Төлем балансының ұғымы және оның маңыздылығы
КІРІСПЕ 3
КІРІСПЕ 3
1 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Төлем балансы мен ақша.несие және валюталық операциялардың 5
мәні мен құрылымы
1.2 Төлем балансыныңесеп айрысу және ақша.несие, валюталық 6
әдістері
1.3 Шетел төлем балансы мен ақша.несие және валюталық
операциялардың жүргізу тәртібі 9
2 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ АҚША.НЕСИЕ ЖӘНЕ ВВАЛЮТАЛЫҚ
ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының төлем балансының экономикада
алатын орны 16
2.2 Ақша.несие және валюталық операциялардың орындалуындағы
заңнамалық негіздері 17
2.3 2005.2007 жылдардағы төлем балансының ақша.несие және
валюталық операцияларына талдау 19
3 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ АҚША.НЕСИЕ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ
ОПЕРАЦИЯЛАРЫНДА КЕЗДЕСЕТІН МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ
ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Төлем балансының ақша.несие және валюталық операцияларын
жүргізуде кездесетін өзекті мәселелер 22
3.2 Төлем балансының ақша.несие және валюталық
операцияларындағы кездесетін мәселелерді шешу жолдары және
оны жетілдірудің бағыты 25
ҚОРЫТЫНДЫ 28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 30
ҚОСЫМШАЛАР 32
1 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Төлем балансы мен ақша.несие және валюталық операциялардың 5
мәні мен құрылымы
1.2 Төлем балансыныңесеп айрысу және ақша.несие, валюталық 6
әдістері
1.3 Шетел төлем балансы мен ақша.несие және валюталық
операциялардың жүргізу тәртібі 9
2 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ АҚША.НЕСИЕ ЖӘНЕ ВВАЛЮТАЛЫҚ
ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының төлем балансының экономикада
алатын орны 16
2.2 Ақша.несие және валюталық операциялардың орындалуындағы
заңнамалық негіздері 17
2.3 2005.2007 жылдардағы төлем балансының ақша.несие және
валюталық операцияларына талдау 19
3 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ АҚША.НЕСИЕ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ
ОПЕРАЦИЯЛАРЫНДА КЕЗДЕСЕТІН МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ
ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Төлем балансының ақша.несие және валюталық операцияларын
жүргізуде кездесетін өзекті мәселелер 22
3.2 Төлем балансының ақша.несие және валюталық
операцияларындағы кездесетін мәселелерді шешу жолдары және
оны жетілдірудің бағыты 25
ҚОРЫТЫНДЫ 28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 30
ҚОСЫМШАЛАР 32
КІРІСПЕ 3
1 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Төлем балансы мен ақша.несие және валюталық операциялардың 5
мәні мен құрылымы
1.2 Төлем балансыныңесеп айрысу және ақша.несие, валюталық 6
әдістері
1.3 Шетел төлем балансы мен ақша.несие және валюталық
операциялардың жүргізу тәртібі 9
2 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ АҚША.НЕСИЕ ЖӘНЕ ВВАЛЮТАЛЫҚ
ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының төлем балансының экономикада
алатын орны 16
2.2 Ақша.несие және валюталық операциялардың орындалуындағы
заңнамалық негіздері 17
2.3 2005.2007 жылдардағы төлем балансының ақша.несие және
валюталық операцияларына талдау 19
3 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ АҚША.НЕСИЕ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ
ОПЕРАЦИЯЛАРЫНДА КЕЗДЕСЕТІН МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ
ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Төлем балансының ақша.несие және валюталық операцияларын
жүргізуде кездесетін өзекті мәселелер 22
3.2 Төлем балансының ақша.несие және валюталық
операцияларындағы кездесетін мәселелерді шешу жолдары және
оны жетілдірудің бағыты 25
ҚОРЫТЫНДЫ 28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 30
ҚОСЫМШАЛАР 32
1 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Төлем балансы мен ақша.несие және валюталық операциялардың 5
мәні мен құрылымы
1.2 Төлем балансыныңесеп айрысу және ақша.несие, валюталық 6
әдістері
1.3 Шетел төлем балансы мен ақша.несие және валюталық
операциялардың жүргізу тәртібі 9
2 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ АҚША.НЕСИЕ ЖӘНЕ ВВАЛЮТАЛЫҚ
ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының төлем балансының экономикада
алатын орны 16
2.2 Ақша.несие және валюталық операциялардың орындалуындағы
заңнамалық негіздері 17
2.3 2005.2007 жылдардағы төлем балансының ақша.несие және
валюталық операцияларына талдау 19
3 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ АҚША.НЕСИЕ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ
ОПЕРАЦИЯЛАРЫНДА КЕЗДЕСЕТІН МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ
ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Төлем балансының ақша.несие және валюталық операцияларын
жүргізуде кездесетін өзекті мәселелер 22
3.2 Төлем балансының ақша.несие және валюталық
операцияларындағы кездесетін мәселелерді шешу жолдары және
оны жетілдірудің бағыты 25
ҚОРЫТЫНДЫ 28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 30
ҚОСЫМШАЛАР 32
Төлем балансы — елдің белгілі бір уақыт ішінде шетелге шығарғандарынан түскен түсімдері мен сырттан әкелінген тауарлары мен қызметтер үшін төленген төлемдер арасындағы шекті қатынасы.
Ақша-несие саясаты – бұл айналыстағы ақша массасын несие көлемін, сыйақы мөлшерлемесін өзгерту жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегі субьектісі – Ұлттық банк болып табылады. Ал, ақша-несие саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу обьектісі экономикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасының жиынтығы жатады.
Қаржы секторын дамыту оның ішінде ақша-несие жүргізуде тұжырымдамасына сәйкес ағымдағы жылы ақша-несие режимді ырықтандырудың екінші кезеңі (2004-2007 жылдар) іске асыру басталады, оның мақсаты валюталық операциялар жүргізуге шекттеулерді жою және ағымдағы сияқты. Күрделі операциялар сияқты 2007 жылдан бастап Қазақстан теңгесінің толықтай айырбасталуына өту үшін жағдайлар жасау болып табылады.
Республика әлемдік экоиомикаға неғұрлым көбірек біріксе оның ақша-несие және валюта саясатына сыртқы экономикалық факторлардың әсері солғұрлым күшті болатынын Қазақстан экономикасын он жыл реформалаудың тәжірибесі көрсеті. Экономикасы шикізатқа бағытталған Қазақстан экспорттық дәстүрлі баптарының әлемдік бағаларының жағдайына кушті тәуелді болады. Экспорттық валюта түсімі өте-мөте тұрақсыз болғандықтан ол төлем балансының және ұлттық. валюта бағамын тұрақтандырудың ахуалына тікелей әсер етеді. Валюталық түсімге тәуелділікті жеңу үшім мемлекеттің ақша саясаты ұлттық экономиканы дамытуға бағдарлануға тиіс. Өнеркәсіптің көпшілік саласында өндірістің өсуі байқалып, каржы көрсеткіштері жақсарғанына қарамастан осы бағдарламаны жүзеге асыру айтарлықтай уақытты талап етеді. Алайда жеткілікті 8бөлік және тұрақты емес өсім қарқынын бекіту қажет.
Ақша-несие саясаты – бұл айналыстағы ақша массасын несие көлемін, сыйақы мөлшерлемесін өзгерту жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегі субьектісі – Ұлттық банк болып табылады. Ал, ақша-несие саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу обьектісі экономикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасының жиынтығы жатады.
Қаржы секторын дамыту оның ішінде ақша-несие жүргізуде тұжырымдамасына сәйкес ағымдағы жылы ақша-несие режимді ырықтандырудың екінші кезеңі (2004-2007 жылдар) іске асыру басталады, оның мақсаты валюталық операциялар жүргізуге шекттеулерді жою және ағымдағы сияқты. Күрделі операциялар сияқты 2007 жылдан бастап Қазақстан теңгесінің толықтай айырбасталуына өту үшін жағдайлар жасау болып табылады.
Республика әлемдік экоиомикаға неғұрлым көбірек біріксе оның ақша-несие және валюта саясатына сыртқы экономикалық факторлардың әсері солғұрлым күшті болатынын Қазақстан экономикасын он жыл реформалаудың тәжірибесі көрсеті. Экономикасы шикізатқа бағытталған Қазақстан экспорттық дәстүрлі баптарының әлемдік бағаларының жағдайына кушті тәуелді болады. Экспорттық валюта түсімі өте-мөте тұрақсыз болғандықтан ол төлем балансының және ұлттық. валюта бағамын тұрақтандырудың ахуалына тікелей әсер етеді. Валюталық түсімге тәуелділікті жеңу үшім мемлекеттің ақша саясаты ұлттық экономиканы дамытуға бағдарлануға тиіс. Өнеркәсіптің көпшілік саласында өндірістің өсуі байқалып, каржы көрсеткіштері жақсарғанына қарамастан осы бағдарламаны жүзеге асыру айтарлықтай уақытты талап етеді. Алайда жеткілікті 8бөлік және тұрақты емес өсім қарқынын бекіту қажет.
1. Қазақстан Республикасының Ақша жүйесі туралы заңы.
2. Архамова К.О. “Валюталық операциялар” Оқу құралы Алматы: Қазақ Уневерситеті, 2004 жыл.
3. Құдайбердиев А.С. /Валюталық реттеу/ Ақиқат 2003 №6 б 21-23
4. Айтбергенов Б.М. /Төлем балансының потенциялы/ Аль-Пари 2004 №1-2 б- 8-12
5. Андреев А.С./Платежный баланс и валютные курсы/ Банки Казахстана №5 2006 г. с. 8-9
6. Ширшова В.А /Валюты на миравом рынке/ Банки Казахстана №6 2006 г. с. 5
7. Дуганский Т.Р / Некотырые проблемы платежного баланса/ Банки Казахстана №3 2006 г. с. 10-11
8. Тихонова Р.П /Что для нас значит платежный баланс?/ Банки Казахстана №7 2006 г. с. 18-20
9. Дүрмекбаев Ы.С /Валюта және төлем балансы/ Егемен Қазақстан 2003 24 қараша б-3
10. Асипова С.Д / Төлем балансының ролі/ Егемен Қазақстан 2005жыл 26 мамыр №18
11. Тимешова Б.Р /Валюта оның ролі/ Егемен Қазақстан 2004 жыл 2 қаңтар б-9-10
12. Жуков Е.Р. “ДКБ” Москва 2000
13. Көшенова Б.А. “Ақша Несие Банктер” Алматы, Экономика – 2005 жыл.
14. Қаржы-Қаражат 2001, 2002, 2003, 3004 жылдар
15. Сейтқасымов Ғ.С. “Ақша Несие Банктер” Оқулық Алматы “Экономика” 2005 жыл.
16. Сембина Ә., Назыкеиев Б. “Банк жүйесінде қолданылатын терменологиялық сөздер”. Алматы 1999 жыл.
17. Мақыш С.Б. “Коммерциялық банктер операциялары” Алматы Қазақ Универсттеті 80-90 бет.
2. Архамова К.О. “Валюталық операциялар” Оқу құралы Алматы: Қазақ Уневерситеті, 2004 жыл.
3. Құдайбердиев А.С. /Валюталық реттеу/ Ақиқат 2003 №6 б 21-23
4. Айтбергенов Б.М. /Төлем балансының потенциялы/ Аль-Пари 2004 №1-2 б- 8-12
5. Андреев А.С./Платежный баланс и валютные курсы/ Банки Казахстана №5 2006 г. с. 8-9
6. Ширшова В.А /Валюты на миравом рынке/ Банки Казахстана №6 2006 г. с. 5
7. Дуганский Т.Р / Некотырые проблемы платежного баланса/ Банки Казахстана №3 2006 г. с. 10-11
8. Тихонова Р.П /Что для нас значит платежный баланс?/ Банки Казахстана №7 2006 г. с. 18-20
9. Дүрмекбаев Ы.С /Валюта және төлем балансы/ Егемен Қазақстан 2003 24 қараша б-3
10. Асипова С.Д / Төлем балансының ролі/ Егемен Қазақстан 2005жыл 26 мамыр №18
11. Тимешова Б.Р /Валюта оның ролі/ Егемен Қазақстан 2004 жыл 2 қаңтар б-9-10
12. Жуков Е.Р. “ДКБ” Москва 2000
13. Көшенова Б.А. “Ақша Несие Банктер” Алматы, Экономика – 2005 жыл.
14. Қаржы-Қаражат 2001, 2002, 2003, 3004 жылдар
15. Сейтқасымов Ғ.С. “Ақша Несие Банктер” Оқулық Алматы “Экономика” 2005 жыл.
16. Сембина Ә., Назыкеиев Б. “Банк жүйесінде қолданылатын терменологиялық сөздер”. Алматы 1999 жыл.
17. Мақыш С.Б. “Коммерциялық банктер операциялары” Алматы Қазақ Универсттеті 80-90 бет.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Төлем балансы мен ақша-несие және валюталық операциялардың 5
мәні мен құрылымы
1.2 Төлем балансыныңесеп айрысу және ақша-несие, валюталық
6
әдістері
1.3 Шетел төлем балансы мен ақша-несие және валюталық
операциялардың жүргізу тәртібі
9
2 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ АҚША-НЕСИЕ ЖӘНЕ ВВАЛЮТАЛЫҚ
ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының төлем балансының экономикада
алатын орны
16
2.2 Ақша-несие және валюталық операциялардың орындалуындағы
заңнамалық негіздері
17
2.3 2005-2007 жылдардағы төлем балансының ақша-несие және
валюталық операцияларына талдау
19
3 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ АҚША-НЕСИЕ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ
ОПЕРАЦИЯЛАРЫНДА КЕЗДЕСЕТІН МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ
ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Төлем балансының ақша-несие және валюталық операцияларын
жүргізуде кездесетін өзекті мәселелер
22
3.2 Төлем балансының ақша-несие және валюталық
операцияларындағы кездесетін мәселелерді шешу жолдары және
оны жетілдірудің бағыты
25
ҚОРЫТЫНДЫ
28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
30
ҚОСЫМШАЛАР
32
КІРІСПЕ
Төлем балансы — елдің белгілі бір уақыт ішінде шетелге шығарғандарынан
түскен түсімдері мен сырттан әкелінген тауарлары мен қызметтер үшін
төленген төлемдер арасындағы шекті қатынасы.
Ақша-несие саясаты – бұл айналыстағы ақша массасын несие көлемін,
сыйақы мөлшерлемесін өзгерту жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге
бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық
деңгейдегі субьектісі – Ұлттық банк болып табылады. Ал, ақша-несие
саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу обьектісі экономикадағы қолма-қол
және қолма-қолсыз ақша массасының жиынтығы жатады.
Қаржы секторын дамыту оның ішінде ақша-несие жүргізуде тұжырымдамасына
сәйкес ағымдағы жылы ақша-несие режимді ырықтандырудың екінші кезеңі (2004-
2007 жылдар) іске асыру басталады, оның мақсаты валюталық операциялар
жүргізуге шекттеулерді жою және ағымдағы сияқты. Күрделі операциялар сияқты
2007 жылдан бастап Қазақстан теңгесінің толықтай айырбасталуына өту үшін
жағдайлар жасау болып табылады.
Республика әлемдік экоиомикаға неғұрлым көбірек біріксе оның ақша-несие
және валюта саясатына сыртқы экономикалық факторлардың әсері солғұрлым
күшті болатынын Қазақстан экономикасын он жыл реформалаудың тәжірибесі
көрсеті. Экономикасы шикізатқа бағытталған Қазақстан экспорттық дәстүрлі
баптарының әлемдік бағаларының жағдайына кушті тәуелді болады. Экспорттық
валюта түсімі өте-мөте тұрақсыз болғандықтан ол төлем балансының және
ұлттық. валюта бағамын тұрақтандырудың ахуалына тікелей әсер етеді.
Валюталық түсімге тәуелділікті жеңу үшім мемлекеттің ақша саясаты ұлттық
экономиканы дамытуға бағдарлануға тиіс. Өнеркәсіптің көпшілік саласында
өндірістің өсуі байқалып, каржы көрсеткіштері жақсарғанына қарамастан осы
бағдарламаны жүзеге асыру айтарлықтай уақытты талап етеді. Алайда
жеткілікті 8бөлік және тұрақты емес өсім қарқынын бекіту қажет.
Қазақстан теңгесінің нақты қымбаттауы ішкі тұтынушыға бағдарланғанын
қосқанда отандық өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігінде жағымсыз
көрінеді. Төлем балансын теңестіруге минералды ресурстар экспортының сандық
көлемін ұлғайту есебінен қол жеткізіліп ол Қазақстан зкономикасының
шикізатқа бағытталғандығын тағыда күшейте түседі. Ұлттық экономиканың
бәсекелестік жайғасымының жоғалуын болдырмау ішкі валюта рыногінен
монетарлық үкіметтің шетел валютасын айтарлықтай сатып алуын талап етеді.
Ол ақша жиынының өсуіне апарады. Нәтижесінде инфляцияның төмен қарқынын
ұстап тұру үшін қосымша қиындықтар мен шығындар туындайды. Төлем балансының
салыстырмалы орнықтылығына жету және шетел валютасының ұсынысынан
экономиканың тым қысып кетуінің жағымсыз зардаптарын болдырмаудың
қажеттілігі монетарлық үкіметтердің валюталық тәртіптерін
ырықтандыруына мүмкіндік береді. Валюта тәртіптемесін одан әрі ырықтандыру
ақша-несие және валюта саясатының бағыты болып табылып, ол валюта
реттеуінің өзгеруін және капиталды әкелу мен әкеіуге бақылау жасауды
ұйғарады. Макроэкономикалық аспектілерді шешу үшін шетел инвестициясы
тусімінің маңызына, ақша айналымына оның әсеріне ерекше көңіл аудара отырып
Қазақстанның банк жүйесінің өтімділік жағдайына валютаның құрамдас
бөлігінің ықпалын көзден таса қылуға болмайды.
Қазіргі күні Қазақстанда капиталдың көтерілуінен көрі қойылуы көбірек.
Өйткені ақша жиынының әкелуі мемлекеттің реттеуші органдары қатаң бақылап
отыр. Қазақстанның валюта тәртіптемесін толық ырықтандырғаннан кейін елден
капиталдың безіну тәуекелдігі болғанымен, алайда ол аз мөлшерде болады.
Қазіргі кезде капиталды алып кеткеннен гөрі салымға салған тиімді.
Республика табиғи ресурсы бай болғандақтан шетел инвестициялары үшін
тартымды аймақ болып қалуға оның қорлары ұзаққа жетеді. Қазақстанның
инфрақұрылымдарының халықаралық инвестициялық қызметтеріне қалыпты айтсақ,
таяу уақытта олардың капиталы ірі мемлекеттер инвестицияларының әлемдік
көрсеткіштерімен теңесуі екі талай. Соған қарамастан қазақстандық
инвесторлар ТМД шегіндегі келешекті салаларға инвестиция сала алады.
Курстық жұмысымның құрылымында келесі мәселелер қарастырылады, бірінші
бөлімінде:
- Төлем балансының ақша-несие және валюталық операцияларының
маңыздылығы;
- Төлем балансының ақша-несие және валюталық операцияларының
орындалуындағы заңдылықтар;
- Қазақстан Республикасының төлем балансы;
- Төлем балансының ақша-несие және валюталық операцияларының талдау
нәтижелері
Шетел төлем балансы мен ақша-несие және валюталық
операцияларының жүргізілу ерекшеліктері.
Сонымен қатар төлем балансының ақша-несие және валюталық
операцияларының орындалуындағы немесе жүзеге асырылуындағы кездесетін
мәселелер және оларды шешу, жетілдіру жолдарын қарастырамын.
Осы міндеттердің мәні мен мазмұның аша отырып, оған байланысты жазылып
жүрген мәселелер мен мәліметтерді пайдаланып, өзімнің жұмысыма қолданамын.
1 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Төлем балансы мен ақша несие және валюталық операциялардың мәні
мен құрылымы
Қазақстан Ұлттық банк мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және
жүзеге асыратын орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық Банкі ақша-несие
саясатының басты мақсаты – ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни оның төлем
қабілеттілігі мен басқа шетел валюталырына қатысты тұрақтылығын қамтамасыз
етуді қамтамсыз етуді көздейді.
Ақша-несие саясаты – бұл айналыстағы ақша массасын несие көлемін,
сыйақы мөлшерлемесін өзгерту жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге
бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық
деңгейдегі субьектісі – Ұлттық банк болып табылады. [Қосымша А] Ал, ақша-
несие саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу обьектісі экономикадағы қолма-
қол және қолма-қолсыз ақша массасының жиынтығы жатады. Шаруашылық
конъюктурасының жағдайына байланысты ақша-несие саясаты екі типі болады:
1.Рестрикциялық ақша-несие саясаты;
2.Экспонциондық ақша-несие саясаты.
Рестрикциялық ақша-несие саясаты – екінші деңгейлі банктердің несиелік
операциялары көлемін шектеуге және шарт белгілеуге, сондай-ақ сыйақы
мөлшерлемесінің деңгейін арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
Экспонциондық ақша-несие саясаты – несие беру көлемін кеңейтумен,
айналыстағы ақша-массасының өсуін бақылауға әлсіздігімен және сыйақы
мөлшерлемесінің төмендеуімен байланысты шаралар. [18,б-138]
Соңғы жылдардағы ақша-несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны
төмендету және теңгенің тұрақтылығын қамтамсыз ету. Бұл мақсатқа жетуде
Ұлттық банк қатаң ақша-несие саясатын жүргізуде. Заңға сәйкес Ұлттық банк
ақша-несие саясатының негізгі құралдарының көмегімен реттеледі:
1. сыйақы мөлшерлемелерін белгілеу;
1. ең төменгі міндетті резервтер нормасын белгілеу;
1. мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сату бойынша ашық
нарықтағы операциялар жүргізу;
1. банктерге және үкіметтерге несие беру;
1. валюталық нарықта интервенциялау;
1. кейбір жағдайларда несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің
деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулер енгізу.
Қазіргі уақытта жоғарыда айтылған құралдардың ішінде іс-жүзінде
қолданылып отырған операциялар: ресми сыйақы мөлшерлемелері, қысқа мерзімді
ноттарды эмиссиялау, ашық нарықтағы операциялар.
Ұлттық банк өзінің жүргізген операциялары бойынша мынадай ресми сыйақы
мөлшерлемелерді белгілейді:
7. ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі;
7. ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемесі;
7. РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемесі;
7. “Овернайт” зайымдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі;
7. күндізгі зайымдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі;
Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі – ақша нарығының жалпы жағдайына,
несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция және күтілетін инфляция
деңгейіне байланысты белгіленеді.
Ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемесі - ақша нарығының жалпы жағдайына,
несие бойынша сұраныс пен ұсыныс көлеміне байланысты белгіленеді және
Ұлттық банктің коммерциялық вексельдерді қайта есепке алу операцияларында
қолданылады. Ресми есептік (дисконттық) мөлшерлеме жылдық пайыздық
мөлшерлеме болып табылады және ол айналыс мерзімі алты айлық вексельдерді
қайта есептеуге қолданылады.
РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемесі – жылдық
пайыздық мөлшерлемелер, ішкі қаржы нарығының жағдайына байланысты
белгіленеді және мемлекеттік бағалы қағздармен операциялар жүргізуде
қолданылады. РЕПО-ның мақсаты мөлшерлемесінен ауытқу жағдайында ақшалай
қаражаттарды орналастыру немесе тарту жолымен РЕПО нарығындағы сыйақы
мөлшерлелерді реттеу арқылы сыйақы мөлшерлемелердің елеулі ауытқуын
болдырмау.
“Овернайт” зайымдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі – Ұлттық банктің
екінші деңгейдегі банктерге, олардың ҚҰБ-ғы корреспонденттік шоттары
бойынша есеп айрысуларды дебеттік қалдықпен аяқталу барысында бір түнге
берілетін зайымдар бойынша қолданылады. [18,б-79-80]
Күндізгі зайымдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі - Ұлттық банктің екінші
деңгейдегі банктерге, олардың ҚҰБ-ғы теңгеге ашқан корреспонденттік шоттары
бойынша төлем жүргізуге немесе ақшалай аударымдар жасауға қажетті ақша
қаражаттары уақытша болмаған не жетіспеген жағдайларда зайымдар бойынша
қолданылады. [17,б-91]
1.2 Төлем балансының есеп айырысу және ақша-несие, валюталық
операция
әдістері
Экономикалық қатынастардағы барлық операциялар мынадай: қосымша
тәуекелдермен байланысты:
- шетелдік сатып алушылардың тауарды тасымалдау кезіндегі
барысындағы уақыт тәуекелі. Мысалға алғанда егер сатып алушы
тауарды алғанға дейін төлемесе, онда ақшасын күткен жабдықтаушы үшін,
төлейтін уақыт, ұзақ мерзімге созылуы мүмкін;
- басқа елдің заңын, ережелері мен дәстүрін жете білмеуі.
Шынында да экспортер шетелдік клиенттің бизнес дәстүрі мен әдіс-
тәсілін толық түсінбейтіндігін мойындап, одан келісім-шартқа сай
төлемді уақытында алатынына сенімсіз болуы мүмкін;
- өз елінде экспорттық және импорттық сауданы шектеуге
байланысты үкіметтің іс-әрекеті. Басқаша айтқанда, экспортердың шетелдік
сатып алушы-сының төлемінің кешігуіне немесе тыйым салуына әкеліп соғатын,
валюталық реттеуге байланысты қаулы енгізілуі мүмкін;
- валюталардың айырбас бағамдарының ауытқуы. Экспортер, яғни
шетелдік сатып алушыға шетел валютасындағы шот-фактурасын беруші
валюталардың арасындағы айырбас бағамына қатысты. Өзгеріске байла-
нысты көзге көрінбейтін зиян шегуі мүмкін. [20,б-139]
Халықаралық саудадағы төлемдердің әр түрлі әдістері жоғарыдағы аталған
тәуекелдерді есепке ала отырып қарастырылуы тиіс. Жоғарыда көрсетілгендей,
экспорттық тауарларды төлеу барысында үкіметтің қолданылатын тәуекелдерінен
сақтануға болады. Халықаралық саудада сатып алушы мен сатушы арасында
келісілген телем әдістері мен осы төлемдерді іске асыратын есеп айырысу
әдісінің құралдарын ажыратуы тиіс.Экспортер мен импортер сауда
контрактісін жасау барысында төлемнің орны мен есеп айырысу әдістерін
келісуі қажет. Ондай төлем әдістеріне мыналар жатады:
- аванстық төлем;
- қайтарылмайтын аккредитив;
- тауарды тиеген соң төлеу;
- құжатты инкасса;
- ашық шот бойынша сауда.
Пайдалынатын төлем әдісі сатып алушы мен сатушы арасындағы келісім-
шартқа және елдердің арасындағы банктік келісімдерге байланысты болып
келеді. Есеп айырысу әдісі ретінде чектер, аудармалы вексельдер, банктік
тратталар; пошталық төлем тапсырмалары; телеграфтық, телекстік төлем
тапсырмалары; инструкциялар; СВИФТ жүйесі; халықаралық ақшадай төлемдер
қолданылады. Дегенмен төлемдердің шетел валютасындағы банкноталар, жол
чектері көмегімен орындалмайтындығын айта кеткен жөн. Экспортер экспортық
сауданы қаржыландыру үшін банктідің көмегін пайдаланады. Несиені
экспортерге тауарын жөнелткеннен соң, оған шетелдік сатып алушыдан ақша
келіп түскенге дейінгі аралықта пайдалануға береді. Экспортерді
қаржыландырған күннің өзінде сатып алушы тауар үшін жоғарыда айтылған есеп
айырысу әдісінің бірін пайдалана отырып төлеуге тиісті. Төлем әдісін
қарастырғанда тауарды жөнелту құжаттары ерекше роль атқарады. Ол құжаттарға
мыналар жатады: шот-фактура, сақтандыру туралы уақытша куәлік, сақтандыру
сертификаттары немесе полисі, коносамент немесе көлік тасымалдау құжаттары.
Мұндағы коносамент - тасмалдауға қабылдаған тауарлар үшін кеме иесінің
атынан берілген қол хатты; тауарды көзделген орынға сол қалпында жеткізуге
байланысты міндеттемесін, меншік етуге арналған құжатты білдіреді. Тек
коносаментті ұстаушы ғана көлік компаниясына тауарды көзделген жерге
жеткізуді талап ете алады. Бұл жерде экспортқа шығарылатын тауарларға деген
заңды құқық экспортерден шетелдік сатып алушыға тиісті құжат арқылы
өтетіндігін есте сақтау керек. Мұндай келісім халықаралық сауда да әр түрлі
әдістерді салыстыруда маңызды.
Экспортер үшін біршама сенімді төлем әдісі - бұл тауарды тиеуден бұрын
аванс түрінде толық төлемді алу. Мұндай кезде экспортер шетелдік сатып
алушының тауары үшін төлеуден бас тарту тәуекелінен аулақ болады. Аванстық
төлем сатып алушыға ешқандай да несиені бермей, өзі бұл сауданы несиелеу
кезінде қаржылаңдыруға, сондай-ақ экспорттың сауда үшін ақша қаражатын
айналым капиталына салуға да тиіс емес. Бірақ бұл жерде экспортер ақшалай
қаражаттың тиеуді жүзеге асырғанға дейін төленетіңдігіне сенімді болуға
тиіс.
Бұл жағдайда чек, тратта немесе төлем тапсырмаларының экспортердің
елінен тыс жерде төленуінен қауыптену керек. Мұндай жағдайда экспортер
банкке чектің (регрессінің) болуын талап етеді, бұл дегеніміз,
егерде шетелдік сатып алу бойынша франкіні сатып алып, оның шотын
дебеттеуін көрсетеді. Егер клиенттің өзінің британдық банкіде, француз
валютасында банктік шоты бар болса, ол траттаның осы валюталық шотты
дебеттеу арқылы берілуін сұрайды. Британ банкі клиенттің шотын дебеттейді
және траттаны клиентіне береді, клиент ол траттаны Франциядағы жабдық-
таушысына жібереді. Тратта Британ банкінің Франциядағы банк-
корреспондентіндегі шотқа жазылады. Бұл шот франкте жүргізіледі. Британ
банкі француз банкіне сол траттаны бергендігі туралы хабарлап, одан француз
сол жабдықтаушы траттаны берген кезде британ банкіндегі өзінің шотын
дебеттеуін сұрайды. Бұл сұраным авиапоштамен хат түрінде жіберіледі.
Нәтижесінде француз жабдықтаушы француз банкіне траттаны төлеуге береді, ал
банк төлемді орындаған соң Британ банкінің (франкідегі) шотын дебеттейді.
Жоғарыда айтылғандар шетел валютасындағы траттаны төлеуге қатысты.
Сонымен бірге фунт стерлингте төлеуі туралы үкімді қамтитын банктік
траттада жазылуы мүмкін. Бұл жағдайда шетелдік жабдықтаушы сол траттаны
Франциядағы өз банкіне бере отырып ондағы төлемді инкассалауды сұрайды.
Банктік тратта кең пайдаланылады, алайда бұл төлемнің бәсендеу әдісін
сипаттайды, сондықтан оны, егер төлемді тез арада төлеу керек болған
жағдайда пайдаланбайды. Банктік траттаның басты артықшылығы, мұнда
экспортер өзіне тиісті төлем сомасын алуға тікелей мүмкіндік алады. Егер ол
тратта аванстық төлем үшін жазылған болса, онда оны экспортер өзінің
тауарын шетелге шығарудан бұрын алуды күтеді, оның келуі тауардың тез арада
жөнелтуін жеделдетеді. Пошталық аударым (пошталық төлем тапсырмасы) бір
банктің екінші (шетелдік) банкке жіберілген, яғни онда көр-сетілген соманы
бенефициарға төлеу туралы жазбаша төлем тапсырмасын білдіреді. Пошталық
аударым банктен әуепошта арқылы шетелдік банкке жіберіледі. Банктік
траттадағы жағдай сияқты шетел банкінде аударымды жіберушінің атындағы
шотта ақша болуға тиіс, сол шоттан бенефициарға қаражат төленеді. Банктік
траттадан пошталық аударымның айырмашылығы мұнда банк клиентінің
шетелдік жабдықтаушыға емес, банктің басқа банкке аударым жасауымен
байланысты сипатталады. Қаншалықты пошталық аударым әуепошта арқылы
кіберілсе, ол соншалықты банктік траттаға қарағанда есеп айырысыу әдісінің
тездігін білдіреді. Бірақ оның кешігуі немесе жоғалуы әркез болып қалуы
мүмкін. Телеграфтық аударым: пошталық аударым сияқты процестерді
қарастырады, төлем тапсырмаларын қарастыра отыып, ол әуепоштамен емес,
телеграф немесе факс арқылы жіберіледі. Сондықтан да телеграфтық
аударымдар клиент біршама қымбат болғанымен, бірақ олар төлемді
жылжытады. Ірі сомадағы төлем телеграфтық аударымдар арқылы
немесе СВИФТ жүйесінің көмегімен жүзеге асырылады. Телеграфтық аударымның
да кешігуі немесе поштада түпнұсқалардың жоғалып кету қаупі бар. Мұнда бұл
ин-прукциялардың түпнұсқалығын дұрыс тексеру мәселесі орын алады. Пошталық
аударымға қарағанда оның түпнұсқасын тексеру, ондағы қолдарды салыстыру
арқылы емес, яғни бақылау кілтінің түпнұсқасын, сондай-ақ телем сомасын
тексеру арқылы жүзеге асырылады. СВИФТ жүйесі халықаралық ақшалай
аударымдарға және халықаралық ақшалай экспресс аударымдарға жатады. СВИФТ -
телекс арқылы қаржылық есеп айырысуларды халықаралық банктік ұйымдастыру
жүйесі Бұл жетілдіру өзара халықаралық телекоммуникация желілер арқылы
байланысқан қатысушы-банктердің кампьютерлік жүйесін пайдаланғанда ғана
орындалады. Төлем туралы хабар, алушы банктің клинтерінде қағазға басылып
шығады. СВИФТ жүйесінің кеңеюіне байланысты телеграфтық аударымдар қатары
қысқаруда, себебі, СВИФТ жүйесінің өзіндік есеп айырысу әдістері бар. СВИФТ
жүйесінің хабары - пошталық аударымдарға балама бөлемдерді сипаттайды.
1.3 Шетел төлем балансы мен ақша-несие және валюталық операциялардың
жүргізілу тәртібі
Валюталық бағам дүниежүзілік валюта жүйесінің маңызды құрамдас бөлігі
болып саналады. Тауарлармен, қызметтермен саудаласқанда, ка-питалдар мен
несиелердің қозғалысы кезінде, дүниежүзілік және ұлттық нарықтардың
бағаларын, сонымен бірге әр алуан елдердің ұлттық немесе шетелдік
валюталарға шаққандағы құндық көрсеткіштерді салыстырған уақытта,
фирамалардың және банктердің есепшоттарын шетел валютасымен қайта бағалаған
кезде валюталарды өзара айырбастау үшін валюталық бағам аса қажет.
Валюталық бағам - шетелдің ақша бірлігіне шаққандағы бір елдің ақша
бірлігінің бағасы. Сол бойынша экспорттаушы саудадан түскен шетел валютасын
ұлттық валютаға алмастырады. Басқа елдің валюталары сол мемлекеттің
аумағында заңды және төлем құралы ретінде қолданылмайды. Өзге елден сатып
алынған тауарға төлеу үшін импорттаушы ұлттық ақшаны шетел валютасына
алмастырады. Берешектерін өтеуді және сыртқы заемдар бойынша проценттерді
төлеуді мақсат еткен борышқор шетел валютасын ұлттық ақшаға айырбастайды.
Сырттай қарағанда валюталық курс айырбасқа қатысушылар үшін валюта
нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы мен айқындалатын бір валютаны
екіншіге қайта есептеу коэффициенті болып табылады. Дегенмен, тауарларға,
қызмет көрсетуге, инвестицияларға белгіленген бағалардың орташа ұлттық
деңгейін көрсететін сатып алу қабілеттілігі валюталық бағамның құндық
негізі болып есептеледі. Тауар өндірушілер мен сатып алушылар валюталық
бағамның көмегімен ұлттық бағаларды өзге елдердің бағаларымен салыстырады.
Сондай салыстырудың нәтижесінде сол елде қандай да бір өндірісті немесе
сырт жерде инвестицияны дамытудың тиімділік дәрежесі айқындалады.
Капиталдардың халықаралық қозғалысының шұғыл көбеюіне байланысты
валюталық бағамға тауарларға және қаржы активтеріне қатынасына қарай
валютаның сатыпалуға қабілеттілігі әсер етеді.
Валюталық бағам мынадай факторлардың ықпалымен қалыптасады:
1. Құнсыздану қарқыны. Сатып алу қабілетіне (сатып алу қабілетінің тепе-
теңдігі) қарай құндылық заңының әрекетін бейнелейтін валюталар арақатынасы
валюталық бағам. Пассивті төлем балансы ұлттық валюта бағамынының төмендеу
беталысына себепші болып, өздерінің сыртқы міндеттемелерін өтеу үшін
борышқорлар оны шетел валютасына сатады.
2 . Әралуан елдердегі процент мөлшерлемесінің айырмашылығы. Процент
мөлшерлемесінің елдегі өзгерісі басқаша тепе-тең жағдайда халықаралық, ең
алдымен қасқа мерзімді капиталдардың қозғалысына әсер етеді. Процент
мөлшерлемесінің жоғарылауы шетел капиталының құйылуын ынталандырса, оның
үнемдеуі капиталдардың, оның арасында ұлттық капиталдардың шекараның арғы
жағына асуына дем береді. Валюталық нарықтағы және алып сатарлық валюта
операцияларының қызметі. Егер қандай да бір валюта бағамының төмендей
беталысы байқалса, ондайда фирмалар мен банктер оны әлсізденген валютаның
қалпын нашарлататын мейлінше тұрақты валюталарға күні бұрын сатып жібереді.
Экономиканың саясаттағы өзгерістерді, бағамдық арақатынастардың ауытқуын
валюталық нарықтарында тез сезінеді. Сол арқылы олар валюта алып сатарлығы
мен қапыл ақшаның берекесіз қозғалысының аясын кеңейтеді. Белгілі бір
валютаның евронарықта және халықаралық есеп айырысуда пайдалану дәрежесі.
Валютаның бағамдық арақатынасына сондай-ақ төлемдерді жеделдету немесе
кідіріс те әсер етеді. Ұлттық және дүниежүзілік нарықтарда сенім
дәрежесі. Ол елдегі экономиканың жағдайымен және саяси ахуалымен, сонымен
бірге валюта бағамына ықпал ететін жоғарыда қарастырылған факторға өзіне
тән қызмететеді. Сондықтан валюталық курсқа құнсыздану қарқыны әсер етеді.
Бөгде факторлар қарсы әрекет етпесе, елдегі құнсыздану қарқыны неғұрлым
жоғарылаған сайын валютаның бағамы да соғұрлым төмендейді. Ақшаның
құнсыздануы елде сатып алу қабілетінің және валюта бағамының төмендеуіне
апарып соғады. Аталған беталыс орташа және ұзақ мерзімді жоспар бойынша
бақылауға алынады. Валюталық бағамды теңестіру, оны сатып алу қабілетінің
тепе-теңдігіне сәйкес тәртіпке келтіру орташа екі жылдық ішінде жүзеге
асады.
Валюталық бағамның құнсыздануға тәуекелділігі әсіресе тауарлардың,
қызметтердің және капиталдардың халықаралық айырбасының көлемі үлкен
елдерде жоғары болады. Экспорттық баға базасында бағамды есептеген кезде
байқалатын валюталық бағам серпіні мен құнсызданудың салыстырмалы қарқыны
арасындағы тығыз байланыс арқылы мұны түсіндіруге болады.[13,б-153]
2. Төлем базасының жай-күйі. Активті төлем балансы ұлттық валюта
бағамының жоғарылауына ықпал етіп, шетелдік борышқорлар жағынан оған деген
сұраныс күшейеді, олармен айқындалады. Сонымен бірге диллер экономикалық
өсу қарқынын құнсыздануды, валютаның сатып алу қабілетінің деңгейін,
валютаның сұранысы мен ұсынысының арақатынасын ғана емес, сондай-ақ олардың
серпіндерінің келешегін де есепке алады.
Кез-келген елдің валюта бағамы белгілі тәртіптеме бойынша жұмыс
атқарады. Елдің халықаралық валюта-қаржы және несие қатынастарына
қатысуның, сонымен бірге сыртқы экономикалық қызметті реттеудің
тиімділігінің деңгейі валюталық бағамның тәртіптемесіне тәуелді болады.
Қазіргі кезде халықаралық қатынастарда валюталық бағамның негізгі жеті
тәртіптемесі әрекет етеді: валютаға сұраныс пен ұсыныстың ықпал етуімен
еркін өзгеретін құбылмалы бағамдар; орталық банктердің басшылық шектері
арқылы бағамдардың ауытқуына шек қоятын валюталық дәліздер; алдын-ала
белгіленген шамада бір бағытта тұрақта өзгеріп отыратын шектеулі құбылыс;
күні бұрын белгіленген деңгейде валюталық бағамды Орталық банк ұстап
тұратын реттелмелі құбылыс; таңдап алынған шетел валютасына ұлттық ақшаның
тіркелген бағамын қолдауға ақша-несие саясаты айрықша бағытталатын
валюталық басқару; бір топ ел бірыңғай валюта енгізетін валюталық одақ;
елде өзге мемлекеттің ұлттық валютасы қолданылатын долларландыру.
Ұлттық валютаның ауыстырымдылық тәртіптемесін валюталық бағамды
реттеудің маңызды құралы болып саналады. Валюталық ауыстырымдылық дәрежесі
валюталық нарыққа қатысушылардың санына және жүзеге асыратын операциялардың
көлеміне әсер етіп, өзінен өзін валюталық бағамның серпінін анықтай алады.
Халықаралық Валюта Қорының Келісімінің 8-бабына қосылу ағымдағы
операциялар бойынша ұлттық валютаның ауыстырымдылығын қамтамасыз етуді
мемлекетке міндеттейді. Валютаның ауыстырымдылығын отандық кәсіпорындарға
шетел өндірушілерімен бәсекеге түсуіне мүмкіндік береді. Сыртқы сауданың
тауарларымен объектілеріне арналып бағалардың оңтайлы ара-қатынасының
жүйесі құрылды. Ішкі нарықта ұлттық өндіріс тиімділігін арттыруға мүмкіндік
беретін импорттық инвестициялық тауарлар мен технологияларға қолайлы сәт
туып, аясы кеңейе түседі. Ағымдағы операциялар бойынша валютаның
ауыстырымдылығын салыстырмалы басымдылыққа ие тауарларды өндіруге қызмет
көрсетуге елді ынталандырады. Сонымен экономикада құрылымдылық қайта құруды
жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Валюталық бағамдарды реттеуге бағытталған ресми валюта үстемділігін
жүргізген кезде Орталық банк бірнеше мақсатты көздейді: валюта нарығының
ретсіз жағдайына қарсы тұру; валюталық бағамның қысқа мерзімді ауытқуын
бәсеңдету; валюталық бағамның экономикалық негізделген деңгейге дейін
түзеті.[2,б-251]
Ереже бойынша Орталық банк үстемділігін ақиқат мақсаттарын жария
етпейді. Ол ағысқа қарсы тұру принципін ұстанатын, шетел валютасын сатып
алса, әлгі валютаның бағамы төмендеген кезде оларды қайтадан сатып
жібереді. Валюталық үстемділік туралы ақпараттың жариялылығы жайында
Орталық банктердің мамандары арасында ортақ пікір жоқ. Біреулері
мәліметтердің құпиялылығы үстемділіктің тиімділігін орташа арттырады десе,
екіншілері ақпараттардың жоспарын болуын олардың тиімділігін барынша
кемітеді деп санайды. Ереже бойынша, валюталық үстемділік спотты валюталық
нарықта жүргізіледі. Орталық банк форвард нарықтада іс жүргізе алады.
Форвардтық валюталық курс проценттік мөлшерлеменің тепе-теңдігінің
жәрдемімен валюталық бағаммен байланысты болып, басқыншылық форвардтық
нарықтың ағымдағы бағаға әсер ете алады. Форвардтық нарықтың басқыншылықтың
маңызды артықшылығы сол, қолма-қол жедел есеп айырысу талап етілмейді.
Жағдай өзгерген кезде орталық банк үстемділіктен бастартып, қарсы
операцияны жүзеге асырады. Басқыншылық мақсатта айырбас мәміле
жүргізілетінде вариант болуы мүмкін. Валюталық айырбас валюталық бағамға
айтарлықтай ықпал етпейді. Айырбас операция валюталық басқыншылықтың
бөлігі ретінде де бой көрсете алады. Мысалы, Авсртияның Резевтегі Банкі
айырбастарды споттық операцияларды айықтыру ушін пайдаланады. Форварттық
рыноктағы өтемақылы қарапайым споттық операция қарағанда мұндай
құрамдастыру басқыншылықтың мейлінше икемді болуына мүмкіндік береді.
Форвардтық және айырбас мәмілелердің басқа орталық банк туынды құралдар
опциондарға да дем қояды. Ұлттық ақша бірлігінің құнсыз-дануын
болдырмау үшін орталық банк европалық пут опционды жекеменшік валютаға
несие колл опционды шетел валютасына сата алады.
Орталық банк опциондармен іс жүргізе отырып, алыпсатарлардың ойынан
споттық нарықтан опциондық нарыққа аударады. Сол арқылы ол валюталық сақтық
қорының зиян шегуінен аулақ болады. Испания банкі құнсызданудан қашу үшін
1993 жыл бойына пут опционды песетке сатса, Мексиканың банкі валютаның
сақтық қорын қорландыру үшін 1996 жылы пут опциондарды АҚШ долларына
сатты.
Басқыншылықты жүргізген кезде Орталық банк өз активтерінің ғана емес,
сонымен бірге міндеттемелерінің айналымдағы қолма-қол ақшаның немесе
коммерциялық банк - резервтерінің шамасын өзгертеді. Демек, экономикадағы
ақша ұсынымы да өзгереді. Ондайда валюталық резервтерге қарағанда ақша
ұсынымының өзгерісі көбірек болып, мұндай жағдайда ақша қиынына
мультипликациялық тиімділік көрсететін ақша базасы да өзгеріске ұшырайды.
Ұлттық валюта бағамьн ұсынуға ұмтылу ақша ұсынымының, ақша-несие саясатына
тән жиынтық сұраныстың қысқаруына апарып соғады. Керісінше ұлттық валютаның
құнсыздануы ақша ұсыымын және құнсыздану қарқынын молайтады. Мұндай
тәуекелдіктен аулақ болу үшін Орталық банк айықтыру аталатын
айықтырылған валюталық басқыншылықты қолданады. Оның мәні мынада:
валюталық резервтердің өзгеруімен қатар орталық банктердің ішкі
активтерінің шамасы да өзгеріске ұшырайды. Сонымен бірге валюталық нарықта
шетел валютасын сату кезінде орталық банк ашық нарықта операция жүргізу
жолымен есептік мөлшерлеменің өзгеруі көмегімен ішкі активтердің мөлшерін,
міндетті резервтердің нормаларын көбейтуге тиіс. Айықтырудың уақытша шара
екенін атай кеткен жөн. Халықаралық зерттеуге қарағанда, АҚШ, Жапония,
Германия секілді елдердің жетекші орталық банктердің басқыншылықтары ғана
тиімділікті иеленетінін көрінеді. Европаның Орталық банкісінің жақындағы
зерттеуін АҚШ-тың федерлдық-резервтік жүйесінің және Германияның
Бундесбанкінің валюталық басқыншылығының табыстылығын көрсетті. Орталық
банктердің көбісі басқыншылыққа аз табысқа әкетті. Мысалы, Упсала (Швеция)
университетінің экономистері шведтің тәуекел банкінің швед кронының айырбас
бағамының деңгейіне ықпал ете алмайтынын және оның құбылмалылығына әсерінің
әлсіздігін анықтайды. Валютаны реттеудің тиімділігін бұдан әрі сараптау
үшін валюталық бағамдардың отандық экономиканың жағдайына ықпалын
қарастырамыз.[6,б-2-3]
Дүниежүзінің экономикасын қамтыған дағдарыс 1998 жылдың басынан бастап
Қазақстанның төлем балансының жағдайына жағымсыз әсер етіп, соның
нәтижесінде ұлттық валютаның айырбас бағамы қымбаттады. Ресей қаржы
нарығының 1997жылғы тамыздағы дағдарысы Ресей рубілінің бағамының тамыз-
желтоқсан айларында үш еседен астам төмендеуіне апарып тіреді. Сол
уақыттардағы рубілдің шұғыл құнсыздануы кезінде тұтыну бағасының өсуі
84,4%, ал өндірушілердің бағасы 25% болды. Ресей өндірушілерінің сыртқы
нарықтарда, соның арасында Қазақстан нарықтарында баға басымдылығына ие
болуын қамтамасыз етті. Нәтижесінде Қазақстандық өндірушілердің ішкі және
сыртқы нарықтарды бәсекелестік қабілеттері нашарлады. Америка долларына
шаққанда валюталық бағамды 76-84 теңге аралығында ұстап тұру үшін 1,1 млрд
АҚШ доллары көлеміндегі алтын валюта қорын жұмсауды талап етті. Елеулі
басқыншылықтар және халықаралық валюта қорының несиелерін өтеу алтын валюта
резервтерінің сомасын 2584,14 млн. доллардан 1998 жылдың басында 1628,09
млн. долларға дейін азайтып, үш айдағы импорттың құнын жаба алмады.
Валюталық бағамды ұстап тұру үшін ұлттық банк 214,66 млн АҚШ долларын
жұмсады. Ол ішкі нарықтағы жылдық сауда көлемінің 48% құраған.[18,б-80]
Тұрақты айырбас бағамының есебінен болатын елеулі нақты нығайту отандық
өндірушілердің бәсекеге қабілеттерін жоғалтып, олардың өнімдерін импорт
тауарладың ішкі нарықтан ығыстыруына, соның салдарынан өндірістің
құлдырауынан апарып тірейді. 1997-1998 жылдары теңгенің жоғары нақты бағамы
мемлекеттік қысқа мерзімді бағалы қағаздар нысанында елге қойылған
капиталдың есебінен ұстап тұрылды. Сөйтіп, отандық өндірістің бәсекеге
қабілеттілігі төмендеп, тұтыну импорты шапшаң өсіп, ағымдағы операциялардың
сальдосын 1998 жылдың орта шеніне қарай бірте-бірте теріс мәнді аймаққа
ауысты. Халықаралық қаржы нарықтарының жағдайлары ауысқан мерзімде
мемлекеттік борышты өтеуге қызмет көрсетудің құны шамадан тыс жоғарылап,
дағдарыс өткір кезеңге ауысты. Ресейдегі дағдарыстың ізінше ТМД елдерінің
валюталарына арақатынасына қарай теңгенің елеулі түрде нақты қымбаттауы
1998 жылдың аяғында ресей рубліне қатынасы бойынша 69%, ал ТМД елдерінің
валюталарының арақатынасына қарай 61% құрайды. 1999 жылы еркін құбылатын
айырбас бағамының енгізілуі принцип бойынша валюталық бағам деңгейін еркін
нарық жағдайында анықтайтынын білдіреді. Яғни, валюталық бағам сұраныс пен
ұсыныстың нақты арақатынасын қамтып көрсетуге тиіс. Валюталық бағамның
деңгейін төлем балансының тұрақты міндетіне сәйкес деңгейге, яғни
ерекше қаржыландыру болжай алмайтын жағдайға жеткізу қажет болғанда ұлттық
банк валюталық нарықты бейтараптандырады. Осындай мақсатты көздеген ұлттық
банк Қазақстан теңгесінің құнсыздануын инфляция деңгейінде тұруы үшін
валюталық бағамды реттейді. Құбылмалы бағамға өткен сәттен бастап Ұлттық
банк шетел валютасын белсенді сатып алушы болып, Ұлттық банктің сатып
алғанының көлемі 1998 жылдмен салыстырғанда 40 еседей өсті. Сол уақытта
сату көлемі 2,5 есе қысқарды. 1999 жылдың 30 желтоқсандағы жағдайдың
нәтижесінде алтын валюта резервтері 2003 млн. АҚШ долларына бағаланып,
тауарлар мен қызмет көрсетудің 3,6 айдағы импорттын қаржыландыруды
қамтамасыз етті. Одан кейінгі 2000, 2001, 2002 жылдары Ұлттық банктің ішкі
валюталық нарықта таза сатып алушы ретіндегі беталыс басымдылығы сақталады.
Сөйтіп, жаңа валюталық тәртіптеме Ұлттық банктің елеулі валюталық
резервтерді үнемдеуіне мүмкіндік туғызды. Коммерциялық банктер үшін
депозиттер бойынша ұлттық және шетелдік валюталар мен міндетті резервтердің
сараланған нысандарын белгілеуге Ұлттық банктің мүмкіндігі барды.
Депозиттер бойынша шетел валютасымен резервтік талаптарды ұлттық валюталы
резервтік талаптардан жоғарылатса, шетел валютасына деген сұранысты
арттырып, өзге де тең жағдайларды ұлттық валютаны құнсыздандырады және
керісінше болады.
Елде таңдап алынған құбылмалы валюталық бағам тәртіптемесі валюталық
бағамның елеулі түрде ауытқуына жол беруі мүмкін. Экономикалық саясат
мақсатына жауап бермейтіндіктен Ұлттық банк ондай жағымсыз ауытқуларды
оқшаулауға мүмкіндік беретін жеткілікті алтын-валюта резервін
қалыптастырады. Ұлттық бағамды (оның ішінде ресми) белгілей отырып ұлттық
валютаның деңгейін нарыққа көрсеткен сыңай танытып, бағамның қажетті
бағытын көрсетіп, нарық оны қабыл алады. Мұндай беталыс 2000 жылдың басынан
астап айқын көрінеді.
Құбылмалы валюталық бағаның тәртіптемесіне көшкенге дейін Ұлттық банк
теңгенің айырбас бағамының жоғарғы шегіне бақылау жасап отырды. Сол уақытта
нарық негізінен төменге қарай бағыт алған - тұрғын. Валюталық
тәртіптеменің өзгеруіне және сауда балансының оң сальдосына ие болуға
байланысты Ұлттық банк теңгенің долларға арақатынасына қарай деңгейін
көрсете отырып, төменгі шегін қорғайды. Теңгенің құнсыздану шапшаңдығы
Ұлттық банк валютаның тез құнсыздануына қарсы тұрады. Егер жылдық
есептемеде құнсызданудың орташа қарқыны үш күн ішінде ағымдағы жылға
арналған болжамды деректерден асып кетсе, Ұлттық банк валюталық бағамның
серпіне араласады. Сондықтан алыпсатарлық уәждеме әлсіреп, нарықтың кейпін
анықтай алмайды. Сондай күндерде коммерциялық банк клиенттерінің шамалы
көлемдегі тапсырыстары қанағаттандырылып, ол шетел валютасының басым
ұсыныстарының айналысында жүргізілуі мүмкін. Сол себепті Ұлттық банк
теңгенің нақты көріністе қымбаттауына жол бермей доллар бағамын ұстап
тұруға, оған сұраныс мүмкіндігін жасауға мәжбүр болады.
Валюталық бағам экономикалық өсуге тікелей емес жанама жолдармен ықпал
етеді: тауар бағаларын өзгерту, ішкі нарықта отандық өнімдер бағамын
бәсекеге қабілеттілігі; экспорт пен импортты ынталандыру; ішкі және
дүниежүзілік проценттік мөлшерлеменің арақатынасын өзгерту; халықаралық
төлем пайыздықты алтын-валюта резервтерімен қамтамасыз ету.
Айырбас бағамы тәртіптемесі ауысқаннан кейін Қазақстанның экономикалық
дамуы валюталық бағам аясындағы экономикалық саясаттың өзгерісі ретінде
өнеркәсіп өндірісінің өсуіне, экспортты және импорттың орнын басуды алтын-
валюта авуарларды жинақтауға әсер етеді. Өнеркәсіптің 1999 жылғы дамуын
қарастырамыз. Бірінші тоқсанда нақты сектордың дамуында 1998 жылдағы
экономикалық белсендіктің құлдырау беталысы сақталды.
2 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ АҚША-НЕСИЕ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ
ОПЕРАЦИЯЛАРЫНА ТАЛДАУ
2.1 ҚР төлем балансының экономикадағы алатын орыны
Төлем балансы — елдің белгілі бір уақыт ішінде шетелге шығарғандарынан
түскен түсімдері мен сырттан әкелінетің тауарлары мен қызметтер үшін
төленген төлемдер арасындагы шекті қатынасы.Еліміздегі төлем балансы
мынадай бөлімдерді қамтиды:
А. Ағымдағы шот.
В. Капитал және қаржымен жасалатын операциялар тобы.
С. Қателер мен калып органдар
Д. Жалпы баланс.
Е. Қаржыландыру.
Ағымдағы шотта мыналар көрсетіледі:
1) Сауда балансы:
- Экспорт;
- Импорт.
2)Таза қызметтер:
- жүк тасымалдау;
- адамдар тасымалдау;
- байланыс қызметі;
- туризм;
- басқа.
3) Табыстар:
- займдар және несиелер бойынша сыйақы (мүдделендіру);
- резервтер бойынша сыйақы (мудделендіру);
- басқа да.
4) Ағымдағы трансферттер.
4) Гуманитарлы көмектер.
4) Техникалық көмектер.
Капитал және қаржымен жасалатын операциялар шотында мыналар көрсетіледі:
1) тікелей инвсстиииялар;
1) портфельдік инвестициялар;
1) мигранттардың трансферттері (кетуі және келуі);
1) сауда (коммерциялық) несиелері;
1) займдар барынша инвестициялар (депозиттер, валюта және т.б.).
Қателер мен қалып қойғандар шотында ресми түрде резидент еместермен
ескерілмей қалғандарды, оған қоса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Төлем балансы мен ақша-несие және валюталық операциялардың 5
мәні мен құрылымы
1.2 Төлем балансыныңесеп айрысу және ақша-несие, валюталық
6
әдістері
1.3 Шетел төлем балансы мен ақша-несие және валюталық
операциялардың жүргізу тәртібі
9
2 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ АҚША-НЕСИЕ ЖӘНЕ ВВАЛЮТАЛЫҚ
ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының төлем балансының экономикада
алатын орны
16
2.2 Ақша-несие және валюталық операциялардың орындалуындағы
заңнамалық негіздері
17
2.3 2005-2007 жылдардағы төлем балансының ақша-несие және
валюталық операцияларына талдау
19
3 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ АҚША-НЕСИЕ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ
ОПЕРАЦИЯЛАРЫНДА КЕЗДЕСЕТІН МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ
ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Төлем балансының ақша-несие және валюталық операцияларын
жүргізуде кездесетін өзекті мәселелер
22
3.2 Төлем балансының ақша-несие және валюталық
операцияларындағы кездесетін мәселелерді шешу жолдары және
оны жетілдірудің бағыты
25
ҚОРЫТЫНДЫ
28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
30
ҚОСЫМШАЛАР
32
КІРІСПЕ
Төлем балансы — елдің белгілі бір уақыт ішінде шетелге шығарғандарынан
түскен түсімдері мен сырттан әкелінген тауарлары мен қызметтер үшін
төленген төлемдер арасындағы шекті қатынасы.
Ақша-несие саясаты – бұл айналыстағы ақша массасын несие көлемін,
сыйақы мөлшерлемесін өзгерту жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге
бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық
деңгейдегі субьектісі – Ұлттық банк болып табылады. Ал, ақша-несие
саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу обьектісі экономикадағы қолма-қол
және қолма-қолсыз ақша массасының жиынтығы жатады.
Қаржы секторын дамыту оның ішінде ақша-несие жүргізуде тұжырымдамасына
сәйкес ағымдағы жылы ақша-несие режимді ырықтандырудың екінші кезеңі (2004-
2007 жылдар) іске асыру басталады, оның мақсаты валюталық операциялар
жүргізуге шекттеулерді жою және ағымдағы сияқты. Күрделі операциялар сияқты
2007 жылдан бастап Қазақстан теңгесінің толықтай айырбасталуына өту үшін
жағдайлар жасау болып табылады.
Республика әлемдік экоиомикаға неғұрлым көбірек біріксе оның ақша-несие
және валюта саясатына сыртқы экономикалық факторлардың әсері солғұрлым
күшті болатынын Қазақстан экономикасын он жыл реформалаудың тәжірибесі
көрсеті. Экономикасы шикізатқа бағытталған Қазақстан экспорттық дәстүрлі
баптарының әлемдік бағаларының жағдайына кушті тәуелді болады. Экспорттық
валюта түсімі өте-мөте тұрақсыз болғандықтан ол төлем балансының және
ұлттық. валюта бағамын тұрақтандырудың ахуалына тікелей әсер етеді.
Валюталық түсімге тәуелділікті жеңу үшім мемлекеттің ақша саясаты ұлттық
экономиканы дамытуға бағдарлануға тиіс. Өнеркәсіптің көпшілік саласында
өндірістің өсуі байқалып, каржы көрсеткіштері жақсарғанына қарамастан осы
бағдарламаны жүзеге асыру айтарлықтай уақытты талап етеді. Алайда
жеткілікті 8бөлік және тұрақты емес өсім қарқынын бекіту қажет.
Қазақстан теңгесінің нақты қымбаттауы ішкі тұтынушыға бағдарланғанын
қосқанда отандық өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігінде жағымсыз
көрінеді. Төлем балансын теңестіруге минералды ресурстар экспортының сандық
көлемін ұлғайту есебінен қол жеткізіліп ол Қазақстан зкономикасының
шикізатқа бағытталғандығын тағыда күшейте түседі. Ұлттық экономиканың
бәсекелестік жайғасымының жоғалуын болдырмау ішкі валюта рыногінен
монетарлық үкіметтің шетел валютасын айтарлықтай сатып алуын талап етеді.
Ол ақша жиынының өсуіне апарады. Нәтижесінде инфляцияның төмен қарқынын
ұстап тұру үшін қосымша қиындықтар мен шығындар туындайды. Төлем балансының
салыстырмалы орнықтылығына жету және шетел валютасының ұсынысынан
экономиканың тым қысып кетуінің жағымсыз зардаптарын болдырмаудың
қажеттілігі монетарлық үкіметтердің валюталық тәртіптерін
ырықтандыруына мүмкіндік береді. Валюта тәртіптемесін одан әрі ырықтандыру
ақша-несие және валюта саясатының бағыты болып табылып, ол валюта
реттеуінің өзгеруін және капиталды әкелу мен әкеіуге бақылау жасауды
ұйғарады. Макроэкономикалық аспектілерді шешу үшін шетел инвестициясы
тусімінің маңызына, ақша айналымына оның әсеріне ерекше көңіл аудара отырып
Қазақстанның банк жүйесінің өтімділік жағдайына валютаның құрамдас
бөлігінің ықпалын көзден таса қылуға болмайды.
Қазіргі күні Қазақстанда капиталдың көтерілуінен көрі қойылуы көбірек.
Өйткені ақша жиынының әкелуі мемлекеттің реттеуші органдары қатаң бақылап
отыр. Қазақстанның валюта тәртіптемесін толық ырықтандырғаннан кейін елден
капиталдың безіну тәуекелдігі болғанымен, алайда ол аз мөлшерде болады.
Қазіргі кезде капиталды алып кеткеннен гөрі салымға салған тиімді.
Республика табиғи ресурсы бай болғандақтан шетел инвестициялары үшін
тартымды аймақ болып қалуға оның қорлары ұзаққа жетеді. Қазақстанның
инфрақұрылымдарының халықаралық инвестициялық қызметтеріне қалыпты айтсақ,
таяу уақытта олардың капиталы ірі мемлекеттер инвестицияларының әлемдік
көрсеткіштерімен теңесуі екі талай. Соған қарамастан қазақстандық
инвесторлар ТМД шегіндегі келешекті салаларға инвестиция сала алады.
Курстық жұмысымның құрылымында келесі мәселелер қарастырылады, бірінші
бөлімінде:
- Төлем балансының ақша-несие және валюталық операцияларының
маңыздылығы;
- Төлем балансының ақша-несие және валюталық операцияларының
орындалуындағы заңдылықтар;
- Қазақстан Республикасының төлем балансы;
- Төлем балансының ақша-несие және валюталық операцияларының талдау
нәтижелері
Шетел төлем балансы мен ақша-несие және валюталық
операцияларының жүргізілу ерекшеліктері.
Сонымен қатар төлем балансының ақша-несие және валюталық
операцияларының орындалуындағы немесе жүзеге асырылуындағы кездесетін
мәселелер және оларды шешу, жетілдіру жолдарын қарастырамын.
Осы міндеттердің мәні мен мазмұның аша отырып, оған байланысты жазылып
жүрген мәселелер мен мәліметтерді пайдаланып, өзімнің жұмысыма қолданамын.
1 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Төлем балансы мен ақша несие және валюталық операциялардың мәні
мен құрылымы
Қазақстан Ұлттық банк мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және
жүзеге асыратын орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық Банкі ақша-несие
саясатының басты мақсаты – ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни оның төлем
қабілеттілігі мен басқа шетел валюталырына қатысты тұрақтылығын қамтамасыз
етуді қамтамсыз етуді көздейді.
Ақша-несие саясаты – бұл айналыстағы ақша массасын несие көлемін,
сыйақы мөлшерлемесін өзгерту жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге
бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық
деңгейдегі субьектісі – Ұлттық банк болып табылады. [Қосымша А] Ал, ақша-
несие саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу обьектісі экономикадағы қолма-
қол және қолма-қолсыз ақша массасының жиынтығы жатады. Шаруашылық
конъюктурасының жағдайына байланысты ақша-несие саясаты екі типі болады:
1.Рестрикциялық ақша-несие саясаты;
2.Экспонциондық ақша-несие саясаты.
Рестрикциялық ақша-несие саясаты – екінші деңгейлі банктердің несиелік
операциялары көлемін шектеуге және шарт белгілеуге, сондай-ақ сыйақы
мөлшерлемесінің деңгейін арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
Экспонциондық ақша-несие саясаты – несие беру көлемін кеңейтумен,
айналыстағы ақша-массасының өсуін бақылауға әлсіздігімен және сыйақы
мөлшерлемесінің төмендеуімен байланысты шаралар. [18,б-138]
Соңғы жылдардағы ақша-несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны
төмендету және теңгенің тұрақтылығын қамтамсыз ету. Бұл мақсатқа жетуде
Ұлттық банк қатаң ақша-несие саясатын жүргізуде. Заңға сәйкес Ұлттық банк
ақша-несие саясатының негізгі құралдарының көмегімен реттеледі:
1. сыйақы мөлшерлемелерін белгілеу;
1. ең төменгі міндетті резервтер нормасын белгілеу;
1. мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сату бойынша ашық
нарықтағы операциялар жүргізу;
1. банктерге және үкіметтерге несие беру;
1. валюталық нарықта интервенциялау;
1. кейбір жағдайларда несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің
деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулер енгізу.
Қазіргі уақытта жоғарыда айтылған құралдардың ішінде іс-жүзінде
қолданылып отырған операциялар: ресми сыйақы мөлшерлемелері, қысқа мерзімді
ноттарды эмиссиялау, ашық нарықтағы операциялар.
Ұлттық банк өзінің жүргізген операциялары бойынша мынадай ресми сыйақы
мөлшерлемелерді белгілейді:
7. ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі;
7. ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемесі;
7. РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемесі;
7. “Овернайт” зайымдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі;
7. күндізгі зайымдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі;
Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі – ақша нарығының жалпы жағдайына,
несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция және күтілетін инфляция
деңгейіне байланысты белгіленеді.
Ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемесі - ақша нарығының жалпы жағдайына,
несие бойынша сұраныс пен ұсыныс көлеміне байланысты белгіленеді және
Ұлттық банктің коммерциялық вексельдерді қайта есепке алу операцияларында
қолданылады. Ресми есептік (дисконттық) мөлшерлеме жылдық пайыздық
мөлшерлеме болып табылады және ол айналыс мерзімі алты айлық вексельдерді
қайта есептеуге қолданылады.
РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемесі – жылдық
пайыздық мөлшерлемелер, ішкі қаржы нарығының жағдайына байланысты
белгіленеді және мемлекеттік бағалы қағздармен операциялар жүргізуде
қолданылады. РЕПО-ның мақсаты мөлшерлемесінен ауытқу жағдайында ақшалай
қаражаттарды орналастыру немесе тарту жолымен РЕПО нарығындағы сыйақы
мөлшерлелерді реттеу арқылы сыйақы мөлшерлемелердің елеулі ауытқуын
болдырмау.
“Овернайт” зайымдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі – Ұлттық банктің
екінші деңгейдегі банктерге, олардың ҚҰБ-ғы корреспонденттік шоттары
бойынша есеп айрысуларды дебеттік қалдықпен аяқталу барысында бір түнге
берілетін зайымдар бойынша қолданылады. [18,б-79-80]
Күндізгі зайымдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі - Ұлттық банктің екінші
деңгейдегі банктерге, олардың ҚҰБ-ғы теңгеге ашқан корреспонденттік шоттары
бойынша төлем жүргізуге немесе ақшалай аударымдар жасауға қажетті ақша
қаражаттары уақытша болмаған не жетіспеген жағдайларда зайымдар бойынша
қолданылады. [17,б-91]
1.2 Төлем балансының есеп айырысу және ақша-несие, валюталық
операция
әдістері
Экономикалық қатынастардағы барлық операциялар мынадай: қосымша
тәуекелдермен байланысты:
- шетелдік сатып алушылардың тауарды тасымалдау кезіндегі
барысындағы уақыт тәуекелі. Мысалға алғанда егер сатып алушы
тауарды алғанға дейін төлемесе, онда ақшасын күткен жабдықтаушы үшін,
төлейтін уақыт, ұзақ мерзімге созылуы мүмкін;
- басқа елдің заңын, ережелері мен дәстүрін жете білмеуі.
Шынында да экспортер шетелдік клиенттің бизнес дәстүрі мен әдіс-
тәсілін толық түсінбейтіндігін мойындап, одан келісім-шартқа сай
төлемді уақытында алатынына сенімсіз болуы мүмкін;
- өз елінде экспорттық және импорттық сауданы шектеуге
байланысты үкіметтің іс-әрекеті. Басқаша айтқанда, экспортердың шетелдік
сатып алушы-сының төлемінің кешігуіне немесе тыйым салуына әкеліп соғатын,
валюталық реттеуге байланысты қаулы енгізілуі мүмкін;
- валюталардың айырбас бағамдарының ауытқуы. Экспортер, яғни
шетелдік сатып алушыға шетел валютасындағы шот-фактурасын беруші
валюталардың арасындағы айырбас бағамына қатысты. Өзгеріске байла-
нысты көзге көрінбейтін зиян шегуі мүмкін. [20,б-139]
Халықаралық саудадағы төлемдердің әр түрлі әдістері жоғарыдағы аталған
тәуекелдерді есепке ала отырып қарастырылуы тиіс. Жоғарыда көрсетілгендей,
экспорттық тауарларды төлеу барысында үкіметтің қолданылатын тәуекелдерінен
сақтануға болады. Халықаралық саудада сатып алушы мен сатушы арасында
келісілген телем әдістері мен осы төлемдерді іске асыратын есеп айырысу
әдісінің құралдарын ажыратуы тиіс.Экспортер мен импортер сауда
контрактісін жасау барысында төлемнің орны мен есеп айырысу әдістерін
келісуі қажет. Ондай төлем әдістеріне мыналар жатады:
- аванстық төлем;
- қайтарылмайтын аккредитив;
- тауарды тиеген соң төлеу;
- құжатты инкасса;
- ашық шот бойынша сауда.
Пайдалынатын төлем әдісі сатып алушы мен сатушы арасындағы келісім-
шартқа және елдердің арасындағы банктік келісімдерге байланысты болып
келеді. Есеп айырысу әдісі ретінде чектер, аудармалы вексельдер, банктік
тратталар; пошталық төлем тапсырмалары; телеграфтық, телекстік төлем
тапсырмалары; инструкциялар; СВИФТ жүйесі; халықаралық ақшадай төлемдер
қолданылады. Дегенмен төлемдердің шетел валютасындағы банкноталар, жол
чектері көмегімен орындалмайтындығын айта кеткен жөн. Экспортер экспортық
сауданы қаржыландыру үшін банктідің көмегін пайдаланады. Несиені
экспортерге тауарын жөнелткеннен соң, оған шетелдік сатып алушыдан ақша
келіп түскенге дейінгі аралықта пайдалануға береді. Экспортерді
қаржыландырған күннің өзінде сатып алушы тауар үшін жоғарыда айтылған есеп
айырысу әдісінің бірін пайдалана отырып төлеуге тиісті. Төлем әдісін
қарастырғанда тауарды жөнелту құжаттары ерекше роль атқарады. Ол құжаттарға
мыналар жатады: шот-фактура, сақтандыру туралы уақытша куәлік, сақтандыру
сертификаттары немесе полисі, коносамент немесе көлік тасымалдау құжаттары.
Мұндағы коносамент - тасмалдауға қабылдаған тауарлар үшін кеме иесінің
атынан берілген қол хатты; тауарды көзделген орынға сол қалпында жеткізуге
байланысты міндеттемесін, меншік етуге арналған құжатты білдіреді. Тек
коносаментті ұстаушы ғана көлік компаниясына тауарды көзделген жерге
жеткізуді талап ете алады. Бұл жерде экспортқа шығарылатын тауарларға деген
заңды құқық экспортерден шетелдік сатып алушыға тиісті құжат арқылы
өтетіндігін есте сақтау керек. Мұндай келісім халықаралық сауда да әр түрлі
әдістерді салыстыруда маңызды.
Экспортер үшін біршама сенімді төлем әдісі - бұл тауарды тиеуден бұрын
аванс түрінде толық төлемді алу. Мұндай кезде экспортер шетелдік сатып
алушының тауары үшін төлеуден бас тарту тәуекелінен аулақ болады. Аванстық
төлем сатып алушыға ешқандай да несиені бермей, өзі бұл сауданы несиелеу
кезінде қаржылаңдыруға, сондай-ақ экспорттың сауда үшін ақша қаражатын
айналым капиталына салуға да тиіс емес. Бірақ бұл жерде экспортер ақшалай
қаражаттың тиеуді жүзеге асырғанға дейін төленетіңдігіне сенімді болуға
тиіс.
Бұл жағдайда чек, тратта немесе төлем тапсырмаларының экспортердің
елінен тыс жерде төленуінен қауыптену керек. Мұндай жағдайда экспортер
банкке чектің (регрессінің) болуын талап етеді, бұл дегеніміз,
егерде шетелдік сатып алу бойынша франкіні сатып алып, оның шотын
дебеттеуін көрсетеді. Егер клиенттің өзінің британдық банкіде, француз
валютасында банктік шоты бар болса, ол траттаның осы валюталық шотты
дебеттеу арқылы берілуін сұрайды. Британ банкі клиенттің шотын дебеттейді
және траттаны клиентіне береді, клиент ол траттаны Франциядағы жабдық-
таушысына жібереді. Тратта Британ банкінің Франциядағы банк-
корреспондентіндегі шотқа жазылады. Бұл шот франкте жүргізіледі. Британ
банкі француз банкіне сол траттаны бергендігі туралы хабарлап, одан француз
сол жабдықтаушы траттаны берген кезде британ банкіндегі өзінің шотын
дебеттеуін сұрайды. Бұл сұраным авиапоштамен хат түрінде жіберіледі.
Нәтижесінде француз жабдықтаушы француз банкіне траттаны төлеуге береді, ал
банк төлемді орындаған соң Британ банкінің (франкідегі) шотын дебеттейді.
Жоғарыда айтылғандар шетел валютасындағы траттаны төлеуге қатысты.
Сонымен бірге фунт стерлингте төлеуі туралы үкімді қамтитын банктік
траттада жазылуы мүмкін. Бұл жағдайда шетелдік жабдықтаушы сол траттаны
Франциядағы өз банкіне бере отырып ондағы төлемді инкассалауды сұрайды.
Банктік тратта кең пайдаланылады, алайда бұл төлемнің бәсендеу әдісін
сипаттайды, сондықтан оны, егер төлемді тез арада төлеу керек болған
жағдайда пайдаланбайды. Банктік траттаның басты артықшылығы, мұнда
экспортер өзіне тиісті төлем сомасын алуға тікелей мүмкіндік алады. Егер ол
тратта аванстық төлем үшін жазылған болса, онда оны экспортер өзінің
тауарын шетелге шығарудан бұрын алуды күтеді, оның келуі тауардың тез арада
жөнелтуін жеделдетеді. Пошталық аударым (пошталық төлем тапсырмасы) бір
банктің екінші (шетелдік) банкке жіберілген, яғни онда көр-сетілген соманы
бенефициарға төлеу туралы жазбаша төлем тапсырмасын білдіреді. Пошталық
аударым банктен әуепошта арқылы шетелдік банкке жіберіледі. Банктік
траттадағы жағдай сияқты шетел банкінде аударымды жіберушінің атындағы
шотта ақша болуға тиіс, сол шоттан бенефициарға қаражат төленеді. Банктік
траттадан пошталық аударымның айырмашылығы мұнда банк клиентінің
шетелдік жабдықтаушыға емес, банктің басқа банкке аударым жасауымен
байланысты сипатталады. Қаншалықты пошталық аударым әуепошта арқылы
кіберілсе, ол соншалықты банктік траттаға қарағанда есеп айырысыу әдісінің
тездігін білдіреді. Бірақ оның кешігуі немесе жоғалуы әркез болып қалуы
мүмкін. Телеграфтық аударым: пошталық аударым сияқты процестерді
қарастырады, төлем тапсырмаларын қарастыра отыып, ол әуепоштамен емес,
телеграф немесе факс арқылы жіберіледі. Сондықтан да телеграфтық
аударымдар клиент біршама қымбат болғанымен, бірақ олар төлемді
жылжытады. Ірі сомадағы төлем телеграфтық аударымдар арқылы
немесе СВИФТ жүйесінің көмегімен жүзеге асырылады. Телеграфтық аударымның
да кешігуі немесе поштада түпнұсқалардың жоғалып кету қаупі бар. Мұнда бұл
ин-прукциялардың түпнұсқалығын дұрыс тексеру мәселесі орын алады. Пошталық
аударымға қарағанда оның түпнұсқасын тексеру, ондағы қолдарды салыстыру
арқылы емес, яғни бақылау кілтінің түпнұсқасын, сондай-ақ телем сомасын
тексеру арқылы жүзеге асырылады. СВИФТ жүйесі халықаралық ақшалай
аударымдарға және халықаралық ақшалай экспресс аударымдарға жатады. СВИФТ -
телекс арқылы қаржылық есеп айырысуларды халықаралық банктік ұйымдастыру
жүйесі Бұл жетілдіру өзара халықаралық телекоммуникация желілер арқылы
байланысқан қатысушы-банктердің кампьютерлік жүйесін пайдаланғанда ғана
орындалады. Төлем туралы хабар, алушы банктің клинтерінде қағазға басылып
шығады. СВИФТ жүйесінің кеңеюіне байланысты телеграфтық аударымдар қатары
қысқаруда, себебі, СВИФТ жүйесінің өзіндік есеп айырысу әдістері бар. СВИФТ
жүйесінің хабары - пошталық аударымдарға балама бөлемдерді сипаттайды.
1.3 Шетел төлем балансы мен ақша-несие және валюталық операциялардың
жүргізілу тәртібі
Валюталық бағам дүниежүзілік валюта жүйесінің маңызды құрамдас бөлігі
болып саналады. Тауарлармен, қызметтермен саудаласқанда, ка-питалдар мен
несиелердің қозғалысы кезінде, дүниежүзілік және ұлттық нарықтардың
бағаларын, сонымен бірге әр алуан елдердің ұлттық немесе шетелдік
валюталарға шаққандағы құндық көрсеткіштерді салыстырған уақытта,
фирамалардың және банктердің есепшоттарын шетел валютасымен қайта бағалаған
кезде валюталарды өзара айырбастау үшін валюталық бағам аса қажет.
Валюталық бағам - шетелдің ақша бірлігіне шаққандағы бір елдің ақша
бірлігінің бағасы. Сол бойынша экспорттаушы саудадан түскен шетел валютасын
ұлттық валютаға алмастырады. Басқа елдің валюталары сол мемлекеттің
аумағында заңды және төлем құралы ретінде қолданылмайды. Өзге елден сатып
алынған тауарға төлеу үшін импорттаушы ұлттық ақшаны шетел валютасына
алмастырады. Берешектерін өтеуді және сыртқы заемдар бойынша проценттерді
төлеуді мақсат еткен борышқор шетел валютасын ұлттық ақшаға айырбастайды.
Сырттай қарағанда валюталық курс айырбасқа қатысушылар үшін валюта
нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы мен айқындалатын бір валютаны
екіншіге қайта есептеу коэффициенті болып табылады. Дегенмен, тауарларға,
қызмет көрсетуге, инвестицияларға белгіленген бағалардың орташа ұлттық
деңгейін көрсететін сатып алу қабілеттілігі валюталық бағамның құндық
негізі болып есептеледі. Тауар өндірушілер мен сатып алушылар валюталық
бағамның көмегімен ұлттық бағаларды өзге елдердің бағаларымен салыстырады.
Сондай салыстырудың нәтижесінде сол елде қандай да бір өндірісті немесе
сырт жерде инвестицияны дамытудың тиімділік дәрежесі айқындалады.
Капиталдардың халықаралық қозғалысының шұғыл көбеюіне байланысты
валюталық бағамға тауарларға және қаржы активтеріне қатынасына қарай
валютаның сатыпалуға қабілеттілігі әсер етеді.
Валюталық бағам мынадай факторлардың ықпалымен қалыптасады:
1. Құнсыздану қарқыны. Сатып алу қабілетіне (сатып алу қабілетінің тепе-
теңдігі) қарай құндылық заңының әрекетін бейнелейтін валюталар арақатынасы
валюталық бағам. Пассивті төлем балансы ұлттық валюта бағамынының төмендеу
беталысына себепші болып, өздерінің сыртқы міндеттемелерін өтеу үшін
борышқорлар оны шетел валютасына сатады.
2 . Әралуан елдердегі процент мөлшерлемесінің айырмашылығы. Процент
мөлшерлемесінің елдегі өзгерісі басқаша тепе-тең жағдайда халықаралық, ең
алдымен қасқа мерзімді капиталдардың қозғалысына әсер етеді. Процент
мөлшерлемесінің жоғарылауы шетел капиталының құйылуын ынталандырса, оның
үнемдеуі капиталдардың, оның арасында ұлттық капиталдардың шекараның арғы
жағына асуына дем береді. Валюталық нарықтағы және алып сатарлық валюта
операцияларының қызметі. Егер қандай да бір валюта бағамының төмендей
беталысы байқалса, ондайда фирмалар мен банктер оны әлсізденген валютаның
қалпын нашарлататын мейлінше тұрақты валюталарға күні бұрын сатып жібереді.
Экономиканың саясаттағы өзгерістерді, бағамдық арақатынастардың ауытқуын
валюталық нарықтарында тез сезінеді. Сол арқылы олар валюта алып сатарлығы
мен қапыл ақшаның берекесіз қозғалысының аясын кеңейтеді. Белгілі бір
валютаның евронарықта және халықаралық есеп айырысуда пайдалану дәрежесі.
Валютаның бағамдық арақатынасына сондай-ақ төлемдерді жеделдету немесе
кідіріс те әсер етеді. Ұлттық және дүниежүзілік нарықтарда сенім
дәрежесі. Ол елдегі экономиканың жағдайымен және саяси ахуалымен, сонымен
бірге валюта бағамына ықпал ететін жоғарыда қарастырылған факторға өзіне
тән қызмететеді. Сондықтан валюталық курсқа құнсыздану қарқыны әсер етеді.
Бөгде факторлар қарсы әрекет етпесе, елдегі құнсыздану қарқыны неғұрлым
жоғарылаған сайын валютаның бағамы да соғұрлым төмендейді. Ақшаның
құнсыздануы елде сатып алу қабілетінің және валюта бағамының төмендеуіне
апарып соғады. Аталған беталыс орташа және ұзақ мерзімді жоспар бойынша
бақылауға алынады. Валюталық бағамды теңестіру, оны сатып алу қабілетінің
тепе-теңдігіне сәйкес тәртіпке келтіру орташа екі жылдық ішінде жүзеге
асады.
Валюталық бағамның құнсыздануға тәуекелділігі әсіресе тауарлардың,
қызметтердің және капиталдардың халықаралық айырбасының көлемі үлкен
елдерде жоғары болады. Экспорттық баға базасында бағамды есептеген кезде
байқалатын валюталық бағам серпіні мен құнсызданудың салыстырмалы қарқыны
арасындағы тығыз байланыс арқылы мұны түсіндіруге болады.[13,б-153]
2. Төлем базасының жай-күйі. Активті төлем балансы ұлттық валюта
бағамының жоғарылауына ықпал етіп, шетелдік борышқорлар жағынан оған деген
сұраныс күшейеді, олармен айқындалады. Сонымен бірге диллер экономикалық
өсу қарқынын құнсыздануды, валютаның сатып алу қабілетінің деңгейін,
валютаның сұранысы мен ұсынысының арақатынасын ғана емес, сондай-ақ олардың
серпіндерінің келешегін де есепке алады.
Кез-келген елдің валюта бағамы белгілі тәртіптеме бойынша жұмыс
атқарады. Елдің халықаралық валюта-қаржы және несие қатынастарына
қатысуның, сонымен бірге сыртқы экономикалық қызметті реттеудің
тиімділігінің деңгейі валюталық бағамның тәртіптемесіне тәуелді болады.
Қазіргі кезде халықаралық қатынастарда валюталық бағамның негізгі жеті
тәртіптемесі әрекет етеді: валютаға сұраныс пен ұсыныстың ықпал етуімен
еркін өзгеретін құбылмалы бағамдар; орталық банктердің басшылық шектері
арқылы бағамдардың ауытқуына шек қоятын валюталық дәліздер; алдын-ала
белгіленген шамада бір бағытта тұрақта өзгеріп отыратын шектеулі құбылыс;
күні бұрын белгіленген деңгейде валюталық бағамды Орталық банк ұстап
тұратын реттелмелі құбылыс; таңдап алынған шетел валютасына ұлттық ақшаның
тіркелген бағамын қолдауға ақша-несие саясаты айрықша бағытталатын
валюталық басқару; бір топ ел бірыңғай валюта енгізетін валюталық одақ;
елде өзге мемлекеттің ұлттық валютасы қолданылатын долларландыру.
Ұлттық валютаның ауыстырымдылық тәртіптемесін валюталық бағамды
реттеудің маңызды құралы болып саналады. Валюталық ауыстырымдылық дәрежесі
валюталық нарыққа қатысушылардың санына және жүзеге асыратын операциялардың
көлеміне әсер етіп, өзінен өзін валюталық бағамның серпінін анықтай алады.
Халықаралық Валюта Қорының Келісімінің 8-бабына қосылу ағымдағы
операциялар бойынша ұлттық валютаның ауыстырымдылығын қамтамасыз етуді
мемлекетке міндеттейді. Валютаның ауыстырымдылығын отандық кәсіпорындарға
шетел өндірушілерімен бәсекеге түсуіне мүмкіндік береді. Сыртқы сауданың
тауарларымен объектілеріне арналып бағалардың оңтайлы ара-қатынасының
жүйесі құрылды. Ішкі нарықта ұлттық өндіріс тиімділігін арттыруға мүмкіндік
беретін импорттық инвестициялық тауарлар мен технологияларға қолайлы сәт
туып, аясы кеңейе түседі. Ағымдағы операциялар бойынша валютаның
ауыстырымдылығын салыстырмалы басымдылыққа ие тауарларды өндіруге қызмет
көрсетуге елді ынталандырады. Сонымен экономикада құрылымдылық қайта құруды
жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Валюталық бағамдарды реттеуге бағытталған ресми валюта үстемділігін
жүргізген кезде Орталық банк бірнеше мақсатты көздейді: валюта нарығының
ретсіз жағдайына қарсы тұру; валюталық бағамның қысқа мерзімді ауытқуын
бәсеңдету; валюталық бағамның экономикалық негізделген деңгейге дейін
түзеті.[2,б-251]
Ереже бойынша Орталық банк үстемділігін ақиқат мақсаттарын жария
етпейді. Ол ағысқа қарсы тұру принципін ұстанатын, шетел валютасын сатып
алса, әлгі валютаның бағамы төмендеген кезде оларды қайтадан сатып
жібереді. Валюталық үстемділік туралы ақпараттың жариялылығы жайында
Орталық банктердің мамандары арасында ортақ пікір жоқ. Біреулері
мәліметтердің құпиялылығы үстемділіктің тиімділігін орташа арттырады десе,
екіншілері ақпараттардың жоспарын болуын олардың тиімділігін барынша
кемітеді деп санайды. Ереже бойынша, валюталық үстемділік спотты валюталық
нарықта жүргізіледі. Орталық банк форвард нарықтада іс жүргізе алады.
Форвардтық валюталық курс проценттік мөлшерлеменің тепе-теңдігінің
жәрдемімен валюталық бағаммен байланысты болып, басқыншылық форвардтық
нарықтың ағымдағы бағаға әсер ете алады. Форвардтық нарықтың басқыншылықтың
маңызды артықшылығы сол, қолма-қол жедел есеп айырысу талап етілмейді.
Жағдай өзгерген кезде орталық банк үстемділіктен бастартып, қарсы
операцияны жүзеге асырады. Басқыншылық мақсатта айырбас мәміле
жүргізілетінде вариант болуы мүмкін. Валюталық айырбас валюталық бағамға
айтарлықтай ықпал етпейді. Айырбас операция валюталық басқыншылықтың
бөлігі ретінде де бой көрсете алады. Мысалы, Авсртияның Резевтегі Банкі
айырбастарды споттық операцияларды айықтыру ушін пайдаланады. Форварттық
рыноктағы өтемақылы қарапайым споттық операция қарағанда мұндай
құрамдастыру басқыншылықтың мейлінше икемді болуына мүмкіндік береді.
Форвардтық және айырбас мәмілелердің басқа орталық банк туынды құралдар
опциондарға да дем қояды. Ұлттық ақша бірлігінің құнсыз-дануын
болдырмау үшін орталық банк европалық пут опционды жекеменшік валютаға
несие колл опционды шетел валютасына сата алады.
Орталық банк опциондармен іс жүргізе отырып, алыпсатарлардың ойынан
споттық нарықтан опциондық нарыққа аударады. Сол арқылы ол валюталық сақтық
қорының зиян шегуінен аулақ болады. Испания банкі құнсызданудан қашу үшін
1993 жыл бойына пут опционды песетке сатса, Мексиканың банкі валютаның
сақтық қорын қорландыру үшін 1996 жылы пут опциондарды АҚШ долларына
сатты.
Басқыншылықты жүргізген кезде Орталық банк өз активтерінің ғана емес,
сонымен бірге міндеттемелерінің айналымдағы қолма-қол ақшаның немесе
коммерциялық банк - резервтерінің шамасын өзгертеді. Демек, экономикадағы
ақша ұсынымы да өзгереді. Ондайда валюталық резервтерге қарағанда ақша
ұсынымының өзгерісі көбірек болып, мұндай жағдайда ақша қиынына
мультипликациялық тиімділік көрсететін ақша базасы да өзгеріске ұшырайды.
Ұлттық валюта бағамьн ұсынуға ұмтылу ақша ұсынымының, ақша-несие саясатына
тән жиынтық сұраныстың қысқаруына апарып соғады. Керісінше ұлттық валютаның
құнсыздануы ақша ұсыымын және құнсыздану қарқынын молайтады. Мұндай
тәуекелдіктен аулақ болу үшін Орталық банк айықтыру аталатын
айықтырылған валюталық басқыншылықты қолданады. Оның мәні мынада:
валюталық резервтердің өзгеруімен қатар орталық банктердің ішкі
активтерінің шамасы да өзгеріске ұшырайды. Сонымен бірге валюталық нарықта
шетел валютасын сату кезінде орталық банк ашық нарықта операция жүргізу
жолымен есептік мөлшерлеменің өзгеруі көмегімен ішкі активтердің мөлшерін,
міндетті резервтердің нормаларын көбейтуге тиіс. Айықтырудың уақытша шара
екенін атай кеткен жөн. Халықаралық зерттеуге қарағанда, АҚШ, Жапония,
Германия секілді елдердің жетекші орталық банктердің басқыншылықтары ғана
тиімділікті иеленетінін көрінеді. Европаның Орталық банкісінің жақындағы
зерттеуін АҚШ-тың федерлдық-резервтік жүйесінің және Германияның
Бундесбанкінің валюталық басқыншылығының табыстылығын көрсетті. Орталық
банктердің көбісі басқыншылыққа аз табысқа әкетті. Мысалы, Упсала (Швеция)
университетінің экономистері шведтің тәуекел банкінің швед кронының айырбас
бағамының деңгейіне ықпал ете алмайтынын және оның құбылмалылығына әсерінің
әлсіздігін анықтайды. Валютаны реттеудің тиімділігін бұдан әрі сараптау
үшін валюталық бағамдардың отандық экономиканың жағдайына ықпалын
қарастырамыз.[6,б-2-3]
Дүниежүзінің экономикасын қамтыған дағдарыс 1998 жылдың басынан бастап
Қазақстанның төлем балансының жағдайына жағымсыз әсер етіп, соның
нәтижесінде ұлттық валютаның айырбас бағамы қымбаттады. Ресей қаржы
нарығының 1997жылғы тамыздағы дағдарысы Ресей рубілінің бағамының тамыз-
желтоқсан айларында үш еседен астам төмендеуіне апарып тіреді. Сол
уақыттардағы рубілдің шұғыл құнсыздануы кезінде тұтыну бағасының өсуі
84,4%, ал өндірушілердің бағасы 25% болды. Ресей өндірушілерінің сыртқы
нарықтарда, соның арасында Қазақстан нарықтарында баға басымдылығына ие
болуын қамтамасыз етті. Нәтижесінде Қазақстандық өндірушілердің ішкі және
сыртқы нарықтарды бәсекелестік қабілеттері нашарлады. Америка долларына
шаққанда валюталық бағамды 76-84 теңге аралығында ұстап тұру үшін 1,1 млрд
АҚШ доллары көлеміндегі алтын валюта қорын жұмсауды талап етті. Елеулі
басқыншылықтар және халықаралық валюта қорының несиелерін өтеу алтын валюта
резервтерінің сомасын 2584,14 млн. доллардан 1998 жылдың басында 1628,09
млн. долларға дейін азайтып, үш айдағы импорттың құнын жаба алмады.
Валюталық бағамды ұстап тұру үшін ұлттық банк 214,66 млн АҚШ долларын
жұмсады. Ол ішкі нарықтағы жылдық сауда көлемінің 48% құраған.[18,б-80]
Тұрақты айырбас бағамының есебінен болатын елеулі нақты нығайту отандық
өндірушілердің бәсекеге қабілеттерін жоғалтып, олардың өнімдерін импорт
тауарладың ішкі нарықтан ығыстыруына, соның салдарынан өндірістің
құлдырауынан апарып тірейді. 1997-1998 жылдары теңгенің жоғары нақты бағамы
мемлекеттік қысқа мерзімді бағалы қағаздар нысанында елге қойылған
капиталдың есебінен ұстап тұрылды. Сөйтіп, отандық өндірістің бәсекеге
қабілеттілігі төмендеп, тұтыну импорты шапшаң өсіп, ағымдағы операциялардың
сальдосын 1998 жылдың орта шеніне қарай бірте-бірте теріс мәнді аймаққа
ауысты. Халықаралық қаржы нарықтарының жағдайлары ауысқан мерзімде
мемлекеттік борышты өтеуге қызмет көрсетудің құны шамадан тыс жоғарылап,
дағдарыс өткір кезеңге ауысты. Ресейдегі дағдарыстың ізінше ТМД елдерінің
валюталарына арақатынасына қарай теңгенің елеулі түрде нақты қымбаттауы
1998 жылдың аяғында ресей рубліне қатынасы бойынша 69%, ал ТМД елдерінің
валюталарының арақатынасына қарай 61% құрайды. 1999 жылы еркін құбылатын
айырбас бағамының енгізілуі принцип бойынша валюталық бағам деңгейін еркін
нарық жағдайында анықтайтынын білдіреді. Яғни, валюталық бағам сұраныс пен
ұсыныстың нақты арақатынасын қамтып көрсетуге тиіс. Валюталық бағамның
деңгейін төлем балансының тұрақты міндетіне сәйкес деңгейге, яғни
ерекше қаржыландыру болжай алмайтын жағдайға жеткізу қажет болғанда ұлттық
банк валюталық нарықты бейтараптандырады. Осындай мақсатты көздеген ұлттық
банк Қазақстан теңгесінің құнсыздануын инфляция деңгейінде тұруы үшін
валюталық бағамды реттейді. Құбылмалы бағамға өткен сәттен бастап Ұлттық
банк шетел валютасын белсенді сатып алушы болып, Ұлттық банктің сатып
алғанының көлемі 1998 жылдмен салыстырғанда 40 еседей өсті. Сол уақытта
сату көлемі 2,5 есе қысқарды. 1999 жылдың 30 желтоқсандағы жағдайдың
нәтижесінде алтын валюта резервтері 2003 млн. АҚШ долларына бағаланып,
тауарлар мен қызмет көрсетудің 3,6 айдағы импорттын қаржыландыруды
қамтамасыз етті. Одан кейінгі 2000, 2001, 2002 жылдары Ұлттық банктің ішкі
валюталық нарықта таза сатып алушы ретіндегі беталыс басымдылығы сақталады.
Сөйтіп, жаңа валюталық тәртіптеме Ұлттық банктің елеулі валюталық
резервтерді үнемдеуіне мүмкіндік туғызды. Коммерциялық банктер үшін
депозиттер бойынша ұлттық және шетелдік валюталар мен міндетті резервтердің
сараланған нысандарын белгілеуге Ұлттық банктің мүмкіндігі барды.
Депозиттер бойынша шетел валютасымен резервтік талаптарды ұлттық валюталы
резервтік талаптардан жоғарылатса, шетел валютасына деген сұранысты
арттырып, өзге де тең жағдайларды ұлттық валютаны құнсыздандырады және
керісінше болады.
Елде таңдап алынған құбылмалы валюталық бағам тәртіптемесі валюталық
бағамның елеулі түрде ауытқуына жол беруі мүмкін. Экономикалық саясат
мақсатына жауап бермейтіндіктен Ұлттық банк ондай жағымсыз ауытқуларды
оқшаулауға мүмкіндік беретін жеткілікті алтын-валюта резервін
қалыптастырады. Ұлттық бағамды (оның ішінде ресми) белгілей отырып ұлттық
валютаның деңгейін нарыққа көрсеткен сыңай танытып, бағамның қажетті
бағытын көрсетіп, нарық оны қабыл алады. Мұндай беталыс 2000 жылдың басынан
астап айқын көрінеді.
Құбылмалы валюталық бағаның тәртіптемесіне көшкенге дейін Ұлттық банк
теңгенің айырбас бағамының жоғарғы шегіне бақылау жасап отырды. Сол уақытта
нарық негізінен төменге қарай бағыт алған - тұрғын. Валюталық
тәртіптеменің өзгеруіне және сауда балансының оң сальдосына ие болуға
байланысты Ұлттық банк теңгенің долларға арақатынасына қарай деңгейін
көрсете отырып, төменгі шегін қорғайды. Теңгенің құнсыздану шапшаңдығы
Ұлттық банк валютаның тез құнсыздануына қарсы тұрады. Егер жылдық
есептемеде құнсызданудың орташа қарқыны үш күн ішінде ағымдағы жылға
арналған болжамды деректерден асып кетсе, Ұлттық банк валюталық бағамның
серпіне араласады. Сондықтан алыпсатарлық уәждеме әлсіреп, нарықтың кейпін
анықтай алмайды. Сондай күндерде коммерциялық банк клиенттерінің шамалы
көлемдегі тапсырыстары қанағаттандырылып, ол шетел валютасының басым
ұсыныстарының айналысында жүргізілуі мүмкін. Сол себепті Ұлттық банк
теңгенің нақты көріністе қымбаттауына жол бермей доллар бағамын ұстап
тұруға, оған сұраныс мүмкіндігін жасауға мәжбүр болады.
Валюталық бағам экономикалық өсуге тікелей емес жанама жолдармен ықпал
етеді: тауар бағаларын өзгерту, ішкі нарықта отандық өнімдер бағамын
бәсекеге қабілеттілігі; экспорт пен импортты ынталандыру; ішкі және
дүниежүзілік проценттік мөлшерлеменің арақатынасын өзгерту; халықаралық
төлем пайыздықты алтын-валюта резервтерімен қамтамасыз ету.
Айырбас бағамы тәртіптемесі ауысқаннан кейін Қазақстанның экономикалық
дамуы валюталық бағам аясындағы экономикалық саясаттың өзгерісі ретінде
өнеркәсіп өндірісінің өсуіне, экспортты және импорттың орнын басуды алтын-
валюта авуарларды жинақтауға әсер етеді. Өнеркәсіптің 1999 жылғы дамуын
қарастырамыз. Бірінші тоқсанда нақты сектордың дамуында 1998 жылдағы
экономикалық белсендіктің құлдырау беталысы сақталды.
2 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ АҚША-НЕСИЕ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ
ОПЕРАЦИЯЛАРЫНА ТАЛДАУ
2.1 ҚР төлем балансының экономикадағы алатын орыны
Төлем балансы — елдің белгілі бір уақыт ішінде шетелге шығарғандарынан
түскен түсімдері мен сырттан әкелінетің тауарлары мен қызметтер үшін
төленген төлемдер арасындагы шекті қатынасы.Еліміздегі төлем балансы
мынадай бөлімдерді қамтиды:
А. Ағымдағы шот.
В. Капитал және қаржымен жасалатын операциялар тобы.
С. Қателер мен калып органдар
Д. Жалпы баланс.
Е. Қаржыландыру.
Ағымдағы шотта мыналар көрсетіледі:
1) Сауда балансы:
- Экспорт;
- Импорт.
2)Таза қызметтер:
- жүк тасымалдау;
- адамдар тасымалдау;
- байланыс қызметі;
- туризм;
- басқа.
3) Табыстар:
- займдар және несиелер бойынша сыйақы (мүдделендіру);
- резервтер бойынша сыйақы (мудделендіру);
- басқа да.
4) Ағымдағы трансферттер.
4) Гуманитарлы көмектер.
4) Техникалық көмектер.
Капитал және қаржымен жасалатын операциялар шотында мыналар көрсетіледі:
1) тікелей инвсстиииялар;
1) портфельдік инвестициялар;
1) мигранттардың трансферттері (кетуі және келуі);
1) сауда (коммерциялық) несиелері;
1) займдар барынша инвестициялар (депозиттер, валюта және т.б.).
Қателер мен қалып қойғандар шотында ресми түрде резидент еместермен
ескерілмей қалғандарды, оған қоса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz