Қоймадағы тауарлы материалдык құндылықтарды есепке алу негізі
Кіріспе 3
ҚОЙМАДАҒЫ ТАУАРЛЫ МАТЕРИАЛДЫК ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ЕСЕПКЕ АЛУ НЕГІЗІ
Тауарлы материалды жіктеу және оларды есептеуді ұйымдастыру 6
Қоймадағы тауарлы материалдык құндылықтарды бағалаудың негізгі алғы шарты 9
Тауарлы материалдык құндылықтардың қоймадағы есебі
13
ИНФОРМАЦИЯЛЫҚ ЖҮЙЕ НЕГІЗІ. МӘЛІМЕТТЕР ҚОРЫ ТҰРАЛЫ ТҮСІНІК
Ақпараттық жүйе және оның жіктелуі 16
Мәлiметтер қоры туралы жалпы түсінік 16
Мәліметтер қоры концепциясының эволюциясы 19
Мәліметтер қорын ұйымдастыруға қойылатын талаптар 24
Мәліметтерді ұсыну модельдері 28
Мәліметтер қорын қалыптастыру
39
КӘСІПОРЫН ШЫҒЫНДАРЫН ЕСЕПТЕУГЕ АРНАЛҒАН АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕНІ ЖЕТІЛДІРУ
Мәліметтер қорын құру 41
Кесте құру, сұраныс жасау, есеп беру 44
Мәліметтер қорымен жұмыс жүргізу ережесі 56
Ақпараттық жүйе модульдерінің программалары
59
Қорытынды 71
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 73
ҚОЙМАДАҒЫ ТАУАРЛЫ МАТЕРИАЛДЫК ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ЕСЕПКЕ АЛУ НЕГІЗІ
Тауарлы материалды жіктеу және оларды есептеуді ұйымдастыру 6
Қоймадағы тауарлы материалдык құндылықтарды бағалаудың негізгі алғы шарты 9
Тауарлы материалдык құндылықтардың қоймадағы есебі
13
ИНФОРМАЦИЯЛЫҚ ЖҮЙЕ НЕГІЗІ. МӘЛІМЕТТЕР ҚОРЫ ТҰРАЛЫ ТҮСІНІК
Ақпараттық жүйе және оның жіктелуі 16
Мәлiметтер қоры туралы жалпы түсінік 16
Мәліметтер қоры концепциясының эволюциясы 19
Мәліметтер қорын ұйымдастыруға қойылатын талаптар 24
Мәліметтерді ұсыну модельдері 28
Мәліметтер қорын қалыптастыру
39
КӘСІПОРЫН ШЫҒЫНДАРЫН ЕСЕПТЕУГЕ АРНАЛҒАН АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕНІ ЖЕТІЛДІРУ
Мәліметтер қорын құру 41
Кесте құру, сұраныс жасау, есеп беру 44
Мәліметтер қорымен жұмыс жүргізу ережесі 56
Ақпараттық жүйе модульдерінің программалары
59
Қорытынды 71
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 73
Қазіргі нарықтық экономикаға түбегейлі көшу кезеңінде бухгалтерлік есепке жүктелетін міндеттер қай кездегіден болмасын күрделі, ауқымды болып отыр. Өйткені қазіргі қоғамдық дамудың жаңа кезеңінде өндірістік қор – жабдықтарының мемлекеттік меншіктен ұжымдық және жеке меншіктерге ауысты. Осыған орай қазіргі кезде мемлекет, субъекті және жеке тұлғалар арасындағы экономикалық және қоғамдық қарым – қатынастар саясаты жаңа сипат алды. Бұл бойынша еліміздегі халық шаруашылығының қай саласындағы субъектілер болмасын олардың өндірістік және қаржылық іс - әрекеті өз шығындарын өзі өтеу, өзін - өзі қаржыландыру қағидаларына негізделуі тиіс.
Бүгінде Қазақстан дамыған елдердің қолданып жүрген халықаралық бухгалтерлік есеп стандартына, заңдарын және икемді салық жүйесін толық пайдалануға талпыныс жасауда. Яғни, нарықтық қатынастарға, барлық меншік түрін дамытуға және шаруашылықты жүргізудің экономикалық әдістері мен тәсілдерін таңдауға шаруашылықты басқарудың тиімді механизімін жасауға біртіндеп қолайлы жағдай тауып келеді. Сонымен қатар, аталған құбылыстар бухгалтерлік есепке де, талдау жүйесіне де жаңаша талаптар қойып отыр. Нарық экономикасына көшу кезеңінде бухгалтерлік есеп барлық шаруашылық есебінің басты негізгі бөліктерінің бірі болып есептелінеді. Қандай да болмасын кәсіпорындар, ірілі-уақты шаруашылықтар мен мекемелер, ұйымдар, өнім өндіруші және қызмет көрсету орындарының барлығы да бухгалтерлік есебін, аудитін, талдауын жүргізуге міндетті.
Бүгінде Қазақстан дамыған елдердің қолданып жүрген халықаралық бухгалтерлік есеп стандартына, заңдарын және икемді салық жүйесін толық пайдалануға талпыныс жасауда. Яғни, нарықтық қатынастарға, барлық меншік түрін дамытуға және шаруашылықты жүргізудің экономикалық әдістері мен тәсілдерін таңдауға шаруашылықты басқарудың тиімді механизімін жасауға біртіндеп қолайлы жағдай тауып келеді. Сонымен қатар, аталған құбылыстар бухгалтерлік есепке де, талдау жүйесіне де жаңаша талаптар қойып отыр. Нарық экономикасына көшу кезеңінде бухгалтерлік есеп барлық шаруашылық есебінің басты негізгі бөліктерінің бірі болып есептелінеді. Қандай да болмасын кәсіпорындар, ірілі-уақты шаруашылықтар мен мекемелер, ұйымдар, өнім өндіруші және қызмет көрсету орындарының барлығы да бухгалтерлік есебін, аудитін, талдауын жүргізуге міндетті.
1. Дж. Тельман, «Основы систем баз данных», Москва, Финансы и статистика, 1983 г.
2. Дейт К., «Введение в системы баз данных», Москва, «Hаука», 1980 г.
3. Когловский М.Р., «Технология баз данных на персональных ЭВМ», Москва, «Финансы и статистика», 1992 г.
4. Шумаков П. В. «Delphi 3.0 и создание баз данных». Москва 1997 г.
5. Джон Матчо, Дэвид Р.Фолкнер. «Delphi» - пер. с англ. - М.: Бином, 1995г.
6. A.M. Епанешников., «Программирование в среде Delphi 2.0»
7. Дж. Мартин., «Организация баз данных в вычислительных системах» М.: Мир 1978г.
8. С.М. Диго «Проектирование и использования баз данных». Москва: Финансы и статистика 1995.
9. Горев А., Ахаян Р., Макашарипов С. «Эффективная работа с СУБД». СПб.: Питер, 1997. - 704 с., ил.
10. Атре Ш. Структурный подход к организации баз данных. – М.: Финансы и статистика, 1983. – 320 с.
11. Бойко В.В., Савинков В.М. Проектирование баз данных информационных систем. – М.: Финансы и статистика, 1989. – 351 с.
12. Джексон Г. Проектирование реляционных баз данных для использования с микроЭВМ. - М.: Мир, 1991. – 252 с.
13. Кириллов В.В. Структуризованный язык запросов (SQL). – СПб.: ИТМО, 1994. – 80 с.
14. Мейер М. Теория реляционных баз данных. – М.: Мир, 1987. – 608 с.
15. Тиори Т., Фрай Дж. Проектирование структур баз данных. В 2 кн., – М.: Мир, 1985. Кн. 1. – 287 с.: Кн. 2. – 320 с.
16. Цикритизис Д., Лоховски Ф. Модели данных. – М.: Финансы и статистика, 1985. – 344 с.
17. Paradox for Windows: Практическое руководство. Под редакцией Оспищева Д. А. Издательство АОЗ «Алевар», 1993.
18. Брябрин В.М., «Программное обеспечение персональных ЭВМ», Москва, «Hаука», 1989 г.
19. Шафрин Ю.А. «Основы компьютерной технологии». М., 1998
20. «Кибернетические диалоговые системы», И.П.Кузнецов.
21. «Рекоммендации по общепользовательскому интерфейсу», Microsoft, редакция 1995г.
22. Золотова С.И. Практикум по Access . М.: Финансы и статистика.
23. Бекаревич Ю.Б., Пушкина Н.В., СУБД Access для Windows 95 в примерах, 1997
24. Острейковского В.А., Лабораторная практикум по информатике
25. Указ Президента РК «О бухгалтерском учете», имеющий силу закона, от 26.12.1995, №2732.
26. Стандарт бухгалтерского учета – Алматы: LЕМ,1998.
27. Кодекс РК «О налогах и других платежах в бюджет» по состоянию 1 қаңтар 2004ж.
28. Горшко Е., ленгвист Р. Калькулирование себестоимости на предприятии// Транзитная экономика, 1999,- №1
29. Дюйсембайнв К.Ш. Аудит и Анализ финансовой отчетности. – А., Қаржы – қаражат, 1998.
30. КеулімжановК.К. Тулешова Г.К. Бизнес класс, 2003,№6
31. Назарова В.Л. /Калькулирование себестоимости/ Управленческий учет №4/ БИКО 2004.
32. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии. – 2-ое изд., перераб и доп. – Алматы: Центраудит-Казакстан, 1998
2. Дейт К., «Введение в системы баз данных», Москва, «Hаука», 1980 г.
3. Когловский М.Р., «Технология баз данных на персональных ЭВМ», Москва, «Финансы и статистика», 1992 г.
4. Шумаков П. В. «Delphi 3.0 и создание баз данных». Москва 1997 г.
5. Джон Матчо, Дэвид Р.Фолкнер. «Delphi» - пер. с англ. - М.: Бином, 1995г.
6. A.M. Епанешников., «Программирование в среде Delphi 2.0»
7. Дж. Мартин., «Организация баз данных в вычислительных системах» М.: Мир 1978г.
8. С.М. Диго «Проектирование и использования баз данных». Москва: Финансы и статистика 1995.
9. Горев А., Ахаян Р., Макашарипов С. «Эффективная работа с СУБД». СПб.: Питер, 1997. - 704 с., ил.
10. Атре Ш. Структурный подход к организации баз данных. – М.: Финансы и статистика, 1983. – 320 с.
11. Бойко В.В., Савинков В.М. Проектирование баз данных информационных систем. – М.: Финансы и статистика, 1989. – 351 с.
12. Джексон Г. Проектирование реляционных баз данных для использования с микроЭВМ. - М.: Мир, 1991. – 252 с.
13. Кириллов В.В. Структуризованный язык запросов (SQL). – СПб.: ИТМО, 1994. – 80 с.
14. Мейер М. Теория реляционных баз данных. – М.: Мир, 1987. – 608 с.
15. Тиори Т., Фрай Дж. Проектирование структур баз данных. В 2 кн., – М.: Мир, 1985. Кн. 1. – 287 с.: Кн. 2. – 320 с.
16. Цикритизис Д., Лоховски Ф. Модели данных. – М.: Финансы и статистика, 1985. – 344 с.
17. Paradox for Windows: Практическое руководство. Под редакцией Оспищева Д. А. Издательство АОЗ «Алевар», 1993.
18. Брябрин В.М., «Программное обеспечение персональных ЭВМ», Москва, «Hаука», 1989 г.
19. Шафрин Ю.А. «Основы компьютерной технологии». М., 1998
20. «Кибернетические диалоговые системы», И.П.Кузнецов.
21. «Рекоммендации по общепользовательскому интерфейсу», Microsoft, редакция 1995г.
22. Золотова С.И. Практикум по Access . М.: Финансы и статистика.
23. Бекаревич Ю.Б., Пушкина Н.В., СУБД Access для Windows 95 в примерах, 1997
24. Острейковского В.А., Лабораторная практикум по информатике
25. Указ Президента РК «О бухгалтерском учете», имеющий силу закона, от 26.12.1995, №2732.
26. Стандарт бухгалтерского учета – Алматы: LЕМ,1998.
27. Кодекс РК «О налогах и других платежах в бюджет» по состоянию 1 қаңтар 2004ж.
28. Горшко Е., ленгвист Р. Калькулирование себестоимости на предприятии// Транзитная экономика, 1999,- №1
29. Дюйсембайнв К.Ш. Аудит и Анализ финансовой отчетности. – А., Қаржы – қаражат, 1998.
30. КеулімжановК.К. Тулешова Г.К. Бизнес класс, 2003,№6
31. Назарова В.Л. /Калькулирование себестоимости/ Управленческий учет №4/ БИКО 2004.
32. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии. – 2-ое изд., перераб и доп. – Алматы: Центраудит-Казакстан, 1998
Пән: Автоматтандыру, Техника
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе 3
І қоймадағы Тауарлы материалдык құндылықтарды есепке алу негізі
1.1 Тауарлы материалды жіктеу және оларды есептеуді ұйымдастыру 6
1.2 Қоймадағы тауарлы материалдык құндылықтарды бағалаудың негізгі9
алғы шарты
1.3 Тауарлы материалдык құндылықтардың қоймадағы есебі 13
ІІ Информациялық жүйе негізі. Мәліметтер қоры тұралы түсінік
2.1. Ақпараттық жүйе және оның жіктелуі 16
2.2 Мәлiметтер қоры туралы жалпы түсінік 16
2.3 Мәліметтер қоры концепциясының эволюциясы 19
2.4 Мәліметтер қорын ұйымдастыруға қойылатын талаптар 24
2.5 Мәліметтерді ұсыну модельдері 28
2.6 Мәліметтер қорын қалыптастыру 39
ІІІ КӘСІПОРЫН ШЫҒЫНДАРЫН ЕСЕПТЕУГЕ АРНАЛҒАН АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕНІ
ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Мәліметтер қорын құру 41
3.2 Кесте құру, сұраныс жасау, есеп беру 44
3.3 Мәліметтер қорымен жұмыс жүргізу ережесі 56
3.4 Ақпараттық жүйе модульдерінің программалары 59
Қорытынды 71
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 73
Кіріспе
Қазіргі нарықтық экономикаға түбегейлі көшу кезеңінде бухгалтерлік
есепке жүктелетін міндеттер қай кездегіден болмасын күрделі, ауқымды болып
отыр. Өйткені қазіргі қоғамдық дамудың жаңа кезеңінде өндірістік қор –
жабдықтарының мемлекеттік меншіктен ұжымдық және жеке меншіктерге ауысты.
Осыған орай қазіргі кезде мемлекет, субъекті және жеке тұлғалар арасындағы
экономикалық және қоғамдық қарым – қатынастар саясаты жаңа сипат алды. Бұл
бойынша еліміздегі халық шаруашылығының қай саласындағы субъектілер
болмасын олардың өндірістік және қаржылық іс - әрекеті өз шығындарын өзі
өтеу, өзін - өзі қаржыландыру қағидаларына негізделуі тиіс.
Бүгінде Қазақстан дамыған елдердің қолданып жүрген халықаралық
бухгалтерлік есеп стандартына, заңдарын және икемді салық жүйесін толық
пайдалануға талпыныс жасауда. Яғни, нарықтық қатынастарға, барлық меншік
түрін дамытуға және шаруашылықты жүргізудің экономикалық әдістері мен
тәсілдерін таңдауға шаруашылықты басқарудың тиімді механизімін жасауға
біртіндеп қолайлы жағдай тауып келеді. Сонымен қатар, аталған құбылыстар
бухгалтерлік есепке де, талдау жүйесіне де жаңаша талаптар қойып отыр.
Нарық экономикасына көшу кезеңінде бухгалтерлік есеп барлық шаруашылық
есебінің басты негізгі бөліктерінің бірі болып есептелінеді. Қандай да
болмасын кәсіпорындар, ірілі-уақты шаруашылықтар мен мекемелер, ұйымдар,
өнім өндіруші және қызмет көрсету орындарының барлығы да бухгалтерлік
есебін, аудитін, талдауын жүргізуге міндетті.
Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері мен еңбек
ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын
азайтуға, оның сапасын көтеруге, өзіндік құынын төмендетуге, қоршаған
ортаны сақтауға мүдделі. Шаруашылықтар мен мекемелер, мүліктер мен
қаражаттар, қаржылар мен қорлар, өнімдер мен өндірілген өнімдерді сату,
көрсетілген қызметтерді өткізу процестері болған кезде бухгалтерлік есепті,
аудитті, талдауды жүргізу негізгі экономикалық мәселелердің бастысы болып
табылады. Бухгалтерлік есеп, аудит, талдау арқылы өндірілген өнім,
көрсетілген қызмет, оларды сату, өткізу және айырбастау, түскен қаржыны
кіріске алу, бұларды дұрыс бөліп, тиімді пайдалану, шаруашылық жұмыстарының
барлығын әуел бастан ең соңына дейін жүргізуге, нақты іске асыруға болады.
ҚР президентi Нұрсұлтан Әбiшұлы Назарбаевтың Қазақстан халқына
жолдауында, яғни Қазақстан – 2030 бағдарламасына сәйкес қоғамның барлық
салаларында ақпараттандыру үрдiсi жүруде.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында шаруашылық жүргізуші
субъектінің күрделі экономикалық тетігін нақты, жақсы жолға қоймайынша,
сондай-ақ толық, сенімді ақпаратсыз басқару жүйесін іс жүзінде жүзеге асыру
мүмкін емес.
Әртүрлi құжаттар үшiн керектi ақпаратты табу үшiн, мамандарға үлкен
көлемдi мәлiметтермен жұмыс iстеуiне тура келедi.Осындай жұмыс түрiн
жеңiлдету үшiн мәлiметтер қорын басқару жүйесi төмендегiдей программалау
тiлдiрiмен, яғни – MS Access, FoxPro жүйелерiмен жұмыс жасайды.
Қазiргi уақытта әр түлi мамандықтың саласында, ойлауды және
интенсивтендiру жасалып, дербес компьютер негiзiнде жұмыс iстейтiн
автоматтандырылған жұмыс орындары осы МҚБЖ-нiң iшiндегi MS ACCESS жүйесiмен
жұмыс iстеу кең ауқымда таралуда.
Біз өмірде әр түрлі анықтамаларды (телефон желісі, теміржол, әуе
жолы, т.б.), каталогтарды (библиотекалық,өнеркәсіп өнімдері тізімін),
тізімдерді (студенттердің, оқушылардың, жыскерлердің, т.б., жиі қолданамыз.
Көрсетілген әрбір информация көзі объектілер жиынын анықтайды (абонент
телефоны, мектеп туралы ақпарат), сондықтан, жинақталған информацияның
ішінен ең керегін таңдап алу көп уақытты талап етеді. Ал керекті
информацияны құрастыру, жинақтау, жаңарту бұдан да қиын. Осындай
көрсетілген жұмыстар қазіргі уақытта машина иығына артылып, өз шешімін
тауып отыр.
Информацияны ЭЕМ көмегімен ұйымдастыру әдістерінің жан-жақты таралған
түрінің бірі - Мәлiметтер базасын басқару жүйесі (МҚБЖ), яғни керекті
информацияның өңделу үшін ыңғайлы түрде сақталуы.
Мәлiметтер қорын ұйымдастыру үшін компьютерлік бағдарламалар бар,
оларды мәлiметтер базасын басқару жүйесі деп атайды.
Бұл мәлiметтер қорын басқару жүйесінің шағын кәсіпорындардың іс-
шараларын автоматтандыруға қолдану кезінде тигізер пайдасы зор. Атап
айтқанда осы дипломдық жұмысқа берілген тапсырма бойынша кәсіпорынның
кірісімен шығысын анықтауға қажетті Шығындар мәліметтер қорын
жетілдіруде.
Бұл программаны жетілдіруде WINDOWS операциялық жүйесінің қолданбалы
MS Access программасы қолданылды. Microsoft Access – реляциалық деректер
базасының басқару жүйесі, ол Windows басқаруында істейтін автономиялық
дербес компьютер немесе локальды есептеуіш көзінде жұмыс істеуге арналған.
Microsoft Access ақпарат жүйелерін құру және пайдалану үшін
арналған қор жабдықтар жиынтығы. MS Access бағдарламасымен төмендегідей
жұмыстарды жасауға болады:
• әр түрлі типтегі берілгендері бар екі өлшемді кестелерді өңдеу;
• кестелер арасында байланыс орнату;
• кестелерге берілгендерді енгізу, сұрыптау, тексеру және модельдеу;
• ортақ белгілеріне қарай берілгендерді топтау;
• деректер базасына сұраныстар, кестелерде берілген мәліметтер бойынша
есеп жасауға.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – қоймадағы тауарлы-материалдық заттарды
есепке алуға арналған автоматтандырылған жүйесін жетілдіру.
1. қоймадағы Тауарлы материалдык құндылықтарды
есепке алу негізі
1. Тауарлы материалды жіктеу
және оларды есептеуді ұйымдастыру
Тауарлы – материалдық босалқылар келесі активтер түрінде болады:
өндірісте пайдалануға немесе жұмыстар мен қызметтерді орындауға арналған
шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай шикізаттар және құрастырушы
бұйымдар (детальдар), отын, ыдыс және ыдыстық материалдар, қосалқы
бөлшектер және басқа материалдар; аяқталмаған өндіріс; субъект қызметі
барысында сатуға шығарылған дайын өнім, тауарлар.
Материалдық құндылықтарды есепке алу үшін мына төмендегі негізгі
міндеттемелердің орындалуы шарт: босалқылардың кіріске уақытында және толық
енгізілуін, сақталу орындарындағы жағдайын қадағалау; босалқылардың
қозғалысы бойынша барлық операцияларды толық және уақытында құжаттау;
көліктік дайындау шағындары (ҚДШ) мен дайындалған құндылықтардың өзіндік
құның уақытында және толық анықтау; ҚДШ-ны өндірістің шығындарына жазудың
біркелкі және дұрыс болуын бақылау; ішкі ресурстарды жұмылдыру мақсатында
субъектіге қажет емес материалдық босалқы қорларды тауып сату; сақталатын
орындардағы құндылықтардың қалдықтары мен қозғалысы туралы дәл мәліметтерді
алу.
Өндіріс барысындағы функциональдық (қызметтік) ролі мен мақсаты
бойынша барлық материалдық босалқылар негізгі және көмекші боып бөлінеді.
Дайындалатын өнімнің заттай материалдық негізін (нан пісіргенде ұн)
құрайтын материалдар болса, көмекші материалдар өндірілетін өнімнің өзіңдік
құнына кіргенімен, бірақ негізгі материалдар сияқты, оның заттай негізін
құрай алмайды. Өнімге қажетті қасиеттерді беру үшін (сырлар, лак, желім)
көмекші материалдар негізгі материалдарға қосымша пайдаланады.
Материалдық босалқы қорлардың барлық түрін есепке алу 20 материалдар
бөлімінің негізгі, активті мүліктік шоттарында жүзеге асады. Бұл бөлімше
құрамына төмендегі синтетикалық шоттар кіреді:
201 Шикізат және материалдар
202 Сатып алынған шала фабрикаттар және құрастырушы бұйымдар,
конструкциялармен бөлшектер, детальдар
203 Отын
204 Ыдыс және ыдыстық материалдар
205 Қосалқы бөлшектер
206 Басқа материалдар
207 Қайта өндеуге берілген материалдар
208 Құрылыс материалдары. Шаруашылық жүргізуші субъектілер материалдардың
синтетикалық шоттарымен қатар, аралық (немесе талдамалық) шоттарын да ашуға
құқысы бар.
Тауарлы-материалдық запастарды бағалау кезінде, оларды не неғұрлым
арзан өзіндік құнымен, не таза құнымен бағалайды. Қолда бар тауарлы-
материалдық қорлардың бүлінуі немесе олардың жекелей, әлде толықтай ескіруі
немесе олардың бағасының төмендеуі, яғни бір сөзбен айтқанда, өзіндік
құнының деңгейіне келтіру мүмкін болмаған жағдайда, өзіндік құнның орнына
сату (өткізу) бағасын пайдаланады.
Шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай шикізаттар, отын, қосалқы
бөлшектер және басқа босалқы материалдар баланста олардың нақты өзіндік
құнымен көрсетіледі. Осы баға бойынша құндылықтар синтетикалық есепке
көрсетіледі; талдамалы есепте – тұрақты есеп бағасымен (келісімді немесе
жоспарланған-есеп бағасы) көрсетіледі.
Егер субъект материалдық құндылықтарды келісімді бағамен есепке алса,
онда олардың нақты құны материалдардың осы бағалар бойынша құнына және ҚДШ-
ның қосындысына тең болады.ҚДШ құрамына теміржол тарифі, су фрахты,
автомобиль, ұшақтар және басқа да көлік түрлері арқылы тасымалдау түрінде,
жарналардың барлық түрі кіреді; жабдықтаушылардың теміржол және басқа
көлік мекемелерінің қоймаларынан материалдарды жеткізу; корларды алу және
дайындауға байланысты іссапарлардың шығындары, қоймалардағы тұрақты қойма
жұмыскерлерінің еңбек ақысынан басқа тиеу, түсіру және қаттау шығындары;
жабдықтаушы, делдал мекемелерге төленген комиссиялық сыйлықтар, және
босалқыларды алумен тікелей байланысты басқа шығындар жатады.
Артық төленген тарифтік сомалардың қайтарылуы мен басқа түзетулер ҚДШ
сомасынан шығарылады.
Егер құндылықтардың талдамалы (аналитикалық) есебін жоспарлы-
есептелген бағалармен жүргізсе, онда олардың нақты өзіндік құны-
материалдардың осы бағалар бойынша құнына және осы есептегі бағалардың
нақты өзіндік құнынан ауытқуларынан тұрады. Бұл бағаларды субъектілердің
өзі КДШ жоспардағы көлемін ескере отырып, келісімді бағалар негізінде
тағайындайды.
Жұмсалған материалдарға тиісті КДШ немесе ауытқуларды (+,-) ай сайын
келісімді есеп бағалары бойынша материалдық құндылықтардың шығындарын
көрсететін шоттарға енгізеді. КДШ немесе ауытқулықтардың (+,-) процентін ай
басында, олардың ай басындағы қалдығы мен ай бойғы келісімді (есеп) бағалар
бойынша түскен материалдардың сомасына бөліп, алынған нәтижені 100-ге
көбейту арқылы анықтаймыз.
КДШ немесе ауытқулықтар (+,-) бойынша есептелген проценттер тиісті
шоттарға енгізіледі. Материалдардың түрлері немесе топтарының аз ғана
көлемінен КДШ немесе ауытқулықтарына (+,-) процент көрсету керек болса
және жабдықтаушылармен тұрақты қатынастар орнағанда өткен айдың
бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша процент қолданылуы мүмкін.
Белгіленген баға, бағалар-номенклатурасымен қатар қолдануы мүмкін.
Материалдардың ағымдағы есебіндегі бағалары мен номенклатуралық нөмірлері
материалдық қорлардың қалдықтары мен қозғалысы жөніндегі барлық құжаттар
мен регистрлерде есепке алынады.
2. қоймадағы Тауарлы материалдык құндылықтарды
бағалаудың негізгі алғы шарты
№7 бухгалтерлік есептің стандартында материалдық запастарды
бағалаудың келесідей әдістерін қолдануды ұсынады: арнайы (тұтастай)
идентификациялау әдісі; орташа өлшемді құн әдісі, қорларды бастапқы сатып
алу бағалары бойынша бағалау әдісі (ЛИФО).
Осы әдістер бойынша бір мысал келтіріп көрелік (Кесте 1.2.1)
Кесте 1.2.1. Материалдық құндылықтардың қалдығы және қозғалысы туралы
мамыр айындағы мәліметтер.
Көрсеткіштер Саны, дана Бағасы, Сомасы тенге
тенге
мамырдағы қалдық 1000 20-00 20000
Мамыр айында алынды:
Партия 200 21-00 4200
Партия 300 23-00 6900
Партия 600 20-00 12000
Партия 200 22-00 4400
Кіріс бойынша барлығы 1300 х 27500
Қалдықпен барлығы 2300 Орташа баға 47500
20-65
1-ші маусымға қалдық 900 х х
Арнайы (тұтастай) идентификациялау әдісі. Бұл әдіс босалқылардың
партиялық есебін дәл ұйымдастыру мүмкіндігі болған жағдайда қолданылады.
Қоймадағы қалдық, мысалы 1 мамырдағы саны 300 данадан тұрды делік,
әрқайсысы 20 теңгеден болғанда 6000 теңге, бірінші партиядан 100 данасы 21
теңгеден 2100 теңге, үшінші партиядан 300 данасы 20 теңгеден 6000 теңне
және 200 дана төртінші партиядан 22 теңгеден 4400 теңге қойылды делік.
Сонда қалдықтың жалпы құны 18500 теңге (600+2100+6000+4400) құрайды. Ай
бойындағы материалдар шығындарының құны – 29000 теңге (47500-18500) болады.
Орташа өлшемді құн әдісі. Бұл әдіс кезінде материалдық қорлардың құны
– ай басындағы қолда бар құнына, ай басында келіп түскен құндылықтардың
қосылған құны алынған орташа бағасы түсіндіріледі. Біздің мысалымызда,
материал бірлігінің орташа құны 20 теңге 65 тиын (47500:2300) болады:
материалдардың ай бойындағы шығындары – 28913 теңге (2300-900 = 1400;
1400х20-65); қалдық 18587 теңге (900х20-65).
Материалдық құндылықтардың есебінде соңғы кезге дейін отандық
практикада осы әдіс кеңінен қолданылды.
ФИФО әдісі – босалқыларды алғашқы сатып алу бағалары бойынша бағалау
әдісі. Бірінші кезектесатып алынған құндылықтардың нақты өзіндік құны
жұмсалған материалдарға жатқызылады деп есептеледі.
Ай соңындағы қорлардың өзіндік құны соңғы жеткізілгендерге
жатқызылады, ал олардың шығарылуы бастапқы әкелінгендерге жатқызылады.
Біздің мысалымызда, ай соңындағы босалқы қорлардың 900 дана қалдығы мына
төмендегі мәліметтер бойынша бағаланған: төртінші партиядан 200 дана 22
теңгеден 4400 теңге, үшінші партиядан 600 дана 20 теңгеден 12000 теңге
екінші партиядан 100 дана 23 теңгеден 2300, барлығы 18700 теңге болады.
1400 дана (2300-900) қорлардың шығыны болып 28800 теңгеге бағаланады.
(47500-18700).
ЛИФО әдісі – босалқыларды соңғы сатып алынғандардың бағасы бойынша
бағалау әдісі. Соңғы алынған қорлардың өзіндік құны, бірінші кезекте
жұмсалғандардың құнын анықтау үшін қолданылады, ал ай (кезең) соңындағы
корлардың өзіндік құны, бірінші сатып алынған қорлардың өзіндік құнымен
есептеледі деген тұжырымға негізделген әдіс. Біздің мысалымызда, ай
соңындағы қалдық 900 дана, ай басындағы қалдық бағасымен (20 теңге) 18000
теңгеге бағаланады. Бір айдағы жұмсалған шығын -29500 теңге (47500-18000).
Қорларды бағалауға әртүрлі әдістер қолдану арқылы алынған мәліметтерді
салыстырып көрейік (Кесте 1.2.2)
Кесте 1.2.2. Материалдық құндылықтарды бағалаудың әдістері.
Көрсеткіштер Арнайы Орташа ФИФО ЛИФО
(жалпылама) құн әдісі әдісі
ұқсастыру әдісіәдісі
Қорлардың жұмсалуы:
данасы (саны) 1400 1400 1400 1400
құны, теңге 29000 28910 28800 29500
Ай соңындағы қалдығы: данасы900 900 900 900
құны, теңге 18500 18585 18700 18000
Материалдық қорлар мен КДШ сомасын бағалау тікелей сатылған өнімнің
өзіндік құны арқылыжалпы табыс мөлшеріне әсер етеді, олай болса, занды
тұлғалардан алынатын табыс салығы көлеміне де әсерін тигізеді. Сондықтан
материалдық қорларды бағалаудың дұрыстығын салық органдары тексеріп
отырады.
20 Материалдар бөлімшесінің шоттарына (201-208 шоттары)
құндылықтардың төмендегідей түрлері есепке алынады:
201 Шикізат және материалдар - өндірілетің өнімнің негізін жасайтын
немесе оны дайындаудың компоненттері болып табылатын шикізат пен
материалдар. Сондай-ақ, осы шотта мұндай өнімді жасауға қатысатын және
шаруашылық мүдделеріне, техникалық мақсаттарға арналған және өндіріс
барысына атсалысатын көмекші материалдар да есепке алынады.
202 Сатып алынған шала фабрикаттар және құрастырушы бұйымдар,
конструкциялар мен бөлшектер - өндірістік кооперация тәртібі мен
өндірілуші өнімді жабдықтау үшін алынған және өндеуге немесе жинауға
шығындарды талап ететін сатып алынған жартылай шикізаттар мен дайын
құрастырушы бұйымдар.
203 Отын- мұнай өнімдерінің, қатты және басқа отын түрлерінің бәрін
есепке алады. Мұндай өнімдеріне көлік құралдарын пайдалану үшін, өндірістің
технологиялық қажеттіліктеріне, қуат және жылу алу үшін пайдаланылатын
жанар-жағар майдың барлық түрлері кіреді. Қатты отынға осы отынның барлық
түрлері, яғни көмір, шымтезек, ағаш, сексеуіл жатады. Отынның басқа
түрлерін газ отыны, жанатын тақта тас құрайды.
204 Ыдыс және ыдыстық материалдарға - жабдық –ыдыс және шаруашылық
мүліктері (цистерналар, бөшкелер, флягалар) сияқты пайдаланылатынан басқа
ыдыстардың бәрі, соның ішінде ыдысты дайындау мен жөндеуге арналған
(жәшіктерді құрастыратын бөлшектер, бөшкелік жапсырма, дөңгелек темір)
материалдар мен бөлшектер кіреді.
205 Қосалқы бөлшектер - машиналардың, құрал-жабдықтардың, көлік
құралдары мен техниканың басқа түрлерінің (деталдар, агрегаттар,
аккумуляторлар, автомобиль шиналары) тозған бөліктерін ауыстыру, жөндеу
үшін арналған қосалқы бөлшектерді;
206 Басқа материалдар - өндірістің жарамсыз қалдықтары, жөнделмейтін
ақау, негізгі құралдарды жоюдан алынған құндылықтар, тозған шиналар, ескі
резиналарды;
207 Қайта өндеуге берілген материалдар - басқа жаққа қайта өндеуге
берілген және қайта өндеуден кейін алынған бұйымдардың өзіндік құнына
енгізілетін материалдарды;
208 Құрылыс материалдары (құрылыс салушы кәсіпорындар пайдаланады)
– құрылыс бөлшектерін дайындау үшін, құрылыс және мантаждау жұмыстарын
тікелей жүргізу кезінде пайдаланылатын құрлыс материалдары. Бұл шотта
құрылыс қажетіне керек басқа да құндылықтар есепке алынады. Мысалы:
қопарғыш заттар, қағаз.
20 Материалдар бөлімшесі шоттарының дебеті бойынша айдың басы мен
соныңдағы қалдықты, материалдардың түсуін көрсетеді; кредиті бойынша
олардың жұмсалуын көрсетеді. Материалдық қорларды заттай және ақшалай
өлшемдермен есептейді.
Қаржылық есеп беруде келесідей жайыттардың ашылғаны дұрыс, атап
айтсақ:
• тауарлы-материалдық қорларды бағалау үшін қабылданған Есеп саясаты;
• тауарлы-материалдық қорларды топтастырудың көмегімен баланстық құнының
мағынасын ашу;
• тауарлы-материалдық қорлардың таза құнына дейінгі есептен шығарудың
себептерін ашып көрсету.
Егер тауарлы-материалдық қорлардың өзіндік құны ЛИФО әдісі бойынша
анықталған болса, онда: тауарлы-материалдық қорлардың сомасының айырмасын;
ТМҚ сатылған өзіндік құнын; жыл соныңдағы міндеттемелер үшін кепілдік
ретінде қойылған ТМҚ баланстық құнын т.б. осы сияқты мәліметтерін ашып
көрсету тура келеді.
1.3 Тауарлы материалдык құндылықтардың қоймадағы есебі
Материалдық құндылықтардың қоймадағы есебі. Қоймалардағы материалдық
босалқыларды есепке алуды материалдық жауапты адамдар немесе олардың
келісімімен есепшілер (операторлар) материалдарды есепке алу
карточкаларында (ү. № М-17) (косымша №3) жүргізіледі. Босалқылардың әрбір
номенклатуралық нөміріне жеке карточка ашылады, ол бухгалтериядан қоймаға
жартылай толтырылған күйінде беріледі. Алған карточкаларды қоймашы
материалдардың сақталу орнын (стеллаждар, ұялар) сипаттайтын реквизиттерді
толтырады. Карточкаларға жазбалар құжаттардың негізінде жазылады.
Материалдарды есепке алудың толтырылған карточкасы жоғарыда көрсетілген.
Егер қоймадағы материалдық қорлардың қалдықтары қорлардың белгіленген
нормасынан жоғары немесе кем болса, онда қойма меңгерушісі бұл туралы
жабдықтау бөліміне хабарлауға тиіс. Бұл мақсатта қорлардың белгіленген
нормаларынан нақты қалдық қорының ауытқушылығы туралы Дабыл анықтамасы
қолданылады (н. № М-34). Ол нақты қалдық қорлардың белгіленген қалдық
қорының ауытқушылығын бақылау үшін және қозғалыссыз жатқан қалдыққа бақылау
жасау үшін қолданылады. Анықтаманы бір дана етіп қойма меңгерушісі
материалдарды есепке алу карточкасы (н. № М-17) деректерінің негізінде
жасайды. Анықтамаға деректерді еңгізудің өлшемдерін субъектінің материалдық-
техникалық жабдықтау бөлімі белгілейді.
Бухгалтерия белгіленген мерзімдерде қойманың тікелей өзінде
жазбалардың дұрыстығын және крточкадағы қалдықтардың шығарылуын тексереді.
Салыстыру туралы бухгалтер карточкасының арнайы бағанына қол қояды.
Өндірістік құндылықтардың қозғалысын ресімдейтін құжаттарды бухгалтер
қоймада Құжатттарды өткізу тізімін (ү. № М-18а) бір данада толтыру арқылы
қабылдайды. Жасалынған құжаттар тізімі бухгалтерияға беріледі. Тізілім
үлгісі төменде көрсетілген.
Жетіспеушіліктер мен материалдық жағынан жауапты адамдардың
қызметіндегі тәртіп бұзушылар туралы, сондай-ақ іріктеп тексерулер мен
өткізілген нұсқамалардың нәтижелері туралы бухгалтерияның қызметкерлері бас
бухгалтерге хабарлауға тиіс. Айдың аяғында қоймаға бухгалтериядан
материалдардың қалдықтарын есепке алу кітабын береді, оған қойма
меңгерушісі материалдарды есепке алу карточкасындағы қалдықтард көшіріп
жазады. Мұнан кейін деректерді салыстырып тексеру үшін материалдық босалқы
қорлардың есептік топтары бойынша және бүтіндей алғанда кітап бойынша
жиынын бухгалтерияға қайтарады. Сөйтіп қойма меңгерушісінің материалдық
есепке алу жөніндегі функциясы карточкалар жүргізуге, құжаттар өткізу
тізімдерін жасауға және қоймалық есепке алу кітабына қалдықтарды жазуға
міндетті. Бухгалтерияда қоймалардағы мен оперативтік есептің арасындағы
сандық қайталама есебін жою үшін, жедел-бухгалтерлік (сальдолық) әдісі
бойынша жүргізіледі. Құндылықтарды бухгалтерияда есепке алу жедел-
бухгалтерлік (сальдолық) әдіспен жүргізіледі, мұнда құндылықтарды жедел
және бухгалтерлік есепке алу арасындағы айырма жойылады, қоймалардағы және
бухгалтериядағы сандық есебі қайталанбайды. Бухгалтерлік есеп жедел есепке
негізделіп, онымен табиғи байланысты болады; қойма мен бухгалтериядағы
есепті жедел салыстыру мүмкіндігі арқылы есепті айда жіберілген
қателіктерді жою мүмкіндігі пайда болады; есепті бағаларды қолдану,
қорлардың орташа құнын ай сайын айқындау жөніндегі көп еңбекті қажет ететін
жұмысты болдырмайды: қоймалардағы қалдықтар туралы мәліметтерді уақытында
алуды қамтамасыз етеді. Бұл түгелдеу жүргізуді жеңілдетіп, есептің жедел
функциясын күшейтеді; компьютер техникасымен құжаттаманы өңдеу және есептік
регистрлерді жасау мүмкіндігін кеңейте түседі; босалқылардың таңдамалы
есебінің жинақтық есебінен артта қалуын болдырмайды.
Сальдолық әдіске тән сипаттар: босалқылардың сандық есебі тек қоймада
жүргізіледі; бухгалтерияда құндылықтар сақтау орындары мен әрбір аралық
шоттар немесе босалқылардың топтары бойынша сомалық сипатта есепке алынады.
Кесте 1.3.1. Материалдардың есеп карточкасы (қысқартылған)
Сақтау орнымаркасортпрфиліразмеріМате риал есебінің кодыөлшемдік бірлігібағасыЗапас нормасыСтелажЯчейкаШот, ара. шотМүлік нөмірікодыатауы1535**** 2052050102дана26910
II. Информациялық жүйе негізі.
Мәліметтер қоры тұралы түсінік
. Ақпараттық жүйе және оның жіктелуі
Қазіргі заманғы құбылыстар мен объектілер массивтерінің негізгі принциптері, құрылымдары программалы – аппаратты қорлар мен бірге информациялық жүйені құрайды.
Информациялық жүйелерді шартты түрде фактографиялық және документальды деп бөлуге болады.
Фактографиялық – информациялық жүйеде өмідегі барлық объектілер туралы мәлiметтердің нақты мәндері тіркеледі. Бұл жүйеде объектілер туралы барлық мәлiметтер алдын – ала белгіленген форматты компьютерге хабарланады. Фактографиялық – информациялық жүйеде информациялардың белгілі бір структурасы болады. Солар бойынша машина мәлiметтердің бірінен – бірін ажырата алады. Сондықтан фактографиялық жүйе қойылған сауалға бірмәнді жауап бере алады.
Ал, құжаттық – ақпараттық жүйелердің фактографиялық жүйелерден біршама өзгешеліктері бар. Бұндай жүйелердің мәлiметтер базасын белгілі бір структураға сәйкес документтер (статья, кітаптар, рефераттар, т.с.с) және графиктік объектілер құрайды. Жүйенің мақсаты қолданушының сұрауындағы шартты қанағаттандыратындай документтер тізімін береді.
2.2 Мәлiметтер қоры туралы жалпы түсінік
Тәжірибеде ең жақсы танымал, бірақ өте ауыр жүзеге асырылатын мәліметтер қоры - ол кәсіпорындардың өзіне қажетті мәліметтерді еңгізетін және одан кез келген қолданушы өзіне қажетті деректерді алуға мүмкіндігі бар, ақпарат сақтайтын ең үлкен орын деген түсінік бар. Барлық мәліметтер сақталатын жадылардың құрылғылары бір немесе ьірнеше орындарда орналастырылуы мүмкін, соңғы жағдайда олар өзара мәліметтер беру құрылғыларымен байланысуы қажет. Мәліметтерге программалардың еңуіне рұқсаты болуы керек.
Мәліметтер қорын бірге сақталынып жатқан, бір-бірімен байланысқан және бір немесе бірнеше қосымшаларға оптималды түрінде қолдануға мүмкіндік беретін мәліметтер жиынтығы ретінде анықтауға болады.
Мәліметтер қоры мәліметтерді жиынымен өңдеу үшін, жедел оңдеу немесе нақтылы уақытта өңдеу үшін (бұл жағдайда әрбір сұранысты өңдеу белгілі бір уақытқа дейін аяқталады) жетілдірілуі мүмкін. Көптеген мәліметтер қорында осы тәсілдердің жиыны қарастырылған, ал көпшілік мәліметтер қоры бар жүйелерде терминалдарды нақтылы уақытта өңдеу мәліметтер жиының өңдеумен бірге жүзеге асырылады.
Егер мәліметтер қорын пайдаланбаса онда үлкен мөлшердегі ақпараттарды өңдеу барысында өте көп артық мәліметтер пайда болып, оларды уақыт бойынша жаңартуға мүмкіндік болмайды.
Артық мәліметтерді бір деңгейде сақтауға мүмкіндік бермеу мәліметтерді ЭЕМ-нің көмегімен өңдеу кезіндегі бірінші кедергі болып табылады.
Көпшілік мәліметтер қорының ең маңызды ерекшеліктері болып олардың күнбе-күн жанартылуы және кеңейтілуі болып табылады. Жаңа мәліметтер типін еңгізу барысында немесе жаңа қосымшалардың пайда болу кезінде мәліметтер қоры құрылымының жедел түрде өзгеруі қамтамасыз етілуі керек.
Мәліметтер қорын қайтадан ұйымдастыруы қолданбалы программаларды қайтадан көшірусіз орындалуы және минималды түрде өзгерістер еңгізілуін қамтамасыз етуі керек. Мәліметтер қорын өзгерту қарапайымдылығы өңдірісті басқарудағы мәліметтер қоры қосымшаларының дамуына үлкен әсерін тигізеді.
Ғасыр бойы адамзат білімдерің, жұмыс істеу дағдысын, қоршаған орта тұралы мәліметтерді жинақтаған, басқа сөзбен айтқанда – ақпарат жинаған. Басында ақпарат ұрпақтан ұрпаққа аңыз және әнгімелер түрінде берілген. Кітаптың пайда болуы және дамуы ақпараттарды ең сенімді кітапша түрінде сақтауға мүмкіндік берді. Электр аумағындағы жетістіктер телеграфтың, телефонның, радио, теледидардың – ақпаратты жедел беруге және сақтауға мүмкіндік береді.
Прогресстің дамуы ақпараттардың күрт өсуін ескертті, соған байланысты ақпаратты сақтау және оны өңдеу туралы сұрақтар жылдан жылға өткір болды. Есептеу ткхникасының пайда болуымен ақпаратты сақтау, әсіресе оны өңдеу тәсілдері недәуір оңайға түсті. Есептеу техниканың микропроцессорлар база негізінде дамуы компьютерлердің және программалық жабдықтамалардың жетілдіруіне әкелді. Ақпараттың үлкен көлемін өңдеуге болатын программалар пайда болды. Осындай программалар көмегімен ақпараттық жүйелер құрылады. Кез келген ақпараттық жүйенің мақсаты – нақты өмірдегі объектілер және құбылыстар туралы мәліметтерді өңдеу және олар туралы керекті мәліметтерді адамға жеткізу.
Ақпараттық жүйелерді (АЖ) фактографиялық және құжаттық деп екі топқа бөлуге болады.
Фактографиялық АЖ келесі фактілер тіркеледі – нақтылы дүниедегі объектілер туралы мәліметтердің (атрибуттардың) нақты мәндері. Мұндай жүйелердің негізгі идеясына объетілер туралы барлық мәліметтер (адамдардың аты-жөні, күндер, уақыттар, заттар аталуы) компьтерге алдын ала шартпен бекітілген формат (мысалы, күні – ДД.ММ.ГГ комбинация түрінде) түрінде беріледі. Фактографиялық АЖ жұмыс істейтін ақпараты анықталған құрылымы бар, машинаға бір деректі екінші деректен ажырата алатын, мысалы, фамилиясын адамның атқару міндетінен, туған күнін бойынын ұзындығынан және т.с.с. Сондықтан фактографиялық жүйе қойылған сұрақтарға біртұтас жауап бере алады.
Құжаттық АЖ қойылған сұраққа бірмәнді жауапты бермейтін есептердің басқа кластарына қызмет көрсетеді. Мұндай жүйелердің мәліметтер қорын қандайда бір іздеу аппаратымен жабдықталған құрылымсыз мәтіндік құжаттардың (кітаптар, рефераттар, мақалалар және т.б.) және графикалық объектілер жиынтығы құрайды. Жүйенің мақсаты – қолданушының сұранысына жауап беру кезінде сұраныс шарттарын қанағаттандыратын құжаттардың және объектілердің тізімін беру.
2.3.Мәліметтер қоры концепциясының эволюциясы
Мәліметтер қоры туралы түсінік 60-шы жылдар аяғында пайда болды. Бұған дейін мәліметтер файлы және деректер жиыны туралы айтылады.
Үшінші бұын ЭЕМ пайда болғанша (олардың ең бірінші шыққандары 1965 жылы орнатылған) деерктерді оңдеу программалық қамтылуы негізінен еңгізу-шығару операцияларын орындаған. Мәліметтерді ұйымдастыруды қолданбалы программаларды жазу кезінде қолға алынды және қарапайым тәсілмен жасалынды, яғни мәліметтер магнитті лентада қарапайым тізбектелген файлдар түрінде ұйымдастырылды. Мәліметтер тәуелсіздікке ие болмаған. Егер мәліметтерді ұйымдастыру немесе еске сақтау құрылғылары өзгерсе, қолданбалы программа жасаушы қажетті түрде программаны модификациялауы, қайтадан компиляциялау және баптау керек.
Файлды жаңарту үшін жаңа файл жазу керек. Алдыңғы файл сақталынып бастапқы файл деп аталады. Файлдың алдыңғы түрлері және де кейбір жағдайларда одан да бұрын тұрғызылған файлдар түрлері сақталынады. Көптеген файлдар бір қосымшаға ғана қолданылады. Осы деректерді басқа қосымшаларға да көптеген жағдайларда өзгертілген формада, басқа өрістерімен пайдаланған, соңдықтан бірдей деректерден әртүрлі файлдар жетілдіруі қажет болды. Осының нәтижесінде жүйедегі артықшылық деңгейі өте жоғары және мәліметтердің біркелкі элементтеріне ие болған әр түрлі файлдардың болды.
Кейде файлды толығымен реттік қарастырудың орнына қолданушыға файлдың кез-келген жазбаларына рұқсат етілуі мүмкіндігі бар файлдар қолданылған. Жазылымдардың адрестелу тәсілдері программа жасаушымен программа жасау кезінде қамтамасыз етіледі. Егер еске сақтау құрылғылары өзгертілсе, онда қолданбалы программаға үлкен өзгерістер еңгізілуі қажет болған. Тәжірибеде еске сақтау жүйесінің өзгертілуі айқынсыз. Жаңа технология бір бит ақпаратты сақтауға кететін шығындарды азайтуына мүмкіндік берді, өйткені қазіргі кездегі файлдар көлемі көптеген жағдайларда бұрынғы еске сақтау құрылғыларының көлемінен артып түседі.
2 этап (60-шы жылдар соңы) 1 этаппен салыстырғанда сақталынып жазылатын құрылғылардың және файлдардың табиғатын өзгертумен сипатталады. Қолданбалы программа жасаушыны аппарат ішіндегі өзгерістерді енгізу әсерлерінен қорғауға ұмтылған. Файлдардың негізгі құрылымдары немесе жазылымдар мазмұны өзгерусіз деген шартты ескеріп программалық қамтылу деректердің физикалық орналасуына рұқсат береді.
Осы этаптағы мәліметтерді өңдеу құрылғыларының дамуына сәйкес файлдар, 1 этаптын файлдарына ұқсас, бір-бірімен тығыз байланысқан немесе жеке қосымшаларға арналған.
Коммерциялық мәліметтерді өңдеу құрылғыларының дамуымен бірге, файл көлемін озгертуден және файлдарды сақтайтын аппараттық құрылымдарға өзгеріс еңгізуімен бірге сақталынып жатқан файлдарға жаңа өрістер және жаңа байланыстар қосуыдан тәуелсіз етіп жасау керектігіне көз жетті.
Мәліметтер қоры қосымшалардың өсу саны бойынша қолдануымен белгілі тұрақты түрде дамитын объект екені сөзсіз. Мәліметтер қорына жаңа жазылымдар қосылады, ал бұрыннан тіркелген жазылымдарға деректердің жаңа элементтері еңгізіледі. Мәліметтер қорының құрылымы жаңа типті сұраныстарды еңгізген кезде де оның жұмыс атқару нәтижелілігін жоғарлату үшін өзгертіліп отырады. Қолданушылар мәліметтерге бекітілген сұраныс типтерін модификациялап, олардың талаптарын өзгертеді.
Мәліметтер қорының құрылымы файлдық құрылымға қарағанда санақтық жағынан төмендеу болып келеді. Сақталатын мәліметтердің элементтері және еске сақтау тәсілдері үздіксіз өзгертіліп отырады. Егер мәліметтерді ұйымдастыруға есептеу жүйесі тарапынан файлдық құрылымдарының тұрақтылығы талаптары түрінде шектеулер қойылса, онда ол оның өзгеруі кезінде программа жасаушылардың жаңа қосымшалар жетілдірудің орынына осы программаны модификациялауна кететін уақыт көлемін ұлғайтады.
Кейбір жағдайда алуға қажетті мәліметтердің элементі немесе жазылымы берілуі мүмкін. Кейбір жағдайларда (басқа программалық қамтылу бар болса) мәліметтер элементінің сақталатын мәліметтер элементінің идентификациясын беруі мүмкін. Бірақ мәліметтер қорының жақсы программалық қамтылуы программа жасаушыны күрделі құрылыммен байланысқан маңызды мәселелерден құтқарады. Мәліметтердің қандай жағдайда ұйымдастырылғанына қарамастан, қолданбалы программа жасаушы оның талаптарына сай жоспарланған файлды қарапайым құрылым түрінде қарастыруы қажет.
3 этаптағы мәліметтер қорының программалық қамтылуы (70-ші жылдардың басы) қолданбалы программа жасаушының файлдық құрылымын сүреттейтін және нақтылы ақпарат тасымалдаушыларда сақталынатын құрылғыларға ие болды.
Программалық қамтылудың деңгейіне байланысты мәліметтер қорының қолданбалы программасын жасаушы деректер файлдарын ұйымдастыруын білуі керек. Бұл жағдайда мәліметтердің машиналық адресін беруі керек. Егер мәліметтердің тәуелсіздігі болмаса, онда қолданбалы программа жасаушыға жазылымның физикалық форматын білуі қажет. Ең ауыр жағдай – ол программалаушының навигатор болуы.
Қолданбалы программа жасаушының логикалық жазылымдары немесе логикалық жазылымдардың элементтерінің машиналық үндеуіне түрленуі тіркелу деп аталады.
Тіркелу – ол мәліметтердің физикалық тусінігінің осы мәліметтерді қолданатын программалармен байланысы. Тіркелу процессін жүргізгеннен кейін программа физикалық мәліметтерден тәуелді болмайды.
Сонымен 3-ші этап үшін:
әртүрлі логикалық файлдар бір физикалық мәліметтерден алынуы мүмкін.
Осы бір мәліметтерге еңу рұқсаты әртүрлі өрістер арқылы осы қосымшалардың талаптарына жауап беретін әртүрлі қосымшалардан алынды
Программалық қамтылулар мәліметтердің артықшылығын кемітетін құрылғыларға ие болған.
Мәліметтердің элементтері әртүрлі қосымшаларға ортақ болып келген
Мәліметтердің физикалық құрылымы қолданбалы программалардан тәуелсіз. Оны мәліметтер қорының нәтижелілгін жоғарлату мақсатымен өзгертуге болатын.
Мәліметтер өрістер және топтар деңгейінде бағытталады.
Мәліметтер қорын алғашқы басқару жүйелерін пайдалану барысында тәжірибелердің жинақталуынан қорлар тәуелсіздігінің қосымша бір деңгейінің қажеттілігі туады. Мәліметтердің жалпы логикалық құрылымы күрделі болып келеді және де мәліметтердің жинақталғаны сайын ол өзгеріп отырады. Сондықтан жалпы логикалық құрылымның өзгеруін қолданылатын көптеген колданбалы программалардың өзгеруісіз жүргізілуін қамтамасыз ету керек. Кейбір жүйелерде жалпы логикалық құрылымды өзгерту оның тіршілік формасын құрайды, яғни бұл құрылым тұрақты түрде даму күйінде қалыптасқан. Сондықтан мәліметтердің тәуелсіздігіне екі деңгейді қажет етеді. Оларды мәліметтердің логикалық және физикалық тәуелсіздігі деп атайды.
Мәліметтердің логикалық тәуелсіздігі деп мәліметтердің жалпы логикалық құрылымының қолданбалы программалардың өзгеруісіз өзгертуге болатындығын айтады. (өзгеріс еңгізу кезінде қолданбалы пограммаларда қолданылатын мәліметтер қорындағы элементтерді жоюмен жүргізілмеуі керек).
Мәліметтердің физикалық тәуелсіздігі деп қолданбалы программаларды және жалпы логикалық құрылымдарды өзгерістерге салмайтын мәліметтердің ұйымдастыруының және физикалық орналасуының өзгертілуі.
4 этап мәліметтердің логикалық және физикалық тәуелсіздігімен сипатталады; мәліметтердің логикалық құрылымы мәліметтердің физикалық құрылымынан және нақтылы қолданбалы программаларда ұсынылуынан күрт өзгеше болуы мүмкін.мәліметтер қорының программалармен қамтылуы қолданбалы программа жасаушының қорлар тұралы түсінігін жалпы логикалық түсінікке айналдыруы мүмкін, содан кеиін мәліметтер тұралы логикалық түсінікті физикалық түсінікке аударады.
Мұндай құрылымды тағайындау мәліметтер құрамында бұрын деректер қорын қалыптастыруда және пайдалануда жүргізілген жұмыстарға өзгеріс еңгізбей құрылымды өзгертуіне үлкен еркіндік береді.
Мәліметтер қоры басқаруына қажетті үлкен шығындарсыз дамуы мүмкін.
Мәліметтер басқарушысына қарастырылған құрылғылар бақылаушы функциясын және мәліметтер қорының сақталуын қамтамасыз етуі керек.
Мәліметтердің толықтылығын, құндылығын және қауіпсіздігін басқарудың процедуралардың нәтижелілігі қамтамасыз етілуі керек.
Осындай құрылымның тағайындалуы алдында мәліметтер қорын қалыптастыруға және қолдануға жүргізілген жұмыстарға өзгерістер еңгізбей мәліметтер құрылымын өзгертуге үлкен еркіндік береді.
Мәліметтер қоры қолданып жүргізуге кететін шығындарсыз дамуы мүмкін.
Мәліметтерді басқаруға қарастырылған құрылғылар оған мәліметтердің сақталуын қамтамасыз етіп бақылаушы функциясын атқаруға мүмкіндік береді.
Мәліметтердің толықтылығының, қаіпсіздігінің, құпиялылығының сақталуын басқару процедурасының нәтижелілігін қамтамасыз етеді.
Кейбір жүйелерде мәліметтер қорындағы мәліметтерді жедел анықтап табуына мүмкіндік беретін инверторланған файлдар қолданылады.
Мәліметтер қоры алдын-ала жоспарланбаған ақпараттық сұраныстарға жауап беруге негізделіп құрастырылады.
Мәліметтерді тасымалдау мүмкіндіктері қамтамасыз етіледі.
2.4. Мәліметтер қорын ұйымдастыруға қойылатын талаптар
Әр түрлі программа жасаушыларға әртүрлі логикалық файлдар талап етіледі. Бұл файлдар мәліметтердің жиынтығынан пайда болады. Еске сақталынатын мәліметтер қорының элементтері арасында әртүрлі байланыстар болуы мүмкін. Кейбір мәліметтер қоры күрделі өзара байланыстарға ие болуы мүмкін. Мәліметтер қорын басқару жүйесі мәліметтер қорындағы мәліметтер арсындағы байланыстан мәліметтер ішінен логикалық файлдарды алу мүмкінділігін қамтамасыз етуі керек. Қолданбалы программаларда мәліметтерді сақтаудың физикалық тәсілдерімен логикалық файлдарды ұсыну арасында кішігірім ұқсастық болуы қажет.
Терминал операторының қолдануы үшін жетілдірілген мәліметтер қоры жауап беру уақытын, адам қарым қатынасын қанағаттандыратын терминал қамтамасыз етеді. Сонымен қатар мәліметтер қорының жүйесі қажетті өтімділік қасиетін қамтамасыз ету керек. Өте аз сұраныстар ағымына беиімделген жүйелерде өткізу қабілеттілігі мәліметтер қорының құрылымына кішігірім шектеулер бекітеді. Сұраныстар ағымы жоғары жүйелерде, мысалы ұшаққа алдын-ала билет босатып қою, өткізу қабілеттілігі мәліметтерді физикалық сақтауын ұйымдастыруына шешуші әсерін тигізеді.
Пакеттік өңдеуге арналған жүйелерде жауп беру уақыты қажетті емес және физикалық ұйымдастыру тәсілі нәтижелі пакеттік өңдеуді қамтамасыз ету шартынан таңдалып алынады.
Мәліметтер қорын жетілдіруге және эксплуатациялауға кететін шығындарды азайту үшін сыртқа сақтауға қойылатын талаптарды минимизациалайтын ұйымдастыру тәсілдері таңдалып алынады. Осы тәсілдерді қолдану барысында жадыдағы мәліметтердің физикалық ұсынылуы қолданбалы программа жасаушының усынысынан күрт өзрмешілігі болуы мүмкін. Бір ұсынылудан екінші ұсынылуға түрлендіруді программалық қамтылу қамтамасыз етеді, егер мүмкін болатын болса онда аппараттық немесе микропрограммалық құрылғылар. Мұндай жағдайларда түрлендіру алгоритміне кететін шығындар мен жадыны үнемдеу арасынан таңдап алу жүргізіледі.
Мәліметтер қорын басқару жүйесіне дейін қолданылған өңдеу жүйелерінде информациялық қорлар артықшылықтың жоғары деңгейіне ие болды. Көпшілік ленталы кітапханалар мәліметтердің артықшылығының үлкен санына ие болған. Мәліметтер қорын пайдалану барысында ақпараттың өсуіне байланысты артықшылықтын ақырындап өсуіне потенциалды мүмкіндіктер пайда болады. Мәліметтер қорының ұйымдастыру мақсаты болып қай жерде пайдалы сол жерде артықшылықты жою және артықшылық мәліметтерден туындайтын қарама-қайшылықты бақылау.
Мәліметтер қорын пайдаланушы сақталынатын мәліметтер бойынша әртүрлі сұрақтарымен қатынасуына болады. Көпшілік қазіргі кездегі коммерциялық қосымшалардағысұраныс түрлері алдын-ала анықталған және мәліметтерді физикалық ұйымдастыру оларды өңдеуге қажетті жылдамдықпен жетілдіріледі. Жүйелерге қойылатын талаптардың жоғарлауы алдын-ала жоспарланбаған жауаптарды қалыптастыруда немесе сұраныстарды өңдеуді қамтамасыз етуде негізделген.
Егер мәліметтер қорында басқа көптеген қолданушылармен пайдаланылатын мәліметтерге ие болса онда мәліметтер элементтері және оның арасындағы байланыс үзілмеуі қамтылу қажет. Қателіктер және амалсыздан пайда болатын тоқтауларды ескеру қажет. Мәліметтерді сақтау, оларды жаңарту, мәліметтерді еңгізу процедуралары тоқтаулар пайда болған кезде мәліметтерді жоғалтусыз қалпына келтіру мүмкіндігіне ие болуы керек. Есептеу техникасы онда сақталынатын мәліметтер қорына сақтықты кепіл ететін болуы керек.
Мәліметтер қорындағы деректер құпия түрінде сақталынуы қажет. Сақталынатын ақпараттар көптеген жағдайларда қолданылатын кәсіпорынға өте маңызды болып келеді. Ол жоғалтылмауы және ұрланбауы керек. Мәліметтер қорындағы ақпараттың өмірің ұзарту үшін оны аппараттық және программалық тоқтаулардан, катастрофалық және криминалдық жағдайлардан, дұрыс пайдалана алмайтын адамдардың сауатсыз және арам ниетімен пайдалануынан сақтауы қажет.
Мәліметтердің қауыпсіздігі деп мәліметтерге кіруге құқығы жоқ адамдардың аяқ астынан және әтейлеп кіруінен, мәліметтерді модификациялаудан немесе оны жоюдан сақтауды айтады
Мәліметтердің құпиялылығы деп жеке адамдардың және ұйымдардың басқа қйымдарға адамдарға қалай және қанша ақпарат беруіне құқығы барлығын қамтамасыз етуді айтады.
Кез келген уақыт ішінде деректерді өңдеу жүйесін эксплуатациялайтын кәсіпорындар мәліметтерді сақтауды ұйымдастыруға, процедура және программа жазуға үлкен шығындар жібереді. Кейбір жағдайларда кейбір фирмалар есептік техникаларда мәліметтерді басқаратын жаңа программалық қамтылуды қолдану барысында оның осы есептік техникадағы бар программалармен жұмыс істей алуы маңызды болып келеді. Мұндай жағдай ақпараттық және программалық сәйкестілікті қамтамасыз етуді өйткені оның жоқтығы мәліметтер қорын басқарудағы жаңа жүйеге толығымен көшуіне ткедергі болады. Сонымен қатар өткен уақыттағы мәліметтермен байланыс мәліметтер қорын басқару жүйесінің құрылғыларының дамуына кедергі болмауы күмәнсіз.
Әсіресе өте қажетті болатыны ол келешекпен байланысы. Келешекте мәліметтер және оны сақтау орталығы көптеген бағыттарда өзгереді. Кез келген коммерциялық кәсіпорындар өзгерістерге соқтығады, әсіресе үлкен әсерін ол мәліметтер қорын қолданушыларға тигізеді. Ең қарапайым өзгерістерді еңгізуге кететін үлкен шығындар осы жүуйелердің дамуын тежейді. Бұл шығындар өзгеріс еңгізгеннен кейін қажет болған қолданбалы программаларды баптау, қайтадан жазу және мәліметтерді түрлендіруге кетеді.
Уақыт өткен сайын кәсіпорындардағы қолданбалы программалар саны ұлғаяды, сондықтан осы программаларды қайтадан жазу пайдасыз болып келеді. Мәліметтер қорын жетілдіру кезіндегі ең басты талап – ол мәліметтер қорын жетілдіру кезінде өзгерістерді қолданбалы программаның модикациялауысыз жүргізілуін орындау. Мәліметтердің жалпы логикалық сүреттелуін ұсынуға қолданылатын құрылғылар қарапайы және көрнекілі болуы керек. Программалық қамтылудың интерфейсі соңғы қолданушыға бағытталынуы керек және қолданушы мәліметтер қорына қажетті теорияларды білмеуін ескеру керек.
2.5. мәліметтерді ұсыну модельдері
МҚБЖ атақтылығының өсуіне байланысты 70-80-ші жылдары мәліметтердің әртүрлі модельдер жиыны пайда болды.
Қазіргі МҚ заттық аумақтардың және олардың өзара байланысын сүреттеуге мүмкіндік беретін мәліметтер модельдерін қолдануға негізделген. Мәліметтер қоры негізделетін үш мәліметтер моделі және олардың комбинациялары бар: мәліметтердің реляциялық моделі (МРМ), мәліметтердің желілік моделі (МЖМ), мәліметтердің иерархиялық моделі (МИМ).
Бұл мәліметтер моделінің арасындағы негізгі айырмашылық болып атрибуттармен объектілер арасындағы қраым-қатынасты сүреттеу тәсілдері табылады. Бұл байланыс көпшілік мәліметтер арасындағы қатынасты сипаттайды.
Біреу біреуге, біреу көпшілікке, көпшілік көпшілікке сияқты байланыстарды қолданады. Біреу біреуге - бір атрибутпен бір объект арасында бекітілетін өзара келісімді сәйкестік. Біреу көпшілікке - бұл көптеген атрибуттармен бір объект арасындағы сәйкестік. көпшілік көпшілікке - бұл көпшілік атрибуттардың көпшілік объектілерге сәйкестігі.
Мәліметтердің иерархиялық моделі (МИМ)
МИМ қабырғалардан және ұштардан тұратын бұтақ тәріздес түсініктерге негізделіп жасалынған. Бұтақтын ұшы кез-келген объектіні сипаттайтын мәліметтер атрибуттарының жинақтылығының сәйкестігіне негізделіп тұрғызылған. Бұтақтын қабырғалары мен ұштары n деңгейлерден тұратын иерархиялық бұтақ тәріздес құрылымды құрайды.
Бірінші ұшты түпкі ұш деп атайды. Ол келесі шарттарды қанағаттандырады;
Иерархия түпкі ұштан басталады
Әр бір ұш бір немесе бірнеше атрибуттарға сәйкес келеді
Үлкен нөмірі бар деңгейлерде тәуелді ұштар орналасқан. Алдыңғы деңгейлердегі ұштар жаңа тәуелді ұштарға бастапқы бастапқы болып келеді.
i деңгеиінде орналасқан әр-бір ұшы түпкі ұштан басқа i-1 деңгеиіндегі бір ұшымен ғана байланысқан.
Түпкі ұш бір немесе бірнеше тәуелді ұштармен байланысуы мүмкін.
Әр-бір ұшқа өту процессі түпкі ұштар арқылы жүргізіледі.
Әр деңгейлердің еркін санды ұштары бар.
Мәліметтердің иерархиялық моделі бірнеше бұтақтардан тұрады. Әр-бір түпкі ұш логикалық мәліметтердің жазылуының басын құрайды. МИМ-де i деңгейіндегі ұштарды i-1 деңгейінде ұштарды туындайтындар деп айтады.
МИМ-дегі операциялар логикалық емес жазылып отыратын түрде болып келеді. Графалық модельдер құрылымы бойынша, мәліметтерді басқарудың кезекті операциялары қолданылатын қозғалу аппараты жұмыс атқарады. Мұндай объектілер ағымды деп аталады. Мұндай модельдерде мәліметтер құрылымы бойынша қозғалу және мәліметтерді алу механизмі өте күрделі және мәлімет алу механизмінің ағымдағы жағдай концепциясына негізделеді.
МИМ-нің негізгі жетістіктері: қолданудың және тұрғызудың қарапайымдылығы, мәліметтер тәуелсіздігінің анықталған деңгейін қамтамасыз ету, опреациялық сипаттамаларды бағалаудың қарапайымдылығы.
Негізгі кемшіліктері: көпшіліктің көпшілікке қатынасын іске асырудың күрделілігі, физикалық деңгейде қажет емес артықшылық маләліметтерді сақтауды талап етіп үлкен құрылымға айналып кетеді, иерархиялық реттілік жою және қосу операцияларын күрделендіреді, кез келген ұштарға өту түпкі ұштар арқылы жүргізіледі, бұл мәліметтерге жету уақытын ұлғайтады.
Мәліметтердің желілік моделі (МЖМ)
Желілік модель мәліметтер қорын пайдаланушыларға – программа жасаушыларға, аспап ретінде жетілдіріліп жасалған. Сондықтан, МЖМ-де операциялық дамуына емес, мәліметтерді құрылымдарға бөлу сұрақтарына көп көңіл бөлінеді.
МЖМ-де элементарлы мәліметтер және олардың арасындағы қарым-қатынастар бағдарланған желі түрінде ұсынылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
І қоймадағы Тауарлы материалдык құндылықтарды есепке алу негізі
1.1 Тауарлы материалды жіктеу және оларды есептеуді ұйымдастыру 6
1.2 Қоймадағы тауарлы материалдык құндылықтарды бағалаудың негізгі9
алғы шарты
1.3 Тауарлы материалдык құндылықтардың қоймадағы есебі 13
ІІ Информациялық жүйе негізі. Мәліметтер қоры тұралы түсінік
2.1. Ақпараттық жүйе және оның жіктелуі 16
2.2 Мәлiметтер қоры туралы жалпы түсінік 16
2.3 Мәліметтер қоры концепциясының эволюциясы 19
2.4 Мәліметтер қорын ұйымдастыруға қойылатын талаптар 24
2.5 Мәліметтерді ұсыну модельдері 28
2.6 Мәліметтер қорын қалыптастыру 39
ІІІ КӘСІПОРЫН ШЫҒЫНДАРЫН ЕСЕПТЕУГЕ АРНАЛҒАН АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕНІ
ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Мәліметтер қорын құру 41
3.2 Кесте құру, сұраныс жасау, есеп беру 44
3.3 Мәліметтер қорымен жұмыс жүргізу ережесі 56
3.4 Ақпараттық жүйе модульдерінің программалары 59
Қорытынды 71
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 73
Кіріспе
Қазіргі нарықтық экономикаға түбегейлі көшу кезеңінде бухгалтерлік
есепке жүктелетін міндеттер қай кездегіден болмасын күрделі, ауқымды болып
отыр. Өйткені қазіргі қоғамдық дамудың жаңа кезеңінде өндірістік қор –
жабдықтарының мемлекеттік меншіктен ұжымдық және жеке меншіктерге ауысты.
Осыған орай қазіргі кезде мемлекет, субъекті және жеке тұлғалар арасындағы
экономикалық және қоғамдық қарым – қатынастар саясаты жаңа сипат алды. Бұл
бойынша еліміздегі халық шаруашылығының қай саласындағы субъектілер
болмасын олардың өндірістік және қаржылық іс - әрекеті өз шығындарын өзі
өтеу, өзін - өзі қаржыландыру қағидаларына негізделуі тиіс.
Бүгінде Қазақстан дамыған елдердің қолданып жүрген халықаралық
бухгалтерлік есеп стандартына, заңдарын және икемді салық жүйесін толық
пайдалануға талпыныс жасауда. Яғни, нарықтық қатынастарға, барлық меншік
түрін дамытуға және шаруашылықты жүргізудің экономикалық әдістері мен
тәсілдерін таңдауға шаруашылықты басқарудың тиімді механизімін жасауға
біртіндеп қолайлы жағдай тауып келеді. Сонымен қатар, аталған құбылыстар
бухгалтерлік есепке де, талдау жүйесіне де жаңаша талаптар қойып отыр.
Нарық экономикасына көшу кезеңінде бухгалтерлік есеп барлық шаруашылық
есебінің басты негізгі бөліктерінің бірі болып есептелінеді. Қандай да
болмасын кәсіпорындар, ірілі-уақты шаруашылықтар мен мекемелер, ұйымдар,
өнім өндіруші және қызмет көрсету орындарының барлығы да бухгалтерлік
есебін, аудитін, талдауын жүргізуге міндетті.
Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері мен еңбек
ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын
азайтуға, оның сапасын көтеруге, өзіндік құынын төмендетуге, қоршаған
ортаны сақтауға мүдделі. Шаруашылықтар мен мекемелер, мүліктер мен
қаражаттар, қаржылар мен қорлар, өнімдер мен өндірілген өнімдерді сату,
көрсетілген қызметтерді өткізу процестері болған кезде бухгалтерлік есепті,
аудитті, талдауды жүргізу негізгі экономикалық мәселелердің бастысы болып
табылады. Бухгалтерлік есеп, аудит, талдау арқылы өндірілген өнім,
көрсетілген қызмет, оларды сату, өткізу және айырбастау, түскен қаржыны
кіріске алу, бұларды дұрыс бөліп, тиімді пайдалану, шаруашылық жұмыстарының
барлығын әуел бастан ең соңына дейін жүргізуге, нақты іске асыруға болады.
ҚР президентi Нұрсұлтан Әбiшұлы Назарбаевтың Қазақстан халқына
жолдауында, яғни Қазақстан – 2030 бағдарламасына сәйкес қоғамның барлық
салаларында ақпараттандыру үрдiсi жүруде.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында шаруашылық жүргізуші
субъектінің күрделі экономикалық тетігін нақты, жақсы жолға қоймайынша,
сондай-ақ толық, сенімді ақпаратсыз басқару жүйесін іс жүзінде жүзеге асыру
мүмкін емес.
Әртүрлi құжаттар үшiн керектi ақпаратты табу үшiн, мамандарға үлкен
көлемдi мәлiметтермен жұмыс iстеуiне тура келедi.Осындай жұмыс түрiн
жеңiлдету үшiн мәлiметтер қорын басқару жүйесi төмендегiдей программалау
тiлдiрiмен, яғни – MS Access, FoxPro жүйелерiмен жұмыс жасайды.
Қазiргi уақытта әр түлi мамандықтың саласында, ойлауды және
интенсивтендiру жасалып, дербес компьютер негiзiнде жұмыс iстейтiн
автоматтандырылған жұмыс орындары осы МҚБЖ-нiң iшiндегi MS ACCESS жүйесiмен
жұмыс iстеу кең ауқымда таралуда.
Біз өмірде әр түрлі анықтамаларды (телефон желісі, теміржол, әуе
жолы, т.б.), каталогтарды (библиотекалық,өнеркәсіп өнімдері тізімін),
тізімдерді (студенттердің, оқушылардың, жыскерлердің, т.б., жиі қолданамыз.
Көрсетілген әрбір информация көзі объектілер жиынын анықтайды (абонент
телефоны, мектеп туралы ақпарат), сондықтан, жинақталған информацияның
ішінен ең керегін таңдап алу көп уақытты талап етеді. Ал керекті
информацияны құрастыру, жинақтау, жаңарту бұдан да қиын. Осындай
көрсетілген жұмыстар қазіргі уақытта машина иығына артылып, өз шешімін
тауып отыр.
Информацияны ЭЕМ көмегімен ұйымдастыру әдістерінің жан-жақты таралған
түрінің бірі - Мәлiметтер базасын басқару жүйесі (МҚБЖ), яғни керекті
информацияның өңделу үшін ыңғайлы түрде сақталуы.
Мәлiметтер қорын ұйымдастыру үшін компьютерлік бағдарламалар бар,
оларды мәлiметтер базасын басқару жүйесі деп атайды.
Бұл мәлiметтер қорын басқару жүйесінің шағын кәсіпорындардың іс-
шараларын автоматтандыруға қолдану кезінде тигізер пайдасы зор. Атап
айтқанда осы дипломдық жұмысқа берілген тапсырма бойынша кәсіпорынның
кірісімен шығысын анықтауға қажетті Шығындар мәліметтер қорын
жетілдіруде.
Бұл программаны жетілдіруде WINDOWS операциялық жүйесінің қолданбалы
MS Access программасы қолданылды. Microsoft Access – реляциалық деректер
базасының басқару жүйесі, ол Windows басқаруында істейтін автономиялық
дербес компьютер немесе локальды есептеуіш көзінде жұмыс істеуге арналған.
Microsoft Access ақпарат жүйелерін құру және пайдалану үшін
арналған қор жабдықтар жиынтығы. MS Access бағдарламасымен төмендегідей
жұмыстарды жасауға болады:
• әр түрлі типтегі берілгендері бар екі өлшемді кестелерді өңдеу;
• кестелер арасында байланыс орнату;
• кестелерге берілгендерді енгізу, сұрыптау, тексеру және модельдеу;
• ортақ белгілеріне қарай берілгендерді топтау;
• деректер базасына сұраныстар, кестелерде берілген мәліметтер бойынша
есеп жасауға.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – қоймадағы тауарлы-материалдық заттарды
есепке алуға арналған автоматтандырылған жүйесін жетілдіру.
1. қоймадағы Тауарлы материалдык құндылықтарды
есепке алу негізі
1. Тауарлы материалды жіктеу
және оларды есептеуді ұйымдастыру
Тауарлы – материалдық босалқылар келесі активтер түрінде болады:
өндірісте пайдалануға немесе жұмыстар мен қызметтерді орындауға арналған
шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай шикізаттар және құрастырушы
бұйымдар (детальдар), отын, ыдыс және ыдыстық материалдар, қосалқы
бөлшектер және басқа материалдар; аяқталмаған өндіріс; субъект қызметі
барысында сатуға шығарылған дайын өнім, тауарлар.
Материалдық құндылықтарды есепке алу үшін мына төмендегі негізгі
міндеттемелердің орындалуы шарт: босалқылардың кіріске уақытында және толық
енгізілуін, сақталу орындарындағы жағдайын қадағалау; босалқылардың
қозғалысы бойынша барлық операцияларды толық және уақытында құжаттау;
көліктік дайындау шағындары (ҚДШ) мен дайындалған құндылықтардың өзіндік
құның уақытында және толық анықтау; ҚДШ-ны өндірістің шығындарына жазудың
біркелкі және дұрыс болуын бақылау; ішкі ресурстарды жұмылдыру мақсатында
субъектіге қажет емес материалдық босалқы қорларды тауып сату; сақталатын
орындардағы құндылықтардың қалдықтары мен қозғалысы туралы дәл мәліметтерді
алу.
Өндіріс барысындағы функциональдық (қызметтік) ролі мен мақсаты
бойынша барлық материалдық босалқылар негізгі және көмекші боып бөлінеді.
Дайындалатын өнімнің заттай материалдық негізін (нан пісіргенде ұн)
құрайтын материалдар болса, көмекші материалдар өндірілетін өнімнің өзіңдік
құнына кіргенімен, бірақ негізгі материалдар сияқты, оның заттай негізін
құрай алмайды. Өнімге қажетті қасиеттерді беру үшін (сырлар, лак, желім)
көмекші материалдар негізгі материалдарға қосымша пайдаланады.
Материалдық босалқы қорлардың барлық түрін есепке алу 20 материалдар
бөлімінің негізгі, активті мүліктік шоттарында жүзеге асады. Бұл бөлімше
құрамына төмендегі синтетикалық шоттар кіреді:
201 Шикізат және материалдар
202 Сатып алынған шала фабрикаттар және құрастырушы бұйымдар,
конструкциялармен бөлшектер, детальдар
203 Отын
204 Ыдыс және ыдыстық материалдар
205 Қосалқы бөлшектер
206 Басқа материалдар
207 Қайта өндеуге берілген материалдар
208 Құрылыс материалдары. Шаруашылық жүргізуші субъектілер материалдардың
синтетикалық шоттарымен қатар, аралық (немесе талдамалық) шоттарын да ашуға
құқысы бар.
Тауарлы-материалдық запастарды бағалау кезінде, оларды не неғұрлым
арзан өзіндік құнымен, не таза құнымен бағалайды. Қолда бар тауарлы-
материалдық қорлардың бүлінуі немесе олардың жекелей, әлде толықтай ескіруі
немесе олардың бағасының төмендеуі, яғни бір сөзбен айтқанда, өзіндік
құнының деңгейіне келтіру мүмкін болмаған жағдайда, өзіндік құнның орнына
сату (өткізу) бағасын пайдаланады.
Шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай шикізаттар, отын, қосалқы
бөлшектер және басқа босалқы материалдар баланста олардың нақты өзіндік
құнымен көрсетіледі. Осы баға бойынша құндылықтар синтетикалық есепке
көрсетіледі; талдамалы есепте – тұрақты есеп бағасымен (келісімді немесе
жоспарланған-есеп бағасы) көрсетіледі.
Егер субъект материалдық құндылықтарды келісімді бағамен есепке алса,
онда олардың нақты құны материалдардың осы бағалар бойынша құнына және ҚДШ-
ның қосындысына тең болады.ҚДШ құрамына теміржол тарифі, су фрахты,
автомобиль, ұшақтар және басқа да көлік түрлері арқылы тасымалдау түрінде,
жарналардың барлық түрі кіреді; жабдықтаушылардың теміржол және басқа
көлік мекемелерінің қоймаларынан материалдарды жеткізу; корларды алу және
дайындауға байланысты іссапарлардың шығындары, қоймалардағы тұрақты қойма
жұмыскерлерінің еңбек ақысынан басқа тиеу, түсіру және қаттау шығындары;
жабдықтаушы, делдал мекемелерге төленген комиссиялық сыйлықтар, және
босалқыларды алумен тікелей байланысты басқа шығындар жатады.
Артық төленген тарифтік сомалардың қайтарылуы мен басқа түзетулер ҚДШ
сомасынан шығарылады.
Егер құндылықтардың талдамалы (аналитикалық) есебін жоспарлы-
есептелген бағалармен жүргізсе, онда олардың нақты өзіндік құны-
материалдардың осы бағалар бойынша құнына және осы есептегі бағалардың
нақты өзіндік құнынан ауытқуларынан тұрады. Бұл бағаларды субъектілердің
өзі КДШ жоспардағы көлемін ескере отырып, келісімді бағалар негізінде
тағайындайды.
Жұмсалған материалдарға тиісті КДШ немесе ауытқуларды (+,-) ай сайын
келісімді есеп бағалары бойынша материалдық құндылықтардың шығындарын
көрсететін шоттарға енгізеді. КДШ немесе ауытқулықтардың (+,-) процентін ай
басында, олардың ай басындағы қалдығы мен ай бойғы келісімді (есеп) бағалар
бойынша түскен материалдардың сомасына бөліп, алынған нәтижені 100-ге
көбейту арқылы анықтаймыз.
КДШ немесе ауытқулықтар (+,-) бойынша есептелген проценттер тиісті
шоттарға енгізіледі. Материалдардың түрлері немесе топтарының аз ғана
көлемінен КДШ немесе ауытқулықтарына (+,-) процент көрсету керек болса
және жабдықтаушылармен тұрақты қатынастар орнағанда өткен айдың
бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша процент қолданылуы мүмкін.
Белгіленген баға, бағалар-номенклатурасымен қатар қолдануы мүмкін.
Материалдардың ағымдағы есебіндегі бағалары мен номенклатуралық нөмірлері
материалдық қорлардың қалдықтары мен қозғалысы жөніндегі барлық құжаттар
мен регистрлерде есепке алынады.
2. қоймадағы Тауарлы материалдык құндылықтарды
бағалаудың негізгі алғы шарты
№7 бухгалтерлік есептің стандартында материалдық запастарды
бағалаудың келесідей әдістерін қолдануды ұсынады: арнайы (тұтастай)
идентификациялау әдісі; орташа өлшемді құн әдісі, қорларды бастапқы сатып
алу бағалары бойынша бағалау әдісі (ЛИФО).
Осы әдістер бойынша бір мысал келтіріп көрелік (Кесте 1.2.1)
Кесте 1.2.1. Материалдық құндылықтардың қалдығы және қозғалысы туралы
мамыр айындағы мәліметтер.
Көрсеткіштер Саны, дана Бағасы, Сомасы тенге
тенге
мамырдағы қалдық 1000 20-00 20000
Мамыр айында алынды:
Партия 200 21-00 4200
Партия 300 23-00 6900
Партия 600 20-00 12000
Партия 200 22-00 4400
Кіріс бойынша барлығы 1300 х 27500
Қалдықпен барлығы 2300 Орташа баға 47500
20-65
1-ші маусымға қалдық 900 х х
Арнайы (тұтастай) идентификациялау әдісі. Бұл әдіс босалқылардың
партиялық есебін дәл ұйымдастыру мүмкіндігі болған жағдайда қолданылады.
Қоймадағы қалдық, мысалы 1 мамырдағы саны 300 данадан тұрды делік,
әрқайсысы 20 теңгеден болғанда 6000 теңге, бірінші партиядан 100 данасы 21
теңгеден 2100 теңге, үшінші партиядан 300 данасы 20 теңгеден 6000 теңне
және 200 дана төртінші партиядан 22 теңгеден 4400 теңге қойылды делік.
Сонда қалдықтың жалпы құны 18500 теңге (600+2100+6000+4400) құрайды. Ай
бойындағы материалдар шығындарының құны – 29000 теңге (47500-18500) болады.
Орташа өлшемді құн әдісі. Бұл әдіс кезінде материалдық қорлардың құны
– ай басындағы қолда бар құнына, ай басында келіп түскен құндылықтардың
қосылған құны алынған орташа бағасы түсіндіріледі. Біздің мысалымызда,
материал бірлігінің орташа құны 20 теңге 65 тиын (47500:2300) болады:
материалдардың ай бойындағы шығындары – 28913 теңге (2300-900 = 1400;
1400х20-65); қалдық 18587 теңге (900х20-65).
Материалдық құндылықтардың есебінде соңғы кезге дейін отандық
практикада осы әдіс кеңінен қолданылды.
ФИФО әдісі – босалқыларды алғашқы сатып алу бағалары бойынша бағалау
әдісі. Бірінші кезектесатып алынған құндылықтардың нақты өзіндік құны
жұмсалған материалдарға жатқызылады деп есептеледі.
Ай соңындағы қорлардың өзіндік құны соңғы жеткізілгендерге
жатқызылады, ал олардың шығарылуы бастапқы әкелінгендерге жатқызылады.
Біздің мысалымызда, ай соңындағы босалқы қорлардың 900 дана қалдығы мына
төмендегі мәліметтер бойынша бағаланған: төртінші партиядан 200 дана 22
теңгеден 4400 теңге, үшінші партиядан 600 дана 20 теңгеден 12000 теңге
екінші партиядан 100 дана 23 теңгеден 2300, барлығы 18700 теңге болады.
1400 дана (2300-900) қорлардың шығыны болып 28800 теңгеге бағаланады.
(47500-18700).
ЛИФО әдісі – босалқыларды соңғы сатып алынғандардың бағасы бойынша
бағалау әдісі. Соңғы алынған қорлардың өзіндік құны, бірінші кезекте
жұмсалғандардың құнын анықтау үшін қолданылады, ал ай (кезең) соңындағы
корлардың өзіндік құны, бірінші сатып алынған қорлардың өзіндік құнымен
есептеледі деген тұжырымға негізделген әдіс. Біздің мысалымызда, ай
соңындағы қалдық 900 дана, ай басындағы қалдық бағасымен (20 теңге) 18000
теңгеге бағаланады. Бір айдағы жұмсалған шығын -29500 теңге (47500-18000).
Қорларды бағалауға әртүрлі әдістер қолдану арқылы алынған мәліметтерді
салыстырып көрейік (Кесте 1.2.2)
Кесте 1.2.2. Материалдық құндылықтарды бағалаудың әдістері.
Көрсеткіштер Арнайы Орташа ФИФО ЛИФО
(жалпылама) құн әдісі әдісі
ұқсастыру әдісіәдісі
Қорлардың жұмсалуы:
данасы (саны) 1400 1400 1400 1400
құны, теңге 29000 28910 28800 29500
Ай соңындағы қалдығы: данасы900 900 900 900
құны, теңге 18500 18585 18700 18000
Материалдық қорлар мен КДШ сомасын бағалау тікелей сатылған өнімнің
өзіндік құны арқылыжалпы табыс мөлшеріне әсер етеді, олай болса, занды
тұлғалардан алынатын табыс салығы көлеміне де әсерін тигізеді. Сондықтан
материалдық қорларды бағалаудың дұрыстығын салық органдары тексеріп
отырады.
20 Материалдар бөлімшесінің шоттарына (201-208 шоттары)
құндылықтардың төмендегідей түрлері есепке алынады:
201 Шикізат және материалдар - өндірілетің өнімнің негізін жасайтын
немесе оны дайындаудың компоненттері болып табылатын шикізат пен
материалдар. Сондай-ақ, осы шотта мұндай өнімді жасауға қатысатын және
шаруашылық мүдделеріне, техникалық мақсаттарға арналған және өндіріс
барысына атсалысатын көмекші материалдар да есепке алынады.
202 Сатып алынған шала фабрикаттар және құрастырушы бұйымдар,
конструкциялар мен бөлшектер - өндірістік кооперация тәртібі мен
өндірілуші өнімді жабдықтау үшін алынған және өндеуге немесе жинауға
шығындарды талап ететін сатып алынған жартылай шикізаттар мен дайын
құрастырушы бұйымдар.
203 Отын- мұнай өнімдерінің, қатты және басқа отын түрлерінің бәрін
есепке алады. Мұндай өнімдеріне көлік құралдарын пайдалану үшін, өндірістің
технологиялық қажеттіліктеріне, қуат және жылу алу үшін пайдаланылатын
жанар-жағар майдың барлық түрлері кіреді. Қатты отынға осы отынның барлық
түрлері, яғни көмір, шымтезек, ағаш, сексеуіл жатады. Отынның басқа
түрлерін газ отыны, жанатын тақта тас құрайды.
204 Ыдыс және ыдыстық материалдарға - жабдық –ыдыс және шаруашылық
мүліктері (цистерналар, бөшкелер, флягалар) сияқты пайдаланылатынан басқа
ыдыстардың бәрі, соның ішінде ыдысты дайындау мен жөндеуге арналған
(жәшіктерді құрастыратын бөлшектер, бөшкелік жапсырма, дөңгелек темір)
материалдар мен бөлшектер кіреді.
205 Қосалқы бөлшектер - машиналардың, құрал-жабдықтардың, көлік
құралдары мен техниканың басқа түрлерінің (деталдар, агрегаттар,
аккумуляторлар, автомобиль шиналары) тозған бөліктерін ауыстыру, жөндеу
үшін арналған қосалқы бөлшектерді;
206 Басқа материалдар - өндірістің жарамсыз қалдықтары, жөнделмейтін
ақау, негізгі құралдарды жоюдан алынған құндылықтар, тозған шиналар, ескі
резиналарды;
207 Қайта өндеуге берілген материалдар - басқа жаққа қайта өндеуге
берілген және қайта өндеуден кейін алынған бұйымдардың өзіндік құнына
енгізілетін материалдарды;
208 Құрылыс материалдары (құрылыс салушы кәсіпорындар пайдаланады)
– құрылыс бөлшектерін дайындау үшін, құрылыс және мантаждау жұмыстарын
тікелей жүргізу кезінде пайдаланылатын құрлыс материалдары. Бұл шотта
құрылыс қажетіне керек басқа да құндылықтар есепке алынады. Мысалы:
қопарғыш заттар, қағаз.
20 Материалдар бөлімшесі шоттарының дебеті бойынша айдың басы мен
соныңдағы қалдықты, материалдардың түсуін көрсетеді; кредиті бойынша
олардың жұмсалуын көрсетеді. Материалдық қорларды заттай және ақшалай
өлшемдермен есептейді.
Қаржылық есеп беруде келесідей жайыттардың ашылғаны дұрыс, атап
айтсақ:
• тауарлы-материалдық қорларды бағалау үшін қабылданған Есеп саясаты;
• тауарлы-материалдық қорларды топтастырудың көмегімен баланстық құнының
мағынасын ашу;
• тауарлы-материалдық қорлардың таза құнына дейінгі есептен шығарудың
себептерін ашып көрсету.
Егер тауарлы-материалдық қорлардың өзіндік құны ЛИФО әдісі бойынша
анықталған болса, онда: тауарлы-материалдық қорлардың сомасының айырмасын;
ТМҚ сатылған өзіндік құнын; жыл соныңдағы міндеттемелер үшін кепілдік
ретінде қойылған ТМҚ баланстық құнын т.б. осы сияқты мәліметтерін ашып
көрсету тура келеді.
1.3 Тауарлы материалдык құндылықтардың қоймадағы есебі
Материалдық құндылықтардың қоймадағы есебі. Қоймалардағы материалдық
босалқыларды есепке алуды материалдық жауапты адамдар немесе олардың
келісімімен есепшілер (операторлар) материалдарды есепке алу
карточкаларында (ү. № М-17) (косымша №3) жүргізіледі. Босалқылардың әрбір
номенклатуралық нөміріне жеке карточка ашылады, ол бухгалтериядан қоймаға
жартылай толтырылған күйінде беріледі. Алған карточкаларды қоймашы
материалдардың сақталу орнын (стеллаждар, ұялар) сипаттайтын реквизиттерді
толтырады. Карточкаларға жазбалар құжаттардың негізінде жазылады.
Материалдарды есепке алудың толтырылған карточкасы жоғарыда көрсетілген.
Егер қоймадағы материалдық қорлардың қалдықтары қорлардың белгіленген
нормасынан жоғары немесе кем болса, онда қойма меңгерушісі бұл туралы
жабдықтау бөліміне хабарлауға тиіс. Бұл мақсатта қорлардың белгіленген
нормаларынан нақты қалдық қорының ауытқушылығы туралы Дабыл анықтамасы
қолданылады (н. № М-34). Ол нақты қалдық қорлардың белгіленген қалдық
қорының ауытқушылығын бақылау үшін және қозғалыссыз жатқан қалдыққа бақылау
жасау үшін қолданылады. Анықтаманы бір дана етіп қойма меңгерушісі
материалдарды есепке алу карточкасы (н. № М-17) деректерінің негізінде
жасайды. Анықтамаға деректерді еңгізудің өлшемдерін субъектінің материалдық-
техникалық жабдықтау бөлімі белгілейді.
Бухгалтерия белгіленген мерзімдерде қойманың тікелей өзінде
жазбалардың дұрыстығын және крточкадағы қалдықтардың шығарылуын тексереді.
Салыстыру туралы бухгалтер карточкасының арнайы бағанына қол қояды.
Өндірістік құндылықтардың қозғалысын ресімдейтін құжаттарды бухгалтер
қоймада Құжатттарды өткізу тізімін (ү. № М-18а) бір данада толтыру арқылы
қабылдайды. Жасалынған құжаттар тізімі бухгалтерияға беріледі. Тізілім
үлгісі төменде көрсетілген.
Жетіспеушіліктер мен материалдық жағынан жауапты адамдардың
қызметіндегі тәртіп бұзушылар туралы, сондай-ақ іріктеп тексерулер мен
өткізілген нұсқамалардың нәтижелері туралы бухгалтерияның қызметкерлері бас
бухгалтерге хабарлауға тиіс. Айдың аяғында қоймаға бухгалтериядан
материалдардың қалдықтарын есепке алу кітабын береді, оған қойма
меңгерушісі материалдарды есепке алу карточкасындағы қалдықтард көшіріп
жазады. Мұнан кейін деректерді салыстырып тексеру үшін материалдық босалқы
қорлардың есептік топтары бойынша және бүтіндей алғанда кітап бойынша
жиынын бухгалтерияға қайтарады. Сөйтіп қойма меңгерушісінің материалдық
есепке алу жөніндегі функциясы карточкалар жүргізуге, құжаттар өткізу
тізімдерін жасауға және қоймалық есепке алу кітабына қалдықтарды жазуға
міндетті. Бухгалтерияда қоймалардағы мен оперативтік есептің арасындағы
сандық қайталама есебін жою үшін, жедел-бухгалтерлік (сальдолық) әдісі
бойынша жүргізіледі. Құндылықтарды бухгалтерияда есепке алу жедел-
бухгалтерлік (сальдолық) әдіспен жүргізіледі, мұнда құндылықтарды жедел
және бухгалтерлік есепке алу арасындағы айырма жойылады, қоймалардағы және
бухгалтериядағы сандық есебі қайталанбайды. Бухгалтерлік есеп жедел есепке
негізделіп, онымен табиғи байланысты болады; қойма мен бухгалтериядағы
есепті жедел салыстыру мүмкіндігі арқылы есепті айда жіберілген
қателіктерді жою мүмкіндігі пайда болады; есепті бағаларды қолдану,
қорлардың орташа құнын ай сайын айқындау жөніндегі көп еңбекті қажет ететін
жұмысты болдырмайды: қоймалардағы қалдықтар туралы мәліметтерді уақытында
алуды қамтамасыз етеді. Бұл түгелдеу жүргізуді жеңілдетіп, есептің жедел
функциясын күшейтеді; компьютер техникасымен құжаттаманы өңдеу және есептік
регистрлерді жасау мүмкіндігін кеңейте түседі; босалқылардың таңдамалы
есебінің жинақтық есебінен артта қалуын болдырмайды.
Сальдолық әдіске тән сипаттар: босалқылардың сандық есебі тек қоймада
жүргізіледі; бухгалтерияда құндылықтар сақтау орындары мен әрбір аралық
шоттар немесе босалқылардың топтары бойынша сомалық сипатта есепке алынады.
Кесте 1.3.1. Материалдардың есеп карточкасы (қысқартылған)
Сақтау орнымаркасортпрфиліразмеріМате риал есебінің кодыөлшемдік бірлігібағасыЗапас нормасыСтелажЯчейкаШот, ара. шотМүлік нөмірікодыатауы1535**** 2052050102дана26910
II. Информациялық жүйе негізі.
Мәліметтер қоры тұралы түсінік
. Ақпараттық жүйе және оның жіктелуі
Қазіргі заманғы құбылыстар мен объектілер массивтерінің негізгі принциптері, құрылымдары программалы – аппаратты қорлар мен бірге информациялық жүйені құрайды.
Информациялық жүйелерді шартты түрде фактографиялық және документальды деп бөлуге болады.
Фактографиялық – информациялық жүйеде өмідегі барлық объектілер туралы мәлiметтердің нақты мәндері тіркеледі. Бұл жүйеде объектілер туралы барлық мәлiметтер алдын – ала белгіленген форматты компьютерге хабарланады. Фактографиялық – информациялық жүйеде информациялардың белгілі бір структурасы болады. Солар бойынша машина мәлiметтердің бірінен – бірін ажырата алады. Сондықтан фактографиялық жүйе қойылған сауалға бірмәнді жауап бере алады.
Ал, құжаттық – ақпараттық жүйелердің фактографиялық жүйелерден біршама өзгешеліктері бар. Бұндай жүйелердің мәлiметтер базасын белгілі бір структураға сәйкес документтер (статья, кітаптар, рефераттар, т.с.с) және графиктік объектілер құрайды. Жүйенің мақсаты қолданушының сұрауындағы шартты қанағаттандыратындай документтер тізімін береді.
2.2 Мәлiметтер қоры туралы жалпы түсінік
Тәжірибеде ең жақсы танымал, бірақ өте ауыр жүзеге асырылатын мәліметтер қоры - ол кәсіпорындардың өзіне қажетті мәліметтерді еңгізетін және одан кез келген қолданушы өзіне қажетті деректерді алуға мүмкіндігі бар, ақпарат сақтайтын ең үлкен орын деген түсінік бар. Барлық мәліметтер сақталатын жадылардың құрылғылары бір немесе ьірнеше орындарда орналастырылуы мүмкін, соңғы жағдайда олар өзара мәліметтер беру құрылғыларымен байланысуы қажет. Мәліметтерге программалардың еңуіне рұқсаты болуы керек.
Мәліметтер қорын бірге сақталынып жатқан, бір-бірімен байланысқан және бір немесе бірнеше қосымшаларға оптималды түрінде қолдануға мүмкіндік беретін мәліметтер жиынтығы ретінде анықтауға болады.
Мәліметтер қоры мәліметтерді жиынымен өңдеу үшін, жедел оңдеу немесе нақтылы уақытта өңдеу үшін (бұл жағдайда әрбір сұранысты өңдеу белгілі бір уақытқа дейін аяқталады) жетілдірілуі мүмкін. Көптеген мәліметтер қорында осы тәсілдердің жиыны қарастырылған, ал көпшілік мәліметтер қоры бар жүйелерде терминалдарды нақтылы уақытта өңдеу мәліметтер жиының өңдеумен бірге жүзеге асырылады.
Егер мәліметтер қорын пайдаланбаса онда үлкен мөлшердегі ақпараттарды өңдеу барысында өте көп артық мәліметтер пайда болып, оларды уақыт бойынша жаңартуға мүмкіндік болмайды.
Артық мәліметтерді бір деңгейде сақтауға мүмкіндік бермеу мәліметтерді ЭЕМ-нің көмегімен өңдеу кезіндегі бірінші кедергі болып табылады.
Көпшілік мәліметтер қорының ең маңызды ерекшеліктері болып олардың күнбе-күн жанартылуы және кеңейтілуі болып табылады. Жаңа мәліметтер типін еңгізу барысында немесе жаңа қосымшалардың пайда болу кезінде мәліметтер қоры құрылымының жедел түрде өзгеруі қамтамасыз етілуі керек.
Мәліметтер қорын қайтадан ұйымдастыруы қолданбалы программаларды қайтадан көшірусіз орындалуы және минималды түрде өзгерістер еңгізілуін қамтамасыз етуі керек. Мәліметтер қорын өзгерту қарапайымдылығы өңдірісті басқарудағы мәліметтер қоры қосымшаларының дамуына үлкен әсерін тигізеді.
Ғасыр бойы адамзат білімдерің, жұмыс істеу дағдысын, қоршаған орта тұралы мәліметтерді жинақтаған, басқа сөзбен айтқанда – ақпарат жинаған. Басында ақпарат ұрпақтан ұрпаққа аңыз және әнгімелер түрінде берілген. Кітаптың пайда болуы және дамуы ақпараттарды ең сенімді кітапша түрінде сақтауға мүмкіндік берді. Электр аумағындағы жетістіктер телеграфтың, телефонның, радио, теледидардың – ақпаратты жедел беруге және сақтауға мүмкіндік береді.
Прогресстің дамуы ақпараттардың күрт өсуін ескертті, соған байланысты ақпаратты сақтау және оны өңдеу туралы сұрақтар жылдан жылға өткір болды. Есептеу ткхникасының пайда болуымен ақпаратты сақтау, әсіресе оны өңдеу тәсілдері недәуір оңайға түсті. Есептеу техниканың микропроцессорлар база негізінде дамуы компьютерлердің және программалық жабдықтамалардың жетілдіруіне әкелді. Ақпараттың үлкен көлемін өңдеуге болатын программалар пайда болды. Осындай программалар көмегімен ақпараттық жүйелер құрылады. Кез келген ақпараттық жүйенің мақсаты – нақты өмірдегі объектілер және құбылыстар туралы мәліметтерді өңдеу және олар туралы керекті мәліметтерді адамға жеткізу.
Ақпараттық жүйелерді (АЖ) фактографиялық және құжаттық деп екі топқа бөлуге болады.
Фактографиялық АЖ келесі фактілер тіркеледі – нақтылы дүниедегі объектілер туралы мәліметтердің (атрибуттардың) нақты мәндері. Мұндай жүйелердің негізгі идеясына объетілер туралы барлық мәліметтер (адамдардың аты-жөні, күндер, уақыттар, заттар аталуы) компьтерге алдын ала шартпен бекітілген формат (мысалы, күні – ДД.ММ.ГГ комбинация түрінде) түрінде беріледі. Фактографиялық АЖ жұмыс істейтін ақпараты анықталған құрылымы бар, машинаға бір деректі екінші деректен ажырата алатын, мысалы, фамилиясын адамның атқару міндетінен, туған күнін бойынын ұзындығынан және т.с.с. Сондықтан фактографиялық жүйе қойылған сұрақтарға біртұтас жауап бере алады.
Құжаттық АЖ қойылған сұраққа бірмәнді жауапты бермейтін есептердің басқа кластарына қызмет көрсетеді. Мұндай жүйелердің мәліметтер қорын қандайда бір іздеу аппаратымен жабдықталған құрылымсыз мәтіндік құжаттардың (кітаптар, рефераттар, мақалалар және т.б.) және графикалық объектілер жиынтығы құрайды. Жүйенің мақсаты – қолданушының сұранысына жауап беру кезінде сұраныс шарттарын қанағаттандыратын құжаттардың және объектілердің тізімін беру.
2.3.Мәліметтер қоры концепциясының эволюциясы
Мәліметтер қоры туралы түсінік 60-шы жылдар аяғында пайда болды. Бұған дейін мәліметтер файлы және деректер жиыны туралы айтылады.
Үшінші бұын ЭЕМ пайда болғанша (олардың ең бірінші шыққандары 1965 жылы орнатылған) деерктерді оңдеу программалық қамтылуы негізінен еңгізу-шығару операцияларын орындаған. Мәліметтерді ұйымдастыруды қолданбалы программаларды жазу кезінде қолға алынды және қарапайым тәсілмен жасалынды, яғни мәліметтер магнитті лентада қарапайым тізбектелген файлдар түрінде ұйымдастырылды. Мәліметтер тәуелсіздікке ие болмаған. Егер мәліметтерді ұйымдастыру немесе еске сақтау құрылғылары өзгерсе, қолданбалы программа жасаушы қажетті түрде программаны модификациялауы, қайтадан компиляциялау және баптау керек.
Файлды жаңарту үшін жаңа файл жазу керек. Алдыңғы файл сақталынып бастапқы файл деп аталады. Файлдың алдыңғы түрлері және де кейбір жағдайларда одан да бұрын тұрғызылған файлдар түрлері сақталынады. Көптеген файлдар бір қосымшаға ғана қолданылады. Осы деректерді басқа қосымшаларға да көптеген жағдайларда өзгертілген формада, басқа өрістерімен пайдаланған, соңдықтан бірдей деректерден әртүрлі файлдар жетілдіруі қажет болды. Осының нәтижесінде жүйедегі артықшылық деңгейі өте жоғары және мәліметтердің біркелкі элементтеріне ие болған әр түрлі файлдардың болды.
Кейде файлды толығымен реттік қарастырудың орнына қолданушыға файлдың кез-келген жазбаларына рұқсат етілуі мүмкіндігі бар файлдар қолданылған. Жазылымдардың адрестелу тәсілдері программа жасаушымен программа жасау кезінде қамтамасыз етіледі. Егер еске сақтау құрылғылары өзгертілсе, онда қолданбалы программаға үлкен өзгерістер еңгізілуі қажет болған. Тәжірибеде еске сақтау жүйесінің өзгертілуі айқынсыз. Жаңа технология бір бит ақпаратты сақтауға кететін шығындарды азайтуына мүмкіндік берді, өйткені қазіргі кездегі файлдар көлемі көптеген жағдайларда бұрынғы еске сақтау құрылғыларының көлемінен артып түседі.
2 этап (60-шы жылдар соңы) 1 этаппен салыстырғанда сақталынып жазылатын құрылғылардың және файлдардың табиғатын өзгертумен сипатталады. Қолданбалы программа жасаушыны аппарат ішіндегі өзгерістерді енгізу әсерлерінен қорғауға ұмтылған. Файлдардың негізгі құрылымдары немесе жазылымдар мазмұны өзгерусіз деген шартты ескеріп программалық қамтылу деректердің физикалық орналасуына рұқсат береді.
Осы этаптағы мәліметтерді өңдеу құрылғыларының дамуына сәйкес файлдар, 1 этаптын файлдарына ұқсас, бір-бірімен тығыз байланысқан немесе жеке қосымшаларға арналған.
Коммерциялық мәліметтерді өңдеу құрылғыларының дамуымен бірге, файл көлемін озгертуден және файлдарды сақтайтын аппараттық құрылымдарға өзгеріс еңгізуімен бірге сақталынып жатқан файлдарға жаңа өрістер және жаңа байланыстар қосуыдан тәуелсіз етіп жасау керектігіне көз жетті.
Мәліметтер қоры қосымшалардың өсу саны бойынша қолдануымен белгілі тұрақты түрде дамитын объект екені сөзсіз. Мәліметтер қорына жаңа жазылымдар қосылады, ал бұрыннан тіркелген жазылымдарға деректердің жаңа элементтері еңгізіледі. Мәліметтер қорының құрылымы жаңа типті сұраныстарды еңгізген кезде де оның жұмыс атқару нәтижелілігін жоғарлату үшін өзгертіліп отырады. Қолданушылар мәліметтерге бекітілген сұраныс типтерін модификациялап, олардың талаптарын өзгертеді.
Мәліметтер қорының құрылымы файлдық құрылымға қарағанда санақтық жағынан төмендеу болып келеді. Сақталатын мәліметтердің элементтері және еске сақтау тәсілдері үздіксіз өзгертіліп отырады. Егер мәліметтерді ұйымдастыруға есептеу жүйесі тарапынан файлдық құрылымдарының тұрақтылығы талаптары түрінде шектеулер қойылса, онда ол оның өзгеруі кезінде программа жасаушылардың жаңа қосымшалар жетілдірудің орынына осы программаны модификациялауна кететін уақыт көлемін ұлғайтады.
Кейбір жағдайда алуға қажетті мәліметтердің элементі немесе жазылымы берілуі мүмкін. Кейбір жағдайларда (басқа программалық қамтылу бар болса) мәліметтер элементінің сақталатын мәліметтер элементінің идентификациясын беруі мүмкін. Бірақ мәліметтер қорының жақсы программалық қамтылуы программа жасаушыны күрделі құрылыммен байланысқан маңызды мәселелерден құтқарады. Мәліметтердің қандай жағдайда ұйымдастырылғанына қарамастан, қолданбалы программа жасаушы оның талаптарына сай жоспарланған файлды қарапайым құрылым түрінде қарастыруы қажет.
3 этаптағы мәліметтер қорының программалық қамтылуы (70-ші жылдардың басы) қолданбалы программа жасаушының файлдық құрылымын сүреттейтін және нақтылы ақпарат тасымалдаушыларда сақталынатын құрылғыларға ие болды.
Программалық қамтылудың деңгейіне байланысты мәліметтер қорының қолданбалы программасын жасаушы деректер файлдарын ұйымдастыруын білуі керек. Бұл жағдайда мәліметтердің машиналық адресін беруі керек. Егер мәліметтердің тәуелсіздігі болмаса, онда қолданбалы программа жасаушыға жазылымның физикалық форматын білуі қажет. Ең ауыр жағдай – ол программалаушының навигатор болуы.
Қолданбалы программа жасаушының логикалық жазылымдары немесе логикалық жазылымдардың элементтерінің машиналық үндеуіне түрленуі тіркелу деп аталады.
Тіркелу – ол мәліметтердің физикалық тусінігінің осы мәліметтерді қолданатын программалармен байланысы. Тіркелу процессін жүргізгеннен кейін программа физикалық мәліметтерден тәуелді болмайды.
Сонымен 3-ші этап үшін:
әртүрлі логикалық файлдар бір физикалық мәліметтерден алынуы мүмкін.
Осы бір мәліметтерге еңу рұқсаты әртүрлі өрістер арқылы осы қосымшалардың талаптарына жауап беретін әртүрлі қосымшалардан алынды
Программалық қамтылулар мәліметтердің артықшылығын кемітетін құрылғыларға ие болған.
Мәліметтердің элементтері әртүрлі қосымшаларға ортақ болып келген
Мәліметтердің физикалық құрылымы қолданбалы программалардан тәуелсіз. Оны мәліметтер қорының нәтижелілгін жоғарлату мақсатымен өзгертуге болатын.
Мәліметтер өрістер және топтар деңгейінде бағытталады.
Мәліметтер қорын алғашқы басқару жүйелерін пайдалану барысында тәжірибелердің жинақталуынан қорлар тәуелсіздігінің қосымша бір деңгейінің қажеттілігі туады. Мәліметтердің жалпы логикалық құрылымы күрделі болып келеді және де мәліметтердің жинақталғаны сайын ол өзгеріп отырады. Сондықтан жалпы логикалық құрылымның өзгеруін қолданылатын көптеген колданбалы программалардың өзгеруісіз жүргізілуін қамтамасыз ету керек. Кейбір жүйелерде жалпы логикалық құрылымды өзгерту оның тіршілік формасын құрайды, яғни бұл құрылым тұрақты түрде даму күйінде қалыптасқан. Сондықтан мәліметтердің тәуелсіздігіне екі деңгейді қажет етеді. Оларды мәліметтердің логикалық және физикалық тәуелсіздігі деп атайды.
Мәліметтердің логикалық тәуелсіздігі деп мәліметтердің жалпы логикалық құрылымының қолданбалы программалардың өзгеруісіз өзгертуге болатындығын айтады. (өзгеріс еңгізу кезінде қолданбалы пограммаларда қолданылатын мәліметтер қорындағы элементтерді жоюмен жүргізілмеуі керек).
Мәліметтердің физикалық тәуелсіздігі деп қолданбалы программаларды және жалпы логикалық құрылымдарды өзгерістерге салмайтын мәліметтердің ұйымдастыруының және физикалық орналасуының өзгертілуі.
4 этап мәліметтердің логикалық және физикалық тәуелсіздігімен сипатталады; мәліметтердің логикалық құрылымы мәліметтердің физикалық құрылымынан және нақтылы қолданбалы программаларда ұсынылуынан күрт өзгеше болуы мүмкін.мәліметтер қорының программалармен қамтылуы қолданбалы программа жасаушының қорлар тұралы түсінігін жалпы логикалық түсінікке айналдыруы мүмкін, содан кеиін мәліметтер тұралы логикалық түсінікті физикалық түсінікке аударады.
Мұндай құрылымды тағайындау мәліметтер құрамында бұрын деректер қорын қалыптастыруда және пайдалануда жүргізілген жұмыстарға өзгеріс еңгізбей құрылымды өзгертуіне үлкен еркіндік береді.
Мәліметтер қоры басқаруына қажетті үлкен шығындарсыз дамуы мүмкін.
Мәліметтер басқарушысына қарастырылған құрылғылар бақылаушы функциясын және мәліметтер қорының сақталуын қамтамасыз етуі керек.
Мәліметтердің толықтылығын, құндылығын және қауіпсіздігін басқарудың процедуралардың нәтижелілігі қамтамасыз етілуі керек.
Осындай құрылымның тағайындалуы алдында мәліметтер қорын қалыптастыруға және қолдануға жүргізілген жұмыстарға өзгерістер еңгізбей мәліметтер құрылымын өзгертуге үлкен еркіндік береді.
Мәліметтер қоры қолданып жүргізуге кететін шығындарсыз дамуы мүмкін.
Мәліметтерді басқаруға қарастырылған құрылғылар оған мәліметтердің сақталуын қамтамасыз етіп бақылаушы функциясын атқаруға мүмкіндік береді.
Мәліметтердің толықтылығының, қаіпсіздігінің, құпиялылығының сақталуын басқару процедурасының нәтижелілігін қамтамасыз етеді.
Кейбір жүйелерде мәліметтер қорындағы мәліметтерді жедел анықтап табуына мүмкіндік беретін инверторланған файлдар қолданылады.
Мәліметтер қоры алдын-ала жоспарланбаған ақпараттық сұраныстарға жауап беруге негізделіп құрастырылады.
Мәліметтерді тасымалдау мүмкіндіктері қамтамасыз етіледі.
2.4. Мәліметтер қорын ұйымдастыруға қойылатын талаптар
Әр түрлі программа жасаушыларға әртүрлі логикалық файлдар талап етіледі. Бұл файлдар мәліметтердің жиынтығынан пайда болады. Еске сақталынатын мәліметтер қорының элементтері арасында әртүрлі байланыстар болуы мүмкін. Кейбір мәліметтер қоры күрделі өзара байланыстарға ие болуы мүмкін. Мәліметтер қорын басқару жүйесі мәліметтер қорындағы мәліметтер арсындағы байланыстан мәліметтер ішінен логикалық файлдарды алу мүмкінділігін қамтамасыз етуі керек. Қолданбалы программаларда мәліметтерді сақтаудың физикалық тәсілдерімен логикалық файлдарды ұсыну арасында кішігірім ұқсастық болуы қажет.
Терминал операторының қолдануы үшін жетілдірілген мәліметтер қоры жауап беру уақытын, адам қарым қатынасын қанағаттандыратын терминал қамтамасыз етеді. Сонымен қатар мәліметтер қорының жүйесі қажетті өтімділік қасиетін қамтамасыз ету керек. Өте аз сұраныстар ағымына беиімделген жүйелерде өткізу қабілеттілігі мәліметтер қорының құрылымына кішігірім шектеулер бекітеді. Сұраныстар ағымы жоғары жүйелерде, мысалы ұшаққа алдын-ала билет босатып қою, өткізу қабілеттілігі мәліметтерді физикалық сақтауын ұйымдастыруына шешуші әсерін тигізеді.
Пакеттік өңдеуге арналған жүйелерде жауп беру уақыты қажетті емес және физикалық ұйымдастыру тәсілі нәтижелі пакеттік өңдеуді қамтамасыз ету шартынан таңдалып алынады.
Мәліметтер қорын жетілдіруге және эксплуатациялауға кететін шығындарды азайту үшін сыртқа сақтауға қойылатын талаптарды минимизациалайтын ұйымдастыру тәсілдері таңдалып алынады. Осы тәсілдерді қолдану барысында жадыдағы мәліметтердің физикалық ұсынылуы қолданбалы программа жасаушының усынысынан күрт өзрмешілігі болуы мүмкін. Бір ұсынылудан екінші ұсынылуға түрлендіруді программалық қамтылу қамтамасыз етеді, егер мүмкін болатын болса онда аппараттық немесе микропрограммалық құрылғылар. Мұндай жағдайларда түрлендіру алгоритміне кететін шығындар мен жадыны үнемдеу арасынан таңдап алу жүргізіледі.
Мәліметтер қорын басқару жүйесіне дейін қолданылған өңдеу жүйелерінде информациялық қорлар артықшылықтың жоғары деңгейіне ие болды. Көпшілік ленталы кітапханалар мәліметтердің артықшылығының үлкен санына ие болған. Мәліметтер қорын пайдалану барысында ақпараттың өсуіне байланысты артықшылықтын ақырындап өсуіне потенциалды мүмкіндіктер пайда болады. Мәліметтер қорының ұйымдастыру мақсаты болып қай жерде пайдалы сол жерде артықшылықты жою және артықшылық мәліметтерден туындайтын қарама-қайшылықты бақылау.
Мәліметтер қорын пайдаланушы сақталынатын мәліметтер бойынша әртүрлі сұрақтарымен қатынасуына болады. Көпшілік қазіргі кездегі коммерциялық қосымшалардағысұраныс түрлері алдын-ала анықталған және мәліметтерді физикалық ұйымдастыру оларды өңдеуге қажетті жылдамдықпен жетілдіріледі. Жүйелерге қойылатын талаптардың жоғарлауы алдын-ала жоспарланбаған жауаптарды қалыптастыруда немесе сұраныстарды өңдеуді қамтамасыз етуде негізделген.
Егер мәліметтер қорында басқа көптеген қолданушылармен пайдаланылатын мәліметтерге ие болса онда мәліметтер элементтері және оның арасындағы байланыс үзілмеуі қамтылу қажет. Қателіктер және амалсыздан пайда болатын тоқтауларды ескеру қажет. Мәліметтерді сақтау, оларды жаңарту, мәліметтерді еңгізу процедуралары тоқтаулар пайда болған кезде мәліметтерді жоғалтусыз қалпына келтіру мүмкіндігіне ие болуы керек. Есептеу техникасы онда сақталынатын мәліметтер қорына сақтықты кепіл ететін болуы керек.
Мәліметтер қорындағы деректер құпия түрінде сақталынуы қажет. Сақталынатын ақпараттар көптеген жағдайларда қолданылатын кәсіпорынға өте маңызды болып келеді. Ол жоғалтылмауы және ұрланбауы керек. Мәліметтер қорындағы ақпараттың өмірің ұзарту үшін оны аппараттық және программалық тоқтаулардан, катастрофалық және криминалдық жағдайлардан, дұрыс пайдалана алмайтын адамдардың сауатсыз және арам ниетімен пайдалануынан сақтауы қажет.
Мәліметтердің қауыпсіздігі деп мәліметтерге кіруге құқығы жоқ адамдардың аяқ астынан және әтейлеп кіруінен, мәліметтерді модификациялаудан немесе оны жоюдан сақтауды айтады
Мәліметтердің құпиялылығы деп жеке адамдардың және ұйымдардың басқа қйымдарға адамдарға қалай және қанша ақпарат беруіне құқығы барлығын қамтамасыз етуді айтады.
Кез келген уақыт ішінде деректерді өңдеу жүйесін эксплуатациялайтын кәсіпорындар мәліметтерді сақтауды ұйымдастыруға, процедура және программа жазуға үлкен шығындар жібереді. Кейбір жағдайларда кейбір фирмалар есептік техникаларда мәліметтерді басқаратын жаңа программалық қамтылуды қолдану барысында оның осы есептік техникадағы бар программалармен жұмыс істей алуы маңызды болып келеді. Мұндай жағдай ақпараттық және программалық сәйкестілікті қамтамасыз етуді өйткені оның жоқтығы мәліметтер қорын басқарудағы жаңа жүйеге толығымен көшуіне ткедергі болады. Сонымен қатар өткен уақыттағы мәліметтермен байланыс мәліметтер қорын басқару жүйесінің құрылғыларының дамуына кедергі болмауы күмәнсіз.
Әсіресе өте қажетті болатыны ол келешекпен байланысы. Келешекте мәліметтер және оны сақтау орталығы көптеген бағыттарда өзгереді. Кез келген коммерциялық кәсіпорындар өзгерістерге соқтығады, әсіресе үлкен әсерін ол мәліметтер қорын қолданушыларға тигізеді. Ең қарапайым өзгерістерді еңгізуге кететін үлкен шығындар осы жүуйелердің дамуын тежейді. Бұл шығындар өзгеріс еңгізгеннен кейін қажет болған қолданбалы программаларды баптау, қайтадан жазу және мәліметтерді түрлендіруге кетеді.
Уақыт өткен сайын кәсіпорындардағы қолданбалы программалар саны ұлғаяды, сондықтан осы программаларды қайтадан жазу пайдасыз болып келеді. Мәліметтер қорын жетілдіру кезіндегі ең басты талап – ол мәліметтер қорын жетілдіру кезінде өзгерістерді қолданбалы программаның модикациялауысыз жүргізілуін орындау. Мәліметтердің жалпы логикалық сүреттелуін ұсынуға қолданылатын құрылғылар қарапайы және көрнекілі болуы керек. Программалық қамтылудың интерфейсі соңғы қолданушыға бағытталынуы керек және қолданушы мәліметтер қорына қажетті теорияларды білмеуін ескеру керек.
2.5. мәліметтерді ұсыну модельдері
МҚБЖ атақтылығының өсуіне байланысты 70-80-ші жылдары мәліметтердің әртүрлі модельдер жиыны пайда болды.
Қазіргі МҚ заттық аумақтардың және олардың өзара байланысын сүреттеуге мүмкіндік беретін мәліметтер модельдерін қолдануға негізделген. Мәліметтер қоры негізделетін үш мәліметтер моделі және олардың комбинациялары бар: мәліметтердің реляциялық моделі (МРМ), мәліметтердің желілік моделі (МЖМ), мәліметтердің иерархиялық моделі (МИМ).
Бұл мәліметтер моделінің арасындағы негізгі айырмашылық болып атрибуттармен объектілер арасындағы қраым-қатынасты сүреттеу тәсілдері табылады. Бұл байланыс көпшілік мәліметтер арасындағы қатынасты сипаттайды.
Біреу біреуге, біреу көпшілікке, көпшілік көпшілікке сияқты байланыстарды қолданады. Біреу біреуге - бір атрибутпен бір объект арасында бекітілетін өзара келісімді сәйкестік. Біреу көпшілікке - бұл көптеген атрибуттармен бір объект арасындағы сәйкестік. көпшілік көпшілікке - бұл көпшілік атрибуттардың көпшілік объектілерге сәйкестігі.
Мәліметтердің иерархиялық моделі (МИМ)
МИМ қабырғалардан және ұштардан тұратын бұтақ тәріздес түсініктерге негізделіп жасалынған. Бұтақтын ұшы кез-келген объектіні сипаттайтын мәліметтер атрибуттарының жинақтылығының сәйкестігіне негізделіп тұрғызылған. Бұтақтын қабырғалары мен ұштары n деңгейлерден тұратын иерархиялық бұтақ тәріздес құрылымды құрайды.
Бірінші ұшты түпкі ұш деп атайды. Ол келесі шарттарды қанағаттандырады;
Иерархия түпкі ұштан басталады
Әр бір ұш бір немесе бірнеше атрибуттарға сәйкес келеді
Үлкен нөмірі бар деңгейлерде тәуелді ұштар орналасқан. Алдыңғы деңгейлердегі ұштар жаңа тәуелді ұштарға бастапқы бастапқы болып келеді.
i деңгеиінде орналасқан әр-бір ұшы түпкі ұштан басқа i-1 деңгеиіндегі бір ұшымен ғана байланысқан.
Түпкі ұш бір немесе бірнеше тәуелді ұштармен байланысуы мүмкін.
Әр-бір ұшқа өту процессі түпкі ұштар арқылы жүргізіледі.
Әр деңгейлердің еркін санды ұштары бар.
Мәліметтердің иерархиялық моделі бірнеше бұтақтардан тұрады. Әр-бір түпкі ұш логикалық мәліметтердің жазылуының басын құрайды. МИМ-де i деңгейіндегі ұштарды i-1 деңгейінде ұштарды туындайтындар деп айтады.
МИМ-дегі операциялар логикалық емес жазылып отыратын түрде болып келеді. Графалық модельдер құрылымы бойынша, мәліметтерді басқарудың кезекті операциялары қолданылатын қозғалу аппараты жұмыс атқарады. Мұндай объектілер ағымды деп аталады. Мұндай модельдерде мәліметтер құрылымы бойынша қозғалу және мәліметтерді алу механизмі өте күрделі және мәлімет алу механизмінің ағымдағы жағдай концепциясына негізделеді.
МИМ-нің негізгі жетістіктері: қолданудың және тұрғызудың қарапайымдылығы, мәліметтер тәуелсіздігінің анықталған деңгейін қамтамасыз ету, опреациялық сипаттамаларды бағалаудың қарапайымдылығы.
Негізгі кемшіліктері: көпшіліктің көпшілікке қатынасын іске асырудың күрделілігі, физикалық деңгейде қажет емес артықшылық маләліметтерді сақтауды талап етіп үлкен құрылымға айналып кетеді, иерархиялық реттілік жою және қосу операцияларын күрделендіреді, кез келген ұштарға өту түпкі ұштар арқылы жүргізіледі, бұл мәліметтерге жету уақытын ұлғайтады.
Мәліметтердің желілік моделі (МЖМ)
Желілік модель мәліметтер қорын пайдаланушыларға – программа жасаушыларға, аспап ретінде жетілдіріліп жасалған. Сондықтан, МЖМ-де операциялық дамуына емес, мәліметтерді құрылымдарға бөлу сұрақтарына көп көңіл бөлінеді.
МЖМ-де элементарлы мәліметтер және олардың арасындағы қарым-қатынастар бағдарланған желі түрінде ұсынылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz