Үш санының киелі семантикасы

Кіріспе

Сандар символикасы кеңістік нышанымен, адам мен жануарлар дене құрылысының нышанымен, өсімдіктермен, аспан денелерімен, шоқжұлдыз белгілерімен, геометриялық пішіндермен және т.б. байланысты.
Үш санының киелі семантикасы да өте бай. Көптеген әлем халықтарының дүниетанымында, салт-дәстүрі мен наным-жорамалдарында үш саны басты орынға ие және киелі сан болып саналады. В.А.Маслова былай дейді: “Үш – Құдайдың үш бірлігі, үндістердің үш жапырақты лотос гүлі, үш жапырақты (тез әрі шешуші), үшондық патшалық – мемлекет, үш өзенді, үш қазыналы және т.б. [174; 91].
Қазақ ескіліктерінде қасиетті сандар жүйесін зерттеген Қ.Дүсіпбаева мен Ф.Р.Ахметжанова үш, негізінен, әлемнің үш бірлігін – жоғары, ортаңғы және төменгі – өткенді, қазіргіні және болашақты білдіреді деп көрсетеді [179; 27].
Әлем халықтарының көбіндегі мифологиялық моделіі үш деңгейде көрсетіледі, сондықтан да “үш” саны қасиетті, себебі, үш дүниеден тұратын әлем киелі болып саналған. “Бақсы-балгерлердің түсіндіруінше, “Адамның жаны, рухы, ақыл-ой санасы Жоғарғы қабаттан беріледі. Адамның тәні ортаңғы қабаттан беріледі, адамның ақыреті (мәйіті) Төменгі қабаттан “О дүниеден” беріледі. Тіліміздегі “Ер кезегі үшке дейін” (мақал), салт-сана, ырым-сырым, ем-домдар, сондай-ақ, көшпелі мемлекеттердің құрылым мүшесіне тән үштік одақ жоғарыдағы түсінікке орай қалыптасқан” [178; 2].
Б.Қанарбаева үш санының сакральді семантикасын былай етіп түсіндіреді: “Ата-бабаларымыздың “Күнің құдайы жердің құдайын өзіне әйел етіп алған, адам мен жер бетіндегі тіршілік содан жаратылған, Жер-Ана жер бетіндегі табиғат жаратылыстарының бәрінің анасы” – деген ұғымды аналық қауымдық құрылыстың бастамасы. Күн – әке, Жер – ана, адам – олардың балалары. Мұның өзі үш санын бейнелейді, үш санындағы киелі құдірет осыдан басталады” [122; 153]. Үш – уәде саны, уәде бергендегі бөлген уақыт [176; 60], сол себептен “ер кезегі үшке дейін” сөз тіркесінде әр нәрсенің толу, жетілу уақытын, осы уақыт аралығында бір нәрсенің болу, болмау нәтижесі көрсетіледі

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

Қазақ тілінің киелі лексикасында сан атаулары айрықша орын алады.
Сандардың практикалық қызмет атқаратыны белгілі, сандық операциялар (қосу,
алу, көбейту, бөлу, т.б.) мен санаған кезде белгі ретінде қызмет атқарады,
алайда оларда да киелі мән, магиялық мағына мен күш бар. “Ерте замандардағы
халықтар сандарға киелі күш берген, жасырын мағына және барлық қоршаған
нәрсеге ықпал ететін магиялық қабілет тән деп ойлады, құдайлар әлемді
басқару үшін сандарды қолданған деп есептеді. Пифагорлықтар іліміне сәйкес
бірінші ондық сандарында ерекше қасиеттер болды. Ал, Пифагордің өзі былай
деген еді: “Әлемдегінің бәрі – сандар” .
Ежелгі дүниеде билік құрған пікірге сәйкес, Әлем Құдайдың, Әлемнің ұлы
Жаратушысының қолындағы тең өлшемді шеңбер мен текше арқылы жасалған. Грек
математигі және философы Пифагордің құпия ілімі әлем көрінісін тек сандар
арқылы көруге болатындығын айтады.

Санмен айтылған

Сандар символикасы кеңістік нышанымен, адам мен жануарлар дене
құрылысының нышанымен, өсімдіктермен, аспан денелерімен, шоқжұлдыз
белгілерімен, геометриялық пішіндермен және т.б. байланысты.
Үш санының киелі семантикасы да өте бай. Көптеген әлем халықтарының
дүниетанымында, салт-дәстүрі мен наным-жорамалдарында үш саны басты орынға
ие және киелі сан болып саналады. В.А.Маслова былай дейді: “Үш – Құдайдың
үш бірлігі, үндістердің үш жапырақты лотос гүлі, үш жапырақты (тез әрі
шешуші), үшондық патшалық – мемлекет, үш өзенді, үш қазыналы және т.б.
[174; 91].
Қазақ ескіліктерінде қасиетті сандар жүйесін зерттеген Қ.Дүсіпбаева мен
Ф.Р.Ахметжанова үш, негізінен, әлемнің үш бірлігін – жоғары, ортаңғы және
төменгі – өткенді, қазіргіні және болашақты білдіреді деп көрсетеді [179;
27].
Әлем халықтарының көбіндегі мифологиялық моделіі үш деңгейде
көрсетіледі, сондықтан да “үш” саны қасиетті, себебі, үш дүниеден тұратын
әлем киелі болып саналған. “Бақсы-балгерлердің түсіндіруінше, “Адамның
жаны, рухы, ақыл-ой санасы Жоғарғы қабаттан беріледі. Адамның тәні ортаңғы
қабаттан беріледі, адамның ақыреті (мәйіті) Төменгі қабаттан “О дүниеден”
беріледі. Тіліміздегі “Ер кезегі үшке дейін” (мақал), салт-сана, ырым-
сырым, ем-домдар, сондай-ақ, көшпелі мемлекеттердің құрылым мүшесіне тән
үштік одақ жоғарыдағы түсінікке орай қалыптасқан” [178; 2].
Б.Қанарбаева үш санының сакральді семантикасын былай етіп түсіндіреді:
“Ата-бабаларымыздың “Күнің құдайы жердің құдайын өзіне әйел етіп алған,
адам мен жер бетіндегі тіршілік содан жаратылған, Жер-Ана жер бетіндегі
табиғат жаратылыстарының бәрінің анасы” – деген ұғымды аналық қауымдық
құрылыстың бастамасы. Күн – әке, Жер – ана, адам – олардың балалары. Мұның
өзі үш санын бейнелейді, үш санындағы киелі құдірет осыдан басталады” [122;
153]. Үш – уәде саны, уәде бергендегі бөлген уақыт [176; 60], сол себептен
“ер кезегі үшке дейін” сөз тіркесінде әр нәрсенің толу, жетілу уақытын, осы
уақыт аралығында бір нәрсенің болу, болмау нәтижесі көрсетіледі [177; 79].
Үш қайнаса сорпасы қосылмайды, үш ұйықтаса ойда жоқ сөз тіркестерінде
жоғарыда келтірілген мән-мағыналар көрініп тұр.
Үш санының киелі мәні қазақ халқының көптеген салт-дәстүрлері мен ырым-
жоралары, ұғымдарымен байламдарында аңғарылады.
Мысалы, дарынды адамдардың “киесі жұқсын” деген мақсатпен балалардың
аузына үш рет түкіртетін ырымдар осыдан тараған. Мәселен, “Манас” жырын
айтуға құмар болған қойшы баланың аузына Манас үш рет түкіріп бергеннен
кейін қарашы төкпе ыршы, манасшы болып кетеді. Ендеше, үш саны киелі,
бойына тіршілікке жан беруші құдыретті сыйдырған. Ана құрсағындағы
нәрестенің үшінші айда алғаш рет қимылдайтыны осы сыйқырлы құдыретінде.
Алғашқы дәстүр адамдарының сандардың киелі қасиетіне байланысты ұғымдары
осыдан басталған. Үш саны өмірге нәр әкелуші санын да образдайды. Оған адам
анатомиясы тұрғысынан зер салсақ, адамның тұла бойының өзі үш әлемді
құрайды. Жоғарғы әлем бас, ортаңғы әлем мойыннан белге дейін, төменгі әлем
белден төмен қарай” [122; 154].
С.Қондыбай қазақ халық ертегілерінде кездесетін үштіктер архетиптік
үштік нұсқалары болып табылады деп есептейді. Ол былай жазады:
“Ертегілік мәтіндерде үш саны бір немес үш болып көрсетіледі де, оның
тұрғындарының (қыз немесе келіншек, алып, ергежейлі, жезтырнақ, ит, құс,
т.б.) саны да үшеу болып шығады; көп жағдайда қыздар мен оларға аға, әке,
шеше, күйеу немесе зорлықпен ұстап отырушылардың (жалмауыз кемпір, дәу,
алып, ергежейлі, т.б.) сандық арақатынасы 1:3 және 3:3 түрінде болады, бір
сөзбен айтқанда біз ертегілік мәтіндерден үш қыз, үш келіншек, үш дәу, үш
алып, үш құс, үш төбет, үш жан, үш тұлпар, т.б. “үштіктерді” (үш қазан, үш
саба, үш қылыш, үш мылтық, үш найза, үш садақ, т.б.) де кездестіруге
болады. Осылардың барлығы да іс жүзінде үштікті құрайды. Үш үй, үш
зорлықшыл (аға, әке, шеше, күйеу) және үш келіншек – бір архетиптік
үштіктің ертегілік туынды нұсқалары болып табылады” [180; 105].
Қондыбай Серікболдың пікірінше, “үш” сөзі әуел баста сан атауы
болмаған, тек тіл дамуының келесі кезеңінде ғана нақты сандық көрсеткішке
айналған, кіндік нүктенің, яғни, негіздің, құдайы принциптің немесе
Абсолюттің атауы болған [180; 108].
Үш санының және басқа да сандардың эзотериялық (киелі) мағынасы тарихи
кезеңдер өте келе ұмыт болып, басқа этномәдени қасиеттер мен сипатқа ие
бола бастағанын атап өткен жөн, дегенмен, сандарға қатысты басқа дәстүрлер
мен ырымдардың, байламдардың негізінде, біздің ойымызша, осы сандардың
бастапқы кездегі киелі мағынасы жатыр.

Үшке байланысты төмендегідей халық байламдары бар:

Үш жүз:
Ұлы жүз.
Орта жүз.
Кіші жүз.

Үш тәтті:
Жан.
Мал.
Жар.

Үш қуат:
Ақыл.
Жүрек.
Тіл.

Үш жұрт:
Өз жұртың – күншіл,
Қайын жұртың – міншіл,
Нағашы жұртың – сыншыл.

Үш тоқтам:
Ой.
Ақыл.
Шешім.

Үш қасиет:
Өліде – аруақ.
Малда – кие.
Аста– кепиет.

Үш із:
Бала.
Байлық.
Бақыт.

Үш ғайып:
Қонақ.
Несібе.
Ажал.

Үш алыс:
Жер мен көк аралығы.
Жас пен кәрі арасы.
Жақсы мен жаман арасы.

Үш арсыз:
Күлкі.
Ұйқы.
Тамақ.

Үш тұл:
Қайратсыз – ашу.
Тұрлаусыз – ғашық.
Шәкіртсіз – ғалым.

Үш дауасыз:
Тумақ – өлмек.
Тағдыр.
Кәрілік.

Үш көз:
Бұлақ – су анасы.
Тұяқ – жол анасы.
Құлақ – сөз анасы.

Үш байлық:
Бірінші байлық – денсаулық.
Екінші байлық – ақ жаулық.
Үшінші байлық – он саулық.

Үш қазына:
Ер қазынасы – жүрген із.
Ел қазынасы – көне көз.
Тіл қазынасы – ескі сөз.

Үш мақсат:
Сауда мақсаты – ұту.
Жол мақсаты – жету.
Дау мақсаты – біту.

Үш үміт:
Жазыламын деп ауру үмітті.
Байимын деп кедей үмітті.
Кетемін деп қыз үміті.

Үш қадірлі:
Ырыс.
Бақ.
Дәулет.

Үш қадірсіз:
Жастық.
Денсаулық.
Жақсы жар.

Үш кемдік:
Атың жаман болса – жалғанның азабы.
Алғаның жаман болса – дүниенің тозағы,
Балаң жаман болса – көрінгеннің мазағы [108; 17–19].

Үш ақиқат:
Шындық.
Өтірік.
Кәрілік.

Үш қуаныш:
Алғыс алу.
Өзіңді көптің іздеуі.
Ісіңнің өшпеуі.

Үш тоқтам:
Ақыл – арқан.
Ой – өріс.
Адам – қазық.

Үш шырақ:
Әділ болса, әкім шырақ,
Ақылды болса, қатын шырақ.
Аяңшыл болса, атың шырақ.

Үш биік:
Билік.
Дәулет.
Даналық.

Үш асыл:
Көз.
Тіл.
Көңіл

“Ғасырлардың өзгеріп, ұрпақтардың ауысуы, адам санасының жетілуі
“киелі” сандарға жаңа мазмұн, мағына сыйдырды. Қазақ батырлар жыры және
ертегілерінде сандардың сиқырлы ерекшеліктері басым түсіп отырады да, оған
шындық тұрғысынан емес, мифтік ұғымнан келеді. Сондықтан батырлар жырындағы
кездесіп отыратын 1.2.3.4.5.6.7.8.9. сандары батырлардың жорықтарында небір
ғажайыптар атқарады" [122; 156].
Мысалы, Ер Сайынның өсуінде үш деген сан жас ғажайып құдырет атқарады:
Бір жасына келгенде,
Балалықты қимады.
Екі жасқа келгенде
Елеулі ермен тең болды.
Үш жасын келгенде,
Үш шарбақты ноғайдың,
Бәрі-дағы таң қалды.
Батырлар жырындағы үш санының орны ерекше, ол батырлар жыры
мәтіндерінде жиі кездесіп тұрады.
“Құттықия” жырында, Құттықия үш күн бойы Ақташы ханның дарбазасының
есігін бұзып кіре алмай қиналады, оны бұзып өткеннен кейін, қалмақтардың үш
қатар қоршауына килігіп, қиындықпен талқандап, қалмақтарды жеңіп шығуына
тура келеді. “Орақ, Мамай” жырында “Мамай” қалмақтың Қозан батырының салған
бірігіп алу үшін Бозоғлан патшаны шақырғанда, үш айдан қалмауын талап
етеді. “Қарасай-Қази” жырында жорыққа аттанғалы тұрған ағасы Қарасайдың
аман-есен келуі үшін өзін құрбан етуге дайын екендігін Қибат:
Айналайын, жан аға,
Үш айналып болайын,
Көке, саған садаға –
деп білдіреді” [122; 159].
Бұл ырымда құрбандық шалу маңызды рөл атқарады: 1. айналу; 2. үш саны
(яғни, үш рет айналу).
Айналу дегеніміз – шеңбер жасау. Шеңбердің кіндігі (центрі, орта
нүктесі) адам болса, оны айналу – шеңбер жасау сол нүктенің, яғни адамның
сипаттарын көп жағдайда – ауруын, ажалын, т.б.) өзіне тартып (сіңіріп) алу
болып келеді.


Нүктені (адамды) үш рет айналған адам (нүктенің – адамның)
ауыртпақшылығын өзіне тартып алып (сіңіріп) құрбан болады (ол үшін). Ал, үш
уәде саны екенін ескерсек, үш рет айналу – шарттың орындалуы деп
есептеуімізге болады.
Осындай мифтік ұғымдарды өте ерте замандарда санасына (дүниетанымына)
сіңірген адамдар ежелден күні кешеге дейін айналу және үш санымен
байланысты ырымдарды орындап келді.
Б. Қанарбаева “үш рет айналу” сөзінің мәнін, маңызын былай түсіндіреді:
“Оның әуелгі шығу тегі, адам жаны үш әлемді (жоғарғы, ортанғы, төменгі)
айналады деген наныммен сақтар дәуірінде обаларды айналудан бастаған.
Ислам діні енгеннен кейін моланы үш рет айналатын болған, баласы
ауырған аналар, садағаң болайын деп ауру балаларын үш рет айналған, осыдан
кейін жас баланы еміреніп сүйгенде айтылатын “айналайын” деген сөздер
қалыптасқан. Ол күні бүгінге дейін сақталып келеді. Көне сенімді
меншіктенген мұсылмандық дін мүшел жасқа келгенде басынан, белінен, аяғынан
үш рет айналдырып садақа беретін түрлі ырымдар етіп жаңартқан. Осыдан келіп
баланың қолына тәтті тағамды ұсынғанғанда үш құрт, болмаса үш санынан
тұратын жемістер беру дәстүрі сақталған, оның түпкі негізінде жоғары,
ортаңғы, төменгі әлемнің пенделеріміз деген сенім бар, бірақ оның мәнісі де
түрлі өзгерістерге ұшырап отырған. Мәселен, балаларға бір-бірін айналып
ойнауға, болмаса киіз үйлерді айналып жүгіруге тиым салынған.
“Айналғанды қоймасаңдар, сол адамдардың барлық ауыртпалықтарын көтеріп,
өздерің ауру болып кетесіңдер” деп қорқытқан” [122; 159].
“Айналу” ырымының болғандығы туралы ХІХ ғасырда қазақ ғалымы, этнографы
және саяхатшысы Ш.Уәлиханов жазған еді:
“Бұл тек қазақтарға ғана емес, Орта Азиялық түркілерге тән. Сиқырлы
күштерге сенетіндер мойнына белбеу салып, ауру баласы жатқан үйді айнала
жүгіріп, “саған келген пәлекет мені алсын, - деген” [144; 184].
Б. Қанарбаева үш санына байланысты мынандай қызықты деректерді
келтіреді: “қасқырға оқ тигенде үш рет айналады, болмаса үш рет аунайды.
Егер оқ тигеннен кейін үш рет аунап барып қашса, ол тірі қалатындығының
белгісі. Аяқ басып жүре бастаған бала жерге жығылып бір жерін жарақаттап
алатын болса, жетіге келгенше жерден таяқ жейсің деп жерге алақанын үш рет
жерге тигізіп жермен ұшықтаған, болмаса жерге үш рет аунатып алатын болған.
Біздіңше бұл Жер-Ананың садақасын алу, жерден қолдау күтіп, осыдан келіп
ауырған баланы анасы үш рет айналатын, ұшықтағанда үш рет үшкіретін, қолға
түскен құсты бастарынан үш рет айналдырып барып ұшыратын” [122; 160].
Көптеген халықтарда төрт саны да қасиетті болып саналады. В.А.Маслова
былай дейді: “Төрт – әмбебабтық, тұтастық, қуаттылық, мықтылық, билік,
зиялылық, әділдік символы. Бұл санның символизмі текше мен төрт бұрышты
крест символикасына қатысты. Текше – көптеген халықтарда жердің эмблемасы
(белгісі), ал крест – тұтастық белгісі. Пифагорлықтарда төрт бірінші сан
болды, оған геометриялық дене – тетраэдр негізі және төрт жағы бар
төртқырлы тән. Алғашқы төрт элемент – жер, су ауа және от, дүниенің төрт
бұрышы (жағы), 4 апат, қайтыс болған адам табытының төрт бұрышындағы төрт
адам. Осының бәрі орыстық әлем көрінісіндегі бұл санның маңыздылығын
көрсетеді [174; 92]. Қазақы әлем көріністерінде де төрт тұтастықты, тепе-
теңдікті, бүтінділікті, тұрақтылықты білдіреді. Мұндай символикалық мәнді
келесі фразеологиялық тіркестерде байқалады: төрт арыстың баласы, төрт аяғы
тең, төрт көзі түгел, дүниенің төрт бұрышы, төрт құбыласы түгенделді, төрт
тұрманы түгел сай, төрт түлігі сай болды және т.б.
Егер үш саны әлемнің тік үлгісімен, моделімен (жоғарғы, ортаңғы,
төменгі әлемдер) байланысты болса, төрт саны әлемнің көлденең моделімен
байланысты.
“Мифтік ғаламның горизонталь моделі “орталық пен шеттің” (центр мен
периферия) қарама-қарсы қойылуына негізделеді. Бұл модельдеудегі басты
көрсеткіштер – орта (кіндік, центр) мен төрт тарап (бағыт): “оң”-“сол”,
“алғы-артқы”, “солтүстік-оңтүстік”, “батыс-шығыс”. Сондықтан да горизонталь
модель көбінесе төртбұрыш (квадрат, шартарап, төрткүл) және шеңбер немесе
квадрат тұрпатты болып, төрттік жіктелуімен ерекшеленеді” [130; 145].

Үш бәйтерек

Ілияс Жансүгіров
Ілияс Жансүгіров – ақын, драмашы, прозашы, оның поэзиясы ұлттық
әдебиеттің классикалық байлығының қатарына жатады. Ақынның терең идеялы,
көркем мүсінді, эпикалық кең тынысты шығармаларының танымдық, тәрбиелік
мәні зор.Олар қалың оқырманның ойына ой, сезіміне сезім қосады, қиялына
қанат бітіреді, эстетикалық ләззат беріп, гуманистік адамгершілік идеяларды
толғайды.
Ілияс Жансүгіров 1894 жылы бұрынғы Қапал уезі, Ақсу болысында ( қазіргі
Тадықорган облысы, Ақсу ауданы) туған.Ескіше хат танитын, шағатай
тілдеріндегі кітаптарды жинайтын, аңыз-ертегілерді, батырлық жырларды,
тарихи оқиғаларды, әңгіме-шежірелерді жақсы білетін, көкерегі ояу, көзі
қарақты, әр түрлі өнерді ұстаған әңгімеші, домбырашы, ұста, көшелі Жансүгір
анасынан ерте қалған Ілиясты жетімсіретпей, еркелетіп, жақсы үлгі көрсетіп,
тәрбиелеп өсіреді.
Халқымыздың құт-береке дарыған, ежелден ақындық, батырлық, даналық
мекені Жетісу өлкесінің перзенті Ілияс көкірегіне жас күнінен бастап ән мен
жырдың, өлең мен күйдің небір асыл нұсқалары ұялаған.
Өз үйінде, әкесінен хат таныған, одан соң молда алдын көрген Ілияс
біраз уақыт Карағаш деген жердегі татар үлгісіндегі мектептен оқып, әр
түрлі пәндерден сабақ алады. Бұдан кейін тұрмыс жағдайы билеп шаруа
күйттеп, тіршілік қарбаласына араласып катеді.
Жастық қиял, арман толқулары, ауыл көріністері, табиғат суреттері оның
жүрегін қозғап, тіліне ұйқасты сөздер оралып, өлең шығара бастайды.
1920 ж. Ілияс Алматыға келіп, үш айлық мұғалімдер курсын бітіреді.
Артынан Ташкенттегі Қазақ ағарту институтының жанындағы қысқа мерзімді
курсте бес-алты ай оқығаннаң кейін, денсаулығының нашарлауына байланысты
аулына қайтады.
Дауылды жылдардың тартысты тіршілігі жас мұғалімді өз толқынына
тартады. Қазақ ағарту институтында, Жетісу облысының Қосшы комитетінде
губерниялық оқу бөлімінде, Тілшігазеті редакциясында қызмет істеу,
экспедицияға шығып фольклор үгілерін жинау кешегі ауыл жігітін ширатып
шыңдайды. Жас азаматтың кызметтен өзге уакыты түгелдей кітап, газет-журнал
оқуға, өз көкірегіндегі сырларды қағазға түсіруге жұмсалады. Алғашқы
өлеңдері Тілші, Кедей еркі, Лениншіл жас газеттерінде, Жаңа мектеп,
Әйел теңдігі журналдарында жарияланады. 1927 жылы Беташар атты үгіт
өлеңі, 1928 жылы Сағанак деген тұңғыш кітабы шығады.
1927-1937 жылдар арасында поэзия, проза, драматургия, сын, аударма
салаларында жиырмадан астам кітап шығарып, артына аса бай әдеби мүра
қалдырды. Оның лирикалық шығармалары, Дала, Күй, Күйші, Құлагер
поэмалары, Жолдастар романы, Кек, Турксиб, Исатай-Махамбет
пьесалары қазақ әдебиетінің алтын қорына қосылған өлмес туындылар. Он
жылдың ішінде осынша шығарма берген қалам қайраты, талант табандылығы
ғажап.
1928 жылы журналистика институтын бітіріп, елге оралған Ілияс
Жансүгіров Еңбекші қазақ газеті редакциясында қызмет істеп, қазақ
баспассөзінің қалыптасуына көп үлес қосты. Аршынды қаламгер, үлкен мәдениет
қайратқері Ілияс Жансүгіров 1934-1935 жылдарда Қазақстан көркем әдебиет
баспасында поэзия бөлімін басқарады, ССРО Жазушыларының I съезінде сөз
сөйледі, республиканың әлеуметтік өміріне белсене араласады. Жазашының
М.Горькиймен шығармашылық байланысы, Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезовпен
достығы оның қаламгерлік жолында терең із қалдырған.
Көзі тірісінде қазақ поэзиясының өрен жүйрігі, ақындықтың Құлагері
атанған Ілияс Жансүгіров кесепат-кесел репрессияға ұшырап, 1938 жылы опат
болды.

Сәкен Сейфуллин

Сәкен Сейфуллин 15 қазан 1884 жылы Жезқазған өңіріндегі бұрынғы Ақадыр
ауданындағы Қарашілік қыстағында дүниеге келген. Қазақ жаңа әдебиетінің
негізін салушы, мемлекеттік қайраткер. Нілдідегі орыс-қазақ, Ақмоладағы
бастауыш приход мектебінде, Омбыдағы мұғалімдер семинариясында оқыды. 1914
жылы Қазан қаласында "Өткен күндер" атты тұңғыш өлеңдер жинағын бастырды.
Омбыда қазақ жаситары ашқан "Бірлік" қауымы басшыларының бірі болды. 1917
жылы 9 наурызда "Асығып тез аттандық" өлеңін жазды. Кешікпей Ақмола
қаласына ауысып, "Жас қазақ" революциялық ұйымын құрды, "Тіршілік" газетін
шығарысты, 3 айлық педкурсқа оқытушы болды.
1917 жылы қарашада "Кел, жігіттер" өлеңін жазып, Қазан төңкерісін қуана
қарсы алды. Осы кезде Ақмола Совдепінің президиум мүшелігіне сайланды. 1918
жылы "жас қазақ марсельезасын" жазды, "Бақыт жолына" атты пьесасының
премьерасы көрсетілді. 1918 жылғы 4 маусымда атардың көтерілісі болып,
Ақмола Совдепі тұтқындалады. Атаман Анненковтың азап вагонында 47 күн
ажалмен арпалысып, Сәкен 1919 жылғы 3 сәуірде Колчактың Омбыдағы түрмесінен
қашып шығады. 1920-1936 жылдары Ақмола атқару комитеті төрағасының
орынбасары және әкімшілік бөлімінің меңгерушісі, Қазақ Кеңес Автономиялық
Республикасы Орталы Атқару Комитеті Президиумының мүшесі, "Еңбекші қазақ"
газетінің редакторы, хaлық ағарту комиссарының орынбасары, ҚазКАСР Халық
Комиссарлары Кеңесінің Төрағасы, Халық ағарту комиссариаты жанындағы ғылым
Орталығының төрағасы, Қазақстан пролетар жазушылары ассоциациясының
(ҚазАПП) басшысы, БК(б)П Қазақстан Өлкелік Комитетінің партия тарихы
бөлімінің меңгерушісі, Қызылордадағы халық ағарту институтының, Ташкенттегі
қазақ педагогикалық институтының директоры, "Жыл құсы" альманағы, "Жаңа
әдебиет" журналы басшысы, Қазақтың мемлекеттік институтының доценті,
"Әдебиет майданы" журналының редакторы, Қазақтың коммунистік журнлистика
институтының профессоры қызметтерін атқарды. Осы кезде жаңа өмір жолында
күреске шақырған "Асау тұлпар" өлеңдер жинағы, "Бақыт жолына", "Қызыл
сұңқарлар" атты пьесалары жарық көреді. "Домбра" (1924), "Экспресс" (1926),
"Тұрмыс толқынында" (1928) атты поэтикалық жинақтарында Қазан төңкерісінің
жеңісі жырланды. Жаңашыл ақын поэзия мен драмматургияға көп жаңалықтар
енгізді. Өлеңнің түрі мен мазмұнында түбегейлі өзгеріс жасап, қазақ
халқының поэтикалық дәстүрін дамытты.
С.Сейфуллин өмірде де, әдебиетте де белсенді күрескер болды. "Көкшетау"
(1934), "Қызыл ат" (1934), дастандарында заманалық мәселелер көрсетілген.
"Қызыл атта" 30-жылдардың бас кезінде Казақстанның ауыл шаруашылығында орын
алған асыра сілтеу оқиғалары сыналады. "Ақсақ киік" (1924), "Аққудың
айрылуы" (1925) шығармаларында туған даланың табиғатын, адамның ішкі сезім
күйлерін суреттейді.
С.Сейфуллин проза, драмматургия, әдеби сын, әдебиеттану салаларында
көрнекті еңбек етті.
"Жұбату" (1917) әңгімсі – Сәкеннің қазақ әйеліне арналған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.