Информатикадан оқушылардың іс-әрекетін бақылау мен бағалау негіздері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.тарау. Оқушылардың білімін бақылау және бағалаудың теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1. Оқушылардың оқу.танымдық іс.әрекетін бағалау ... ... ... ... ... ... ..6
2. Оқушылардың білімін бақылаудың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .17
3. Оқушылардың білімін бақылаудың әдістері және оны ұйымдастыру түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.тарау. Информатикадан оқушылардың іс.әрекетін бақылау мен бағалау негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
1. Білімді бақылау мен бағалауды іс.әрекеттік тұрғыда қарастыру ... ... 36
2. Информатикадан оқушылардың оқу іс.әрекетін бақылау әдістері ... .42
3. «Информатикадан оқушылардың іс.әрекетін бақылау тапсырмалары» атты электрондық құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
1.тарау. Оқушылардың білімін бақылау және бағалаудың теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1. Оқушылардың оқу.танымдық іс.әрекетін бағалау ... ... ... ... ... ... ..6
2. Оқушылардың білімін бақылаудың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .17
3. Оқушылардың білімін бақылаудың әдістері және оны ұйымдастыру түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.тарау. Информатикадан оқушылардың іс.әрекетін бақылау мен бағалау негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
1. Білімді бақылау мен бағалауды іс.әрекеттік тұрғыда қарастыру ... ... 36
2. Информатикадан оқушылардың оқу іс.әрекетін бақылау әдістері ... .42
3. «Информатикадан оқушылардың іс.әрекетін бақылау тапсырмалары» атты электрондық құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі уақытта білім беру аумағында әрбір оқушының білім алу қажеттілігін қамтамасыз ететін оқыту жүйесін құру мақсатында, ғылыми-зерттеушілік және инновациялық іс-әрекеттің дамуына ерекше көңіл бөлініп отыр. Жаңа білім беру жүйесінің қалыптасуы жеке тұлғаның дамуын қамтамасыз етіп қана қоймай, оқу іс-әрекетінің нәтижесін бақылау мәселелерін зерттеуді де қажет етеді. Бақылау мазмұнының мәні бақылаудың әдістері мен тәсілдерін қолдану, оны ұйымдастыру қоғамдық-экономикалық қатынастардың, ақпараттық технологияның дамуы мен білім беру аумағындағы өзгерістер сияқты бірқатар себептерге байланысты анықталады. Тек бақылау ғана білім стандартына сай оқушылардың білім деңгейін, практикалық дағдылары мен біліктіліктерін дер кезінде анықтап, информатиканы оқыту әдістемесі мазмұны мен әдістемесіне түзету енгізуге мүмкіндік береді.
Информатиканы оқытудың методикалық жүйесінің даму аймағында жүргізілген зерттеулер: С.А.Бешенков, А.П.Ершов, С.А.Жданов, А.А.Кузнецов, Э.И.Кузнецов, М.П.Лапчик, В.Л.Матросов, И.В.Роберт, ЮА.Шафрин және т.б. еңбегінде көрсетілген.
Бақылаудың мазмұнының, оны ұйымдастырудың, оны жүргізудің әдістері мен тәсілдерінің маңыздылығы келесі себептерге байланысты анықталады: қоғамдық-экономикалық қарым-қатынастың, ақпараттық технологиялардың дамуымен, білім беру аумағындағы өзгерістермен. Бақылау білімнің, практикалық дағдының және білім беру стандартына сәйкес білім алушының білігінің уақытылы көрінуін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар білім мазмұнына, ұйымдастырылуына және информатиканы оқыту әдісіне, мұғалімнің іс-әрекетіне, олардың педагогикалық мәдениетінің дамуына өзгертулер енгізеді.
Информатиканы оқытудың методикалық жүйесінің даму аймағында жүргізілген зерттеулер: С.А.Бешенков, А.П.Ершов, С.А.Жданов, А.А.Кузнецов, Э.И.Кузнецов, М.П.Лапчик, В.Л.Матросов, И.В.Роберт, ЮА.Шафрин және т.б. еңбегінде көрсетілген.
Бақылаудың мазмұнының, оны ұйымдастырудың, оны жүргізудің әдістері мен тәсілдерінің маңыздылығы келесі себептерге байланысты анықталады: қоғамдық-экономикалық қарым-қатынастың, ақпараттық технологиялардың дамуымен, білім беру аумағындағы өзгерістермен. Бақылау білімнің, практикалық дағдының және білім беру стандартына сәйкес білім алушының білігінің уақытылы көрінуін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар білім мазмұнына, ұйымдастырылуына және информатиканы оқыту әдісіне, мұғалімнің іс-әрекетіне, олардың педагогикалық мәдениетінің дамуына өзгертулер енгізеді.
1. Якиманская И.С. Развитие пространственного мышления школьников. -М.: Педагогика, 1980. -240 с.
2. Сағымбаева А.Е. Информатика мұғалімдерін оқушылардың білімін бақылау мен бағалауға дайындау. Монография. -Алматы, 2009. - 223 б.
3. Сағымбаева А.Е. Информатика пәні бойынша бақылау тапсырмалары. Оқу құралы –Алматы, 2009. – 123 бет.
4. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік стандарттары. – Алматы, 2002. -360 б.
5. Габай Т.В. Учебная деятельность и ее средства. Москва, 1988.
6. Формирование учебной деятельности школьников / Под ред. В.В. Давыдова. Москва, 1982.
7. Амонашвили Ш. А. Обучение. Оценка. Отметка. М., 1980.
8. Аванесов B.C., Композиция тестовых заданий. Учебная книга для преподавателей вузов, учителей школ, аспирантов и студентов педвузов. – М, 1996.
9. Малев В.В. Общая методика преподавания информатики.
10. Амонашвили Ш. А. Воспитательная и образовательная функция оценки учения школьников. – М., 1984.,с.427
11. Воронцов А.Б. Некоторые подходы к вопросу контроля и оценки учебной деятельности учащихся // Начальная школа – 1999 – № 7 – с.25
12. Оноприенко О. В. Проверка знаний, умений и навыков учащихся в средней школе: книга для учителя. – М., 1988, с.158
13. Цукерман Г.А. Оценка без отметки. – Москва – Рига, 200, с. 148
14. Амтаниус М. Психолого-педагогические основы конт¬роля в учебном процессе. – М., 1978, с.184
15. Баранов С. П. Принципы обучения.– М., 1981.с.354
16. Сагимбаева А.Е. Информатиканы оқыту барысында оқушылардың білімін бақылау әдістемесі: пед. ғылым. канд.... автореф. – Алматы, 2004.
17. Бидайбеков Е.Ы., Балыкбаев Т.О., Ибрагимова Н.Ж. Методические основы измерения результатов обучения школьников по информатике Алматы, 2007. –154 с.
18. Анастази А. Психологическое тестирование. – М.: Педагогика, 1982. –Т.1. –326 с.
19. Кузнецов А.А., Морозов В.В., Полуаршинова Е.Г., Татур А.О., Угринович Н.Д. Диагностика знаний и умений учащихся по информатике //Информатика и образование. – 1998. №6. – С.8-16.
20. Кузнецов А.А. Оценка достижения требований образовательных
стандартов. М.: ИОСО РАО, 1998. – 86 с.
21. Аванесов В.С. Основы научной организации педагогического контроля в высшей школе //Тр. исслед. центра Гособразования СССР. – Москва, 1989. – 168 с.
22. Аванесов В.С. Научные проблемы тестового контроля знаний. – М.: Исследовательский центр проблем качества подготовки специалистов, 1994. – 135 с.
23. Кузнецов А.А. Контроль и оценка результатов обучения в условиях внедрения стандартов образования //Педагогическая информатика. – 1997. №1. – С.13-22.
24. Бидайбеков Е.Ы., Абдулкаримова Г.А. Спецкурс по методике преподавания информатики в начальном образовании. //В сб. мат. межд. конф «Математическое моделирование и информационные технологии в образовании и науке». – Алматы, 1998. – С.122.
25. Мектеп информатика курсы бойынша тест тапсырмаларын жасау әдістері //Информатика негіздері. -Алматы, 2009, №1(43). Б. 14-17
26. Информатика пәні бойынша білімін бақылау мәселелері //Бастауыш мектеп. -Алматы, 2009, №9. Б. 3-5
27. Информатика пәні бойынша тестік бақылау. Әдістемелік құрал. І -бөлім. Алматы, 2005, -97 б. (Е.Ы.Бидайбеков, Б.Д.Садықов, Ш.Т.Шекербекова, И.Т. Салгожа, А.Ж. Есбаевалармен авторлық бірлестікте)
28. Бидайбеков Е.Ы., Нұрбекова Ж.К., Сағымбаева А.Е., Информатика пәнінен оқушылардың білімін бақылау мен бағалау әдістемесі. Әдістемелік құрал, Алматы, 2003, 90 б.
29. Сағымбаева А.Е., Сейтенова Н.А, Мектеп информатика пәні бойынша бақылау тапсырмаларын жасаудың бір тәсілі //«Х Сәтбаев оқулары» халықар.-ғылыми конф.матер. –Павлодар,2010, 152-156б.
30. Бидайбеков Е.Ы., Лапчик М.П., Беркімбаев К.М., Сағымбаева А.Е., Информатиканы оқыту теориясы мен әдістемесі. Оқу құралы. -Алматы, 2008, -280 б.
2. Сағымбаева А.Е. Информатика мұғалімдерін оқушылардың білімін бақылау мен бағалауға дайындау. Монография. -Алматы, 2009. - 223 б.
3. Сағымбаева А.Е. Информатика пәні бойынша бақылау тапсырмалары. Оқу құралы –Алматы, 2009. – 123 бет.
4. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік стандарттары. – Алматы, 2002. -360 б.
5. Габай Т.В. Учебная деятельность и ее средства. Москва, 1988.
6. Формирование учебной деятельности школьников / Под ред. В.В. Давыдова. Москва, 1982.
7. Амонашвили Ш. А. Обучение. Оценка. Отметка. М., 1980.
8. Аванесов B.C., Композиция тестовых заданий. Учебная книга для преподавателей вузов, учителей школ, аспирантов и студентов педвузов. – М, 1996.
9. Малев В.В. Общая методика преподавания информатики.
10. Амонашвили Ш. А. Воспитательная и образовательная функция оценки учения школьников. – М., 1984.,с.427
11. Воронцов А.Б. Некоторые подходы к вопросу контроля и оценки учебной деятельности учащихся // Начальная школа – 1999 – № 7 – с.25
12. Оноприенко О. В. Проверка знаний, умений и навыков учащихся в средней школе: книга для учителя. – М., 1988, с.158
13. Цукерман Г.А. Оценка без отметки. – Москва – Рига, 200, с. 148
14. Амтаниус М. Психолого-педагогические основы конт¬роля в учебном процессе. – М., 1978, с.184
15. Баранов С. П. Принципы обучения.– М., 1981.с.354
16. Сагимбаева А.Е. Информатиканы оқыту барысында оқушылардың білімін бақылау әдістемесі: пед. ғылым. канд.... автореф. – Алматы, 2004.
17. Бидайбеков Е.Ы., Балыкбаев Т.О., Ибрагимова Н.Ж. Методические основы измерения результатов обучения школьников по информатике Алматы, 2007. –154 с.
18. Анастази А. Психологическое тестирование. – М.: Педагогика, 1982. –Т.1. –326 с.
19. Кузнецов А.А., Морозов В.В., Полуаршинова Е.Г., Татур А.О., Угринович Н.Д. Диагностика знаний и умений учащихся по информатике //Информатика и образование. – 1998. №6. – С.8-16.
20. Кузнецов А.А. Оценка достижения требований образовательных
стандартов. М.: ИОСО РАО, 1998. – 86 с.
21. Аванесов В.С. Основы научной организации педагогического контроля в высшей школе //Тр. исслед. центра Гособразования СССР. – Москва, 1989. – 168 с.
22. Аванесов В.С. Научные проблемы тестового контроля знаний. – М.: Исследовательский центр проблем качества подготовки специалистов, 1994. – 135 с.
23. Кузнецов А.А. Контроль и оценка результатов обучения в условиях внедрения стандартов образования //Педагогическая информатика. – 1997. №1. – С.13-22.
24. Бидайбеков Е.Ы., Абдулкаримова Г.А. Спецкурс по методике преподавания информатики в начальном образовании. //В сб. мат. межд. конф «Математическое моделирование и информационные технологии в образовании и науке». – Алматы, 1998. – С.122.
25. Мектеп информатика курсы бойынша тест тапсырмаларын жасау әдістері //Информатика негіздері. -Алматы, 2009, №1(43). Б. 14-17
26. Информатика пәні бойынша білімін бақылау мәселелері //Бастауыш мектеп. -Алматы, 2009, №9. Б. 3-5
27. Информатика пәні бойынша тестік бақылау. Әдістемелік құрал. І -бөлім. Алматы, 2005, -97 б. (Е.Ы.Бидайбеков, Б.Д.Садықов, Ш.Т.Шекербекова, И.Т. Салгожа, А.Ж. Есбаевалармен авторлық бірлестікте)
28. Бидайбеков Е.Ы., Нұрбекова Ж.К., Сағымбаева А.Е., Информатика пәнінен оқушылардың білімін бақылау мен бағалау әдістемесі. Әдістемелік құрал, Алматы, 2003, 90 б.
29. Сағымбаева А.Е., Сейтенова Н.А, Мектеп информатика пәні бойынша бақылау тапсырмаларын жасаудың бір тәсілі //«Х Сәтбаев оқулары» халықар.-ғылыми конф.матер. –Павлодар,2010, 152-156б.
30. Бидайбеков Е.Ы., Лапчик М.П., Беркімбаев К.М., Сағымбаева А.Е., Информатиканы оқыту теориясы мен әдістемесі. Оқу құралы. -Алматы, 2008, -280 б.
Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1-тарау. Оқушылардың білімін бақылау және бағалаудың теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін бағалау ... ... ... ... ... ... ..6
Оқушылардың білімін бақылаудың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .17
Оқушылардың білімін бақылаудың әдістері және оны ұйымдастыру
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2-тарау. Информатикадан оқушылардың іс-әрекетін бақылау мен бағалау
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36
Білімді бақылау мен бағалауды іс-әрекеттік тұрғыда қарастыру ... ... 36
Информатикадан оқушылардың оқу іс-әрекетін бақылау әдістері ... .42
Информатикадан оқушылардың іс-әрекетін бақылау тапсырмалары атты
электрондық құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..59
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..62
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі уақытта білім беру аумағында әрбір оқушының
білім алу қажеттілігін қамтамасыз ететін оқыту жүйесін құру мақсатында,
ғылыми-зерттеушілік және инновациялық іс-әрекеттің дамуына ерекше көңіл
бөлініп отыр. Жаңа білім беру жүйесінің қалыптасуы жеке тұлғаның дамуын
қамтамасыз етіп қана қоймай, оқу іс-әрекетінің нәтижесін бақылау
мәселелерін зерттеуді де қажет етеді. Бақылау мазмұнының мәні бақылаудың
әдістері мен тәсілдерін қолдану, оны ұйымдастыру қоғамдық-экономикалық
қатынастардың, ақпараттық технологияның дамуы мен білім беру аумағындағы
өзгерістер сияқты бірқатар себептерге байланысты анықталады. Тек бақылау
ғана білім стандартына сай оқушылардың білім деңгейін, практикалық
дағдылары мен біліктіліктерін дер кезінде анықтап, информатиканы оқыту
әдістемесі мазмұны мен әдістемесіне түзету енгізуге мүмкіндік береді.
Информатиканы оқытудың методикалық жүйесінің даму аймағында жүргізілген
зерттеулер: С.А.Бешенков, А.П.Ершов, С.А.Жданов, А.А.Кузнецов,
Э.И.Кузнецов, М.П.Лапчик, В.Л.Матросов, И.В.Роберт, ЮА.Шафрин және т.б.
еңбегінде көрсетілген.
Бақылаудың мазмұнының, оны ұйымдастырудың, оны жүргізудің әдістері мен
тәсілдерінің маңыздылығы келесі себептерге байланысты анықталады: қоғамдық-
экономикалық қарым-қатынастың, ақпараттық технологиялардың дамуымен, білім
беру аумағындағы өзгерістермен. Бақылау білімнің, практикалық дағдының және
білім беру стандартына сәйкес білім алушының білігінің уақытылы көрінуін
қамтамасыз етеді. Сонымен қатар білім мазмұнына, ұйымдастырылуына және
информатиканы оқыту әдісіне, мұғалімнің іс-әрекетіне, олардың педагогикалық
мәдениетінің дамуына өзгертулер енгізеді.
Бақылаудың негізгі міндеті – оқушының алған білімінің дұрыстығының,
көлемінің, тереңдігінің және шындығының деңгейін анықтау және оқу іс-
әрекеті туралы, дербестігінің деңгейі және оқушының оқу үдерісіндегі
белсенділігі туралы ақпарат алу, олардың оқуының әдіс, тәсіл және
формаларының тиімділігін анықтау болып табылады.
Оқушылардың оқу іс-әрекетінің басшылық функциясын орындай отырып, бақылау
кезінде үнемі баға қойылмайды. Ол оқушылардың жаңа тақырыпты қабылдауына
дайындық ретінде жүруі мүмкін, оқушының білім, білік және дағдыны түсінуге,
қорытындылауға және жүйелеуге дайындығын анықтау ретінде жүргізіледі.
Бақылау маңызды оқытушылық және дамытушылық мағынаны білдіреді.
Бақылаудың психологиялық-педагогикалық функциясы оқушының біліміндегі
кемшіліктерді және осы кемшіліктерді жою мақсатында оның себептері мен
сипатталуын анықтаудан тұрады. Мұғалімге оқушының білімді түсінгендігі
туралы және ол қандай жолмен жүзеге асқандығы туралы ақпарат алу өте
маңызды.
Бақылау сонымен қатар білім беру үдерісінде үлкен тәрбиелік қызмет
атқарады. Ол тек оқушының ғана емес сонымен қатар мұғалімнің де
орындалған жұмысқа жауапкершілікпен қарауын арттырады. Оқушыны оқу
тапсырмаларын орындау барысында ұқыптылық пен жүйелі еңбек етуге үйретеді.
Білімді тексеру оқушының оқу іс-әрекетін бақылаудың педагогикалық формасы
болып табылады. Мұғалім оқушылардың барлық бағдарламалық материалды
түсінгендігіне көз жеткізу үшін білімді бақылаудың арнайы түрін
пайдаланады. Бақылауды білімді жай ғана бақылап қоятындай етіп емес, алған
білімін толықтай тексеретіндей етіп жасау керек.
Тексеру – оқушылардың тұрақты білімге деген ынтасы.
Оқушылардың білімін тексеру – мұғалімнің өзін-өзі бақылауының маңызды
формасы. Сондықтан бақылау білім берудің маңызды және қажетті құрамдас
бөлігі болып саналады.
Зерттеудің мақсаты: Информатикадан оқушылардың оқу іс-әрекетін бақылау мен
бағалауды іске асырып, білімді бақылаудың тиімді әдістері мен жолдарын
қарастыру.
Зерттеу нысаны – жалпы орта білім беру мектептерінде информатиканы оқыту
үрдісі.
Зерттеудің пәні – информатиканы оқыту барысында оқушылардың оқу іс-әрекетін
бақылау әдістемесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы – егер, информатиканы оқыту барысында бақылау
тапсырмаларының оқыту мазмұнына сәйкестігі, сонымен қатар оқыту нәтижелерін
бағалауда тапсырмалардың қиындық дәрежесі ескеріліп, оқушылардың оқу іс-
әрекетін бақылауда деңгейлік тапсырмаларды пайдаланып және бақылау
тапсырмалары педагогикалық ғылыми негізде сұрыпталып алынса, онда білімді
бақылау әдістемесінің тиімділігі артып, оқушылардың білім сапасы артады.
Зерттеудің міндеттері:
ғылыми және әдістемелік әдебиеттерге шолу жасау;
мектептегі информатика пәнінен оқушылардың білім, білік және дағдыларын
бақылау мен бағалаудың әртүрлі әдіс, тәсіл және түрлерін қарастыру;
информатика пәніндегі оқушылардың оқу іс-әрекетін бақылау мен бағалаудың
әдістерін көрсету.
білімді бақылаудағы іс-әрекет түрлеріне сүйене отырып Информатикадан
оқушылардың іс-әрекетін бақылау тапсырмалары атты электрондық құрал жасау.
Зерттеудің теориялық негіздері: педагогика, психология аумағы бойынша
(В.Д.Шадриков, М.Н.Шардаков, В.П.Беспалько, З.И.Калмыкова, И.С.Якиманская
және т.б.), информатиканы оқыту әдістемесі мен теориясы (Е.Ы.Бидайбеков,
С.К.Кариев, М.П.Лапчик, Ж.К.Нұрбекова және т.б.). Педагогикалық іс-
әрекеттер субъектісі ретінде қалыптасу, жеке тұлғаға бағытталған оқыту
теориялары мен ұстанымдары зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізін
қалайды.
Зерттеудің әдістері: ғылыми, психологиялық, педагогикалық және әдістемелік
әдебиеттерге талдау жасау; озық педагогикалық тәжірибелерді оқып-үйрену;
оқыту үрдісін бақылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі: білімді бақылаудың
түрлерін, әдіс-тәсілдерін меңгере отырып, білім беру стандартында
белгіленген мазмұндық желілерге, білімді бақылаудың іс-әрекеттік негіздегі
түрлеріне сүйене отырып Информатикадан оқушылардың білімін бақылау
тапсырмалары атты электрондық құрал жасау.
Дипломдық жұмыстың құрылымдық мазмұны: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан
тұрады.
1-ТАРАУ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ БІЛІМІН БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін бағалау
Бағалау – бұл оқушының білімін балл жүзінде анықтау немесе көрсету. Бағалау
– оқушының білім алу нәтижесінде жеткен жетістігін анықтау болып табылады.
Қазіргі даму кезеңінде білім берудің негізгі мақсаты оқушыны жеке тұлға
ретінде дамыту болғанына байланысты, мұғалімнің бағалау іс-әрекетінің
келесі параметрлері анықталады:
пәндік білім-білік-дағдыны түсінудің сапасы, оның білім беру стандартында
көрсетілген талаптарға сай болуы;
мектеп оқушыларының оқу іс-әрекетінің қалыптасу деңгейі;
ойлау іс-әрекетінің негізгі сапасының даму деңгейі (бақылай білу қабілеті,
талдай білу, салыстыра білу, оқу міндеттерін шығармашылық түрде шешу және
т.б.);
танымдық белсенділігінің, қызығушылығының және оқу іс-әрекетіне деген
қатынасының даму деңгейі.
Бірінші параметр оқытудың нәтижесіне байланысты бағамен бағаланады,
қалғандары – сөздік пікірмен бағаланады.
Оқушылардың оқу-танымдық жұмыстарын бақылау нəтижесі сол жұмыстарды
бағалаудан көрінеді. Бағалау – білім, білік жəне дағдылардың игерілу
дəрежесін анықтау болып табылады.
Бағалау қызметтерінің сандық көрсеткіші – баға, яғни баға оқушылардың
білім, білік, дағдылар дəрежесінің шартты сан не ұпаймен белгіленуі.
Оқу нəтижесі тек баға емес, басқа да жолдармен анықталуы мүмкін. Мысалы, ол
ауызекі қолдау не қолдамау, алғыс жариялау, мақтау қағазы не медальдармен
мадақтау жəне т. б.
Білім бағалауда шынайылылық, білім сапасын анықтаудағы бірыңғай талап үлкен
маңызға ие. Себебі, білімдік баға оқушыға ықпал жасаудың өте нəзік құралы.
Көтеріңкі баға шəкіртті қуантады, қанаттандырады. Əсіресе, болымсыз бағаның
əсері күшті: ол баланың оқуға деген ықыласын арттыруы да не тіпті оқудан
бас тартуға ықпал жасауы да мүмкін. Сондықтан да, кейінгі жылдары бағалау,
баға қою мəселесі үлкен пікірталас туғызып отыр. Педагогтардың бір тобы
сыныптан сыныпқа оқушыны білім сапасына қарамастан өткізуді ұсынуда. Осыған
байланысты еліміздегі бағалау проблемасының əр кезеңдегі жайы өз алдына
қызықты.
1917 жылға дейін оқушылар білімі балдық жүйеде бағаланды. Баға нөлден беске
дейінгі алты баллдық жүйеде қойылды. Кейін нөлдік баға жойылып, бес баллдық
жүйе қабылданды.
Оқу нəтижесін балл бойынша бағалау əрқилы көзқарастар туындатты. 1917
жылдан соң тіпті оқу жүйесінде бағалау, баға қоюға қарсылықтар да болды.
Кеңестік еңбек мектебінің тұжырымдамасына орай оқу іс-əрекеттері шəкірттің
қызығушылығына, дербестігіне, ынталылығына, шығармашылық сипатына
негізделуі тиіс болды.
1918 жылы Кеңестік өкімет жарлығымен оқушы білімі мен тəртібін балдық
жүйемен бағалау мектеп тəжірибесінен мүлде шығарылды, сыныптан сыныпқа
өткізу, куəліктер беру оқушылар білімі жөніндегі педагогикалық кеңес шешімі
негізінде орындалатын болды.
Емтихан түрлерінің: қабылдау, ауыстыру, бітірту – ешқайсысы да
жүргізілмейтін болды. Сабақ барысындағы оқушыны жеке-дара тексеру де
орынсыз деп табылды. Аса қажетті жағдайларда жалпылама сынақтау сипатындағы
ауызша сұрақтар мен жазба жұмыстарды ғана өткізуге рұқсат берілетін болды.
Оқушылармен өтілген тақырыптар бойынша мерзімді əңгіме-сұхбаттар жүргізу,
оқыған кітаптары мен мақалалары бойынша баяндамаларын тыңдау ұсынылды.
Оқушылардың жеке таңдауымен өз бетінше орындаған жұмыстары дəріптелді.
Дəстүрлі бақылау жүйесі өзіндік бақылаумен ауыстырылды, жеке оқушы
табыстары еленбей, ұжымдық жетістіктер негізге алынды. Өзіндік бағалауда
тестік бақылау формасы жаппай қолданылды.
Бағасыз оқу бір жағынан тиімді де болды, себебі оқушылардың біршамасында
дербес, өз бетінше оқу қабілеттерін дамытты. Дегенмен, мұндай оқу көпшілік
жағдайларда оқушылар білімінің, тəртібінің құлдырауына алып келді. Оқушылар
мектепте, үйде тиянақты білім игеру жұмыстарын тоқтатты, сабақтарға
қатыспайтын болды. Сондықтан да, алғашқыда бақылаудың əрқилы формалары
біртіндеп енгізіліп, ал 1932 жылдан жеке оқушының білімі оның даралықты
ерекшеліктерін ескерумен жүйелі бағалау принципі негізінде орындалатын
болды.
1935 жылдың қыркүйек айынан бастап, бес сөздік (вербалды) баға: “өте
жақсы”, “жақсы”, “қанағаттанарлық”, “жаман”, “өте жаман” – енгізілді. Бұл
жүйе 1943 жылға дейін сақталды. 1944 жылдың қаңтарынан оқушы білімі мен
тəртібін бағалаудың сөздік бағамен сандық баға жүйесімен ауыстыру жөнінде
шешім қабылданды.
Реттелген тəртіпте білім есебін жүйелі жүргізу өзін ақтады, оқушылардың оқу
дайындығы мен мінез құлық сапасынан көтерілуіне ұнамды себебін тигізді.
Оқу іс-əрекеттерінің нəтижесін балл жүйесінде бағалау көптеген
кемшіліктеріне қарамастан өз баламасын таппай отыр. Дегенмен, педагог
ғалымдардың көбі сауаттылық дəрежесін бағалаудың мұндай жүйесіне қарсы.
Олардың дəйегі:
– білімділік іс-жүзінде үш балдық жүйеде бағаланады (“1”, “2” бағалары
білімсіздік көрсеткіштері).
– білімділікті бағалаудың шынайылығы кем (“5”, “4”, “3” бағалары
гимназиялық сыныптарға да, дарынды оқушылар топтарында да, ақыл-есі кем
балалар оқуында да бірдей тең қойылады. Ал аталған оқу түрлеріндегі білім
игеру нəтижесіне қойылған талаптар əрқилы болатындықтан бағалардың мəні
біркелкілігін жояды).
– оқушылар білімін бағалауда үш балдық өлшем жеткіліксіз (сондықтан да
оқытушылар қосымша өлшемдер қолданып жүр: балл жанына “плюс” не “минус”
белгілерін қояды).
Ғалымдар он балдық, он екі балдық тіпті жүз балдық та бағалау жүйелерін
ұсынуда.
Бағалаудың функциясы
Оқу үлгерімінің бағасы оқушының объективті білімі мен білігін белгілі түрде
көрсететін жүйені сипаттайды.
Педагогикалық энциклопедияда бағалау оқушының алған білім, білік және
дағдысының деңгейін оларға мектеп бағдарламасымен берілген талаптарға
сәйкес анықтау деп қарастырылады.
Бағалау оқушының білім, білік және дағдысының көлемін, деңгейін және
сапасын ескереді.
Бағалаудың бірнеше функциясы бар. Оның функциялары қиын әрі әртүрлі болып
келеді.
Бағалаудың бірнеше функциясын атап көрсетуге болады:
әлеуметтік функциясы;
оқытушы функциясы;
тәрбиелеуші функциясы;
эмоционалдық функциясы;
ақпараттық функциясы;
басқару функциясы.
Әлеуметтік функция қоғамның төменгі сынып оқушысының сабаққа дайындығының
дәрежесіне қойған талабына байланысты туындайды. Білімділік бұл жағдайда
дамуының жастық деңгейін, тәрбиесін және оқушының хабардар болуын, оның
жеке тұлғасының танымдық, сезімдік және жігерлік ортасының қалыптасуын
білдіретін кең мағынада қолданылады.
Бақылау барысында оқушылардың мемлекеттік стандарт бойынша орнатылған білім-
білік-дағдыға жету сәйкестігін анықтайды, ал баға дәрежеге деген әсерін
және осы сәйкестіктің сапасын білдіреді (өте жақсы, жақсы, қанағаттанарлық,
нашар). Осылайша, соңында бақылау және бағалау жүйесі мұғалім үшін
әлеуметшілдігінің (сынып оқушыларының, оқытушылардың, ата-аналардың және
т.б.) және мемлекеттегі осы қоғамдағы және осы даму кезеңіндегі білім
берудің қиындықтары мен күйін хабарлауға құрал болады. Бұл өз кезегінде
білімнің қазіргі және болашақтағы дамуының бағытын тұспалдауға, өсіп келе
жатқан жастардың алатын білім жүйесіне қажетті түзетулерді енгізуге,
оқушыға да, мұғалімге де қажетті көмек көрсетуге мүмкіндік береді.
Оқытушы функция дұрыс жауаппен оқушы білімінен алынған жауапты салыстыру
нәтижесін анықтайды. Мұғалім оқушының білімді қабылдап, түсінуінің сапасын
анықтайды: білімді сезінушілігі мен толықтығын, алған білімін кез келген
қалыпты емес жағдайларда қолдана алу біліктігін, оқуміндетін орындау
барысында лайықты құралдарды таңдау біліктігін; оқу үлгерімінің динамикасы
белгіленеді, мектепте оқып жүрген кезінде және бітіргеннен кейін де қажетті
жеке тұлғалық сапасының қалыптасуы, негізгі ойлау амалдарының даму
деңгейі(талдау, жинақтау, салыстыру, қорытындылау); жұмыстағы қиын ортаны
айқындау, тиімді әдістер мен тәсілдерді анықтап белгілеу мүмкіндігі
туындайды, қайта талдау, білімнің қандай лайықты мазмұнын кеңейту, ал
қайсысын оқу бағдарламасынан алып тастау сияқты әрекеттерді орындайды.
Оқушының оқу іс-әрекетінің нақты нәтижесі қандай екендігі; қандай білімді
жақсы, түсінікті қабылдағаны, ал қандай білімді қайталаужәне тереңдетіп оқу
керектігі; оқу іс-әрекетінің қай жағы қалыптасқан, ал қай жағын
қалыптастыру керектігі белгіленеді.
Тәрбиелеуші функциясы оқудың жарамды себебін қарастыру барысында және
оқушылардың төмен баға алуына және уайымына байланысты өзін-өзі бақылауға
дайындығында анықталады.
Дұрыс ұйымдастырылған бақылау және бағалау оқушылардың қорытынды бақылау
жұмыс алдындағы қорқынышын басады, қобалжушылық деңгейін азайтады, дұрыс,
тиімді мақсат орнатуын қалыптастырады, дербестікке, белсенділікке және өзін-
өзі бақылауға бағытталады.
Эмоционалдық бақылау кез келген бағалау түрі белгілі бір эмоционалдық фон
тудыруына және оқушының тиісті эмоционалды әсерін шақыруына байланысты
көрінеді. Шынында да, баға оқушының алға ұмтылуына, алдындағы қиындықты
жеңуіне әсерін тигізеді, сонымен қатар, оқушының көңілін түсіріп, артта
қалғандар қатарына да итермелеуі, өзін-өзі төмен бағалауына, үлкендермен
және өзінің құрдастарымен ара қатынасын үзуіне де әсер етуі мүмкін.
Оқытудың нәтижесін тексеру барысында осы маңызды функцияны жүзеге асыру
келесі әрекетке байланысты: мұғалімнің эмоционалды әсері оқушының
эмоционалды әсеріне сәйкес келуі керек (яғни сонымен бірге қуанып, сонымен
бірге қайғыруы қажет) және оны жетістікке жетуге бағыттау, алған нашар
бағаларын жақсартуға болатындығына сенім тудыруы керек. Бұл жағдай бастауыш
оқыту педагогикасының негізгі заңдарының бірі – бастауыш сынып оқушысы тек
жетістікке оқу керек деген заңына сәйкес келеді. Жетістікке жету жағдайы
және эмоционалды амандығы – оқушы мұғалімнің қойған бағасын сабырлықпен
қабылдаудың, мұғаліммен бірге қателерін талдап, оны жою жолдарын
қарастырудың шарты болып табылады.
Ақпараттық функциясы жоспарлау мен болжау диагнозының негізі болып
саналады. Оның негізгі ерекшелігі – сәтсіз нәтиженің себебін талдау
мүмкіндігі мен оқу үрдісінде сәтсіз нәтижелерді осы үрдісті жетектеуші
жағынан да, жетектелуші жағынан да жақсартудың нақты жолдарын ұйғаруында.
Басқару функциясы оқушының өзін-өзі бақылауының дамуы үшін өте маңызды
функция болып саналады. Сонымен қатар, оқушы өзінің талдау біліктігін
дамытуда және өзінің іс-әрекетін дұрыс бағалауда, педагогтың бағасын дәл
қабылдауында басқару функциясы маңызды қызмет атқарады. Мұғалімге басқару
функциясы педагогикалық үрдістерді ұйымдастыру кезіндегі кемшіліктер мен
жетіспеушіліктерді, өзінің іс-әрекетіндегі қателіктерді (мен нені дұрыс
істемедім..., ... үшін не істеуім керек) анықтау барысында және оқу-
тәрбие үрдісіне түзету енгізу кезінде көмектеседі.
Оқушылардың білімін бағалаудағы қиындықтар
Сонымен, білім, білік, дағдыны бағалау – оқушылардың оқытудағы оқу
бағдарламасындағы, шартты бейнеленуі белгі болып табылатын, баллмен
көрсетілетін үлгілі көрсеткішімен жеткен нәтижесін салыстыру үдерісі.
Жалпылану дәрежесіне байланысты педагогикалық баға парциалды, бекітілген
және интегралды болып бөлінеді.
Парциалды баға – бұл педагогикалық бағаның бастапқы формасы. Ол өз
кезегінде оқушының мамандығының толықтай жетістігін қамтымайды, тек жеке
білім, білік, дағды немесе жеке мінезқұлық пердесіне қатысты. Көбіне,
парциалды баға ауызша, ой-пікірдің ауызша баға формасында беріледі және
мақтаулы немесе айыпталушы болуы мүмкін.
Бекітілген баға оқушының арадағы немесе аяқталған жетістігін, сабақтағы
ынтасы мен тәртібін көрсетеді. Әдетте 5-баллдық шкаланың рангілі
мағынасының бір санымен беріледі:
5 – толық шамада біледі (өте жақсы);
4 – жеткілікті біледі (жақсы);
3 – жеткіліксіз біледі (қанағатанарлықтай);
2 – білмейді (қанағаттанарлықсыз).
Парциалды және бекітілген бағалар оқушының тұлғасын және мінезқұлқын
толықтай анықтайтын педагогикалық бағаның интегралды формасы түрінде
педагогикалық мінездеменің негізі үшін қызмет етеді.
Ұсынушылық мүмкіндігіне қарай педагогикалық бағалау тура және жанама болып
бөлінеді. Тура бағалау тікелей бағаланушы адамға бағытталған. Жанама
бағалау формасында бір оқушыны бағалау басқа бір оқушының бағасы арқылы
бағаланады.
Мектептегі және жоғары оқу орындарындағы бағалаудың субъективті қатесінің
негізіне:
қайырымдылық, аямпаздылық;
әдейілеп төмендету;
алдын-ала ойластыру;
өсімшілдік;
орталық беталыс (екілік және бестік баға қоймау);
басқа мұғалімнің алдыңғы емтихандарда қойған бағасына сәйкес баға қою;
оқу пәні бойынша қойылған бағаны тәртібіне байланысты өзгерту және т.б.
жатады.
Осыдан әртүрлі оқытушының жеке баға қою стиліндегі келісушіліктің, білім,
білік, дағдыны игеруге қойылатын талаптардың бірегейлігінің қиындықтары
туындайды. Бұл қиындықты біртіндеп шешу дидактикалық тестерді пайдалану
арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.
Пайдаланылып отырған оқыту жүйесінің альтернативі ретінде педагогтар
сабақтың бір бөлігін арнайы бақылауға бөлуден бас тартып отыр және белгі
қоймай оқытудың болашақтығын дәлелдеп отыр.
Осы белгі-баға жанжалды жағдайдан шығудың бірден-бір жолы оқытуға
рейтингілі жүйені кірістіру болып табылады.
Бақылаудың рейтингілі жүйесі маңызды дәрежеде оқытудың теңестірілген
жүйесінің негативті жағын жояды. Нәтижесінде орталанған озаттардың, жақсы
оқитындардың тобы жойылады. Олардың орнына бірінші, бесінші, жүзінші
пайда болады. Рейтінгілі жүйені пайдалану өтілген тақырып бойынша тиісті
емес (кездейсоқ) баға алуды төмендетеді, себебі қорытынды баға оқушының
толық оқу барысында жасаған жұмысының (реферат жазу, олимпиапаға қатысу
және т.с.с.) нәтижесінен шығады.
Рейтингілі жүйе оқушының рейтингілі бағасының жоғары болуына көңіл бөлуіне
әсер етеді, сабаққа дайындалу барысында адал жұмыс жасауына итермелейді.
Бір қарағанда оқушы жақсы баға алуына қажетті балл жинағаннан кейін сабаққа
дайындалуды тоқтататындай болып көрінуі мүмкін. Бірақ көп жағдайда оқытуда
салыстыру механизмі жүреді. Топтық рейтингіде белгілі бір орын алған оқушы
төменге түскісі келмейді, себебі олар үшін ол жеке басының сәтсіздігі
ретінде қабылдануы мүмкін.
Баға қоюдың критерийлері
Оқушылардың білімін бақылау бағалаумен тығыз байланысты. Сонымен қатар, бұл
оқушының білімін бақылаудың қажетті элементі болып табылады. Бағаның дұрыс,
әділ қойылуы оқушының болашақта сабаққа дайындалуына әсер етеді, яғни
алатын білімінің сапасына да әсер етеді.
Білімді бағалау барысында оқушының оқу материалдарын білуінің сапалы
мінездемесін ескеру қажет: оқушыдағы нақты білім мен біліктің бар болуын,
оның толықтығын, беріктігін, әртүрлі жағдайдағы практикаларда пайдалана
алуын, терминологияны және өзіндік әдісін көрсету мен жазуын білуін.
Бағалаудың нәтижесі ауызша жауап беру немесе жазбаша жұмыс кезінде қатені
қаншалықты жібергеніне байланысты болады. Ағаттықтардың ішінен жіберген
қателерді, кемшіліктерді және ұсақ қателерді бөліп көрсетуге болады.
Егер ағаттық оқушының негізгі білім мен білікті және оны пайдалануды
алмағанын көрсетсе, онда ол қате болып саналады.
Оқушының негізгі білім мен білікті берік түсінбегендігін немесе
бағдарламаға байланысты негізгі болып есептелмейтін білімінің жоқтығын
көрсететін ағаттық кемшілікке жатады. Сонымен қатар қате болып саналатын,
бірақ тек бір ғана жағдайда жіберілген және екінші ұқсас жағдайда
жіберілмеген қателік кемшілік болып саналады. Кемшілікке зейінсіздікпен
немесе жауапкершілікпен түсіндіру, ұқыпсыз жазу жатады.
Ұсақ қателерге ауызша және жазбаша жауап беру барысында берілген мағынасыз
жауап немесе нәтиже, кездойсоқ жаңылыс жазулар және т.с.с. жатады.
Ағаттықтағы қателік, кемшілік және ұсақ қателерге байланысты сұрақтарды
мұғалім оқытудың қазіргі кезеңіндегі мәліметті түсінуіне қойылатын
талаптарға байланысты шешеді.
Қателерге, мысалы: алгоритмдік тілдің қызметтік сөздерін дұрыс пайдаланбау;
аргументтерді және нәтижені қате көрсету; бір мағыналы типтің ұзындығын
екінші типке дұрыс қоспау; алгоритмді орындау барысында командалардың
орындалу ретін бұзу т.с.с. жатады.
Кемшіліктердің мысалы: алгоритмдік тілдің қызметші сөздерін тастап кету
немесе дұрыс жазбау; аралық ұзындықтарды толық сипаттамау; құранды
командалардың шартын тексеру барысында кеткен кездейсоқ есептеуіш қателер;
алгоритм жазбаларының ұқыпсыз орналасуы және т.с.с.
Егер бір қате (кемшілік) бірнеше рет кездессе онда ол бір қате (бір
кемшілік) ретінде қарастырылады.
Сызып тастау және қатені түзетуді қате деп санаудың қажеті жоқ.
Егер жауаптың мазмұны сұрақпен сәйкес келсе, берілген жауап оқушыда қажетті
теориялық білім мен практикалық біліктің бар екенін көрсеткен жағдайда,
соңғы нақты жауап дұрыс шешу барысында берілсе және ұқыпты жазылса тапсырма
толық, өте жақсы орындалды деп есептеледі.
Егер оқушы тапсырманы орындауға кіріспесе және тапсырманы орындау барысында
қателіктер жіберсе, онда тапсырма орындалмаған болып есептеледі.
Оқушының тақырыпты түсінгендігіне баға барлық алынған белгі негізінде
қойылады. Негізгі баға оқушының қорытынды бақылау жұмысында алған бағасына
және оқушының барлық тақырып бойынша жүргізілген қорытынды сабақта берген
жауабына байланысты қойылады.
Тақырыптық баға қою барысында алдын қойылған бағаны оқушы тақырыптық
бақылау жұмысының нәтижесінде алған бағасымен растамаса мұғалім ол
бағаларды ескермеуге болады (мысалы, білім мен білікте жіберген
қателктеріне байланысты алған қанағаттанарлықсыз баға).
Жылдық баға оқушының жылдың соңында алған білімінің нақты деңгейін көрсету
керек.
Білім беру үдерісінде мұғалім қойылған бағаны мемлекеттік білім беру
стандартында қалыптасқан критерийлер негізінде түсіндіруі қажет.
Қазақстанның мектептерінде білімді бағалаудың бес баллдық жүйесі
қалыптасқан.
Төменде көрсетілген бағаның келесі қағидаларын пайдалануға болады.
Жаратымды бағалар (3, 4, 5) оқушы бағдарламаның негізгі материалын
білетіндігін көрсеткен жағдайда қойылады. 5 бағасы 1-2 ұсақ қате кеткен
жағдайда немесе сұраққа өте жақсы жауап берген жағдайда қойылады, ал 4 -
оқушы жауап бергенде 1-2 кемшілік жіберген жағдайда қойылады.
Қанағаттанарлықсыз баға оқушы бағдарламаның негізгі материалын
түсінбегендігін көрсеткен жағдайда қойылады.
Бекітілген баға қоюдың критерийлерін нақтылауды келесі жолмен жүзеге
асыруға болады:
5 деген баға оқушыға:
мағлұматты ауызша және жазбаша қатесіз баяндағанда;
бағдарламаға байланысты білім, білік және практикалық дағдының барлық
көлемін түсінуді айқындағанда;
мағлұматты ауызша және жазбаша түсінікті баяндаса, текстегі негізгі
жағдайды ерекшелей білсе, кенеттен қойылған сұрақтарға жеңіл жауап берген
жағдайда;
мағлұматты тура жеткізе білсе, жазбаша жұмыстарда қате жібермесе;
алған білімін практикада еркін пайдалана білген жағдайда қойылады.
4 деген баға қойылады, егер оқушы:
бағдарламалық мағлұматты айқындаса;
мағлұматты түсінікті баяндаса, бірақ оның маңызды жақтарын барлық уақытта
ажырата бермейді;
алған блімін практикада пайдалану қабілеті жоғары, бірақ тосыннан қойылған
сұрақтарға жауап беру барысында қиналып қалса;
ауызша және жазбаша жауаптарда нақты жауап бермесе және мұғалімнің байқаған
кемшіліктеріне жеңіл қараса.
3 деген баға қойылады, егер оқушы:
бағдарламалық мағлұматты айқындап, бірақ оны өздігінен жүзеге асыру
барысында қиналса және мұғалімнің қосымша нақтылайтын сұрағын талап етсе;
тосыннан қойылған сұраққа жауап беретін кезде қиналаса;
ауызша және жазбаша жауаптарда қате жіберсе.
2 деген баға қойылады, егер оқушы:
мағлұмат туралы жеке көзқарасы болса;
ауызша және жазбаша жауап беру кезінде дөрекі қате жіберсе.
Оқушылардың жауабын бағалаудың мүмкін болатын критерийлері мен параметрлері
1-кесте
Теориялық сұрақтарға (ауызша) жауап беруін бағалау
Пәндік құрастырушы
Тақырып бойынша білімнің жүйелілігі мен толықтығы (әлемнің бірегей
ақпараттық көрінісінің қалыптасуы, ақпараттық үдерістің бірегей
принциптерін, өлі және тірі табиғаттағы басқару үдерісін түсіну).
Инфорамтика түсініктері мен терминдерін түсіну деңгейі.
Білімді жеке меңгеру, ойлаудың тереңдігі (білімін еркін пайдалану,
жеке ұстанымы мен түсінігін көрсету).
Коммуникативті-іс әрекеттік құрастырушы
Ауызша сөйлеудің қалыптасуы.
Модельді пайдалану қабілеті (сызбаларды, кестелерді және т.с.).
Өзінің жақсы мысалдарын таңдап алу қабілеті, өтілген материалды
суреттеу, ой-пікірді логикалық түрде негіздеу, жүйелеу жүргізу
қабілеті.
Тіл табыса білу, диалогқа қосыла білу қабілеті.
Құнды – бағытталған құрастырушы
Пәнге деген қызығушылығын қалыптастыру, жаңа ақпараттық технологияны,
жаңа бағдарламалық құралдарды үйренуге деген дайындығы.
Ақпараттың маңыздылығын түсіну.
Өзіндік бағасын жоғарылату.
3 балл – шығармашылық деңгейінде көрінген
2 балл – толығымен көрінген
1 балл – жарым-жартылай көрінген
0 балл – мүлде көрінбеген
19-20 балл – 5
14–18 балл – 4
10–13 балл – 3
10 баллдан төмен болса – 2
2-кесте
Теориялық сұрақтарға (жазбаша) жауап беруін бағалау
Пәндік құрастырушы
Тақырып бойынша білімнің жүйелілігі мен толықтығы (әлемнің бірегей
ақпараттық көрінісінің қалыптасуы, ақпараттық үдерістің бірегей
принциптерін, өлі және тірі табиғаттағы басқару үдерісін түсіну).
Инфорамтика түсініктері мен терминдерін түсіну деңгейі.
Білімді жеке меңгеру, ойлаудың тереңдігі (білімін еркін пайдалану,
жеке ұстанымы мен түсінігін көрсету).
Коммуникативті-іс әрекеттік құрастырушы
Жазбаша сөздің қалыптасуы.
Модельді пайдалану қабілеті (сызбаларды, кестелерді және т.с.).
Өзінің жақсы мысалдарын таңдап алу қабілеті, өтілген материалды
суреттеу, ой-пікірді логикалық түрде негіздеу, жүйелеу жүргізу
қабілеті.
Тіл табыса білу, диалогқа қосыла білу қабілеті.
Құнды – бағытталған құрастырушы
Шешімнің шығармашылық және рационалдық қорытындысын іздеуге деген
дайындығы.
Ақпараттың маңыздылығын түсіну.
Сұраққа жазбаша жауап беруде әдетте пәндік және коммуникативті-іс әрекеттік
құрастырушының көрсетілген компоненттерінің көбісі, ал құнды-бағытталған
құрастырушының компоненттері мүлде қаралмағандықтан, жазбаша жауап беру
баллы келесі принциптерге сүйене отырып қойылады:
әрбір сұраққа ең жоғарғы саны – 3 қойылады (4 ерекше жағдайларда ғана
қойылады).
баллдың саны жауап беру барысында айтылу керек параметр болмаған жағдайда 1-
ге қысқаруы мүмкін (соңында 0-ге дейін қысқаруы мүмкін).
Мысалы, баллдың саны сұраққа толық жауап бермеген жағдайда; білімнің
жүйелілігі және толықтығы болмаған жағдайда; өзінің мысалы болмаған
жағдайда; сөзінде дөрекі қателер болған жағдайда; қорытынды шығармаған
жағдайда 1-ге қысқаруы мүмкін.
Рейтингілі шкаланы бағаға айналдыру келесі ереже бойынша жүзеге асады:
Әрбір жауап қосылады және мүмкін болатын жоғарғы балл шығарылады (мысалы,
бақылау жұмысында сұрақтар саны 5 болса, онда ең жоғарғы балл: 3*5=15).
Осы қосындының 90–100% бағамен 5;
70–89% – 4; 50–69% – 3; 50%-ден төмен болса – 2 болады.
3-кесте
Практикалық жұмыстарды бағалау
Пәндік құрастырушы
Практикалық жұмыстың тақырыбы мен мақсатын түсіну.
Инфорамтика түсініктері мен терминдерін түсіну деңгейі.
Компьютермен жұмыс істеу ережесін білу, іс-әрекеттің маңыздылығы.
Коммуникативті-іс әрекеттік құрастырушы
Ақпаратпен жұмыс істеу әдістерін білу (ақпаратты құрастыра білу, оны
іздеуді ұйымдастыру, негізгілерін ерекшелеу және т.с.с.).
Компьютермен жұмыс істеу әдістерін білу.
Өзіндік жұмыстың сапасы мен қарқындылығы.
Алынған нәтижені талдай білу.
Құнды – бағытталған құрастырушы
Шешімнің шығармашылық және рационалдық қорытындысын іздеуге деген
дайындығы.
Өзіндік бағасын жоғарылату.
3 балл – шығармашылық деңгейінде көрінген
2 балл – толығымен көрінген
1 балл – жарым-жартылай көрінген
0 балл – мүлде көрінбеген
20–22 балл – 5
15-19 балл – 4
11-14 балл – 3
11 баллдан төмен болса – 2
4-кесте
Реферат қорғауды бағалау
Пәндік құрастырушы
Рефераттың тақырыбы мен оның практикалық бөлімінің мақсатын түсіну.
Берілген тақырып бойынша білімнің жүйелілігі мен толықтығы.
Түсініктер мен терминдері түсіну деңгейі.
Қорғаудың жекелігі, дәлелдігі, сенімділігі, себепті-тексеру қатынас,
жалпылау және қорытындылау талдауының деңгейі, логикалық ойлау
қабілетінің деңгейі.
Коммуникативті-іс әрекеттік құрастырушы
Әртүрлі ақпарат көздеріне бағытталу.
Ақпаратпен жұмыс істеу әдістерін білу (ақпаратты құрастыра білу, оны
іздеуді ұйымдастыру, негізгілерін ерекшелеу және т.с.с.).
Компьютермен жұмыс істеу әдістерін білу.
Рефератты дұрыс жазу. Дербестік, негізгі нұсқалық, тақырыптың толық
ашылғандығы.
Тіл табысушылық, адамдармен байланыс орнатушылық, диалогқа қосылу
қабілеті.
Құнды – бағытталған құрастырушы
Ақпараттың маңыздылығын түсіну.
Өзіндік бағасын жоғарылату.
3 балл – шығармашылық деңгейінде көрінген
2 балл – толығымен көрінген
1 балл – жарым-жартылай көрінген
0 балл – мүлде көрінбеген
23–26 балл – 5
18-22 балл – 4
13-17 балл – 3
13 баллдан төмен болса – 2
Рейтингілі шкаланы бағаға айналдыру келесі ереже бойынша жүзеге асады:
әрбір параметрге ең жоғарғы саны – 2 (3 тек ерекше жағдайларда ғана
қойылады) белгілі бір баллдың қосындысын береді.
Осы қосындының 90–100% бағамен 5;
70–89% – 4; 50–69% – 3; 50%-ден төмен болса – 2 болады.
Оқушылардың білімін бақылаудың түрлері
Оқу – тәрбиелік үдерісінің ажырамайтын қиын бір бөлігі оқушылардың білім,
білік, дағдысын бақылау болып табылады. Кең мағынада бақылау адамның
нысаналық әрекетімен байланысты, бақылаусыз оқушының оқу жұмысы мен
оқытушының жұмысы мүмкін емес.
Оқыту процесінде оқушылардың білім, білік, дағдыларын бақылау және бағалау
оның аса қажет құрамдас бөлігі болып есептеледі. Мүғалімнің сабақтар
жүйесінде оны дүрыс үйымдастыра білуі, көптеген жағдайда оқу-тәрбие
процесінің табысты болуының оң кепілі. Ол үшін, мүғалім оқушының оқу
материалын меңгеру дөрежесін, сапасы мен көлемін үнемі анықтап отыруы тиіс.
Бұл бағытта окушылардың, сабақтар жүйесінде білім, білік, дағдыларын есепке
алу, бақылау және бағалаудың маңызы ерекше. Бақылаудың көмегімен теориялық
білімді меңгерудегі сапа, біліктілік пен дағдының қалыптасу дәрежесі
анықталады.
Бақылау – білім, біліктілік жəне дағдылардың игерілу процесіне бақылау
қоюды аңғартады. Бақылау тексерулерден тікелей құралады. Тексеру – бұл
білім, ептілік жəне дағдыларды игеру барысын бақылау үшін жүргізілетін
əрекет – қимылдар жүйесі.
Мəн-мағыналық тұрғысынан бақылау, бақылау кері байланыс түзуді қамтамасыз
етеді, яғни оқушылардың оқу əрекеттерінің нəтижесі жөніндегі мəліметтерді
алу мүмкіндігін ашады. Оқытушы өз шəкірттерінің қай білімді қандай деңгейде
игергенін, жаңа ақпарат қабылдауға қаншалықты дайын екендігін анықтайды.
Сонымен бірге оқушылардың өзіндік оқу жұмыстарының сипаты мен сапасын
байқастырады. Бақылау нəтижесінде мұғалім өз оқу жұмыстарының қаншама
дəрежеде жемісті болғанын, педагогикалық процес мүмкіндіктерін оқыту – оқу
мақсатында қай деңгейде пайдаланғанын сарапқа сала алады.
Бақылау кезінде оқушының өзі де өз оқу жұмыстарының нəтижесі бойынша
ақпарат алады. Бұл оған білім игеру барысында қандай жетістіктерді қолға
түсіргенін, сонымен бірге өз кемшіліктері мен олқылықтарының пəн
бағдарламаларының қай тұстарымен байланысты болғанына көз жеткізеді.
Тұрақты да бірізді бақылаудан оқушының тəртібі жақсарады, белгілі жұмыс
қарқынына үйренеді, ұнамды мінез, ерік сапаларын дамытады.
Бақылау – көлемі жағынан кең мағыналы түсінік. Ол біріктірілген
структуралық компоненттерді қамтиды. Бақылаудың басталу уақыты байқау және
тексеру. Байқау және тексеру процесінде бақылануы тиіс материал білінеді
және өлшенеді. Байқау және тексеру нәтижесінде алғашқы ақпарат жиналады
және ол ескеріледі. Келесіде бұл ақпарат анализден, салыстырудан
синтездеуден өтеді. Сонымен оның мағынасы мен маңызы анықталады, бұл
ақпаратты бақылаудың мақсаты тұрғысынан бағалау жүргізіледі. Бағалаудың
нәтижесі сыртқы және ішкі айтылу, ауызша түсінік алады.
Бағалаудың нәтижесі балл жүзінде берілуі мүмкін. Бақылаудың структуралық
компонентін үлгі ретінде беруге болады.
Оқу процесінде бақылаудың структуралық компоненті.
Бақылау объектісіне (немесе мазмұнына) оқу-тәрбие процесіне қатыстының бәрі
кіреді. Оның негізгі мазмұны оны мақсатты орнату мен бақылаудың міндетіне
байланысты болады. Көбінесе, оқу процесінде оқытушы мен оқушы қызметі
бақыланады. Мұғалім оқушыны тексеру барысында оның өтілген тақырыпты
түсінгендігін және оны ұққандығын, оның білімінің тереңдігін, ойлау
қабілетін және қабылдау процесінің дамығандығын байқайды. Оқу барысында
оқушыларда жалпы оқу, арнайы оқу және басқа да практикалық шеберлік пен
дағды қалыптасады. Мұғалім сонымен қатар оқушының білімінің тұрақтылығын
және дәлдігін оқушы алған білімін тәжірибеде пайдалана алу қабілетін, оқу
жұмысына деген творчествалық көз қарасын, бір дағды мен екінші дағдыны
қатар қолдану, біріктіру қабілетін бақылайды.
Мұғалім қызметінде оның сыныптық жұмысты ұйымдастыра алу қабілеті, оның
әдістері мен оқушыға білім беру жолдары, стилі және қатынаста болу тәсілі
бақыланады.
Осылайша, бақылау оқу-тәрбие процесінде теориялық білімнің сапасын және
оқушылардың тәжірибелік шеберлігі мен дағдысын, оқу қызметінің
мүмкіндіктерін, ойлау қабілетінің дамуын, сонымен қатар мұғалімнің
педагогикалық шеберлігін қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Болжалды қызмет элементі ретінде бақылаудың әртүрлі функциясы бар. Мысалы,
кері байланыс функциясы. Өзін ұстау, білім алушының (оқытушы, оқушы-
консультант, ақпараттың техникалық және электрондық құралдары) іс
-әрекетіне білім алушы жүйе (сынып, топ, оқушы) қалай әсер ететіні туралы
ақпарат ала отырып қана, білім алуға, іскерлікке және дағдыға сенімді
қадаммен алға жылжуға болады. Тек сонда ғана мұғалім оның білімді ойдағыдай
алып жатқанына сенімді бола алады. Егер оқу нашар болса, онда ол ақпаратты
өзінің әдісінің басқаша құрылуының белгісі ретінде қабылдайды.
Бақылаудың басқа функцияларын оның міндетіне қарай екі топқа жіктеуге
болады: педагогикалық және тексеру-бағалау. Педагогикалық функциясы оқу
процесінде бірнеше функцияларға бөлінеді: оқыту, өркендету, тәрбиелік,
диагностикалық, прафилактикалық, болжамдық.
Оқыту функциясы мұғалім оқушының білімінің шеберлігінің және дағдысының
деңгейін тексеру процесінде біліп, оның қателіктерін түзеп, берілген
тақырыптың материалын жақсы қабылдаудың жолдары туралы ұсыныс берумен
байланысты.
Бақылаудың өркендеу функциясы оқу процесінде мұғалім осы функция арқылы
оқушының ойлау қабілетінің даму, жетістікке жету немесе бұл дамуда артта
қалу деңгейін білу мүмкіндігіне ие болуымен сипатталады. Ол ақпарат
мұғалімге, біріншіден оқушының ойлау қабілетін дамытуды жоғары
білімділікпен жүргізу үшін, екіншіден бұл білім арқылы ең дұрысы болжалды
қызметтің дамуының дара ерекшелігін ескеру және әрқайсысының жақсы
үлгеріміне қол жеткізу үшін қажет.
Бақылаудың тәрбиелеуші функциясы оқушы (сабақ барысында сұрауы мүмкін,
білмей қалсам – ұят; алдыда қорытынды бақылау бар және т.б.) тексеруді
біліп тұрып, шыдамдылықпен білімді қабылдай бастауынан туындайды, қиналған
кезде – жақсы білім алу үшін ерік күшін арттырады. Бұл функция сонымен
қатар бақылау балалардың оқу себебін қалыптастырады, соның ішінде
адамгершілік қасиетін, парызын, міндетін, ар, ұятын қалыптастырады.
Оқушылар бағаны кез келген жолмен аламын деген ойдан арылады, сыныпта
жоғары бағаны әділетсіз жолмен алу деген ой болмайды, барлығы бағаны тек
әділетті жолмен алады. Олар біреуден көшіру, шпаргалка, топтық іріткіге
қарсы болады. Бақылау барысында оқушылардың арасында өзара жеке қарым-
қатынас орнайды, оқушылар мен оқытушылар арасында ынтымақтастық, бірлестік
қалыптасады.
Бақылаудың диагностикалық функциясының маңызы – оқушының жіберген қатесі,
білім-білігіндегі кемшілігі мен жетіспеушілігі туралы ақпарат алуында. Бұл
функцияда сонымен қатар оқу мағлұматын қабылдаудағы қиындықтары мен
жіберген қате сандарын және қандай қате жібергені туралы ақпарат ала алады.
Диагностикалық бақылаудың нәтижелері оқытудың қандай әдісін таңдау
керектігіне көмектеседі, сонымен қатар болашақта оқытудың әдістері мен
тәсілдерінің бағыты қандай болатынын анықтайды.
Бақылаудың бағыттаушы функциясы бақылаудың диагностикалық функциясынан
туындайды. Диагностика барысында оқытушы оқушылардың білімінің күшті және
әлсіз жақтарын анықтап, оқытушы өзінің жеке жұмысының әдісіне бағытталады.
Яғни оқытушы әрбір оқушының жеке ерекшеліктеріне қарай тапсырма береді. Бұл
ақпарат оқытушының оқыту үрдісін дамытуға бағыт береді.
Профилактикалық функция. Жатталған, тіпті жақсы меңгерілген ақпарат уақыт
келе ұмытылатыны белгілі. Бұл жағдай, көбінесе, оқушының алған білімі көп
пайдаланылмаған және талап етілмеген жағдайда орын алады.
Ұмыту процесі жаңа ақпаратты ең алғашқы қабылдау барысында қарқынды түрде
жүреді. Ұмытудың алдын алуды эпизодтық қайталау жолымен жүзеге асыруға
болады. Ал қайталау профилактикалық шама ретінде, ұмытудың алдын алу,
білімді бақылаумен тікелей байланысты.
Бақылаудың тексеру – бағалау функциясы. Олар негізінде оқытушының
тексеруіне, мектептегі жұмыстың әдісін ұйымдастыруға жатады.
Бақылау мемлекеттік аттестациялау функциясында оқу-тәрбие жұмысының
нәтижесі. Ең алдымен оқу-тәрбие ісінің мектепішілік бақылауы аттестацияның
бір құралы болып саналатынын атап кету керек. Мектеп әкімшілігі, әртүрлі
дәрежедегі білім беру орындары өзінің мектептеріндегі, басқа да
аудандардағы мектептерде оқитын оқушылардың оқу үлгерімінің жағдайына
қызығады. Сонымен қатар, оларды, әртүрлі типтегі мектептердің оқу жоспары
қандай мақсатта тиімді, оқу бағдарламалары және барлық пәндерден барлық
сыныпқа оқу кітаптары жеткілікті ме және т.б. мәселелер қызықтырады.
Бақылау мемлекеттік аттестациялаудың құралы ретінде қорытынды және соңғы
есеп беру үрдісінде орындалады. Осылайша, оқушылардың білім, білік және
дағдысын бақылау негізінде олар төменгі сыныптан жоғарғы сыныпқа көшеді;
емтихан нәтижесіне байланысты олар мектептен шығарылады және білімі туралы
тиісті құжатын алады; оларға сонымен қатар арнайы орта және жоғарғы оқу
орындарында мамандық меншіктеледі, техникумдарда және жоғарғы оқу
орындарында стипендия белгіленеді (қарапайым және жоғарылатылған).
Қорытынды және жиі – конкурстық емтихандар абитуриенттерді жоғарғы оқу
орындарына және техникумдарға қабылдау барысында қолданылады: оқуға
түсушілердің болашақта таңдаған мамандығы бойынша білім алуды сәтті түрде
жалғастыруына дайындығын тексереді. Мемлекеттік аттестациялау негізінде
білім алушылар және студенттер сыйлықтар және ерекше дипломдар: алтын және
күміс медалдар, жеке пән бойынша жеткен жетістіктері туралы куәлік, өте
жақсы деген диплом, жұмысқа орналасу және оқуға түсу барысында тиісті
жеңілдік алуға көмектесетін жоғары дәрежедегі мамандық алады.
Мемлекеттік аттестациялау функциясында бақылау алдыңғы қатардағы және
жаңашыл педагогикалық тәжірибені айқындау, зерттеу және қорытындылау,
сонымен қатар, оны оқытушының басқа да көптеген тәжірибесінде қолдану үшін
қажет.
Оқу-тәрбие ісінің негізгі функциялары осындай. Көрнекі түрде ол 2 сызбада
көрсетілген.
2 – сызба.
Оқытудың жетістігі мен оқушылардың дамуын бақылаудың негізгі функциялары
Білімді бақылаудың түрлері
Бақылау толық жүйе ретінде әртүрлі компоненттерден тұрады. Бұл
компоненттердің құрамына бақылаудың түрлері, әдістері және формалары
жатады.
Бақылаудың түрлері оның білім процесіндегі функцияларына байланысты
ажыратылады.
Педагогика ғылымы саласында білім, білік, дағдыны бақылаудың көптеген
түрлері кең тараған. Мысалы, ғалым-педагогтар Ю. К. Бабанский, Н. А.
Сорокин бақылауды күнделікті, оқтын-оқтын, қорытынды деген пікірлер айтады.
Ал Г. И. Щукина – алдын-ала, ағымдық, тақырыптық, оқтын-оқтын, қорытынды
және емтихан деген көзқарастарын білдіреді. Е. А. Дмитриев - күнделікті,
тақырыптық және қорытынды, нәтижесі деген тұжырымға келген.
Профессорлар Ж. Б. Қоянбаев, Р. М. Қоянбаевтың ''Педагогика'' оқулығында ол
тақырыптық, тараулар бойынша, оқтын-оқтын және қорытынды бақылау деп
бөлінген.
Заманауи педагогикада бақылаудың келесі түрлері кездеседі:
алдын-ала бақылау;
ағымдық бақылау;
тақырыптық бақылау;
аралық бақылау;
қорытынды бақылау.
Алдын-ала бақылауды мұғалім оқушының бастапқы танымдық әрекетінің деңгейі
туралы мәлімет алу үшін жүргізеді. Мұндай бақылаудың нәтижесі оқушыларды
жаңа оқу үдерісіне бейімдеуге қолданылуы мүмкін.
Алдын -ала бақылау, әдетте оқу жылының басында, жарты жылдықта, тоқсанның
басында және жаңа сабақтың алдында жүргізіледі. Алдын-ала бақылаудың
негізгі мақсаты: оқытушының оқушылардың жаңа сабаққа дайындығын және жаңа
ақпаратты қабылдауға дайындықтарын тексеру болып табылады. Алдын-ала
бақылау жүргізу негізінде пәннің қазіргі оқытылу деңгейін, оқушылардың
білімі мен оның көлемінің деңгейін анықтайды. Алынған нәтиже бойынша
мұғалім тақырыпты қалай өту керектігін жоспарлайды.
Ағымдық бақылау оқыту процесінде күнделікті қолданылады және сабақ
барысында оқушылардың оқу-танымдық әрекетіне басшылық жасайды. Ол ішкі және
сыртқы байланысты жан-жақты жүзеге асырауға мүмкіндік туғызады, соның
негізінде оқушылардың келесі оқу әрекетіне ықпал етеді.
Ағымдық бақылау мұғалімнің жалпы немесе жекелеген оқушылар жұмысына жүйелі
түрде бақылау жасау көмегімен жүргізіледі. Бақылаудың бұл түрі оқушылардың
сынып немесе үй тапсырмаларын өз бетінше орындауға деген ниеттері мен
берілген тапсырманы орындауға деген олардың қызығушылығы және
жауапкершілдік сезімін ынталандыруда үлкен маңызға ие болады.
Тақырыптық бақылау-оқу бағдарламаларындағы белгілі тақырыптар бойынша
өткізіледі. Сабақтың тақырыбы және әрбір кезеңдері негізінде оқушылардың
білімді, іскерлікті, дағдыны игеруі тексеріледі. Сонымен бірге, мұғалім
жаңа тақырыптың кейбір басты мәселелерін өткен сабақтардағы оқу
материалдарымен толықтырады, кейбір ұғымдарды, анықтамаларды, ғылыми
ережелерді оқушы-лардың есіне салады.
Тақырыптық бақылау – бұл белгілі бір үлкен тақырыпты аяқтағаннан кейін
жүргізілетін бақылаудың түрі болып табылады.
Тақырыптық бақылаудың функциялары төмендегідей:
барлық тақырыптың материалдарын жүйелеу және қорытындылау;
тақырыпты қайталау және алған білімін ұмытудың алдын алу үшін жүргізілетін
тексеру, оны болашақта оқу пәндерінде оқытылатын бөлімдерді қабылдау үшін
негіз ретінде орнықтыру.
Бұл жағдайда тексеру сұрақтары мен білімнің ерекшелігі бүкіл тақырыптан
алынған білімін көрсетуіне, алдында өткен тақырыптардан алған білімімен
байланыс орнатуына, пәнаралық байланыс, білімін басқа материалға алмастыру
қабілеттілігіне негізделген.
Бұл бақылау түрінің ерекшелігі:
бақылаудың бұл түрінде оқушыға сабаққа дайындалуға қосымша уақыт беріледі
және тапсыра алмай қалған жағдайда қайта тапсыруына, материалды толығымен
қабылдауына, алдын алған бағасын түзетуіне мүмкіндік береді;
қорытынды баға қою барысында мұғалім орташа балға қарамайды, ол тек тақырып
бойынша тапсырылған қорытынды бағаны ғана есептейді, ол баға оқушының алдын
алған нашар бағасын жояды және бақылауды объективті етеді;
өз білімінің жоғары бағасын алуға мүмкіндік береді.
Өз білімін нақтылау және тереңдету оқушының дәлелді іс-әрекетінің негізі
болып табылады, оның оқуға деген қызығушылығы мен ынтасын көрсетеді.
Жоғарғы сыныптарда тақырыптық бақылауды жүргізу үшін коллоквиумды
пайдалануы мүмкін (латын тілінен аударғанда colloquium – әңгіме,
сұқбатдеген мағынаны білдіреді). Оның әдісі мынадай: оқушыларға алдын ала
тақырыптар және шамалы сұрақтар беріліп, кітаптар тізімі көрсетіледі.
Қызығушылық білдіргендерге консультация ұйымдастырылады. Коллоквиум
көбінесе практикалық сабақ алдында жүргізіледі, мысалы физика пәнінен,
химия, биология, еңбек пәндерінен. Одан, ереже бойынша ешкім босатылмайды,
бақылауға барлық оқушы толық қатысады. Егер кімде- кім тапсырманы орындай
алмаса – мұндай оқушыны мұғалім практикалық сабаққа кіргізбеуіне толық
құқысы бар: мұғалім оқушыға біліміндегі кемшіліктерді қалай түзету
керектігі туралы қайта кеңес беріп, содан соң мұғалім оқушының берген
кеңесінен нәтиже шығарғандығына көз жеткізу үшін білімін қайта тексереді.
Бастауыш сыныптарда тақырыптық бақылауды жүргізу үшін қорытынды бақылау
жұмыстары, тестілеу жүргізілуі мүмкін. Бұдан басқа тақырыптық бақылауды
жарыс түрінде, викторина түрінде де өткізеді.
Аралық бақылау – оқу материалының келесі бөлігіне көшу алдыңғы бөлікті
игерумен тығыз байланысты болған жағдайда әрбір оқушының жетістігін
анықтауға арналады.
Қорытынды бақылау - барлық пәндер бойынша жыл аяғында өткізіледі. Бақылау
процесінде тақырыптық және тарау бойынша бақылау нәтижелері есепке алынады.
Оқушылардың жыл бойында алған теориялық және тәжірибелік білімдері
анықталады. Сондықтан қорытынды бақылаудың негізі емтихан және оқушылардың
жылдық үлгерім бағалары болады. Емтихан мен жылдық үлгерім бағаларынан
педагогикалық кеңестің шешімі бойынша қорытынды бағалар шығарылады. Бақылау
әдістері арқылы оқушылар жұмысының тиімділігі мен мазмұны туралы кері
байланыс қамтамасыз етіледі. Бақылау әдістеріне ауызша, жазбаша және
графикалық бақылау әдістері жатады. Бұл әдістерге қарағанда бағдарламалап
бақылау әдістерінің өзіндік ерекшелігі бар. Олар машинасыз және машиналы
бағдарламалап бақылау әдістеріне бөлінеді.
Машинасыз бағдарламалап бақылау әдістері бойынша перфокарталар және бақылау
карталарын қолданып, оқушылардың теориялық және практикалық білімдерін
анықтайды. Мұғалім оқыту және білім беру мазмұны бөлімі бойынша 20-25
сұрақтар дайындап, әрбір сұраққа 4 вариантты жауаптың мазмұнын жазады.
Олардың ішінен бір сұраққа ғана дұрыс жауап беріледі.
Қалған сұрақтар варианттары: дәл емес, толық емес немесе басқа тектес
ұғымдарға сәйкес келеді'' (1, 269 бет).
Бақылаудың тағы бір бөлігі, кейбір жағдайда, тапсырмалар түрі деп ұғынылады
(жазбаша бақылау жұмысы, тесталық жұмыс, зертханалық-тәжірибелік жұмыс,
зачет, шығарма, диктант т.б.) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1-тарау. Оқушылардың білімін бақылау және бағалаудың теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін бағалау ... ... ... ... ... ... ..6
Оқушылардың білімін бақылаудың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .17
Оқушылардың білімін бақылаудың әдістері және оны ұйымдастыру
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2-тарау. Информатикадан оқушылардың іс-әрекетін бақылау мен бағалау
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36
Білімді бақылау мен бағалауды іс-әрекеттік тұрғыда қарастыру ... ... 36
Информатикадан оқушылардың оқу іс-әрекетін бақылау әдістері ... .42
Информатикадан оқушылардың іс-әрекетін бақылау тапсырмалары атты
электрондық құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..59
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..62
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі уақытта білім беру аумағында әрбір оқушының
білім алу қажеттілігін қамтамасыз ететін оқыту жүйесін құру мақсатында,
ғылыми-зерттеушілік және инновациялық іс-әрекеттің дамуына ерекше көңіл
бөлініп отыр. Жаңа білім беру жүйесінің қалыптасуы жеке тұлғаның дамуын
қамтамасыз етіп қана қоймай, оқу іс-әрекетінің нәтижесін бақылау
мәселелерін зерттеуді де қажет етеді. Бақылау мазмұнының мәні бақылаудың
әдістері мен тәсілдерін қолдану, оны ұйымдастыру қоғамдық-экономикалық
қатынастардың, ақпараттық технологияның дамуы мен білім беру аумағындағы
өзгерістер сияқты бірқатар себептерге байланысты анықталады. Тек бақылау
ғана білім стандартына сай оқушылардың білім деңгейін, практикалық
дағдылары мен біліктіліктерін дер кезінде анықтап, информатиканы оқыту
әдістемесі мазмұны мен әдістемесіне түзету енгізуге мүмкіндік береді.
Информатиканы оқытудың методикалық жүйесінің даму аймағында жүргізілген
зерттеулер: С.А.Бешенков, А.П.Ершов, С.А.Жданов, А.А.Кузнецов,
Э.И.Кузнецов, М.П.Лапчик, В.Л.Матросов, И.В.Роберт, ЮА.Шафрин және т.б.
еңбегінде көрсетілген.
Бақылаудың мазмұнының, оны ұйымдастырудың, оны жүргізудің әдістері мен
тәсілдерінің маңыздылығы келесі себептерге байланысты анықталады: қоғамдық-
экономикалық қарым-қатынастың, ақпараттық технологиялардың дамуымен, білім
беру аумағындағы өзгерістермен. Бақылау білімнің, практикалық дағдының және
білім беру стандартына сәйкес білім алушының білігінің уақытылы көрінуін
қамтамасыз етеді. Сонымен қатар білім мазмұнына, ұйымдастырылуына және
информатиканы оқыту әдісіне, мұғалімнің іс-әрекетіне, олардың педагогикалық
мәдениетінің дамуына өзгертулер енгізеді.
Бақылаудың негізгі міндеті – оқушының алған білімінің дұрыстығының,
көлемінің, тереңдігінің және шындығының деңгейін анықтау және оқу іс-
әрекеті туралы, дербестігінің деңгейі және оқушының оқу үдерісіндегі
белсенділігі туралы ақпарат алу, олардың оқуының әдіс, тәсіл және
формаларының тиімділігін анықтау болып табылады.
Оқушылардың оқу іс-әрекетінің басшылық функциясын орындай отырып, бақылау
кезінде үнемі баға қойылмайды. Ол оқушылардың жаңа тақырыпты қабылдауына
дайындық ретінде жүруі мүмкін, оқушының білім, білік және дағдыны түсінуге,
қорытындылауға және жүйелеуге дайындығын анықтау ретінде жүргізіледі.
Бақылау маңызды оқытушылық және дамытушылық мағынаны білдіреді.
Бақылаудың психологиялық-педагогикалық функциясы оқушының біліміндегі
кемшіліктерді және осы кемшіліктерді жою мақсатында оның себептері мен
сипатталуын анықтаудан тұрады. Мұғалімге оқушының білімді түсінгендігі
туралы және ол қандай жолмен жүзеге асқандығы туралы ақпарат алу өте
маңызды.
Бақылау сонымен қатар білім беру үдерісінде үлкен тәрбиелік қызмет
атқарады. Ол тек оқушының ғана емес сонымен қатар мұғалімнің де
орындалған жұмысқа жауапкершілікпен қарауын арттырады. Оқушыны оқу
тапсырмаларын орындау барысында ұқыптылық пен жүйелі еңбек етуге үйретеді.
Білімді тексеру оқушының оқу іс-әрекетін бақылаудың педагогикалық формасы
болып табылады. Мұғалім оқушылардың барлық бағдарламалық материалды
түсінгендігіне көз жеткізу үшін білімді бақылаудың арнайы түрін
пайдаланады. Бақылауды білімді жай ғана бақылап қоятындай етіп емес, алған
білімін толықтай тексеретіндей етіп жасау керек.
Тексеру – оқушылардың тұрақты білімге деген ынтасы.
Оқушылардың білімін тексеру – мұғалімнің өзін-өзі бақылауының маңызды
формасы. Сондықтан бақылау білім берудің маңызды және қажетті құрамдас
бөлігі болып саналады.
Зерттеудің мақсаты: Информатикадан оқушылардың оқу іс-әрекетін бақылау мен
бағалауды іске асырып, білімді бақылаудың тиімді әдістері мен жолдарын
қарастыру.
Зерттеу нысаны – жалпы орта білім беру мектептерінде информатиканы оқыту
үрдісі.
Зерттеудің пәні – информатиканы оқыту барысында оқушылардың оқу іс-әрекетін
бақылау әдістемесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы – егер, информатиканы оқыту барысында бақылау
тапсырмаларының оқыту мазмұнына сәйкестігі, сонымен қатар оқыту нәтижелерін
бағалауда тапсырмалардың қиындық дәрежесі ескеріліп, оқушылардың оқу іс-
әрекетін бақылауда деңгейлік тапсырмаларды пайдаланып және бақылау
тапсырмалары педагогикалық ғылыми негізде сұрыпталып алынса, онда білімді
бақылау әдістемесінің тиімділігі артып, оқушылардың білім сапасы артады.
Зерттеудің міндеттері:
ғылыми және әдістемелік әдебиеттерге шолу жасау;
мектептегі информатика пәнінен оқушылардың білім, білік және дағдыларын
бақылау мен бағалаудың әртүрлі әдіс, тәсіл және түрлерін қарастыру;
информатика пәніндегі оқушылардың оқу іс-әрекетін бақылау мен бағалаудың
әдістерін көрсету.
білімді бақылаудағы іс-әрекет түрлеріне сүйене отырып Информатикадан
оқушылардың іс-әрекетін бақылау тапсырмалары атты электрондық құрал жасау.
Зерттеудің теориялық негіздері: педагогика, психология аумағы бойынша
(В.Д.Шадриков, М.Н.Шардаков, В.П.Беспалько, З.И.Калмыкова, И.С.Якиманская
және т.б.), информатиканы оқыту әдістемесі мен теориясы (Е.Ы.Бидайбеков,
С.К.Кариев, М.П.Лапчик, Ж.К.Нұрбекова және т.б.). Педагогикалық іс-
әрекеттер субъектісі ретінде қалыптасу, жеке тұлғаға бағытталған оқыту
теориялары мен ұстанымдары зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізін
қалайды.
Зерттеудің әдістері: ғылыми, психологиялық, педагогикалық және әдістемелік
әдебиеттерге талдау жасау; озық педагогикалық тәжірибелерді оқып-үйрену;
оқыту үрдісін бақылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі: білімді бақылаудың
түрлерін, әдіс-тәсілдерін меңгере отырып, білім беру стандартында
белгіленген мазмұндық желілерге, білімді бақылаудың іс-әрекеттік негіздегі
түрлеріне сүйене отырып Информатикадан оқушылардың білімін бақылау
тапсырмалары атты электрондық құрал жасау.
Дипломдық жұмыстың құрылымдық мазмұны: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан
тұрады.
1-ТАРАУ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ БІЛІМІН БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін бағалау
Бағалау – бұл оқушының білімін балл жүзінде анықтау немесе көрсету. Бағалау
– оқушының білім алу нәтижесінде жеткен жетістігін анықтау болып табылады.
Қазіргі даму кезеңінде білім берудің негізгі мақсаты оқушыны жеке тұлға
ретінде дамыту болғанына байланысты, мұғалімнің бағалау іс-әрекетінің
келесі параметрлері анықталады:
пәндік білім-білік-дағдыны түсінудің сапасы, оның білім беру стандартында
көрсетілген талаптарға сай болуы;
мектеп оқушыларының оқу іс-әрекетінің қалыптасу деңгейі;
ойлау іс-әрекетінің негізгі сапасының даму деңгейі (бақылай білу қабілеті,
талдай білу, салыстыра білу, оқу міндеттерін шығармашылық түрде шешу және
т.б.);
танымдық белсенділігінің, қызығушылығының және оқу іс-әрекетіне деген
қатынасының даму деңгейі.
Бірінші параметр оқытудың нәтижесіне байланысты бағамен бағаланады,
қалғандары – сөздік пікірмен бағаланады.
Оқушылардың оқу-танымдық жұмыстарын бақылау нəтижесі сол жұмыстарды
бағалаудан көрінеді. Бағалау – білім, білік жəне дағдылардың игерілу
дəрежесін анықтау болып табылады.
Бағалау қызметтерінің сандық көрсеткіші – баға, яғни баға оқушылардың
білім, білік, дағдылар дəрежесінің шартты сан не ұпаймен белгіленуі.
Оқу нəтижесі тек баға емес, басқа да жолдармен анықталуы мүмкін. Мысалы, ол
ауызекі қолдау не қолдамау, алғыс жариялау, мақтау қағазы не медальдармен
мадақтау жəне т. б.
Білім бағалауда шынайылылық, білім сапасын анықтаудағы бірыңғай талап үлкен
маңызға ие. Себебі, білімдік баға оқушыға ықпал жасаудың өте нəзік құралы.
Көтеріңкі баға шəкіртті қуантады, қанаттандырады. Əсіресе, болымсыз бағаның
əсері күшті: ол баланың оқуға деген ықыласын арттыруы да не тіпті оқудан
бас тартуға ықпал жасауы да мүмкін. Сондықтан да, кейінгі жылдары бағалау,
баға қою мəселесі үлкен пікірталас туғызып отыр. Педагогтардың бір тобы
сыныптан сыныпқа оқушыны білім сапасына қарамастан өткізуді ұсынуда. Осыған
байланысты еліміздегі бағалау проблемасының əр кезеңдегі жайы өз алдына
қызықты.
1917 жылға дейін оқушылар білімі балдық жүйеде бағаланды. Баға нөлден беске
дейінгі алты баллдық жүйеде қойылды. Кейін нөлдік баға жойылып, бес баллдық
жүйе қабылданды.
Оқу нəтижесін балл бойынша бағалау əрқилы көзқарастар туындатты. 1917
жылдан соң тіпті оқу жүйесінде бағалау, баға қоюға қарсылықтар да болды.
Кеңестік еңбек мектебінің тұжырымдамасына орай оқу іс-əрекеттері шəкірттің
қызығушылығына, дербестігіне, ынталылығына, шығармашылық сипатына
негізделуі тиіс болды.
1918 жылы Кеңестік өкімет жарлығымен оқушы білімі мен тəртібін балдық
жүйемен бағалау мектеп тəжірибесінен мүлде шығарылды, сыныптан сыныпқа
өткізу, куəліктер беру оқушылар білімі жөніндегі педагогикалық кеңес шешімі
негізінде орындалатын болды.
Емтихан түрлерінің: қабылдау, ауыстыру, бітірту – ешқайсысы да
жүргізілмейтін болды. Сабақ барысындағы оқушыны жеке-дара тексеру де
орынсыз деп табылды. Аса қажетті жағдайларда жалпылама сынақтау сипатындағы
ауызша сұрақтар мен жазба жұмыстарды ғана өткізуге рұқсат берілетін болды.
Оқушылармен өтілген тақырыптар бойынша мерзімді əңгіме-сұхбаттар жүргізу,
оқыған кітаптары мен мақалалары бойынша баяндамаларын тыңдау ұсынылды.
Оқушылардың жеке таңдауымен өз бетінше орындаған жұмыстары дəріптелді.
Дəстүрлі бақылау жүйесі өзіндік бақылаумен ауыстырылды, жеке оқушы
табыстары еленбей, ұжымдық жетістіктер негізге алынды. Өзіндік бағалауда
тестік бақылау формасы жаппай қолданылды.
Бағасыз оқу бір жағынан тиімді де болды, себебі оқушылардың біршамасында
дербес, өз бетінше оқу қабілеттерін дамытты. Дегенмен, мұндай оқу көпшілік
жағдайларда оқушылар білімінің, тəртібінің құлдырауына алып келді. Оқушылар
мектепте, үйде тиянақты білім игеру жұмыстарын тоқтатты, сабақтарға
қатыспайтын болды. Сондықтан да, алғашқыда бақылаудың əрқилы формалары
біртіндеп енгізіліп, ал 1932 жылдан жеке оқушының білімі оның даралықты
ерекшеліктерін ескерумен жүйелі бағалау принципі негізінде орындалатын
болды.
1935 жылдың қыркүйек айынан бастап, бес сөздік (вербалды) баға: “өте
жақсы”, “жақсы”, “қанағаттанарлық”, “жаман”, “өте жаман” – енгізілді. Бұл
жүйе 1943 жылға дейін сақталды. 1944 жылдың қаңтарынан оқушы білімі мен
тəртібін бағалаудың сөздік бағамен сандық баға жүйесімен ауыстыру жөнінде
шешім қабылданды.
Реттелген тəртіпте білім есебін жүйелі жүргізу өзін ақтады, оқушылардың оқу
дайындығы мен мінез құлық сапасынан көтерілуіне ұнамды себебін тигізді.
Оқу іс-əрекеттерінің нəтижесін балл жүйесінде бағалау көптеген
кемшіліктеріне қарамастан өз баламасын таппай отыр. Дегенмен, педагог
ғалымдардың көбі сауаттылық дəрежесін бағалаудың мұндай жүйесіне қарсы.
Олардың дəйегі:
– білімділік іс-жүзінде үш балдық жүйеде бағаланады (“1”, “2” бағалары
білімсіздік көрсеткіштері).
– білімділікті бағалаудың шынайылығы кем (“5”, “4”, “3” бағалары
гимназиялық сыныптарға да, дарынды оқушылар топтарында да, ақыл-есі кем
балалар оқуында да бірдей тең қойылады. Ал аталған оқу түрлеріндегі білім
игеру нəтижесіне қойылған талаптар əрқилы болатындықтан бағалардың мəні
біркелкілігін жояды).
– оқушылар білімін бағалауда үш балдық өлшем жеткіліксіз (сондықтан да
оқытушылар қосымша өлшемдер қолданып жүр: балл жанына “плюс” не “минус”
белгілерін қояды).
Ғалымдар он балдық, он екі балдық тіпті жүз балдық та бағалау жүйелерін
ұсынуда.
Бағалаудың функциясы
Оқу үлгерімінің бағасы оқушының объективті білімі мен білігін белгілі түрде
көрсететін жүйені сипаттайды.
Педагогикалық энциклопедияда бағалау оқушының алған білім, білік және
дағдысының деңгейін оларға мектеп бағдарламасымен берілген талаптарға
сәйкес анықтау деп қарастырылады.
Бағалау оқушының білім, білік және дағдысының көлемін, деңгейін және
сапасын ескереді.
Бағалаудың бірнеше функциясы бар. Оның функциялары қиын әрі әртүрлі болып
келеді.
Бағалаудың бірнеше функциясын атап көрсетуге болады:
әлеуметтік функциясы;
оқытушы функциясы;
тәрбиелеуші функциясы;
эмоционалдық функциясы;
ақпараттық функциясы;
басқару функциясы.
Әлеуметтік функция қоғамның төменгі сынып оқушысының сабаққа дайындығының
дәрежесіне қойған талабына байланысты туындайды. Білімділік бұл жағдайда
дамуының жастық деңгейін, тәрбиесін және оқушының хабардар болуын, оның
жеке тұлғасының танымдық, сезімдік және жігерлік ортасының қалыптасуын
білдіретін кең мағынада қолданылады.
Бақылау барысында оқушылардың мемлекеттік стандарт бойынша орнатылған білім-
білік-дағдыға жету сәйкестігін анықтайды, ал баға дәрежеге деген әсерін
және осы сәйкестіктің сапасын білдіреді (өте жақсы, жақсы, қанағаттанарлық,
нашар). Осылайша, соңында бақылау және бағалау жүйесі мұғалім үшін
әлеуметшілдігінің (сынып оқушыларының, оқытушылардың, ата-аналардың және
т.б.) және мемлекеттегі осы қоғамдағы және осы даму кезеңіндегі білім
берудің қиындықтары мен күйін хабарлауға құрал болады. Бұл өз кезегінде
білімнің қазіргі және болашақтағы дамуының бағытын тұспалдауға, өсіп келе
жатқан жастардың алатын білім жүйесіне қажетті түзетулерді енгізуге,
оқушыға да, мұғалімге де қажетті көмек көрсетуге мүмкіндік береді.
Оқытушы функция дұрыс жауаппен оқушы білімінен алынған жауапты салыстыру
нәтижесін анықтайды. Мұғалім оқушының білімді қабылдап, түсінуінің сапасын
анықтайды: білімді сезінушілігі мен толықтығын, алған білімін кез келген
қалыпты емес жағдайларда қолдана алу біліктігін, оқуміндетін орындау
барысында лайықты құралдарды таңдау біліктігін; оқу үлгерімінің динамикасы
белгіленеді, мектепте оқып жүрген кезінде және бітіргеннен кейін де қажетті
жеке тұлғалық сапасының қалыптасуы, негізгі ойлау амалдарының даму
деңгейі(талдау, жинақтау, салыстыру, қорытындылау); жұмыстағы қиын ортаны
айқындау, тиімді әдістер мен тәсілдерді анықтап белгілеу мүмкіндігі
туындайды, қайта талдау, білімнің қандай лайықты мазмұнын кеңейту, ал
қайсысын оқу бағдарламасынан алып тастау сияқты әрекеттерді орындайды.
Оқушының оқу іс-әрекетінің нақты нәтижесі қандай екендігі; қандай білімді
жақсы, түсінікті қабылдағаны, ал қандай білімді қайталаужәне тереңдетіп оқу
керектігі; оқу іс-әрекетінің қай жағы қалыптасқан, ал қай жағын
қалыптастыру керектігі белгіленеді.
Тәрбиелеуші функциясы оқудың жарамды себебін қарастыру барысында және
оқушылардың төмен баға алуына және уайымына байланысты өзін-өзі бақылауға
дайындығында анықталады.
Дұрыс ұйымдастырылған бақылау және бағалау оқушылардың қорытынды бақылау
жұмыс алдындағы қорқынышын басады, қобалжушылық деңгейін азайтады, дұрыс,
тиімді мақсат орнатуын қалыптастырады, дербестікке, белсенділікке және өзін-
өзі бақылауға бағытталады.
Эмоционалдық бақылау кез келген бағалау түрі белгілі бір эмоционалдық фон
тудыруына және оқушының тиісті эмоционалды әсерін шақыруына байланысты
көрінеді. Шынында да, баға оқушының алға ұмтылуына, алдындағы қиындықты
жеңуіне әсерін тигізеді, сонымен қатар, оқушының көңілін түсіріп, артта
қалғандар қатарына да итермелеуі, өзін-өзі төмен бағалауына, үлкендермен
және өзінің құрдастарымен ара қатынасын үзуіне де әсер етуі мүмкін.
Оқытудың нәтижесін тексеру барысында осы маңызды функцияны жүзеге асыру
келесі әрекетке байланысты: мұғалімнің эмоционалды әсері оқушының
эмоционалды әсеріне сәйкес келуі керек (яғни сонымен бірге қуанып, сонымен
бірге қайғыруы қажет) және оны жетістікке жетуге бағыттау, алған нашар
бағаларын жақсартуға болатындығына сенім тудыруы керек. Бұл жағдай бастауыш
оқыту педагогикасының негізгі заңдарының бірі – бастауыш сынып оқушысы тек
жетістікке оқу керек деген заңына сәйкес келеді. Жетістікке жету жағдайы
және эмоционалды амандығы – оқушы мұғалімнің қойған бағасын сабырлықпен
қабылдаудың, мұғаліммен бірге қателерін талдап, оны жою жолдарын
қарастырудың шарты болып табылады.
Ақпараттық функциясы жоспарлау мен болжау диагнозының негізі болып
саналады. Оның негізгі ерекшелігі – сәтсіз нәтиженің себебін талдау
мүмкіндігі мен оқу үрдісінде сәтсіз нәтижелерді осы үрдісті жетектеуші
жағынан да, жетектелуші жағынан да жақсартудың нақты жолдарын ұйғаруында.
Басқару функциясы оқушының өзін-өзі бақылауының дамуы үшін өте маңызды
функция болып саналады. Сонымен қатар, оқушы өзінің талдау біліктігін
дамытуда және өзінің іс-әрекетін дұрыс бағалауда, педагогтың бағасын дәл
қабылдауында басқару функциясы маңызды қызмет атқарады. Мұғалімге басқару
функциясы педагогикалық үрдістерді ұйымдастыру кезіндегі кемшіліктер мен
жетіспеушіліктерді, өзінің іс-әрекетіндегі қателіктерді (мен нені дұрыс
істемедім..., ... үшін не істеуім керек) анықтау барысында және оқу-
тәрбие үрдісіне түзету енгізу кезінде көмектеседі.
Оқушылардың білімін бағалаудағы қиындықтар
Сонымен, білім, білік, дағдыны бағалау – оқушылардың оқытудағы оқу
бағдарламасындағы, шартты бейнеленуі белгі болып табылатын, баллмен
көрсетілетін үлгілі көрсеткішімен жеткен нәтижесін салыстыру үдерісі.
Жалпылану дәрежесіне байланысты педагогикалық баға парциалды, бекітілген
және интегралды болып бөлінеді.
Парциалды баға – бұл педагогикалық бағаның бастапқы формасы. Ол өз
кезегінде оқушының мамандығының толықтай жетістігін қамтымайды, тек жеке
білім, білік, дағды немесе жеке мінезқұлық пердесіне қатысты. Көбіне,
парциалды баға ауызша, ой-пікірдің ауызша баға формасында беріледі және
мақтаулы немесе айыпталушы болуы мүмкін.
Бекітілген баға оқушының арадағы немесе аяқталған жетістігін, сабақтағы
ынтасы мен тәртібін көрсетеді. Әдетте 5-баллдық шкаланың рангілі
мағынасының бір санымен беріледі:
5 – толық шамада біледі (өте жақсы);
4 – жеткілікті біледі (жақсы);
3 – жеткіліксіз біледі (қанағатанарлықтай);
2 – білмейді (қанағаттанарлықсыз).
Парциалды және бекітілген бағалар оқушының тұлғасын және мінезқұлқын
толықтай анықтайтын педагогикалық бағаның интегралды формасы түрінде
педагогикалық мінездеменің негізі үшін қызмет етеді.
Ұсынушылық мүмкіндігіне қарай педагогикалық бағалау тура және жанама болып
бөлінеді. Тура бағалау тікелей бағаланушы адамға бағытталған. Жанама
бағалау формасында бір оқушыны бағалау басқа бір оқушының бағасы арқылы
бағаланады.
Мектептегі және жоғары оқу орындарындағы бағалаудың субъективті қатесінің
негізіне:
қайырымдылық, аямпаздылық;
әдейілеп төмендету;
алдын-ала ойластыру;
өсімшілдік;
орталық беталыс (екілік және бестік баға қоймау);
басқа мұғалімнің алдыңғы емтихандарда қойған бағасына сәйкес баға қою;
оқу пәні бойынша қойылған бағаны тәртібіне байланысты өзгерту және т.б.
жатады.
Осыдан әртүрлі оқытушының жеке баға қою стиліндегі келісушіліктің, білім,
білік, дағдыны игеруге қойылатын талаптардың бірегейлігінің қиындықтары
туындайды. Бұл қиындықты біртіндеп шешу дидактикалық тестерді пайдалану
арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.
Пайдаланылып отырған оқыту жүйесінің альтернативі ретінде педагогтар
сабақтың бір бөлігін арнайы бақылауға бөлуден бас тартып отыр және белгі
қоймай оқытудың болашақтығын дәлелдеп отыр.
Осы белгі-баға жанжалды жағдайдан шығудың бірден-бір жолы оқытуға
рейтингілі жүйені кірістіру болып табылады.
Бақылаудың рейтингілі жүйесі маңызды дәрежеде оқытудың теңестірілген
жүйесінің негативті жағын жояды. Нәтижесінде орталанған озаттардың, жақсы
оқитындардың тобы жойылады. Олардың орнына бірінші, бесінші, жүзінші
пайда болады. Рейтінгілі жүйені пайдалану өтілген тақырып бойынша тиісті
емес (кездейсоқ) баға алуды төмендетеді, себебі қорытынды баға оқушының
толық оқу барысында жасаған жұмысының (реферат жазу, олимпиапаға қатысу
және т.с.с.) нәтижесінен шығады.
Рейтингілі жүйе оқушының рейтингілі бағасының жоғары болуына көңіл бөлуіне
әсер етеді, сабаққа дайындалу барысында адал жұмыс жасауына итермелейді.
Бір қарағанда оқушы жақсы баға алуына қажетті балл жинағаннан кейін сабаққа
дайындалуды тоқтататындай болып көрінуі мүмкін. Бірақ көп жағдайда оқытуда
салыстыру механизмі жүреді. Топтық рейтингіде белгілі бір орын алған оқушы
төменге түскісі келмейді, себебі олар үшін ол жеке басының сәтсіздігі
ретінде қабылдануы мүмкін.
Баға қоюдың критерийлері
Оқушылардың білімін бақылау бағалаумен тығыз байланысты. Сонымен қатар, бұл
оқушының білімін бақылаудың қажетті элементі болып табылады. Бағаның дұрыс,
әділ қойылуы оқушының болашақта сабаққа дайындалуына әсер етеді, яғни
алатын білімінің сапасына да әсер етеді.
Білімді бағалау барысында оқушының оқу материалдарын білуінің сапалы
мінездемесін ескеру қажет: оқушыдағы нақты білім мен біліктің бар болуын,
оның толықтығын, беріктігін, әртүрлі жағдайдағы практикаларда пайдалана
алуын, терминологияны және өзіндік әдісін көрсету мен жазуын білуін.
Бағалаудың нәтижесі ауызша жауап беру немесе жазбаша жұмыс кезінде қатені
қаншалықты жібергеніне байланысты болады. Ағаттықтардың ішінен жіберген
қателерді, кемшіліктерді және ұсақ қателерді бөліп көрсетуге болады.
Егер ағаттық оқушының негізгі білім мен білікті және оны пайдалануды
алмағанын көрсетсе, онда ол қате болып саналады.
Оқушының негізгі білім мен білікті берік түсінбегендігін немесе
бағдарламаға байланысты негізгі болып есептелмейтін білімінің жоқтығын
көрсететін ағаттық кемшілікке жатады. Сонымен қатар қате болып саналатын,
бірақ тек бір ғана жағдайда жіберілген және екінші ұқсас жағдайда
жіберілмеген қателік кемшілік болып саналады. Кемшілікке зейінсіздікпен
немесе жауапкершілікпен түсіндіру, ұқыпсыз жазу жатады.
Ұсақ қателерге ауызша және жазбаша жауап беру барысында берілген мағынасыз
жауап немесе нәтиже, кездойсоқ жаңылыс жазулар және т.с.с. жатады.
Ағаттықтағы қателік, кемшілік және ұсақ қателерге байланысты сұрақтарды
мұғалім оқытудың қазіргі кезеңіндегі мәліметті түсінуіне қойылатын
талаптарға байланысты шешеді.
Қателерге, мысалы: алгоритмдік тілдің қызметтік сөздерін дұрыс пайдаланбау;
аргументтерді және нәтижені қате көрсету; бір мағыналы типтің ұзындығын
екінші типке дұрыс қоспау; алгоритмді орындау барысында командалардың
орындалу ретін бұзу т.с.с. жатады.
Кемшіліктердің мысалы: алгоритмдік тілдің қызметші сөздерін тастап кету
немесе дұрыс жазбау; аралық ұзындықтарды толық сипаттамау; құранды
командалардың шартын тексеру барысында кеткен кездейсоқ есептеуіш қателер;
алгоритм жазбаларының ұқыпсыз орналасуы және т.с.с.
Егер бір қате (кемшілік) бірнеше рет кездессе онда ол бір қате (бір
кемшілік) ретінде қарастырылады.
Сызып тастау және қатені түзетуді қате деп санаудың қажеті жоқ.
Егер жауаптың мазмұны сұрақпен сәйкес келсе, берілген жауап оқушыда қажетті
теориялық білім мен практикалық біліктің бар екенін көрсеткен жағдайда,
соңғы нақты жауап дұрыс шешу барысында берілсе және ұқыпты жазылса тапсырма
толық, өте жақсы орындалды деп есептеледі.
Егер оқушы тапсырманы орындауға кіріспесе және тапсырманы орындау барысында
қателіктер жіберсе, онда тапсырма орындалмаған болып есептеледі.
Оқушының тақырыпты түсінгендігіне баға барлық алынған белгі негізінде
қойылады. Негізгі баға оқушының қорытынды бақылау жұмысында алған бағасына
және оқушының барлық тақырып бойынша жүргізілген қорытынды сабақта берген
жауабына байланысты қойылады.
Тақырыптық баға қою барысында алдын қойылған бағаны оқушы тақырыптық
бақылау жұмысының нәтижесінде алған бағасымен растамаса мұғалім ол
бағаларды ескермеуге болады (мысалы, білім мен білікте жіберген
қателктеріне байланысты алған қанағаттанарлықсыз баға).
Жылдық баға оқушының жылдың соңында алған білімінің нақты деңгейін көрсету
керек.
Білім беру үдерісінде мұғалім қойылған бағаны мемлекеттік білім беру
стандартында қалыптасқан критерийлер негізінде түсіндіруі қажет.
Қазақстанның мектептерінде білімді бағалаудың бес баллдық жүйесі
қалыптасқан.
Төменде көрсетілген бағаның келесі қағидаларын пайдалануға болады.
Жаратымды бағалар (3, 4, 5) оқушы бағдарламаның негізгі материалын
білетіндігін көрсеткен жағдайда қойылады. 5 бағасы 1-2 ұсақ қате кеткен
жағдайда немесе сұраққа өте жақсы жауап берген жағдайда қойылады, ал 4 -
оқушы жауап бергенде 1-2 кемшілік жіберген жағдайда қойылады.
Қанағаттанарлықсыз баға оқушы бағдарламаның негізгі материалын
түсінбегендігін көрсеткен жағдайда қойылады.
Бекітілген баға қоюдың критерийлерін нақтылауды келесі жолмен жүзеге
асыруға болады:
5 деген баға оқушыға:
мағлұматты ауызша және жазбаша қатесіз баяндағанда;
бағдарламаға байланысты білім, білік және практикалық дағдының барлық
көлемін түсінуді айқындағанда;
мағлұматты ауызша және жазбаша түсінікті баяндаса, текстегі негізгі
жағдайды ерекшелей білсе, кенеттен қойылған сұрақтарға жеңіл жауап берген
жағдайда;
мағлұматты тура жеткізе білсе, жазбаша жұмыстарда қате жібермесе;
алған білімін практикада еркін пайдалана білген жағдайда қойылады.
4 деген баға қойылады, егер оқушы:
бағдарламалық мағлұматты айқындаса;
мағлұматты түсінікті баяндаса, бірақ оның маңызды жақтарын барлық уақытта
ажырата бермейді;
алған блімін практикада пайдалану қабілеті жоғары, бірақ тосыннан қойылған
сұрақтарға жауап беру барысында қиналып қалса;
ауызша және жазбаша жауаптарда нақты жауап бермесе және мұғалімнің байқаған
кемшіліктеріне жеңіл қараса.
3 деген баға қойылады, егер оқушы:
бағдарламалық мағлұматты айқындап, бірақ оны өздігінен жүзеге асыру
барысында қиналса және мұғалімнің қосымша нақтылайтын сұрағын талап етсе;
тосыннан қойылған сұраққа жауап беретін кезде қиналаса;
ауызша және жазбаша жауаптарда қате жіберсе.
2 деген баға қойылады, егер оқушы:
мағлұмат туралы жеке көзқарасы болса;
ауызша және жазбаша жауап беру кезінде дөрекі қате жіберсе.
Оқушылардың жауабын бағалаудың мүмкін болатын критерийлері мен параметрлері
1-кесте
Теориялық сұрақтарға (ауызша) жауап беруін бағалау
Пәндік құрастырушы
Тақырып бойынша білімнің жүйелілігі мен толықтығы (әлемнің бірегей
ақпараттық көрінісінің қалыптасуы, ақпараттық үдерістің бірегей
принциптерін, өлі және тірі табиғаттағы басқару үдерісін түсіну).
Инфорамтика түсініктері мен терминдерін түсіну деңгейі.
Білімді жеке меңгеру, ойлаудың тереңдігі (білімін еркін пайдалану,
жеке ұстанымы мен түсінігін көрсету).
Коммуникативті-іс әрекеттік құрастырушы
Ауызша сөйлеудің қалыптасуы.
Модельді пайдалану қабілеті (сызбаларды, кестелерді және т.с.).
Өзінің жақсы мысалдарын таңдап алу қабілеті, өтілген материалды
суреттеу, ой-пікірді логикалық түрде негіздеу, жүйелеу жүргізу
қабілеті.
Тіл табыса білу, диалогқа қосыла білу қабілеті.
Құнды – бағытталған құрастырушы
Пәнге деген қызығушылығын қалыптастыру, жаңа ақпараттық технологияны,
жаңа бағдарламалық құралдарды үйренуге деген дайындығы.
Ақпараттың маңыздылығын түсіну.
Өзіндік бағасын жоғарылату.
3 балл – шығармашылық деңгейінде көрінген
2 балл – толығымен көрінген
1 балл – жарым-жартылай көрінген
0 балл – мүлде көрінбеген
19-20 балл – 5
14–18 балл – 4
10–13 балл – 3
10 баллдан төмен болса – 2
2-кесте
Теориялық сұрақтарға (жазбаша) жауап беруін бағалау
Пәндік құрастырушы
Тақырып бойынша білімнің жүйелілігі мен толықтығы (әлемнің бірегей
ақпараттық көрінісінің қалыптасуы, ақпараттық үдерістің бірегей
принциптерін, өлі және тірі табиғаттағы басқару үдерісін түсіну).
Инфорамтика түсініктері мен терминдерін түсіну деңгейі.
Білімді жеке меңгеру, ойлаудың тереңдігі (білімін еркін пайдалану,
жеке ұстанымы мен түсінігін көрсету).
Коммуникативті-іс әрекеттік құрастырушы
Жазбаша сөздің қалыптасуы.
Модельді пайдалану қабілеті (сызбаларды, кестелерді және т.с.).
Өзінің жақсы мысалдарын таңдап алу қабілеті, өтілген материалды
суреттеу, ой-пікірді логикалық түрде негіздеу, жүйелеу жүргізу
қабілеті.
Тіл табыса білу, диалогқа қосыла білу қабілеті.
Құнды – бағытталған құрастырушы
Шешімнің шығармашылық және рационалдық қорытындысын іздеуге деген
дайындығы.
Ақпараттың маңыздылығын түсіну.
Сұраққа жазбаша жауап беруде әдетте пәндік және коммуникативті-іс әрекеттік
құрастырушының көрсетілген компоненттерінің көбісі, ал құнды-бағытталған
құрастырушының компоненттері мүлде қаралмағандықтан, жазбаша жауап беру
баллы келесі принциптерге сүйене отырып қойылады:
әрбір сұраққа ең жоғарғы саны – 3 қойылады (4 ерекше жағдайларда ғана
қойылады).
баллдың саны жауап беру барысында айтылу керек параметр болмаған жағдайда 1-
ге қысқаруы мүмкін (соңында 0-ге дейін қысқаруы мүмкін).
Мысалы, баллдың саны сұраққа толық жауап бермеген жағдайда; білімнің
жүйелілігі және толықтығы болмаған жағдайда; өзінің мысалы болмаған
жағдайда; сөзінде дөрекі қателер болған жағдайда; қорытынды шығармаған
жағдайда 1-ге қысқаруы мүмкін.
Рейтингілі шкаланы бағаға айналдыру келесі ереже бойынша жүзеге асады:
Әрбір жауап қосылады және мүмкін болатын жоғарғы балл шығарылады (мысалы,
бақылау жұмысында сұрақтар саны 5 болса, онда ең жоғарғы балл: 3*5=15).
Осы қосындының 90–100% бағамен 5;
70–89% – 4; 50–69% – 3; 50%-ден төмен болса – 2 болады.
3-кесте
Практикалық жұмыстарды бағалау
Пәндік құрастырушы
Практикалық жұмыстың тақырыбы мен мақсатын түсіну.
Инфорамтика түсініктері мен терминдерін түсіну деңгейі.
Компьютермен жұмыс істеу ережесін білу, іс-әрекеттің маңыздылығы.
Коммуникативті-іс әрекеттік құрастырушы
Ақпаратпен жұмыс істеу әдістерін білу (ақпаратты құрастыра білу, оны
іздеуді ұйымдастыру, негізгілерін ерекшелеу және т.с.с.).
Компьютермен жұмыс істеу әдістерін білу.
Өзіндік жұмыстың сапасы мен қарқындылығы.
Алынған нәтижені талдай білу.
Құнды – бағытталған құрастырушы
Шешімнің шығармашылық және рационалдық қорытындысын іздеуге деген
дайындығы.
Өзіндік бағасын жоғарылату.
3 балл – шығармашылық деңгейінде көрінген
2 балл – толығымен көрінген
1 балл – жарым-жартылай көрінген
0 балл – мүлде көрінбеген
20–22 балл – 5
15-19 балл – 4
11-14 балл – 3
11 баллдан төмен болса – 2
4-кесте
Реферат қорғауды бағалау
Пәндік құрастырушы
Рефераттың тақырыбы мен оның практикалық бөлімінің мақсатын түсіну.
Берілген тақырып бойынша білімнің жүйелілігі мен толықтығы.
Түсініктер мен терминдері түсіну деңгейі.
Қорғаудың жекелігі, дәлелдігі, сенімділігі, себепті-тексеру қатынас,
жалпылау және қорытындылау талдауының деңгейі, логикалық ойлау
қабілетінің деңгейі.
Коммуникативті-іс әрекеттік құрастырушы
Әртүрлі ақпарат көздеріне бағытталу.
Ақпаратпен жұмыс істеу әдістерін білу (ақпаратты құрастыра білу, оны
іздеуді ұйымдастыру, негізгілерін ерекшелеу және т.с.с.).
Компьютермен жұмыс істеу әдістерін білу.
Рефератты дұрыс жазу. Дербестік, негізгі нұсқалық, тақырыптың толық
ашылғандығы.
Тіл табысушылық, адамдармен байланыс орнатушылық, диалогқа қосылу
қабілеті.
Құнды – бағытталған құрастырушы
Ақпараттың маңыздылығын түсіну.
Өзіндік бағасын жоғарылату.
3 балл – шығармашылық деңгейінде көрінген
2 балл – толығымен көрінген
1 балл – жарым-жартылай көрінген
0 балл – мүлде көрінбеген
23–26 балл – 5
18-22 балл – 4
13-17 балл – 3
13 баллдан төмен болса – 2
Рейтингілі шкаланы бағаға айналдыру келесі ереже бойынша жүзеге асады:
әрбір параметрге ең жоғарғы саны – 2 (3 тек ерекше жағдайларда ғана
қойылады) белгілі бір баллдың қосындысын береді.
Осы қосындының 90–100% бағамен 5;
70–89% – 4; 50–69% – 3; 50%-ден төмен болса – 2 болады.
Оқушылардың білімін бақылаудың түрлері
Оқу – тәрбиелік үдерісінің ажырамайтын қиын бір бөлігі оқушылардың білім,
білік, дағдысын бақылау болып табылады. Кең мағынада бақылау адамның
нысаналық әрекетімен байланысты, бақылаусыз оқушының оқу жұмысы мен
оқытушының жұмысы мүмкін емес.
Оқыту процесінде оқушылардың білім, білік, дағдыларын бақылау және бағалау
оның аса қажет құрамдас бөлігі болып есептеледі. Мүғалімнің сабақтар
жүйесінде оны дүрыс үйымдастыра білуі, көптеген жағдайда оқу-тәрбие
процесінің табысты болуының оң кепілі. Ол үшін, мүғалім оқушының оқу
материалын меңгеру дөрежесін, сапасы мен көлемін үнемі анықтап отыруы тиіс.
Бұл бағытта окушылардың, сабақтар жүйесінде білім, білік, дағдыларын есепке
алу, бақылау және бағалаудың маңызы ерекше. Бақылаудың көмегімен теориялық
білімді меңгерудегі сапа, біліктілік пен дағдының қалыптасу дәрежесі
анықталады.
Бақылау – білім, біліктілік жəне дағдылардың игерілу процесіне бақылау
қоюды аңғартады. Бақылау тексерулерден тікелей құралады. Тексеру – бұл
білім, ептілік жəне дағдыларды игеру барысын бақылау үшін жүргізілетін
əрекет – қимылдар жүйесі.
Мəн-мағыналық тұрғысынан бақылау, бақылау кері байланыс түзуді қамтамасыз
етеді, яғни оқушылардың оқу əрекеттерінің нəтижесі жөніндегі мəліметтерді
алу мүмкіндігін ашады. Оқытушы өз шəкірттерінің қай білімді қандай деңгейде
игергенін, жаңа ақпарат қабылдауға қаншалықты дайын екендігін анықтайды.
Сонымен бірге оқушылардың өзіндік оқу жұмыстарының сипаты мен сапасын
байқастырады. Бақылау нəтижесінде мұғалім өз оқу жұмыстарының қаншама
дəрежеде жемісті болғанын, педагогикалық процес мүмкіндіктерін оқыту – оқу
мақсатында қай деңгейде пайдаланғанын сарапқа сала алады.
Бақылау кезінде оқушының өзі де өз оқу жұмыстарының нəтижесі бойынша
ақпарат алады. Бұл оған білім игеру барысында қандай жетістіктерді қолға
түсіргенін, сонымен бірге өз кемшіліктері мен олқылықтарының пəн
бағдарламаларының қай тұстарымен байланысты болғанына көз жеткізеді.
Тұрақты да бірізді бақылаудан оқушының тəртібі жақсарады, белгілі жұмыс
қарқынына үйренеді, ұнамды мінез, ерік сапаларын дамытады.
Бақылау – көлемі жағынан кең мағыналы түсінік. Ол біріктірілген
структуралық компоненттерді қамтиды. Бақылаудың басталу уақыты байқау және
тексеру. Байқау және тексеру процесінде бақылануы тиіс материал білінеді
және өлшенеді. Байқау және тексеру нәтижесінде алғашқы ақпарат жиналады
және ол ескеріледі. Келесіде бұл ақпарат анализден, салыстырудан
синтездеуден өтеді. Сонымен оның мағынасы мен маңызы анықталады, бұл
ақпаратты бақылаудың мақсаты тұрғысынан бағалау жүргізіледі. Бағалаудың
нәтижесі сыртқы және ішкі айтылу, ауызша түсінік алады.
Бағалаудың нәтижесі балл жүзінде берілуі мүмкін. Бақылаудың структуралық
компонентін үлгі ретінде беруге болады.
Оқу процесінде бақылаудың структуралық компоненті.
Бақылау объектісіне (немесе мазмұнына) оқу-тәрбие процесіне қатыстының бәрі
кіреді. Оның негізгі мазмұны оны мақсатты орнату мен бақылаудың міндетіне
байланысты болады. Көбінесе, оқу процесінде оқытушы мен оқушы қызметі
бақыланады. Мұғалім оқушыны тексеру барысында оның өтілген тақырыпты
түсінгендігін және оны ұққандығын, оның білімінің тереңдігін, ойлау
қабілетін және қабылдау процесінің дамығандығын байқайды. Оқу барысында
оқушыларда жалпы оқу, арнайы оқу және басқа да практикалық шеберлік пен
дағды қалыптасады. Мұғалім сонымен қатар оқушының білімінің тұрақтылығын
және дәлдігін оқушы алған білімін тәжірибеде пайдалана алу қабілетін, оқу
жұмысына деген творчествалық көз қарасын, бір дағды мен екінші дағдыны
қатар қолдану, біріктіру қабілетін бақылайды.
Мұғалім қызметінде оның сыныптық жұмысты ұйымдастыра алу қабілеті, оның
әдістері мен оқушыға білім беру жолдары, стилі және қатынаста болу тәсілі
бақыланады.
Осылайша, бақылау оқу-тәрбие процесінде теориялық білімнің сапасын және
оқушылардың тәжірибелік шеберлігі мен дағдысын, оқу қызметінің
мүмкіндіктерін, ойлау қабілетінің дамуын, сонымен қатар мұғалімнің
педагогикалық шеберлігін қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Болжалды қызмет элементі ретінде бақылаудың әртүрлі функциясы бар. Мысалы,
кері байланыс функциясы. Өзін ұстау, білім алушының (оқытушы, оқушы-
консультант, ақпараттың техникалық және электрондық құралдары) іс
-әрекетіне білім алушы жүйе (сынып, топ, оқушы) қалай әсер ететіні туралы
ақпарат ала отырып қана, білім алуға, іскерлікке және дағдыға сенімді
қадаммен алға жылжуға болады. Тек сонда ғана мұғалім оның білімді ойдағыдай
алып жатқанына сенімді бола алады. Егер оқу нашар болса, онда ол ақпаратты
өзінің әдісінің басқаша құрылуының белгісі ретінде қабылдайды.
Бақылаудың басқа функцияларын оның міндетіне қарай екі топқа жіктеуге
болады: педагогикалық және тексеру-бағалау. Педагогикалық функциясы оқу
процесінде бірнеше функцияларға бөлінеді: оқыту, өркендету, тәрбиелік,
диагностикалық, прафилактикалық, болжамдық.
Оқыту функциясы мұғалім оқушының білімінің шеберлігінің және дағдысының
деңгейін тексеру процесінде біліп, оның қателіктерін түзеп, берілген
тақырыптың материалын жақсы қабылдаудың жолдары туралы ұсыныс берумен
байланысты.
Бақылаудың өркендеу функциясы оқу процесінде мұғалім осы функция арқылы
оқушының ойлау қабілетінің даму, жетістікке жету немесе бұл дамуда артта
қалу деңгейін білу мүмкіндігіне ие болуымен сипатталады. Ол ақпарат
мұғалімге, біріншіден оқушының ойлау қабілетін дамытуды жоғары
білімділікпен жүргізу үшін, екіншіден бұл білім арқылы ең дұрысы болжалды
қызметтің дамуының дара ерекшелігін ескеру және әрқайсысының жақсы
үлгеріміне қол жеткізу үшін қажет.
Бақылаудың тәрбиелеуші функциясы оқушы (сабақ барысында сұрауы мүмкін,
білмей қалсам – ұят; алдыда қорытынды бақылау бар және т.б.) тексеруді
біліп тұрып, шыдамдылықпен білімді қабылдай бастауынан туындайды, қиналған
кезде – жақсы білім алу үшін ерік күшін арттырады. Бұл функция сонымен
қатар бақылау балалардың оқу себебін қалыптастырады, соның ішінде
адамгершілік қасиетін, парызын, міндетін, ар, ұятын қалыптастырады.
Оқушылар бағаны кез келген жолмен аламын деген ойдан арылады, сыныпта
жоғары бағаны әділетсіз жолмен алу деген ой болмайды, барлығы бағаны тек
әділетті жолмен алады. Олар біреуден көшіру, шпаргалка, топтық іріткіге
қарсы болады. Бақылау барысында оқушылардың арасында өзара жеке қарым-
қатынас орнайды, оқушылар мен оқытушылар арасында ынтымақтастық, бірлестік
қалыптасады.
Бақылаудың диагностикалық функциясының маңызы – оқушының жіберген қатесі,
білім-білігіндегі кемшілігі мен жетіспеушілігі туралы ақпарат алуында. Бұл
функцияда сонымен қатар оқу мағлұматын қабылдаудағы қиындықтары мен
жіберген қате сандарын және қандай қате жібергені туралы ақпарат ала алады.
Диагностикалық бақылаудың нәтижелері оқытудың қандай әдісін таңдау
керектігіне көмектеседі, сонымен қатар болашақта оқытудың әдістері мен
тәсілдерінің бағыты қандай болатынын анықтайды.
Бақылаудың бағыттаушы функциясы бақылаудың диагностикалық функциясынан
туындайды. Диагностика барысында оқытушы оқушылардың білімінің күшті және
әлсіз жақтарын анықтап, оқытушы өзінің жеке жұмысының әдісіне бағытталады.
Яғни оқытушы әрбір оқушының жеке ерекшеліктеріне қарай тапсырма береді. Бұл
ақпарат оқытушының оқыту үрдісін дамытуға бағыт береді.
Профилактикалық функция. Жатталған, тіпті жақсы меңгерілген ақпарат уақыт
келе ұмытылатыны белгілі. Бұл жағдай, көбінесе, оқушының алған білімі көп
пайдаланылмаған және талап етілмеген жағдайда орын алады.
Ұмыту процесі жаңа ақпаратты ең алғашқы қабылдау барысында қарқынды түрде
жүреді. Ұмытудың алдын алуды эпизодтық қайталау жолымен жүзеге асыруға
болады. Ал қайталау профилактикалық шама ретінде, ұмытудың алдын алу,
білімді бақылаумен тікелей байланысты.
Бақылаудың тексеру – бағалау функциясы. Олар негізінде оқытушының
тексеруіне, мектептегі жұмыстың әдісін ұйымдастыруға жатады.
Бақылау мемлекеттік аттестациялау функциясында оқу-тәрбие жұмысының
нәтижесі. Ең алдымен оқу-тәрбие ісінің мектепішілік бақылауы аттестацияның
бір құралы болып саналатынын атап кету керек. Мектеп әкімшілігі, әртүрлі
дәрежедегі білім беру орындары өзінің мектептеріндегі, басқа да
аудандардағы мектептерде оқитын оқушылардың оқу үлгерімінің жағдайына
қызығады. Сонымен қатар, оларды, әртүрлі типтегі мектептердің оқу жоспары
қандай мақсатта тиімді, оқу бағдарламалары және барлық пәндерден барлық
сыныпқа оқу кітаптары жеткілікті ме және т.б. мәселелер қызықтырады.
Бақылау мемлекеттік аттестациялаудың құралы ретінде қорытынды және соңғы
есеп беру үрдісінде орындалады. Осылайша, оқушылардың білім, білік және
дағдысын бақылау негізінде олар төменгі сыныптан жоғарғы сыныпқа көшеді;
емтихан нәтижесіне байланысты олар мектептен шығарылады және білімі туралы
тиісті құжатын алады; оларға сонымен қатар арнайы орта және жоғарғы оқу
орындарында мамандық меншіктеледі, техникумдарда және жоғарғы оқу
орындарында стипендия белгіленеді (қарапайым және жоғарылатылған).
Қорытынды және жиі – конкурстық емтихандар абитуриенттерді жоғарғы оқу
орындарына және техникумдарға қабылдау барысында қолданылады: оқуға
түсушілердің болашақта таңдаған мамандығы бойынша білім алуды сәтті түрде
жалғастыруына дайындығын тексереді. Мемлекеттік аттестациялау негізінде
білім алушылар және студенттер сыйлықтар және ерекше дипломдар: алтын және
күміс медалдар, жеке пән бойынша жеткен жетістіктері туралы куәлік, өте
жақсы деген диплом, жұмысқа орналасу және оқуға түсу барысында тиісті
жеңілдік алуға көмектесетін жоғары дәрежедегі мамандық алады.
Мемлекеттік аттестациялау функциясында бақылау алдыңғы қатардағы және
жаңашыл педагогикалық тәжірибені айқындау, зерттеу және қорытындылау,
сонымен қатар, оны оқытушының басқа да көптеген тәжірибесінде қолдану үшін
қажет.
Оқу-тәрбие ісінің негізгі функциялары осындай. Көрнекі түрде ол 2 сызбада
көрсетілген.
2 – сызба.
Оқытудың жетістігі мен оқушылардың дамуын бақылаудың негізгі функциялары
Білімді бақылаудың түрлері
Бақылау толық жүйе ретінде әртүрлі компоненттерден тұрады. Бұл
компоненттердің құрамына бақылаудың түрлері, әдістері және формалары
жатады.
Бақылаудың түрлері оның білім процесіндегі функцияларына байланысты
ажыратылады.
Педагогика ғылымы саласында білім, білік, дағдыны бақылаудың көптеген
түрлері кең тараған. Мысалы, ғалым-педагогтар Ю. К. Бабанский, Н. А.
Сорокин бақылауды күнделікті, оқтын-оқтын, қорытынды деген пікірлер айтады.
Ал Г. И. Щукина – алдын-ала, ағымдық, тақырыптық, оқтын-оқтын, қорытынды
және емтихан деген көзқарастарын білдіреді. Е. А. Дмитриев - күнделікті,
тақырыптық және қорытынды, нәтижесі деген тұжырымға келген.
Профессорлар Ж. Б. Қоянбаев, Р. М. Қоянбаевтың ''Педагогика'' оқулығында ол
тақырыптық, тараулар бойынша, оқтын-оқтын және қорытынды бақылау деп
бөлінген.
Заманауи педагогикада бақылаудың келесі түрлері кездеседі:
алдын-ала бақылау;
ағымдық бақылау;
тақырыптық бақылау;
аралық бақылау;
қорытынды бақылау.
Алдын-ала бақылауды мұғалім оқушының бастапқы танымдық әрекетінің деңгейі
туралы мәлімет алу үшін жүргізеді. Мұндай бақылаудың нәтижесі оқушыларды
жаңа оқу үдерісіне бейімдеуге қолданылуы мүмкін.
Алдын -ала бақылау, әдетте оқу жылының басында, жарты жылдықта, тоқсанның
басында және жаңа сабақтың алдында жүргізіледі. Алдын-ала бақылаудың
негізгі мақсаты: оқытушының оқушылардың жаңа сабаққа дайындығын және жаңа
ақпаратты қабылдауға дайындықтарын тексеру болып табылады. Алдын-ала
бақылау жүргізу негізінде пәннің қазіргі оқытылу деңгейін, оқушылардың
білімі мен оның көлемінің деңгейін анықтайды. Алынған нәтиже бойынша
мұғалім тақырыпты қалай өту керектігін жоспарлайды.
Ағымдық бақылау оқыту процесінде күнделікті қолданылады және сабақ
барысында оқушылардың оқу-танымдық әрекетіне басшылық жасайды. Ол ішкі және
сыртқы байланысты жан-жақты жүзеге асырауға мүмкіндік туғызады, соның
негізінде оқушылардың келесі оқу әрекетіне ықпал етеді.
Ағымдық бақылау мұғалімнің жалпы немесе жекелеген оқушылар жұмысына жүйелі
түрде бақылау жасау көмегімен жүргізіледі. Бақылаудың бұл түрі оқушылардың
сынып немесе үй тапсырмаларын өз бетінше орындауға деген ниеттері мен
берілген тапсырманы орындауға деген олардың қызығушылығы және
жауапкершілдік сезімін ынталандыруда үлкен маңызға ие болады.
Тақырыптық бақылау-оқу бағдарламаларындағы белгілі тақырыптар бойынша
өткізіледі. Сабақтың тақырыбы және әрбір кезеңдері негізінде оқушылардың
білімді, іскерлікті, дағдыны игеруі тексеріледі. Сонымен бірге, мұғалім
жаңа тақырыптың кейбір басты мәселелерін өткен сабақтардағы оқу
материалдарымен толықтырады, кейбір ұғымдарды, анықтамаларды, ғылыми
ережелерді оқушы-лардың есіне салады.
Тақырыптық бақылау – бұл белгілі бір үлкен тақырыпты аяқтағаннан кейін
жүргізілетін бақылаудың түрі болып табылады.
Тақырыптық бақылаудың функциялары төмендегідей:
барлық тақырыптың материалдарын жүйелеу және қорытындылау;
тақырыпты қайталау және алған білімін ұмытудың алдын алу үшін жүргізілетін
тексеру, оны болашақта оқу пәндерінде оқытылатын бөлімдерді қабылдау үшін
негіз ретінде орнықтыру.
Бұл жағдайда тексеру сұрақтары мен білімнің ерекшелігі бүкіл тақырыптан
алынған білімін көрсетуіне, алдында өткен тақырыптардан алған білімімен
байланыс орнатуына, пәнаралық байланыс, білімін басқа материалға алмастыру
қабілеттілігіне негізделген.
Бұл бақылау түрінің ерекшелігі:
бақылаудың бұл түрінде оқушыға сабаққа дайындалуға қосымша уақыт беріледі
және тапсыра алмай қалған жағдайда қайта тапсыруына, материалды толығымен
қабылдауына, алдын алған бағасын түзетуіне мүмкіндік береді;
қорытынды баға қою барысында мұғалім орташа балға қарамайды, ол тек тақырып
бойынша тапсырылған қорытынды бағаны ғана есептейді, ол баға оқушының алдын
алған нашар бағасын жояды және бақылауды объективті етеді;
өз білімінің жоғары бағасын алуға мүмкіндік береді.
Өз білімін нақтылау және тереңдету оқушының дәлелді іс-әрекетінің негізі
болып табылады, оның оқуға деген қызығушылығы мен ынтасын көрсетеді.
Жоғарғы сыныптарда тақырыптық бақылауды жүргізу үшін коллоквиумды
пайдалануы мүмкін (латын тілінен аударғанда colloquium – әңгіме,
сұқбатдеген мағынаны білдіреді). Оның әдісі мынадай: оқушыларға алдын ала
тақырыптар және шамалы сұрақтар беріліп, кітаптар тізімі көрсетіледі.
Қызығушылық білдіргендерге консультация ұйымдастырылады. Коллоквиум
көбінесе практикалық сабақ алдында жүргізіледі, мысалы физика пәнінен,
химия, биология, еңбек пәндерінен. Одан, ереже бойынша ешкім босатылмайды,
бақылауға барлық оқушы толық қатысады. Егер кімде- кім тапсырманы орындай
алмаса – мұндай оқушыны мұғалім практикалық сабаққа кіргізбеуіне толық
құқысы бар: мұғалім оқушыға біліміндегі кемшіліктерді қалай түзету
керектігі туралы қайта кеңес беріп, содан соң мұғалім оқушының берген
кеңесінен нәтиже шығарғандығына көз жеткізу үшін білімін қайта тексереді.
Бастауыш сыныптарда тақырыптық бақылауды жүргізу үшін қорытынды бақылау
жұмыстары, тестілеу жүргізілуі мүмкін. Бұдан басқа тақырыптық бақылауды
жарыс түрінде, викторина түрінде де өткізеді.
Аралық бақылау – оқу материалының келесі бөлігіне көшу алдыңғы бөлікті
игерумен тығыз байланысты болған жағдайда әрбір оқушының жетістігін
анықтауға арналады.
Қорытынды бақылау - барлық пәндер бойынша жыл аяғында өткізіледі. Бақылау
процесінде тақырыптық және тарау бойынша бақылау нәтижелері есепке алынады.
Оқушылардың жыл бойында алған теориялық және тәжірибелік білімдері
анықталады. Сондықтан қорытынды бақылаудың негізі емтихан және оқушылардың
жылдық үлгерім бағалары болады. Емтихан мен жылдық үлгерім бағаларынан
педагогикалық кеңестің шешімі бойынша қорытынды бағалар шығарылады. Бақылау
әдістері арқылы оқушылар жұмысының тиімділігі мен мазмұны туралы кері
байланыс қамтамасыз етіледі. Бақылау әдістеріне ауызша, жазбаша және
графикалық бақылау әдістері жатады. Бұл әдістерге қарағанда бағдарламалап
бақылау әдістерінің өзіндік ерекшелігі бар. Олар машинасыз және машиналы
бағдарламалап бақылау әдістеріне бөлінеді.
Машинасыз бағдарламалап бақылау әдістері бойынша перфокарталар және бақылау
карталарын қолданып, оқушылардың теориялық және практикалық білімдерін
анықтайды. Мұғалім оқыту және білім беру мазмұны бөлімі бойынша 20-25
сұрақтар дайындап, әрбір сұраққа 4 вариантты жауаптың мазмұнын жазады.
Олардың ішінен бір сұраққа ғана дұрыс жауап беріледі.
Қалған сұрақтар варианттары: дәл емес, толық емес немесе басқа тектес
ұғымдарға сәйкес келеді'' (1, 269 бет).
Бақылаудың тағы бір бөлігі, кейбір жағдайда, тапсырмалар түрі деп ұғынылады
(жазбаша бақылау жұмысы, тесталық жұмыс, зертханалық-тәжірибелік жұмыс,
зачет, шығарма, диктант т.б.) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz