осы теорияны жақтаушылар өзін-өзі басқару жүйесін жергілікті
шаруашылық істерін басқаруды білдіреді деп тұжырым жасаған. Ал кейіннен
Лоренц Штейн мен Рудольф Гнейст жасаған өзін-өзі басқарудың мемлекеттік
теориясында оның басқару органы мен өкілеттіктері толығымен мемлекет реттеп
отырады деген тұжырым жасаған.
Басқарудың бұл жолы әр мемлекетте әр түрлі дамыған, айталық, оның
шығыс-еуропалық, азиялық, латынамерикалық, арабиялық сияқты үлгілері бар.
Бұл үлгілердің даму барысында ұлттық, діни, нәсілдік, әлеуметтік-
экономикалық және тағы да басқа көптеген факторлар ескерілген.
Осы үлгілер басты үш топқа бөлінеді, олар: англосаксондық (Англия,
АҚШ, Австралия, Жаңа Зеландия), француздъщ (Фран-ция, Италия, Бельгия,
Голландия, Швейцария) жэне аралас үлгі (Германия, Австрия, Жапония). Оларга
жеке-жеке сипаттама берер болсақ, англосаксоңдық үлгі мемлекеттік басқару
құрылымын орталықсыздандыруды және билікті бөлшектеуді, сонымен бірге
жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің барлық төменгі деңгейлерде
(штаттарда, провинцияларда) болуын білдіреді. Бұл үлгіде мемлекет саналы
түрде елде қалыптасқан тарихи және құқықтық жағдайға байланысты аймақтық
және жергілікті мәселелерді осы басқару органдарына табыстайды. Шетелдердің
басым бөлігінде (АҚШ-та, Канадада, Жапонияда) жергілікті басқару органдарын
ұйымдастыруға әсер етуші әр түрлі факторларды есепке ала отырып, әкімшілік-
аумақтық бірлік жүйесінің негізі салынады. Атақты оқымыстылар Н.М.
Коркуновтың, Н.И. Лазаревскийдің жариялау құқығы бар заңды тұлғасы ретінде
таньшатьш қауымды аумақтық корпорация ретінде қарастыруға болады деп
тұжырым жасауына осы жағдай себеп болған еді. Америкада қоғамдастықтар
муниципалдық үлгілерді таңдауда дербес. Себебі, ондай үлгілердің саны елу
шақты. Соның ішінде муниципалдық басқарудың алты түрін атауға болады, олар:
графство, қалалар, бороу, виллиджи, таун, тауншиптар (вилиджи 17 штаттан,
таун 30, бороу- 13 штаттан, Солтүстік-Батыста - тауншиптардан тұрады).
Олардың ішінде ең негізгілері - мыналар:
1. "комиссиондық" үлгі 1901 жылы (Техас штатында) алғаш рет қолданылған.
Осы схема бойынша халык 3-5 жылға муниципалдық кеңесті сайлайды;
2. муниципалдық кеңес менеджерді тағайындайды (кеңес-менеджер үлгісі),
соңғысы контракт негізінде жұмыс жасайды, ол атқарушы агшаратқа
басшылық етеді. Менед-жерге кандидатура іздеу жұмысын жеңілдету
максатьшда менеджерлердің ¥лттық ассоциациясы құрьшған, онда
кандидаттар ғана емес, сондай-ақ, бос орындар туралы да мәліметтері
болады;
3. сайланған муниципалдық кеңес өзінің кұрамынан мэр сайлайды (кеңес-мэр
үлгісі). Бұл басқару схемасының екі нұсқасы бар: а) мэр (элсіз мэр) 3-
5 жылға сайланады, кеңеске есеп береді және ресімдеу, өкілеттілік
сияқты функцияларды орындайды, вето құкығына ие болады; э) күшті мэр
(тағайындалған) атқарушы аппаратқа дербес жетекшілік етеді және
муниципалды қауым шегінде өзінің шешімін жүргізеді.
Бұдан жергілікті басқаруда менеджменттің рөлі зор екендігін байқауға
болады. Ал осы үлгілер жөнінде дүние жүзі тәжірибесін зерттей келе, заңгер
Е.С. Шугрина оларды былайша (ұйымдастырушылық-кұқыктық нысанда) бөліп
көрсетеді:
1) "күшті кеңес - әлсіз мэр" нысаны атқарушы органдар іс-әрекетін
үйлестіру мәселесіңде мэр құқығын кеңес шектейді;
2) "күшті мэр - әлсіз кеңес" нысаныңда мэрді халық тікелей сайлайды;
3) "кеңес-менеджер" нысаны жергілікті істі басқаруға саяси бағыты
бейтарап маманды тартуды сипаттайды;
4) комиссиялық нысан, комиссия мүшелері жергілікті үкіметтін өндірістік
бөліміне басшылық жүргізеді;
5) қүрамдастырылған нысан, мэр сайлаушылардың мүддесін ескере отырып, бас
әкімді тағайындайды.
Жергілікті басқарудың европалық үлгісінде жоғары деңгейде
орталықтандырылған жергілікті мемлекеттік басқарумен катар өзін-өзі басқару
жүйесі де бар. Мәселен, Францияда жергілікті мемлекеттік басқару жүйесінде
шешуші рөл префектіден бас кеңесшіге берілген. Жергілікті басқарудың негізі
коммуналар болып табыла-ды, олардың саны -36 мын. Әр коммунаның мэр
сайлайтын өз кеңесі бар. Мұндай үлгі орталықсыздандыру, орталық билікті
бөлшектеу бойынша реформалар жүргізу барысында қалыптасқан. Басқару жүйесін
орталықсыздандыру қоғам өміріне мемлекеттің үнемі тікелей араласуынан
туындайды да, ұлттық денгейде қабылданатын шешімдерде көбінесе жергілікті
халықтың мүддесі ескерілмей қалады. Ал Германиядағы өзін-өзі басқару
дәстүрлі қалыптасқан және онда жариялау құқығы заңды тулғаларымен жүзеге
асады. Яғни мемлекет аудандардағы, қалалардағы жергілікті басқару
органдарына өздерінің функцияларьшың бір бөлігін табыстайды. Сонымен бірге
Германияда қоғамдастықты үйымдастырудың магистрат, бургомистер, солтүстік-
герман және оңтүстік-герман деп аталатын негізгі төрт түрі жүмыс істейді.
Олар өздерінін жауап-кершіліктеріне қарай, жергілікті деңгейлерге жүктелген
міндет-терді шешуге құқылы болғанымен, мемлекет тарапынан құкықтык
қадағалау сақталады. Айталық, қоғамдастықтардын қабылдаған шешімі құқықтық
қадағалау органына (Ішкі істер министрлігінің органдарына) берілгеннен соң,
ол бір ай ішінде заңға қайшы келме-ген жағдайда ғана орындалады. Міне,
Еуропадағы мемлекеттердің демократиялық институттарды қалыптастыру барысы
осыңдай.
1985 жылы Еуропа кеңесі қабылдаған жергілікті өзін-өзі басқарудың
Еуропалық Хартиясы осы мемлекеттердің жергілікті, аймақтық мүдделерін
қорғаушы, мушшипалдық құқықтың маңызды дерегі болды. Жергілікті басқарудың
дамуы тек Еуропада ғана емес, Азияда да қолөнердің, мәдениеттің, сауданың
гүлденуіне байланысты жергілікті баскаруды қалыптастыру, олардың орталық
билік органдарымен өзара жасалған келісімшарттары аркылы пайда бола
бастады. Жергілікті құқықтың даму заңдылықтарының ерекшелігі мынадай
шарттардан тұрады:
• қоғамдастық халқының әлеуметгік-құқықтық ерекшеліктері;
• басқару саласына ғана емес, жергілікті қоғамдастыққа әсер етуші заң
шығарушы салалардың қалыптасу тенденциясы;
• орталық атқарушы билік органдары өздерінің өкілеттіктерінің бір
бөлігін жергілікті деңгейге беру;
• жергілікті басқару органдарын қалыптастыру және т.б.
Бүгінгі күні көптеген мемлекеттердің кұрылымдарына елеулі өзгерістер
енгізілген: біріншіден, басқару органдарыньщ өзара қарым-қатынасындағы есеп
беру және бакылау тәртібі өзгерген; әр орган заңмен белгіленген шеңберде өз
бетінше жүмыс істейді; жергілікті жерлерде атқарушы және өкілетті органдар
жергілікті мемлекеттік басқарудың функциясын орындайды.
Мемлекеттік және жергілікті мемлекеттік басқару құырлымдарының алуан
түрлілігіне қарамастан жергілікті басқарудың дамуы түрақты екі
тұжырымдамасына бағытталады. Олар тек қана тәжірибиемен, дәстүрмен,
мәдениетпен ғана емес, сондай-ақ, құқықтық жүйемен де қалыптасқан. Мысалы,
АҚШ-та жергілікті басқару орталық штат пен федералды органдарға қарсы пайда
болса, ал ¥лыбританияда муниципалдық билік дербес ішкі баскарудың
жеңілдіктері ізінде пайда болды.
Жергілікті басқарудың кепілдігі занды түрде мыналар болуы мүмкін:
1) жергілікті басқаруды және оның органдарын мемлекеттік басқару
жүйесінде оқшауландырып ұйымдастыру;
2) жергілікті басқару органдарының экономикалық және қаржылық дербестігі;
3) жергілікті басқару органдарының басқа органдар мен ұйымдармен қарым
қатынас жасау қүқығы және толық құқық субъектісі ретінде шығуы (меншікті
басқару және иелік ету, жеке бюджетке иелік ету, дербес шешім қабылдау және
т.б.). Мысалы, Жапонияның Конституциясы бойынша және жергілікті басқару
Заңында (96-100 баптар) жергілікті жиналыс нормативті актілерді қабылдайды;
жергілікті бюджетті бекітеді; жергілікті салықтарды, айыппұлдарды бекітеді;
шаруашылық келісімшарттар жасайды; муниципалды кәсіпорындарды басқару
мәселелерін шешеді;
жергілікті атқарушы органдардың іс-әрекетіне тексеру жүргізеді;
Жергілікті басқару органдарының өкілеттігімен өлшенетін аймақтың
дәстүрлі мәдениетін, тарихи, экономикалық мүмкіндіктерін
есепке алатын жергілікті басқарудың әралуандығын ескереді. Ал, біздің
елімізде жергілікті өзін-өзі басқарудьщ институционалдық белгілері
Қазақстанның Конституциясымен камтамасыз етіледі. Жоғарыда аталып өткен
Жапония мемлекетімен біршама ұқсастықтар бар, мысалы, жергілікті бюджетті
бекіту. Елімізде адам құқығы мен оның еркіндігі қамтамасыз етіледі,
азаматтар жергілікті органдарға жұмысқа тартылады, өкілетті орган құрамын
сайлау процесінде өз еркін білдіру формасымен кепілдендіріледі. Жергілікті
басқару жүйесін енгізу азаматтарға тек сайлау құқына кепілдеме беріп қана
коймай, қоғамдастықтың аумағына, сайлауды ұйымдастыру тәртібі мен
жүргізілуіне, басқару органдарының сайлау мерзімі мен іс-әрекеттеріне
қатысты шешім қабылдауға да мүмкіндік береді деген сөз. Сонымен жергілікті
басқарудың органдарының құқықтық нығаюы үшін мемлекет өкілеттіктерін
төменгі деңгейге біртіндеп беріп отырады, ол мынадай формада жүзеге асады:
өкілеттерді беруі – жергілікті басқару органдарының қызметін реттеуді және
оларды табыстауы - мемлекеттің өз кұзыретіндегі өкілеттіктерді бір рет
белгілі мерзімге немесе мерзімсіз уақытка беруін білдіреді. Заңнамалық
тұрғыда жергілікті басқарудың іс-әрекеті заң шеңберінде белгіленеді және
оған мына белгілер тән болады: оны басқарудың жалпы ережелері, соның
ішінде, мақсаттары мен міндеттері, құқықтық негізі, аумағы мен құрамы,
ұйымдастыру құрылымы, құрылу тәртібімен нысаны, экономикалык және қаржылық
сипаты, сайланбалы органның өкілеттіктерінің шегі мен оның мерзімі,
мүшелері, сондай-ақ, лауазымды тұлғалары, басқа мемлекеттермен шекаралас
орналасқан болса, онда мемлекет тарапынан әкімшілік қадағалау шараларын
күшейту үшін жергілікті басқару органдарында ерекше тәртіп орнатъшады және
т.б. Қазақстанда жергілікті мемлекеттік басқару мен жергілікті басқарудын
өзара қарым-қатынастары ерекше көңіл аудартады. Ол мынадай факторлардан
белгілі, Қазақстан Республикасының Конституциясы (89-бап) жергілікті өзін-
өзі басқаруды жергілікті деңгейдегі мәселелерді халықтың өз бетімен шешуін
қамтамасыз етеді деп танып, халықты мемлекеттік биліктің нағыз көзі деген
идея бекітілген.
Жергілікті баскару аумақтарда жүзеге асады, ол заң ұғымында өмір
сүрудың міндетті шарты (жер, табиғат объектісі, ресурс көздері) ғана емес,
жергілікті басқарудың мәртебесіне ие - занды тұлға болып табылады.
2004 жылдан бастап экімшілік-аумақтық бірліктер әкімдерінің аппараты
құрылып, оларға заңды тұлға мәртебесі берілді, ол үшін республикалық
бюджеттен 2,9 млн теңге бөлінді және ол 2005-2006 жылдары да осы мөлшерде
қаржыландырылады. Олай болса, шаруашылық саласында оларға бекітілетін
функциялар қатары да көбейді деген сөз. Бюджет бағдарламасы бойынша төменгі
басқару деңгейінің (жергілікті шаруашьшықтың) шығыңдарын қаржыландыруды осы
әкімдер аппараттарына біртіндеп беріледі. Жергілікті басқарудың
экономикалык негіздерімен танысуда құрылымдық компоненттеріне қоса,
зандық астарларын білу аса маңызды. Жергілікті құрылымға оның қазына мен
мүліктен тұратын, коммуналды занды тұлғаларға бекітілген коммуналды
меншіктін тікелей қатысы болуы мүмкін. Мемлекеттік меншікті жергілікті
меншікке беру туралы тәртіпті анықтау керек. Мысалы, бүгінгі күні
пайдаланылмайтын мемлекеттік объектілерді шағын кәсіпкерлік субъектілеріне
беру тәртібі қабылданған. Коммуналды меншік оперативті басқару және
шаруашылық жүргізу құқыгымен бірге жергілікті тұлғаға беріледі. Егер
жергілікті кэсіпорындарға коммуналды мүлікке иелік етуге, пайдалануға құқық
берілсе, онда олар нақты меншік иесі болып табылады. Бұл құқықтарды атап
көрсетудің өзі басқаруға тек қана кэсіпорын жеткілікті емес, оған жер,
табиғи ресурс, жергілікті қаржылық-кредиттік мекемелер, тарихи және мәдени
құндылықтар, яғни жергілікті мүлік жиынтығының кажет екендігін білдіреді.
Жергілікті басқару органдары жергілікті меншікті басқарады, оны жеке және
занды түлғаларға уақытша пайдалануға, жалға беруге құқығы бар, сөйтіп,
белгіленген тәртіп бойынша беріп, мүлікпен келісімшарт жасайды. Оған қоса,
жергілікті басқару органдары:
1. өнімге (қызметке) бағаны және тарифті реттей алады;
2. ұйымдардың жетекшілерін тағайындайды;
3. жергілікті тапсырыстарды орналастырады;
4. қоғамдастық аумағында орналасқан ұйымдардың жергілІк-ті элеуметтік-
экономикалық дамыту шараларына қатысуын үйлестіреді;
5. белгіленген заң бойынша сыртқы экономикалық іс-эре-кеттің тэртібін
жүзеге асыра алады.
Жергілікті басқару органдарының қаржылық ресурстарына келер болсақ, ол
Конституцияда және басқа да заңда қаралған өкілеттіктеріне сәйкес болуы
керек. Бюджет жергілікті басқарудың қаржылық базасы, оның қаржылық негізі
төмендегілердің есебінен құралады:
• жергілікті бюджет қаражаттарынан;
• бюджеттен тыс, валюта жэне басқа да қорлардың қаражаттарынан;
жергілікті банкілерінің кредит ресурстарынан. Жергілікті бюджеттің
табыс құрылымы мынадай: жергілікті салықтардың түсімі;
• республикалық салықтардан аударма; жергілікті алымдардан, айып-
пұлдардан және басқа да төлемдерден түскен түсімдер;
• жер қойнауын пайдалану қүқығына төлем; жердің, қозғалмайтын мүліктің
және коммуналды мүліктің жалдық ақысы; жергілік-ті құрьшымға жататын
түрғын үйлердің пәтерақысы;
• жергілік-ті бағалы қағаздар, акционерлік қоғамдар мен
серіктестіктердің үлестік жарнасы, жергілікті қаржы ұйымдарынын берген
қарызы бойынша пайыздық төлемдер.
Қазір елімізде "Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік
басқару туралы" Заңы қабылданған. Конституция жергілікті деңгейде
мемлекеттік басқару мен жергілікті басқару арасындағы айырмашьшықты нақты
ажыратып берген. Ол жергілікті басқару заңының жобасына сәйкес мемлекеттік
басқару органдарының құрылымына өкілетті және атқарушы органдар құруға
мүмкіңдік береді. Біздің ойымызша, елді ортальіктандырмай басқарудың тиімді
жолы осы жергілікті басқаруды дамыту. Оның басты мақсаты түтастай алғанда
елдін экономикасын дамыту мен халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру болуы
шарт. Ол үшін алдымен мемлекеттік функциялардың тізімі анықталып,
жүйелендіріледі, одан кейін мемлекеттік басқару деңгейлері ара-сыңда
өкілеттіктер мен функциялар нақты ажыратылады, содан кейін ғана
бюджетаралық катынастардың үлгісі қалыптасады.
Жергілікті басқаруды жетілдіру үшін шетелдік тәжірибелерді сараптау
жөн. Айталық, Скандинавия елдерінде жергілікті басқарудың тарихы өте
теренде жатыр. Соның ішінде Норвегияда жергілікті өзін-өзі басқару туралы
заң 1937 жылы енгізілсе, Данияда қалалық муниципалит еттерді басқаруға
байланысты заң 1837 жылдан, ал ауылдық жерлерге қатыстылары 1849 жылдан
бастап қызмет етіп келеді. Швецияда алғаш жергілікті басқару туралы Заң
1862 жылы, ал Финляңдияда 1865-1873 жылдар аралығьшда пайда болды. Аталған
елдердегі (Норвегиядан басқасы) жергілікті басқару туралы ережелер
Конституцияға енгізілген. Жалпы жергілікті басқарудын үлгілерін авторлар әр
түрлі бөліп көрсетеді. М. Голдсмит және Г. Балдерсхайм талдауларына
сүйенсек, олар мыналар:
• солтүстік-америка үлгісі, онда муниципалиттердің қамтитын саласы аз,
ол жекелеген азаматтардың сұраныстарын қанағаттандырудан гөрі бизнесті
ынталандыруға қызмет етеді;
• оңтүстік-еуропалық үлгі (Франция және Италияға тэн). Мүңда жергілікті
басқарудың белсенділігі төмен болғанымен, халықтың жергілікті сайлауға
қатысуы жоғары деңгейде және олар өздерінің саяси мүдделерін сақтай
отырып, үлттық деңгейдегі саясатқа да әсер ете алады;
• скандинавиялық және солтүстік-еуропалық үлгі (Данияда, Фшшяндияда,
Швецияда, Норвегияда жэне Ұлыбританияда). Мұнда жергілікті басқару
органдары белсенді және жауапкершіліктері де көп.
Жергілікті басқару бірліктерінің тұрпаттамасы (типологиясы) екі
бағьпта жүреді: өкілеттілік және функциялардың түрлері. Өкілеттілік деп
жергілікті оргаңдардың дербестік дәрежесін, жергілікті тұрғындардың басқару
істеріне араласуын айтады. Функция деп жергілікті билік органдарының
міңдеттерін түсінеміз. Кейбір жергілікті басқару оргаңдарында мәселелер өте
ауқымды, ал кейбіреулерінде тек бір міндетті орындайтыңдай ғана дәрежеде.
Скандинавия елдеріндегі жергілікті басқару (Данияда, Норвегияда, Швеңияда)
саяси сайланбалы аралық деңгейдегі басқару органы бар. Ал Финляндияда
аралық жүйе жоқ. Оның орнында Финляндияда арнайы бағыттар бойынша
(денсаулық сақтау, жоғары білім беру ЖӘНС жоспарлау) муниципалитетаралық
кооперациялар желісі ксңііісн дамыған. Л.Дж. Шарптың пікірі бойынша,
Еуропаның бірқатар елдерінде аралық деңгейді басқару органдары жергілікті
мәселелерді шешуде үлкен маңызға ие болып отыр. Скандинавия елдерінде
жағдай бірыңғай емес. Бір жағынан, Финляндияда кәсіпорындар әрбір
муниципалитет аралық ынтымақтастықтағы ұйымдардың бірнеше функцияларды
қатарынан орындауын көздейді. Бұл жалпы тағайындалған аралық органдардың
даму бағыттарын кеңейтуге деген көзқарас болса, екінші жағынан, Норвегия
мен Швецияда аралық деңгейді жойып, функцияларды орталық және жергілікті
билік арасында бөлу туралы ұсыныстар бар.
Бұрынғы кеңес үкіметі кұрамында болған елдердің ішінде Эстонияда 1989
жылдың 10 қарашасында қабылданған жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң
осы жүйенің негізін қалыптастырды. Мұнда соңғы 10 жылда болған
өзгерістердің бірі - ол екі деңгейлі жүйенің бір деңгейліге ауысуы болып
табылады. 1989 жылы қабылданған Заң бір деңгейлі жүйенің артықшьшығын
дэлелдеді, осы занға сәйкес муниципалдық мүлік туралы түсінік енгізілді.
1996 жылдың 1 қыркүйегінде муниципалдық кәсіпорындар заңды жолмен
таратылып, жауапкершілігі шектеулі компаниялар жэне акционерлік қоғамдар
болып қайта құрылды. Сөйтіп, мүндағы жергілікті билік органдары елді
аумақтық бірліктерге бөлуге негізделген; жергілікті талаптарды есепке ала
отырып, оларды заң шығарушы және атқарушы мекемелер басқарады.
Муниципалитеттердің негіз-гі табыс көздері мыналардан құралады:
жалпымемлекеттік салық табыстарындағы үлестері;
• мемлекеттік бюджеттен берілетін дотация; муниципалдық салықтар;
• кредиттер;
• муниципалдық мүлікті жалға пайдалануға берілгеннен түскен төлемақы;
• муниципалдьіқ меншікті сатудан түскен табыс.
Қазіргі кезде мушщипалдық бюд-жетке берілетін дотация құрамы мынадай:
1. азаматтардың жеке табыс салығы 56%;
2. жер салығы 100%;
3. суды пайдалануға 20%.
Кәсіпорындардың пайдаларына салынатын салық жергілікті бюджеттерге
төленген кезде мүғалімдердің еңбекақысы жергілік-ті бюджеттен төленді.
Муниципалдық кеңес жергілікті қосымша құн салығының 3%-ына дейін белгілеуге
құқықтары болды, ал 9%-ын орталық белгілейді. Орталық қосымша қүн салығьш
18% етіп белгілегеннен кейін жергілікті билік органдарының мүндай кұқыктары
жойылды. Жер салығы ресми түрде 1993 жылы енгізілді. Бастапқыда оның 50%-ы
жергілікті бюджеттерге берілді, ал 1996 жылдан бастап толығымен жергілікті
бюджетке беріліп, муниципалды кеңес салық салуға берілген жерлерге мемлекет
бел-гілеген кұнынан 0,5%-дан 2%-ға дейін белгілеуге құқықтары бар. Селолық
және қалалық муниципалдық бірліктер бюджеттерінің арақатынастары мен
мемлекеттік бюджет туралың Заң мемлекет-тік бюджеттен жергілікті билік
органдарының жалпы жэне ар-найы мақсаттарына дотация беруге мүмкіңдік
туғызды. Жалпы мақсатқа арналған қаржы дотациялық қор арқылы беріледі.
Мемлекеттік бюджет жобасындағы бұл дотациялық қордың көлемі және оның
жергілікті билік органдары арасында бөлінуі жергілікті билік органдарының
өкілдері және олардың бірлестіктері және үкімет арасында келісімшарт бекіту
арқылы анықталады. Егер бір келісімге келмеген жағдайда үкімет дотациялық
қордың көлемі мен оны бөлу қағидаларын өзі белгілейді. Сонымен, жергілікті
шаруашьшықты басқарудың ұйымдастырушылық-құқықтық негізі әр елде әр түрлі
дамығанын көреміз.
Бүгінгі таңда жаңа жүйені өмірге енгізу үшін аса маңызды жағдайлар
жасалды. Әкімшілік реформасын кезең-кезеңімен іске асыру Қазақстандағы
жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі туралы конституциялық нормаларды жүзеге
асыруға мүмкіндік беретін барлық алғышарттарды туғызды.
Осы бағыттағы алғашқы нақты қадамдар Қазақстан Президенті жанындағы
Демократия мен азаматтық қоғам мэселелері жөніндегі ұлттық комиссияның
ауқымында жасалды.
Демократиялық реформалар бағдарламасын әзірлеу мен нақтылау жөніндегі
мемлекеттік комиссияның алғашкы отырысында Мемлекет басшысы өзінін сөйлеген
сөзінде осы комиссия жүмысының аса маңызды бағыттарынын бірі ретінде
жергілікті өзін-өзі басқарудың нормативтік базасы мен әлеуметтік тетігінң
дамытуды анықтады.
Жергілікті өзін-өзі баскару жергілікті қоғамдастық шеңберінде іс-қимыл
жасайтын және жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуді өзінің
жауапкершілігіне алатын халықтың өзін-өзі ұйымдастыруының жүйесі болып
табылады. Жергілікті өзін-өзі басқарудың арнайы сайлау органдарын -
Кеңестерді құру көзделуде, олардың мүшелерін тікелей жергілікті
қоғамдастықтың халқы сайлайтын болады.
Тұтастай алғанда, жергілікті өзін-өзі басқару жөніндегі жұмыстар ол
туралы заң қабылдау мен әкімдерді сайлаумен аяқталмайды. Ол Қазақстанның
саяси жүйесін жетілдіру бастауларына қарай жасалып жатқан қадамдардың бірі.
2.2 . Жергілікті өзін-өзі басқарудың қағидалары мен модельдері
ЖӨӨБ-дың формалары мен типтерінің көптігіне карамастан ЖӨӨБ жүйесін
қамтамасыз ететін бірнеше негізгі қағидаларды бөліп көрсетуге болады.
Демократизм қағидасы - аймақтық масштабтағы мәслелерді шешуде халықтың
кең катысуы. Бұл принциптің қызметі муниципалитеттің ағымдық ісіне қоғамды
тарту механизміне негізделеді, терриотория аймағындағы қоғамдық
бірлестіктердің өкілеттіктері мен жауапкершілік шегін бекітумен
жүргізіледі.
Субсидиярлы қағидасы - басқарудың түрлі деңгейлері арасындағы
өкілеттіктерді бөлу мен қайта бөлу процедурасы. Осы принциптің қолдану
аясында билікті атқару өкілсттігі мен осы органдардың халық арасындағы
жауапкершілік реттілігінің тұрақты болуын анықтайды. Төменгі деңгейде
атқаруға мүмкін болмаған жағдайды ғана өкілеттігі жоғары деңгейдегі органға
беру, осы принципке сәйкес келеді.
Бұл қағидаға басқару деңгейлері арасындағы басқару қызметін тиімді
бөлу, тиімділіктің басты критериясы болып халық арасында қажеттіліктерді
максималды қанағаттандыру болып табылатын қажеттілігі ескеріледі, содай-ақ
билік субъектілерінің арасындағы жауапкершілікті қатаң бөлу міндетіне
негізделеді. Билік құрылымдары арасындағы билікті бөлудің басты бейнесі ол,
халыық пен билік арасындагғы аралықты қысқарту да осы принципке сәйкес
келеді.
Комплементарлы қағидасы — тік басқаруды бөлу арқылы билік функцияларын
теңдей бөліну жағдайын құру. Осы принципке сәйкес басқару құрылымындағы
билік өкілеттіктерінің бөліну, жоғарыдан, сонымен бірге төменнен де
жүргізіледі. Бұл қоғамды бұзуға әрекеттенетін жасырын орталық басқарудың
туу мүмкіндігін шектейді.
Депортаментализаций қағидасы— ЖӨӨБ органдарының функционалды және
терриоториолды функциясын есепке алады.
Орталықсыздандыру қағидасы — жекелеген аймақтарға басқару функциясын
осы аймақтың өзіне беріледі.
Орталықсыздандыру механизмі мемлекеттік және муниципалдық органдар
пәнін енгізудің мөлдір бастамасының қалануып қажет етеді. Орталықсыздандыру
мемлекеттік өкіліттіктігінің қажетті ресурстарып орындау үшін жергілікті
жерге бөлінген кепілдіктерді делегирлеуді ұйғарады.
Орталықсыздандыру механизмі құру реттілігі келесі пунктерді қамтиды.
1. Әрбір муниципалды бірлестіктерде мемлекет өкілеттігінің құрылуы;
2. Олардың орындалуына бағытталған материалдық және қаржылық
құралдарының көлемін анықтау;
3. Заңға сәйкес мемлекеттің іске асырылып жатқап өкілеттігін
беруді құжаттау;
4. Өкілеттікті беру механизмінің тиімділігі мен сапасын
анықтау.
ЖӨӨБ белгіленген ұлттық заң шеңберіндегі мемлекеттік міндеттср
аясындағы қоғамдық мүдделердің бөлінуін басқару тәртібі, тек өз терриотория
мүдделері аясында жүргізетін жеке билік органдарын сайлау арқылы жүргізуді
ұйғарады.
ЖӨӨБ-дың басты принциптері арасынан мыналарды айрықша көрсетуге болады.
1. Жергілікті билік органдарының сайланбалылығы;
2. Коммуналдық меншіктің болуы;
3. Жергілікті билік пен халық арасындағы қатынастардың келісімі
негізі;
4. Өзіндік кіріс ағымы себінен территориялық кажеттіліктерді
қанағаттандыру;
5. Әлеуметтік сферада ЖӨӨБ-дың жетік мамандануы:
6. Муниципалды қызметкерлердің лауазымды қызметке конкурстық жүйе
арқалы орналасуы;
7. Берілген терриоториядағы тұрғылықты халыққа есеп беру:
8. Шешім қабылдау еркіндігі;
9. Құқықпен қорғалуы.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Жергілікті өзін - өзі басқарудың аумақты кешені
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..3
І. Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік
басқару
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .5
1.1. Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің мәні мен теориялық
негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..5-6
ІІ .Жергілікті өзін - өзі басқарудың аумақты
кешені ... ... ... ... ... ... ... 7
2.1. Жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізудің маңызы мен
мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...7-16
2.2 . Жергілікті өзін-өзі басқарудың қағидалары мен
модельдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...17-21
2.3. Халықтың тұрмыс тіршілігін жақсартудағы жергілікті өзін - өзі
басқару жүйесіндегі қазірде қамтылған
мәселелер ... ... ... ... ... 22-31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 32-33
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 34
Кіріспе
Қазіргі таңда еліміздің мемлекеттік құрылысын жетілдіру, оның ішінде
билік құзырларының әр деңгейі арасыңда нақты бөлінуі мен халық билігінің
маңызды элементі болып табылатын жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін ендіру
өте өзекті мәселелердің қатарында. Бұл, биліктің белінуі шеңберінде
қарастырылатын мәселе отандық басқару жүйесін анықтайтын демократиялық
нышандардың бірден-бірі.
Бірақ бұл бағытты абсолют ретінде қабылдап, бүкіл қоғам проблемаларын
шешеді деп қараудан да сақтанған дүрыс. Сонымен қатар күшті
орталықтандырылған мемлекет белгілі кезеңде өзінің ішкі тұрақтылығын
қамтамасыз ете алады, бірақ оның ұзақ уақытқа созылуы саяси жағдайдың
тұрақсыздануына алып келуі мүмкін. Ал ішкі саясатта тұрақтылықты қамтамасыз
ету саяси режимді орталықсыздандыру, жергілікті өзін-өзі баскаруды дамыту
сияқты басқа да шараларды жузеге асыруды талап етеді.
"Қазақстан - 2030" Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет
пен мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің
бірі ретінде белгіленген. Осы қүжатта атап көрсетілгендей, мемлекеттік
басқару біртіндеп орталықсыздандырылып, үкімет ықшам әрі кәсіби деңгейде
болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылдырылады. Әрбір
министрлік пен ведомство өздеріне тән емес қызметтерді орталықтан
аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылады.
Бірақ ол қызметтерді жергілікті жағдайда іске асыру экономикалық
механизмдерді қолдануға бағытталуы тиіс.
Тақырыптың зерттеу дәрежесі. Жергілікті органдар өзінің қызметін
орталық биліктердің бақылауыңда атқарады. Бақылау әр салада әртүрлі болуы
мүмкін.
Орталық органдар жергіліктілерді әкімшілік бақылауыңда өзінің кейбір
актілерін бекіту және олардың белгілі іс-әрекеттеріне санкция салу
құқықтарын қолданады, сонымен қатар орталық жергілікті басқарудың лауазымды
қызметкерлерін жұмыстан босата алады.
Орталық органдар өзіңің жергілікті басқару құрылымдарымен
арақатынастарында қаржылай бақылау өкілетін де қолданады. Жергілікті
органдардың қаржысы өздерінің жеке табыстары мен мемлекеттік бюджеттен
кіріс түсуден қүралады. Бұндай жағдай олардың, бірінші жағынан өздерінің
белгілі мәселелерде дербестігін білдірсе, екінші жағынан, жалпы мемлекеттік
деңгейдегі орнын анықтап, мемлекеттік басқару жүйесіне кіретіндігін
білдіреді.
Сонымен қатар жергілікті органдарды қоғамдық, сот және т.б. бақылаулар
арқылы тежейді. Бұл орайда сот билігінің жергілікті атқару органдарынан
тәуелсіздігі қамтамасыз етілуі өте маңызды.
Жергілікті мемлекеттік басқару жүйесінде әкімшілік-аумақтық бөліністің
әр қилылығы көрініс табады. Оның қызметінің экономикалық және қаржылық
негіздерін жергілікті бюджет коммуналдық заңда түлғаларға бекітілген мүлік
құрайды. Мәслихаттар мен әкімшіліктерге міндеттер, талаптар және шектеулер
қойылады. Олардың негізгілеріне келесілер жатады:
1. Жалпы мемлекеттің сыртқы және ішкі саясатына сәйкес келмейтін
шешімдердің қабылдануына жол бермеу.
2. Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде Қазақстан Республикасының
мүдделерін сақтау.
3. Қазметінің қоғамдық маңызы бар салаларында бекітілген жалпы
мемлекеттік стандартты ұстану,
4. Азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуыы
қамтамасыз ету.
Жұмыстың теориялық - методолологиялық және практикалық ғылыми
зерттеулер негізі Белисбаев А., Көшім Д., Медведева H.П., Нүкенов А.,
Танкиева A., Тоқтыбеков Ә., Умбеталиева Т., Хайдар А., Черникова В.А.
сияқты ғалымдардың еңбектерінде өз орнын тапқан.
Қазақстан өзінін тәуелсіздігін жариялап, демократиялық қоғам құруға бел
байлаған күннен бастап, жаңа мемлекеттік құрылымның түрлерін енгізу міндеті
күн тәртібінде болды. Халықтың биліктің, азаматтық коғамның алғашқы
баспалдағы болып табылатын жергілікті өзін-өзі басқару (ЖӨӨБ) жүйесінің
соңғы Конституциядан орын алудың өзі осының айғағы.
ЖӨӨБ мәселесі Қазақстан үшін, қазақ халқы үшін мүлдем жаңа,. жат
құбылыс деп айтуға болмайды. Атам заманнан бері әр ауыл, әр аймақ өзінің
ішкі мәселесін өздсрі шешкен, оған хан да, сұлтан да араласпаған. Белгілі
бір қауымның (ата, ру) ішкі жұмысын былай қойғанда, ауыл арасындағы, ата-ру
арасындағы кикілжіңдер, талас-тартыстар ауыл ақсақалдарынан артылса ара
биге жүгінумен, соның билігімен аяқталған. Орталақ мемлекеттік билік болып
табылатын Хан билігі жергілікті мәселелерді шешуге ешқашан араласпайтын.
Көптеген дамушы елдердің тәжірибелері көрсетіп отырғандай, жергілікті
өзін-өзі басқаруды іске асыру кез келген мемлекеттегі демократиялық
тәртіптің қажетті саласы болып табылады.
І. Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару жүйесі
1.1. Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің мәні мен теориялық
негіздері
Жергілікті мемлекеттік басқару саласындағы қоғамдық қатынастарды
реттейтін, жергілікті өкілді және атқарушы оргаңдардың құзыретін,
қызметінің ұйымдастыруын, тәртібін, сондай-ақ мәслихаттар депутаттарының
құқықтық жағдайын белгілейтін нормативтік құқықтық актілердің іргесін
қалайтын қолданыстағы Қазақстан Республикасының Қонституциясы болып
табылады. Өйткені оның ҮІІІ бөліміме қарасты 85-бабында: Жергілікті
мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы істің жай — күйіне жауапты
жергілікті өкілдікті және атқарушы органдар жүзеге асырады дей келе, мұны
одан ары нақтылай түседі, {86-89 бб.). Осы мәселені нормативтік-құқықтық
актілердің бірі -2001 жылы 23 қаңтарда "Қазақстан Республикаасындағы
жергілікті мемлекетгік басқару туралы ң еліміздің заңы. Ол 4 тараудан, 41
баптан тарады. Бірінші тарауы "Жалпы ережелер", екіншісі Мәслихаттарды
құру, олардьзд қүзыреті жане қызметін ұйымдастыруң, үшіншісі "Әкімдер жөне
әкімияттар, құрылуы, құзіреті және қызметінің ұйымдастырылуын, төртіншісі
Қорытынды және өтпелі ережелерң тақырыптарына арналған. Осы мәселеге 1998
жылғы 20-мамырдағы "Қазақстан Республикасының астана мәртебесі", 1998 жылғы
1-шілдедегі "Алматы қаласының айрықша мәртебесің, мемлекеттік қызмет,
сайлау т.б. туралы Заңдардың да қатыстығы бар.
Демек, жергілікті мемлекеттік басқару дегеніміз- бұл Заң актілерінде
бслгілснген құзырет шегінде жергілікті өкілді және атқарушы органдар тиісті
аумақта мсмлекеттік саясатты жүргізу, оны дамыту мақсатында жүзеге
асыратын, сондай-ақ тиісті аумақтағы істің жай -күйіне жауапты болып
табылатын қызмет.
Жергілікті мемлекеттік басқару жүйесінде әкімшідік-аумақ-тық бөліністің
әрқилылығы көрініс табады, оның қызметінің экономикалық жәнс қаржылық
нсгіздсрін, әрине, жергілікті бюджет; коммуналдьық заңды тұлгаларға
бекітілгсн мүлік, сондай-ақ заңға сөйкес коммуналдық меншіктегі өзге де
мүлік құрайды. Алайда, мәслихаттар мсн әкімияттарға міндеттср, талаптар мен
шектеулер қойылады, олардың негізділеріне жататындар:
1) жалпы мсмлексттік сыртқы және ішкі саясатқа қаржы жөне
инвестициялық саясатқа сәйкес келмейтін шешімдердің қабылдануына жол
бермеу;
2) ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде Қазақстан Рсспубликасының
мүддслерін сақтау;
3) қызметтің қоғамдық маңызы бар салаларында белгіленген жалпы
мсмлскеттік стандарттарды ұстану:
4 ) азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуын қамтамасыз
ету;
Кез-келген мемлекетте ЖӨӨБ үш негізгі мақсатта іске асады: мемлекеттік
басқарудағы орталықсыздандырудың қамтамасыз ету, жергілікті маңызды
мәселелерді шешудегі демократиялық дамудың бастауы мен жергілікті істі
жүргізудегі тиімділікті арттыру.
"ЖӨӨБ" түсінігі мемлекет пен қоғамның тіршілігіндегі ұйымдасу жөніндегі
түрлі қадамтарды талқылаудың әралуанды жоне кешенді көріністерін қамтиды.
ЖӨӨБ аясында жергілікті маңызды мәселелерді өздері шешуте ұмтылатын
жергілікті жердегі биліктің конституциямен нақтыланған ұйымы түсініледі.
ЖӨӨБ болып табылатын;
а)елдің конституциялық құрылымының негізі;
б)халықтың жергілікті маңызды мәселелерді өздері шешудегі құқығы;
в)халық билігінің формасы.
ҚР-ның Конституциясы демократиялық қоғам мен құқықтык мемлекетті
құруда, Қазақстанның дамуына бағытталғанын нақтыланғанымен, жергілікті
мемлекеттік басқару мем ӨӨБ-дың саяси кұқықтық аспектілерін толық түрде
анықтамаған.
Конституция-мемлекеттік саяси-құқықтық әрексті негізінде,
терриоториялық-әкімшілік бірліктің үйлесімді дамуына бағытталған. Осы
әрекеттер перспективалық мақсатты белгілеп концепцияда келтірілуі, ұлттық
және жергілікті деңгейдегі терриоторияның дамуын стратегиялық және
тактикалық міндеттерін ғылыми негіздеу тиіс. Қазақстанда ЖӨӨБ-дың
қалыптасуы үшін өте маңыздылықты иемденетін, ел Конституиясының 1-тараудың
3-бабында көрсетілгендей халық билігінің дербес формасы ретіндс көрінеді,
ал "халық мемлекет билігінің жалғыз көзі б.т." Ал 2-тарау 3-бабта, халық
тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы билікті құрады,
сонымен қатар өзінің мемлекеттік билік органдарының өкілеттігін беруді
қамтамасыз етеді.
Жергілікті референдум — жергілікті аса маңызды мәселелерді шешуде
арнайы заңмен нақтыланған муниципалды үйымдардағы азаматтардың дербес дауыс
беруі. Муниципалды сайлаудың жергілікті референдумнан ерекшелігі, ол
жергілікті маңызды мәселелерді нақты шешуде зандылық күшті қандайда бір
түлғалы мандатты бермейді.
Жергілікті референдумның маңыздылығы халықтың еркіндігінін жоғарғы
көрінісі Қазақстандағы ЖӨӨБ туралы заңының жазылуында қандай да бір
мемлекеттік билік органдары немесе ЖӨӨБ органдарының мақүлдауын
қажетсінбейтін жергілікті референдумды шешуге қатысу мүмкіндігінде нақты
ерекшеліктерді ескеруі тиіс, егер терриоториялық ұйымдарға қатысты сәйкес
конституциялық нормаға қарсы келмесе БАҚ-да ресми жариялануға берілуі тиіс.
Одан басқа Қазақстанда ЖӨӨБ жүзеге асыру үшін аймақтық және жергілікті
деңгейде басқаруды ұлттық қоғамдық саяси сферада радикалды реформаны атқару
моделін іріктеу қажет. Осыған байланысты реформаның ӨӨБ-да аймақтық және
жергілікті жағдайды объективті бағалау мен сараптау арқылы ұжымдық дайындық
процесінің тиімді қызмет етуін көрсететін ашық қоғамдағы ЖӨӨБ және
мемлекеттік қызметті реформалаудың саяси институтын мақсатты құру қажет.
ІІ. Жергілікті өзін - өзі басқарудың аумақты кешені
2.1. Жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізудің маңызы мен мәселелері
Көптеген дамушы елдердің тәжірибелері көрсетіп отырғандай, жергілікті
өзін-өзі басқаруды іске асыру кез келген мемлекеттегі демократиялық
тәртіптің қажетті саласы больш табылады
Қазіргі уақытта Қазақстан жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін құру
сатысына қадам басты, сондықтан өз еліміздің ерекшелігін ескере отырып,
шетелдік тәжірибені талдау мен жинактауға ықылас арта түсуде.
Бұрынырақ осындай жүйені құруға талай рет ұмтылыс жасалды. Халықтың
жергілікті маңызы бар мәселелерді дербес шешуді қамтамасыз ететін
жергілікті өзін-өзі басқару туралы ереже бастапқыда Қазақстан Республикасы
Конституциясының негізіне арқау болды.
Жергілікті өзін-өзі басқарудьщ заңнамалық негізін әзірлеу мен оны
енгізуге талай рет ұмтылыс жасалды. 1997 жылы Жергілікті мемлекеттік
басқару және өзін-өзі басқару туралың заң әзірленді, бірақ ол қабылданбады.
Билікті орталық пен аймақтарға жіктеу мәселесінің қоғамымызда
талқыланып жатқанына біршама уақыт өтті. Осы екі деңгей арасындағы
мәселелердің шешілу барысы жергілікті басқарудың дамуына тікелей қатысы
бар. Орталықтан биліктің бір белігін алу процесін әрі қарай жеткізудегі
тағы бір кезең жергілікті басқару органдарының жаңа жүйеге қатысты құқықтық
базасын айқындау.
Жергілікті басқаруды дамыту мақсаты әр әкім өз мекенінің (ауылдың,
қаланың, ауданның) бюджетінің толуына мүдделі болуы үшін жеке шағын, орта,
үлкен кәсіпорындардың экономикасна араласпай, қайта олардың дамуына қолайлы
жағдай жасауы тиіс. Облыстардың бүгінде әл-ауқаты өзін-өзі асырауға жетті
деу қиын. Республикалық бюджеттен қаржы альш отырған облыстар баршылық.
Оларға дербестік берілсе, бюджеттің шығыс белігін қамтамасыз ететін қаржы
кезін қайдан алмақ? Ал әлеуметтік қамсыздандыру саласы ақсап жатса, ол
облыс шеңберінде саяси наразылық туғызары сөзсіз. Демек. әр облыс өз
бетінше емір сүре алатын жағдайға жетпей, орталықтың билігін шектеуді
енгізу ерте. Ал әкімдерді сайлау мәселесіне тоқталсақ, әлеуметтік-
экономикалық жағдайы ауыр аймақта әкімдерді сайлау кері әсер беруі мүмкін.
Экономиканың дағдарыстан жаңа шыға бастаған ел үшін толассыз сайлаулар
экономикалық өсу қарқынын бәсендетуі әбден мүмкін.
Жергілікті жағдайда экономиканы басқаруды жетілдіру жолдарын
іздестіруде көптеген пікірлер бар. Жергілікті басқаруды жетілдіруде оған
саяси тұрғыдан емес, оны шаруашылық тұрғысынан да қарау керек. Біз үшін
оның дамуы, жергілікті халықтың барлық әлеуметтік қызмет түрлерімен
қамтамасыз етілу маңызды. Яғни үнемі орталықтан кемек күту тиімсіз,
соңдықтан да өздері шеше алатын мәселелерге еркіндік (өкілеттілік) беруді
талап етеді. Өкілеттіктерді ажырату мәселесі де сатылап шешілуі дұрыс
болады. Себебі, кейбір өкілеттіктер жергілікті деңгейге берілгеннен кейін
орталық ол мәселеге оралмайды, ал жергілікті органдар оны толыққанды шеше
алмай қалуы да ықтимал, олай болса, барлығы эксперимент сынынан өтіп барып
қабылдануы керек. Жергілікті өзін-өзі басқаруды мемлекеттік басқару
жүйесінен бөлек алып қарау мәселесі әлі де көптеген талқылауларды талап
етеді. Кез келген экономикасы дамыған мемлекеттерде мемлекеттен бөлек жүйе
жоқ.
Тарихқа тоқталып өтсек, жергілікті басқарудың даму жолы былайша
өрбиді: жергілікті басқару билігінін қайта қалыптасуы бұрынғы кеңес
дәуірінің соңғы 1990-1991 жж. "КСРО жергілікті өзін-өзі баскару және
жергілікті шаруашьшықтың жалпы басталуы туралы" Заңының қабылдануы елімізде
жергілікті басқарудың қалыптасуына негіз болды. 1990 жылдың 15
желтоқсанында қабылданған "ҚазКСР-дағы меншік туралы" Заңы меншікті үш
түрге белді, олар:
1. жалпыодақтық;
2. республикалық;
3. жергілікті.
Кейін 1991 жылғы 15 ақпанда "Жергілікті өзін-өзі басқару және Қазақ
Советтік Социалистік Республикасының жергілікті кеңестерінің халық
депутаттары туралы" Заңы қабылданғанымен, ол заң бұрынғы кеңестік дәуірдің
үрдісін жалғастырды. Бұл занда мемлекеттік басқару мен жергілікті
басқарудың аражігі ажыратылмаған. Жергілікті мемлекеттік органдар
мемлекеттік биліктің бірлігі қағидасының негізінде құрылып, мемлекеттік
биліктің жергілікті органдары - халық депутатары кеңестеріне жергілікті
халық өкілдері сайланды (ауыл, селоға денгейіне дейін). Осы өкілетті
оргаңдар жергілікті атқарушы органдарды қалыптастырды деп берілген. 1992
жылдың 13 қаңтарында "Жергілікті өзін-өзі басқару және Қазақ Кеңестік
Социалистік Республикасьшың жергілікті кеңестерінің халық депутаттары
туралы" заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заңы қабылданды.
Бұл заңдағы өзгерістер "Өкілетті органдардың үстемдігін" ,"Өкілетті және
атқарушы-бөлуші органдардың функциялары мен өкілеттіктерін ажыратумен"
алмастырумен шектелген. Кез келген деңгейдегі халық депутаттарының
кеңестері "кімдердің өкілеттігіне жататын мәселелерді өз қарауларына алуға"
және керісінше, әкімдер "халық депутаттарының жергілікті Кеңесінің
өкілетіне қарайтын мэселелерді өз қарауларына алуға құқықтары
болмайтындығына" заңда ерекше назар аударылған. 1992 жылдың 7-ші ақпанында
"Экономикалық реформалар жағдайында мемлекеттік басқару оргаңцарының іс-
әрекеті мен оны ұйымдастыруды жетілдіру туралы" Жарлыққа Президент қол
қойды. Ал, 1993 жылдың 28 қаңтарында Жоғарғы Кеңес Қазақстан
Республикасының тәуелсіз мемлекет ретіңде алғашқы Конституциясын қабылдады.
Бірақ онда жергілікті басқару, жергілікті шаруашьшық туралы айтылмағанымен,
жергілікті жерлерде аумақтық қауымдастықтарда қоғамдық өзін-өзі басқару
комитеттерін құру жөніндегі мәселелер қатары қарастырылған.
Жоғарғы Кеңес өзінің таралуы алдында 1993 жылдың 10 желтоқсанында
"Жергілікті өкілетті жэне атқарушы органдары туралы" Занды қабылдап, онда
жергілікті басқару органдарының мүлдем басқаша үлгісін енгізеді. 1995
жылдың 30 тамызында қабылданған Конституцияда мемлекеттік басқару жүйесінің
негізгі қағидалары мен бағыттары нақты белгіленген. Конституцияда
жергілікті мемлекеттік басқарумен (85-бап) қатар жергілікті өзін-өзі
басқару да (89-бап) берілген. Онда жергілікті өкілетті органдарға -
облыстың, ауданның, қаланың мәслихаты; жергілікті атқарушы органдарға -
облыстың, ауданның, қаланың, ауылдын әкімшіліктері жатады деп берілген.
Ал 2001 жылдын қаңтарында "Қазақстан Республикасының жергілікті
мемлекеттік басқару туралы" Заңы қабылданды (соңғы өзгерістер 2006 жылдың
10 қаңтарында енгізілді).
Қазір "Жергілікті өзін-өзі басқару туралы" Заң жобасы көпшіліктің
талқылауына 2006 жылдың қазан айында берілді, ол 2007 жылдың 1 қаңтарынан
бастап күшіне енді.
Жергілікті басқару жолдарының бірі ретіңде ұсынылып отырған "өзін-өзі
басқару" қағидасының әлеуметтік ғылым терминдерінің көпшілігі сияқты толық
ғылыми анықтамасы жоқ, оны әр түрлі авторлар әр түрлі түсіндіреді. Оның
даму процесіне сәл тоқталып өтсек: алғаш оған XVІІ ғасырда Англияда одан
кейін оны Германия және Ресей мемлекеттанушылар енгізген болатын. Ал
Францияда оған сәйкес термин жоқ болғандықтан, ол орталықсыздандыру немесе
муниципалдық билік түсініктерімен түсіндіріледі. Жергілікті өзін-өзі
басқару теориясы демократиялы мемлекет жағдайында жеке адам мен мемлекет,
жергілікті және орталық билік органдарының өзара қарым-қатынасы туралы
талқылау барысында XІX ғасырдың бірінші жартысында пайда болады. Оның
дамуына үлкен үлес қосқан шетелдік оқымыстылардың ішінен Токвиль, Гнейст,
Штейн, Лабанд есімдері ерекше аталып өтілсе, Ресей оқымыстылары Васильчиков
А.И., Безобразов В.П., Коркунов К.М., Чичерин Б,. Свешников М.И.,
Градовский А.Д., Михайлов Г.С., Лазаревский Н.И. жэне тағы басқалар ерекше
атап өтуге тұрарлық. Ғалымдар басқарудың осы жүйесіне қатысты көптеген
зерттеу жүмыстарын жүргізді. Мысалы, оны Н.И. Ла-заревский еркін қауымды
басқару, жергілікті басқару, өзін-өзі бақаратын заңды тұлга деп бірнеше
топқа бөледі. Еркін қауым теориясын XІX басында неміс оқымыстылары
енгізген. Оның мақсаты қауым ісіне мемлекеттің араласуын шектеудің
қажеттігін дәлелдеу болды. Олардың пайымдауынша, қауым мемлекеттен бұрын
пайда болды, ал мемлекет қауымдардың экономикалық және саяси мүдделері үшін
бірігу нәтижесінде құрылды. Кейін бұл шаруашылық теориясымен ауыстырылды.
Оның басты өкілдері Р. Моль, А. Васильчиков. Олар өзін-өзі басқарудың
шаруашылық және қоғамдық теориясы деп аталған теорияның мәнін жергілікті
өзін-өзі басқару жергілікті шаруашылықты меңгеруді білдіреді деп
түсіндіреді. Осы теорияны жақтаушылар өзін-өзі басқару жүйесін жергілікті
шаруашылық істерін басқаруды білдіреді деп тұжырым жасаған. Ал кейіннен
Лоренц Штейн мен Рудольф Гнейст жасаған өзін-өзі басқарудың мемлекеттік
теориясында оның басқару органы мен өкілеттіктері толығымен мемлекет реттеп
отырады деген тұжырым жасаған.
Басқарудың бұл жолы әр мемлекетте әр түрлі дамыған, айталық, оның
шығыс-еуропалық, азиялық, латынамерикалық, арабиялық сияқты үлгілері бар.
Бұл үлгілердің даму барысында ұлттық, діни, нәсілдік, әлеуметтік-
экономикалық және тағы да басқа көптеген факторлар ескерілген.
Осы үлгілер басты үш топқа бөлінеді, олар: англосаксондық (Англия,
АҚШ, Австралия, Жаңа Зеландия), француздъщ (Фран-ция, Италия, Бельгия,
Голландия, Швейцария) жэне аралас үлгі (Германия, Австрия, Жапония). Оларга
жеке-жеке сипаттама берер болсақ, англосаксоңдық үлгі мемлекеттік басқару
құрылымын орталықсыздандыруды және билікті бөлшектеуді, сонымен бірге
жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің барлық төменгі деңгейлерде
(штаттарда, провинцияларда) болуын білдіреді. Бұл үлгіде мемлекет саналы
түрде елде қалыптасқан тарихи және құқықтық жағдайға байланысты аймақтық
және жергілікті мәселелерді осы басқару органдарына табыстайды. Шетелдердің
басым бөлігінде (АҚШ-та, Канадада, Жапонияда) жергілікті басқару органдарын
ұйымдастыруға әсер етуші әр түрлі факторларды есепке ала отырып, әкімшілік-
аумақтық бірлік жүйесінің негізі салынады. Атақты оқымыстылар Н.М.
Коркуновтың, Н.И. Лазаревскийдің жариялау құқығы бар заңды тұлғасы ретінде
таньшатьш қауымды аумақтық корпорация ретінде қарастыруға болады деп
тұжырым жасауына осы жағдай себеп болған еді. Америкада қоғамдастықтар
муниципалдық үлгілерді таңдауда дербес. Себебі, ондай үлгілердің саны елу
шақты. Соның ішінде муниципалдық басқарудың алты түрін атауға болады, олар:
графство, қалалар, бороу, виллиджи, таун, тауншиптар (вилиджи 17 штаттан,
таун 30, бороу- 13 штаттан, Солтүстік-Батыста - тауншиптардан тұрады).
Олардың ішінде ең негізгілері - мыналар:
1. "комиссиондық" үлгі 1901 жылы (Техас штатында) алғаш рет қолданылған.
Осы схема бойынша халык 3-5 жылға муниципалдық кеңесті сайлайды;
2. муниципалдық кеңес менеджерді тағайындайды (кеңес-менеджер үлгісі),
соңғысы контракт негізінде жұмыс жасайды, ол атқарушы агшаратқа
басшылық етеді. Менед-жерге кандидатура іздеу жұмысын жеңілдету
максатьшда менеджерлердің ¥лттық ассоциациясы құрьшған, онда
кандидаттар ғана емес, сондай-ақ, бос орындар туралы да мәліметтері
болады;
3. сайланған муниципалдық кеңес өзінің кұрамынан мэр сайлайды (кеңес-мэр
үлгісі). Бұл басқару схемасының екі нұсқасы бар: а) мэр (элсіз мэр) 3-
5 жылға сайланады, кеңеске есеп береді және ресімдеу, өкілеттілік
сияқты функцияларды орындайды, вето құкығына ие болады; э) күшті мэр
(тағайындалған) атқарушы аппаратқа дербес жетекшілік етеді және
муниципалды қауым шегінде өзінің шешімін жүргізеді.
Бұдан жергілікті басқаруда менеджменттің рөлі зор екендігін байқауға
болады. Ал осы үлгілер жөнінде дүние жүзі тәжірибесін зерттей келе, заңгер
Е.С. Шугрина оларды былайша (ұйымдастырушылық-кұқыктық нысанда) бөліп
көрсетеді:
1) "күшті кеңес - әлсіз мэр" нысаны атқарушы органдар іс-әрекетін
үйлестіру мәселесіңде мэр құқығын кеңес шектейді;
2) "күшті мэр - әлсіз кеңес" нысаныңда мэрді халық тікелей сайлайды;
3) "кеңес-менеджер" нысаны жергілікті істі басқаруға саяси бағыты
бейтарап маманды тартуды сипаттайды;
4) комиссиялық нысан, комиссия мүшелері жергілікті үкіметтін өндірістік
бөліміне басшылық жүргізеді;
5) қүрамдастырылған нысан, мэр сайлаушылардың мүддесін ескере отырып, бас
әкімді тағайындайды.
Жергілікті басқарудың европалық үлгісінде жоғары деңгейде
орталықтандырылған жергілікті мемлекеттік басқарумен катар өзін-өзі басқару
жүйесі де бар. Мәселен, Францияда жергілікті мемлекеттік басқару жүйесінде
шешуші рөл префектіден бас кеңесшіге берілген. Жергілікті басқарудың негізі
коммуналар болып табыла-ды, олардың саны -36 мын. Әр коммунаның мэр
сайлайтын өз кеңесі бар. Мұндай үлгі орталықсыздандыру, орталық билікті
бөлшектеу бойынша реформалар жүргізу барысында қалыптасқан. Басқару жүйесін
орталықсыздандыру қоғам өміріне мемлекеттің үнемі тікелей араласуынан
туындайды да, ұлттық денгейде қабылданатын шешімдерде көбінесе жергілікті
халықтың мүддесі ескерілмей қалады. Ал Германиядағы өзін-өзі басқару
дәстүрлі қалыптасқан және онда жариялау құқығы заңды тулғаларымен жүзеге
асады. Яғни мемлекет аудандардағы, қалалардағы жергілікті басқару
органдарына өздерінің функцияларьшың бір бөлігін табыстайды. Сонымен бірге
Германияда қоғамдастықты үйымдастырудың магистрат, бургомистер, солтүстік-
герман және оңтүстік-герман деп аталатын негізгі төрт түрі жүмыс істейді.
Олар өздерінін жауап-кершіліктеріне қарай, жергілікті деңгейлерге жүктелген
міндет-терді шешуге құқылы болғанымен, мемлекет тарапынан құкықтык
қадағалау сақталады. Айталық, қоғамдастықтардын қабылдаған шешімі құқықтық
қадағалау органына (Ішкі істер министрлігінің органдарына) берілгеннен соң,
ол бір ай ішінде заңға қайшы келме-ген жағдайда ғана орындалады. Міне,
Еуропадағы мемлекеттердің демократиялық институттарды қалыптастыру барысы
осыңдай.
1985 жылы Еуропа кеңесі қабылдаған жергілікті өзін-өзі басқарудың
Еуропалық Хартиясы осы мемлекеттердің жергілікті, аймақтық мүдделерін
қорғаушы, мушшипалдық құқықтың маңызды дерегі болды. Жергілікті басқарудың
дамуы тек Еуропада ғана емес, Азияда да қолөнердің, мәдениеттің, сауданың
гүлденуіне байланысты жергілікті баскаруды қалыптастыру, олардың орталық
билік органдарымен өзара жасалған келісімшарттары аркылы пайда бола
бастады. Жергілікті құқықтың даму заңдылықтарының ерекшелігі мынадай
шарттардан тұрады:
• қоғамдастық халқының әлеуметгік-құқықтық ерекшеліктері;
• басқару саласына ғана емес, жергілікті қоғамдастыққа әсер етуші заң
шығарушы салалардың қалыптасу тенденциясы;
• орталық атқарушы билік органдары өздерінің өкілеттіктерінің бір
бөлігін жергілікті деңгейге беру;
• жергілікті басқару органдарын қалыптастыру және т.б.
Бүгінгі күні көптеген мемлекеттердің кұрылымдарына елеулі өзгерістер
енгізілген: біріншіден, басқару органдарыньщ өзара қарым-қатынасындағы есеп
беру және бакылау тәртібі өзгерген; әр орган заңмен белгіленген шеңберде өз
бетінше жүмыс істейді; жергілікті жерлерде атқарушы және өкілетті органдар
жергілікті мемлекеттік басқарудың функциясын орындайды.
Мемлекеттік және жергілікті мемлекеттік басқару құырлымдарының алуан
түрлілігіне қарамастан жергілікті басқарудың дамуы түрақты екі
тұжырымдамасына бағытталады. Олар тек қана тәжірибиемен, дәстүрмен,
мәдениетпен ғана емес, сондай-ақ, құқықтық жүйемен де қалыптасқан. Мысалы,
АҚШ-та жергілікті басқару орталық штат пен федералды органдарға қарсы пайда
болса, ал ¥лыбританияда муниципалдық билік дербес ішкі баскарудың
жеңілдіктері ізінде пайда болды.
Жергілікті басқарудың кепілдігі занды түрде мыналар болуы мүмкін:
1) жергілікті басқаруды және оның органдарын мемлекеттік басқару
жүйесінде оқшауландырып ұйымдастыру;
2) жергілікті басқару органдарының экономикалық және қаржылық дербестігі;
3) жергілікті басқару органдарының басқа органдар мен ұйымдармен қарым
қатынас жасау қүқығы және толық құқық субъектісі ретінде шығуы (меншікті
басқару және иелік ету, жеке бюджетке иелік ету, дербес шешім қабылдау және
т.б.). Мысалы, Жапонияның Конституциясы бойынша және жергілікті басқару
Заңында (96-100 баптар) жергілікті жиналыс нормативті актілерді қабылдайды;
жергілікті бюджетті бекітеді; жергілікті салықтарды, айыппұлдарды бекітеді;
шаруашылық келісімшарттар жасайды; муниципалды кәсіпорындарды басқару
мәселелерін шешеді;
жергілікті атқарушы органдардың іс-әрекетіне тексеру жүргізеді;
Жергілікті басқару органдарының өкілеттігімен өлшенетін аймақтың
дәстүрлі мәдениетін, тарихи, экономикалық мүмкіндіктерін
есепке алатын жергілікті басқарудың әралуандығын ескереді. Ал, біздің
елімізде жергілікті өзін-өзі басқарудьщ институционалдық белгілері
Қазақстанның Конституциясымен камтамасыз етіледі. Жоғарыда аталып өткен
Жапония мемлекетімен біршама ұқсастықтар бар, мысалы, жергілікті бюджетті
бекіту. Елімізде адам құқығы мен оның еркіндігі қамтамасыз етіледі,
азаматтар жергілікті органдарға жұмысқа тартылады, өкілетті орган құрамын
сайлау процесінде өз еркін білдіру формасымен кепілдендіріледі. Жергілікті
басқару жүйесін енгізу азаматтарға тек сайлау құқына кепілдеме беріп қана
коймай, қоғамдастықтың аумағына, сайлауды ұйымдастыру тәртібі мен
жүргізілуіне, басқару органдарының сайлау мерзімі мен іс-әрекеттеріне
қатысты шешім қабылдауға да мүмкіндік береді деген сөз. Сонымен жергілікті
басқарудың органдарының құқықтық нығаюы үшін мемлекет өкілеттіктерін
төменгі деңгейге біртіндеп беріп отырады, ол мынадай формада жүзеге асады:
өкілеттерді беруі – жергілікті басқару органдарының қызметін реттеуді және
оларды табыстауы - мемлекеттің өз кұзыретіндегі өкілеттіктерді бір рет
белгілі мерзімге немесе мерзімсіз уақытка беруін білдіреді. Заңнамалық
тұрғыда жергілікті басқарудың іс-әрекеті заң шеңберінде белгіленеді және
оған мына белгілер тән болады: оны басқарудың жалпы ережелері, соның
ішінде, мақсаттары мен міндеттері, құқықтық негізі, аумағы мен құрамы,
ұйымдастыру құрылымы, құрылу тәртібімен нысаны, экономикалык және қаржылық
сипаты, сайланбалы органның өкілеттіктерінің шегі мен оның мерзімі,
мүшелері, сондай-ақ, лауазымды тұлғалары, басқа мемлекеттермен шекаралас
орналасқан болса, онда мемлекет тарапынан әкімшілік қадағалау шараларын
күшейту үшін жергілікті басқару органдарында ерекше тәртіп орнатъшады және
т.б. Қазақстанда жергілікті мемлекеттік басқару мен жергілікті басқарудын
өзара қарым-қатынастары ерекше көңіл аудартады. Ол мынадай факторлардан
белгілі, Қазақстан Республикасының Конституциясы (89-бап) жергілікті өзін-
өзі басқаруды жергілікті деңгейдегі мәселелерді халықтың өз бетімен шешуін
қамтамасыз етеді деп танып, халықты мемлекеттік биліктің нағыз көзі деген
идея бекітілген.
Жергілікті баскару аумақтарда жүзеге асады, ол заң ұғымында өмір
сүрудың міндетті шарты (жер, табиғат объектісі, ресурс көздері) ғана емес,
жергілікті басқарудың мәртебесіне ие - занды тұлға болып табылады.
2004 жылдан бастап экімшілік-аумақтық бірліктер әкімдерінің аппараты
құрылып, оларға заңды тұлға мәртебесі берілді, ол үшін республикалық
бюджеттен 2,9 млн теңге бөлінді және ол 2005-2006 жылдары да осы мөлшерде
қаржыландырылады. Олай болса, шаруашылық саласында оларға бекітілетін
функциялар қатары да көбейді деген сөз. Бюджет бағдарламасы бойынша төменгі
басқару деңгейінің (жергілікті шаруашьшықтың) шығыңдарын қаржыландыруды осы
әкімдер аппараттарына біртіндеп беріледі. Жергілікті басқарудың
экономикалык негіздерімен танысуда құрылымдық компоненттеріне қоса,
зандық астарларын білу аса маңызды. Жергілікті құрылымға оның қазына мен
мүліктен тұратын, коммуналды занды тұлғаларға бекітілген коммуналды
меншіктін тікелей қатысы болуы мүмкін. Мемлекеттік меншікті жергілікті
меншікке беру туралы тәртіпті анықтау керек. Мысалы, бүгінгі күні
пайдаланылмайтын мемлекеттік объектілерді шағын кәсіпкерлік субъектілеріне
беру тәртібі қабылданған. Коммуналды меншік оперативті басқару және
шаруашылық жүргізу құқыгымен бірге жергілікті тұлғаға беріледі. Егер
жергілікті кэсіпорындарға коммуналды мүлікке иелік етуге, пайдалануға құқық
берілсе, онда олар нақты меншік иесі болып табылады. Бұл құқықтарды атап
көрсетудің өзі басқаруға тек қана кэсіпорын жеткілікті емес, оған жер,
табиғи ресурс, жергілікті қаржылық-кредиттік мекемелер, тарихи және мәдени
құндылықтар, яғни жергілікті мүлік жиынтығының кажет екендігін білдіреді.
Жергілікті басқару органдары жергілікті меншікті басқарады, оны жеке және
занды түлғаларға уақытша пайдалануға, жалға беруге құқығы бар, сөйтіп,
белгіленген тәртіп бойынша беріп, мүлікпен келісімшарт жасайды. Оған қоса,
жергілікті басқару органдары:
1. өнімге (қызметке) бағаны және тарифті реттей алады;
2. ұйымдардың жетекшілерін тағайындайды;
3. жергілікті тапсырыстарды орналастырады;
4. қоғамдастық аумағында орналасқан ұйымдардың жергілІк-ті элеуметтік-
экономикалық дамыту шараларына қатысуын үйлестіреді;
5. белгіленген заң бойынша сыртқы экономикалық іс-эре-кеттің тэртібін
жүзеге асыра алады.
Жергілікті басқару органдарының қаржылық ресурстарына келер болсақ, ол
Конституцияда және басқа да заңда қаралған өкілеттіктеріне сәйкес болуы
керек. Бюджет жергілікті басқарудың қаржылық базасы, оның қаржылық негізі
төмендегілердің есебінен құралады:
• жергілікті бюджет қаражаттарынан;
• бюджеттен тыс, валюта жэне басқа да қорлардың қаражаттарынан;
жергілікті банкілерінің кредит ресурстарынан. Жергілікті бюджеттің
табыс құрылымы мынадай: жергілікті салықтардың түсімі;
• республикалық салықтардан аударма; жергілікті алымдардан, айып-
пұлдардан және басқа да төлемдерден түскен түсімдер;
• жер қойнауын пайдалану қүқығына төлем; жердің, қозғалмайтын мүліктің
және коммуналды мүліктің жалдық ақысы; жергілік-ті құрьшымға жататын
түрғын үйлердің пәтерақысы;
• жергілік-ті бағалы қағаздар, акционерлік қоғамдар мен
серіктестіктердің үлестік жарнасы, жергілікті қаржы ұйымдарынын берген
қарызы бойынша пайыздық төлемдер.
Қазір елімізде "Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік
басқару туралы" Заңы қабылданған. Конституция жергілікті деңгейде
мемлекеттік басқару мен жергілікті басқару арасындағы айырмашьшықты нақты
ажыратып берген. Ол жергілікті басқару заңының жобасына сәйкес мемлекеттік
басқару органдарының құрылымына өкілетті және атқарушы органдар құруға
мүмкіңдік береді. Біздің ойымызша, елді ортальіктандырмай басқарудың тиімді
жолы осы жергілікті басқаруды дамыту. Оның басты мақсаты түтастай алғанда
елдін экономикасын дамыту мен халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру болуы
шарт. Ол үшін алдымен мемлекеттік функциялардың тізімі анықталып,
жүйелендіріледі, одан кейін мемлекеттік басқару деңгейлері ара-сыңда
өкілеттіктер мен функциялар нақты ажыратылады, содан кейін ғана
бюджетаралық катынастардың үлгісі қалыптасады.
Жергілікті басқаруды жетілдіру үшін шетелдік тәжірибелерді сараптау
жөн. Айталық, Скандинавия елдерінде жергілікті басқарудың тарихы өте
теренде жатыр. Соның ішінде Норвегияда жергілікті өзін-өзі басқару туралы
заң 1937 жылы енгізілсе, Данияда қалалық муниципалит еттерді басқаруға
байланысты заң 1837 жылдан, ал ауылдық жерлерге қатыстылары 1849 жылдан
бастап қызмет етіп келеді. Швецияда алғаш жергілікті басқару туралы Заң
1862 жылы, ал Финляңдияда 1865-1873 жылдар аралығьшда пайда болды. Аталған
елдердегі (Норвегиядан басқасы) жергілікті басқару туралы ережелер
Конституцияға енгізілген. Жалпы жергілікті басқарудын үлгілерін авторлар әр
түрлі бөліп көрсетеді. М. Голдсмит және Г. Балдерсхайм талдауларына
сүйенсек, олар мыналар:
• солтүстік-америка үлгісі, онда муниципалиттердің қамтитын саласы аз,
ол жекелеген азаматтардың сұраныстарын қанағаттандырудан гөрі бизнесті
ынталандыруға қызмет етеді;
• оңтүстік-еуропалық үлгі (Франция және Италияға тэн). Мүңда жергілікті
басқарудың белсенділігі төмен болғанымен, халықтың жергілікті сайлауға
қатысуы жоғары деңгейде және олар өздерінің саяси мүдделерін сақтай
отырып, үлттық деңгейдегі саясатқа да әсер ете алады;
• скандинавиялық және солтүстік-еуропалық үлгі (Данияда, Фшшяндияда,
Швецияда, Норвегияда жэне Ұлыбританияда). Мұнда жергілікті басқару
органдары белсенді және жауапкершіліктері де көп.
Жергілікті басқару бірліктерінің тұрпаттамасы (типологиясы) екі
бағьпта жүреді: өкілеттілік және функциялардың түрлері. Өкілеттілік деп
жергілікті оргаңдардың дербестік дәрежесін, жергілікті тұрғындардың басқару
істеріне араласуын айтады. Функция деп жергілікті билік органдарының
міңдеттерін түсінеміз. Кейбір жергілікті басқару оргаңдарында мәселелер өте
ауқымды, ал кейбіреулерінде тек бір міндетті орындайтыңдай ғана дәрежеде.
Скандинавия елдеріндегі жергілікті басқару (Данияда, Норвегияда, Швеңияда)
саяси сайланбалы аралық деңгейдегі басқару органы бар. Ал Финляндияда
аралық жүйе жоқ. Оның орнында Финляндияда арнайы бағыттар бойынша
(денсаулық сақтау, жоғары білім беру ЖӘНС жоспарлау) муниципалитетаралық
кооперациялар желісі ксңііісн дамыған. Л.Дж. Шарптың пікірі бойынша,
Еуропаның бірқатар елдерінде аралық деңгейді басқару органдары жергілікті
мәселелерді шешуде үлкен маңызға ие болып отыр. Скандинавия елдерінде
жағдай бірыңғай емес. Бір жағынан, Финляндияда кәсіпорындар әрбір
муниципалитет аралық ынтымақтастықтағы ұйымдардың бірнеше функцияларды
қатарынан орындауын көздейді. Бұл жалпы тағайындалған аралық органдардың
даму бағыттарын кеңейтуге деген көзқарас болса, екінші жағынан, Норвегия
мен Швецияда аралық деңгейді жойып, функцияларды орталық және жергілікті
билік арасында бөлу туралы ұсыныстар бар.
Бұрынғы кеңес үкіметі кұрамында болған елдердің ішінде Эстонияда 1989
жылдың 10 қарашасында қабылданған жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң
осы жүйенің негізін қалыптастырды. Мұнда соңғы 10 жылда болған
өзгерістердің бірі - ол екі деңгейлі жүйенің бір деңгейліге ауысуы болып
табылады. 1989 жылы қабылданған Заң бір деңгейлі жүйенің артықшьшығын
дэлелдеді, осы занға сәйкес муниципалдық мүлік туралы түсінік енгізілді.
1996 жылдың 1 қыркүйегінде муниципалдық кәсіпорындар заңды жолмен
таратылып, жауапкершілігі шектеулі компаниялар жэне акционерлік қоғамдар
болып қайта құрылды. Сөйтіп, мүндағы жергілікті билік органдары елді
аумақтық бірліктерге бөлуге негізделген; жергілікті талаптарды есепке ала
отырып, оларды заң шығарушы және атқарушы мекемелер басқарады.
Муниципалитеттердің негіз-гі табыс көздері мыналардан құралады:
жалпымемлекеттік салық табыстарындағы үлестері;
• мемлекеттік бюджеттен берілетін дотация; муниципалдық салықтар;
• кредиттер;
• муниципалдық мүлікті жалға пайдалануға берілгеннен түскен төлемақы;
• муниципалдьіқ меншікті сатудан түскен табыс.
Қазіргі кезде мушщипалдық бюд-жетке берілетін дотация құрамы мынадай:
1. азаматтардың жеке табыс салығы 56%;
2. жер салығы 100%;
3. суды пайдалануға 20%.
Кәсіпорындардың пайдаларына салынатын салық жергілікті бюджеттерге
төленген кезде мүғалімдердің еңбекақысы жергілік-ті бюджеттен төленді.
Муниципалдық кеңес жергілікті қосымша құн салығының 3%-ына дейін белгілеуге
құқықтары болды, ал 9%-ын орталық белгілейді. Орталық қосымша қүн салығьш
18% етіп белгілегеннен кейін жергілікті билік органдарының мүндай кұқыктары
жойылды. Жер салығы ресми түрде 1993 жылы енгізілді. Бастапқыда оның 50%-ы
жергілікті бюджеттерге берілді, ал 1996 жылдан бастап толығымен жергілікті
бюджетке беріліп, муниципалды кеңес салық салуға берілген жерлерге мемлекет
бел-гілеген кұнынан 0,5%-дан 2%-ға дейін белгілеуге құқықтары бар. Селолық
және қалалық муниципалдық бірліктер бюджеттерінің арақатынастары мен
мемлекеттік бюджет туралың Заң мемлекет-тік бюджеттен жергілікті билік
органдарының жалпы жэне ар-найы мақсаттарына дотация беруге мүмкіңдік
туғызды. Жалпы мақсатқа арналған қаржы дотациялық қор арқылы беріледі.
Мемлекеттік бюджет жобасындағы бұл дотациялық қордың көлемі және оның
жергілікті билік органдары арасында бөлінуі жергілікті билік органдарының
өкілдері және олардың бірлестіктері және үкімет арасында келісімшарт бекіту
арқылы анықталады. Егер бір келісімге келмеген жағдайда үкімет дотациялық
қордың көлемі мен оны бөлу қағидаларын өзі белгілейді. Сонымен, жергілікті
шаруашьшықты басқарудың ұйымдастырушылық-құқықтық негізі әр елде әр түрлі
дамығанын көреміз.
Бүгінгі таңда жаңа жүйені өмірге енгізу үшін аса маңызды жағдайлар
жасалды. Әкімшілік реформасын кезең-кезеңімен іске асыру Қазақстандағы
жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі туралы конституциялық нормаларды жүзеге
асыруға мүмкіндік беретін барлық алғышарттарды туғызды.
Осы бағыттағы алғашқы нақты қадамдар Қазақстан Президенті жанындағы
Демократия мен азаматтық қоғам мэселелері жөніндегі ұлттық комиссияның
ауқымында жасалды.
Демократиялық реформалар бағдарламасын әзірлеу мен нақтылау жөніндегі
мемлекеттік комиссияның алғашкы отырысында Мемлекет басшысы өзінін сөйлеген
сөзінде осы комиссия жүмысының аса маңызды бағыттарынын бірі ретінде
жергілікті өзін-өзі басқарудың нормативтік базасы мен әлеуметтік тетігінң
дамытуды анықтады.
Жергілікті өзін-өзі баскару жергілікті қоғамдастық шеңберінде іс-қимыл
жасайтын және жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуді өзінің
жауапкершілігіне алатын халықтың өзін-өзі ұйымдастыруының жүйесі болып
табылады. Жергілікті өзін-өзі басқарудың арнайы сайлау органдарын -
Кеңестерді құру көзделуде, олардың мүшелерін тікелей жергілікті
қоғамдастықтың халқы сайлайтын болады.
Тұтастай алғанда, жергілікті өзін-өзі басқару жөніндегі жұмыстар ол
туралы заң қабылдау мен әкімдерді сайлаумен аяқталмайды. Ол Қазақстанның
саяси жүйесін жетілдіру бастауларына қарай жасалып жатқан қадамдардың бірі.
2.2 . Жергілікті өзін-өзі басқарудың қағидалары мен модельдері
ЖӨӨБ-дың формалары мен типтерінің көптігіне карамастан ЖӨӨБ жүйесін
қамтамасыз ететін бірнеше негізгі қағидаларды бөліп көрсетуге болады.
Демократизм қағидасы - аймақтық масштабтағы мәслелерді шешуде халықтың
кең катысуы. Бұл принциптің қызметі муниципалитеттің ағымдық ісіне қоғамды
тарту механизміне негізделеді, терриотория аймағындағы қоғамдық
бірлестіктердің өкілеттіктері мен жауапкершілік шегін бекітумен
жүргізіледі.
Субсидиярлы қағидасы - басқарудың түрлі деңгейлері арасындағы
өкілеттіктерді бөлу мен қайта бөлу процедурасы. Осы принциптің қолдану
аясында билікті атқару өкілсттігі мен осы органдардың халық арасындағы
жауапкершілік реттілігінің тұрақты болуын анықтайды. Төменгі деңгейде
атқаруға мүмкін болмаған жағдайды ғана өкілеттігі жоғары деңгейдегі органға
беру, осы принципке сәйкес келеді.
Бұл қағидаға басқару деңгейлері арасындағы басқару қызметін тиімді
бөлу, тиімділіктің басты критериясы болып халық арасында қажеттіліктерді
максималды қанағаттандыру болып табылатын қажеттілігі ескеріледі, содай-ақ
билік субъектілерінің арасындағы жауапкершілікті қатаң бөлу міндетіне
негізделеді. Билік құрылымдары арасындағы билікті бөлудің басты бейнесі ол,
халыық пен билік арасындагғы аралықты қысқарту да осы принципке сәйкес
келеді.
Комплементарлы қағидасы — тік басқаруды бөлу арқылы билік функцияларын
теңдей бөліну жағдайын құру. Осы принципке сәйкес басқару құрылымындағы
билік өкілеттіктерінің бөліну, жоғарыдан, сонымен бірге төменнен де
жүргізіледі. Бұл қоғамды бұзуға әрекеттенетін жасырын орталық басқарудың
туу мүмкіндігін шектейді.
Депортаментализаций қағидасы— ЖӨӨБ органдарының функционалды және
терриоториолды функциясын есепке алады.
Орталықсыздандыру қағидасы — жекелеген аймақтарға басқару функциясын
осы аймақтың өзіне беріледі.
Орталықсыздандыру механизмі мемлекеттік және муниципалдық органдар
пәнін енгізудің мөлдір бастамасының қалануып қажет етеді. Орталықсыздандыру
мемлекеттік өкіліттіктігінің қажетті ресурстарып орындау үшін жергілікті
жерге бөлінген кепілдіктерді делегирлеуді ұйғарады.
Орталықсыздандыру механизмі құру реттілігі келесі пунктерді қамтиды.
1. Әрбір муниципалды бірлестіктерде мемлекет өкілеттігінің құрылуы;
2. Олардың орындалуына бағытталған материалдық және қаржылық
құралдарының көлемін анықтау;
3. Заңға сәйкес мемлекеттің іске асырылып жатқап өкілеттігін
беруді құжаттау;
4. Өкілеттікті беру механизмінің тиімділігі мен сапасын
анықтау.
ЖӨӨБ белгіленген ұлттық заң шеңберіндегі мемлекеттік міндеттср
аясындағы қоғамдық мүдделердің бөлінуін басқару тәртібі, тек өз терриотория
мүдделері аясында жүргізетін жеке билік органдарын сайлау арқылы жүргізуді
ұйғарады.
ЖӨӨБ-дың басты принциптері арасынан мыналарды айрықша көрсетуге болады.
1. Жергілікті билік органдарының сайланбалылығы;
2. Коммуналдық меншіктің болуы;
3. Жергілікті билік пен халық арасындағы қатынастардың келісімі
негізі;
4. Өзіндік кіріс ағымы себінен территориялық кажеттіліктерді
қанағаттандыру;
5. Әлеуметтік сферада ЖӨӨБ-дың жетік мамандануы:
6. Муниципалды қызметкерлердің лауазымды қызметке конкурстық жүйе
арқалы орналасуы;
7. Берілген терриоториядағы тұрғылықты халыққа есеп беру:
8. Шешім қабылдау еркіндігі;
9. Құқықпен қорғалуы.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz