Әдебиет сабағындағы көрнекілік құралдарының жалпы сипаттамасы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.бет
І ТАРАУ ӘДЕБИЕТ САБАҒЫНДАҒЫ КӨРНЕКІЛІК ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4.бет
1.1 Әдебиет сабағындағы көрнекі құралдардың түрлері және олардың
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4.6.бет
1.2 Әдебиет пәнінде көрнекілікті қолдану принципі ... ... ... ... ... ... 6.11.бет
ІІ ТАРАУ ӘДЕБИЕТ САБАҒЫНДА КӨРНЕКІЛІКТЕРДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ ПРИНЦИПТЕРІ ... ... ... ... ... ...12.20.бет
2.1 Заманға сай техникалық құралдарды қазақ әдебиеті сабағында қолдану.мұғалім жетістігіне апаратын тиімді жол ... ... ... ... .20.22.бет
2.2 Көрнекілікті пайдаланудың тиімді жолдары мен әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22.25.бет
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26.27.бет
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28.бет
І ТАРАУ ӘДЕБИЕТ САБАҒЫНДАҒЫ КӨРНЕКІЛІК ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4.бет
1.1 Әдебиет сабағындағы көрнекі құралдардың түрлері және олардың
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4.6.бет
1.2 Әдебиет пәнінде көрнекілікті қолдану принципі ... ... ... ... ... ... 6.11.бет
ІІ ТАРАУ ӘДЕБИЕТ САБАҒЫНДА КӨРНЕКІЛІКТЕРДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ ПРИНЦИПТЕРІ ... ... ... ... ... ...12.20.бет
2.1 Заманға сай техникалық құралдарды қазақ әдебиеті сабағында қолдану.мұғалім жетістігіне апаратын тиімді жол ... ... ... ... .20.22.бет
2.2 Көрнекілікті пайдаланудың тиімді жолдары мен әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22.25.бет
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26.27.бет
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28.бет
Тақырыптың өзектілігі: Жаңа ғасыр қоғамды қайта құру жағдайында Қазақстан Республикасының білім беру саласындағы басты міндеттердің бірі – ұлттық ерекшеліктерді еске алып, жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру ісін дамыту және жетілдіруді басты мақсат етіп отыр. Білім мен тәрбие берудің негізі жалпы білім беретін мектептердің әдістемелік процесін жақсарту кезек күттірмейтін мәселе. Әдістеме ғылым ретінде өте күрделі. Оның күрделілігі – жүз мыңдаған компонненттерден бас қатырарлықтай шиеленісе байланысып жатуында. Ал, оның жауапкершілік өлшемі – адам. Мұны біз ұстаздық өмірімізде күн сайын, әрбір минут сайын ұмытпайық.
Ұстаз еңбегі – оқушы білімімен өлшенеді. Ұстаз еңбегінің күрделілігі - әрбір оқушының жүрегіне жол табуында, баланың бойындағы қабілетті дамыту арқылы өзін, өмірді, әлемді тануға, қоғам алдындағы жауапкершілікті, адамгершілік қадір – қасиетті сезіндіру. Бүгінгі ұстаз, ескінің көзіндей, жаңаның өзіндей болып дүниежүзілік мәдениетті танитын, төл мәдениетін қастерлейтін, сыйлайтын, оны өзгеге таныта, рухани дүниесі бай, интеллектуалдық деңгейі жоғары, білімді, білікті болуы керек. Ұстаздың оқу-тәрбие ісі жастардың жүрегін тебірентіп, ой-сезіміне әсер ету үшін: біріншіден, саяси сауатты, жан – жақты білімді болуы; екіншіден, өз бойындағы білімді оқушы жүрегіне еркін, шеберлікпен жеткізе білетіндей әдіскерлік икемділігі; үшіншіден, оқушының психологиялық ой - өрісін бақылай алатын сезімтал психолог, өз ісіне, шәкіртіне деген сүйіспеншілігі қажет. Сонда ғана ол – нағыз ұстаз.
Мұғалімнің оқыту процесін жетілдіре түсудегі жұмысының бір түрі – сабақтың формалары мен оның құрылымын дамыту, оқытудың жаңа әдістерін талмай іздестіру. Олай болса, мұғалім сабақта қандай мақсат көздейтінін, оған жету үшін қандай әдіс-тәсілдер мен көрнекі, техникалық құралдар қолданатынын нақты, алдын-ала жоспарлап алуы керек. Техникалық құралдарды оқу процесінде жүйелі пайдалану мұғалімнің түсіндіру әдісін жетілдіріп, оқушылардың өз бетінше орындайтын жұмысына да жақсы әсерін тигізеді.
Ұстаз еңбегі – оқушы білімімен өлшенеді. Ұстаз еңбегінің күрделілігі - әрбір оқушының жүрегіне жол табуында, баланың бойындағы қабілетті дамыту арқылы өзін, өмірді, әлемді тануға, қоғам алдындағы жауапкершілікті, адамгершілік қадір – қасиетті сезіндіру. Бүгінгі ұстаз, ескінің көзіндей, жаңаның өзіндей болып дүниежүзілік мәдениетті танитын, төл мәдениетін қастерлейтін, сыйлайтын, оны өзгеге таныта, рухани дүниесі бай, интеллектуалдық деңгейі жоғары, білімді, білікті болуы керек. Ұстаздың оқу-тәрбие ісі жастардың жүрегін тебірентіп, ой-сезіміне әсер ету үшін: біріншіден, саяси сауатты, жан – жақты білімді болуы; екіншіден, өз бойындағы білімді оқушы жүрегіне еркін, шеберлікпен жеткізе білетіндей әдіскерлік икемділігі; үшіншіден, оқушының психологиялық ой - өрісін бақылай алатын сезімтал психолог, өз ісіне, шәкіртіне деген сүйіспеншілігі қажет. Сонда ғана ол – нағыз ұстаз.
Мұғалімнің оқыту процесін жетілдіре түсудегі жұмысының бір түрі – сабақтың формалары мен оның құрылымын дамыту, оқытудың жаңа әдістерін талмай іздестіру. Олай болса, мұғалім сабақта қандай мақсат көздейтінін, оған жету үшін қандай әдіс-тәсілдер мен көрнекі, техникалық құралдар қолданатынын нақты, алдын-ала жоспарлап алуы керек. Техникалық құралдарды оқу процесінде жүйелі пайдалану мұғалімнің түсіндіру әдісін жетілдіріп, оқушылардың өз бетінше орындайтын жұмысына да жақсы әсерін тигізеді.
1. Бітібаева Қ.О. Әдебиетті оқыту әдістемесі: Педагогикалық оқу орындарына арн.оқулық.- Алматы: Рауан, 1997.
2. Ә.Қоңыратбаев. 4-7кастарда әдебиет оқыту методикасы 1987
3. Бадырақов Қ. Жоғары кластарда қазақ әдебиетінен тапсырмалар жүйесі. –А., 1977.
4. Артықова Т.М. Қыстаубаева Ж. Қазақ тілі мен әдебиетті оқыту әдістемесі, Алматы, 2005 жыл.
5. Жанпейісова М.М. Модульдік оқыту технологиясы , оқушыны дамыту. Құрал ретінде, Алматы 2002 жыл.
6. Оралбаева Н Жақсылықова Қ Орыс тіліндегі мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі, Алматы , 1996 жыл.
7. Жұмажанова Т. Әдебиеттен кластан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың ғылыми - әдістемелік негіздері. А., 1
8. Ақшолақов Т. Көркем шығармаға талдау жасау. – А. Мектеп, 1993.
9. Бадырақов Қ. Жоғары кластарда қазақ әдебиетінен тапсырмалар жүйесі. –А., 1977.
10. Бітібаева Қ. Әдебиетті оқыту әдістемесі. А., 1997.
11. Бітібаева Қ. Әдебиет сабағының түрлері мен үлгілері. – А., 1999.
12. Бітібаева Қ.Әдебиетті тереңдетіп оқыту. – А. 2003.
13. Голубков В. Методика преподавания литературы. М., 1962.
14. Дайырова Ә. Орта мектепте І.Жансүгіров творчествосын оқыту. - А., 1969.
15. Жұмажанова Т.Қ. Әдебиеттен кластан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың ғылыми-әдістемелік негіздері. А., 1995.
16. Жұмажанова Т.Қ. Қазақ әдебиетінен оқу-әдістемелік күнтізбелік жоспары. 6-7 сынып. А., 2003.
17. Жұматаева Е. Әдебиетті оқытудың кейбір мәселелері. А., - 1999.
18. Көшімбаев А. Қазақ әдебиетін оқыту методикасы. – А. Мектеп, 1969.
19. Қалиев С. Мектепте Ғ.Мүсірепов шығармаларын оқыту жолдары.- А. 1974.
20. Қараев Ж. Ешеева Ж. Программалап оқыту және оның компьютерді оқытуға пайдалану мен байланысы. – А. 1991.
21. Қирабаев С. Мектеп және қазақ әдебиеті. А., Мектеп, 1979.
22. Құрманова Н, Мухлис К. Текст теориясы және тексті талдау әдістемесі. – А. АлМУ, 2000.
23. Құрманбаева Г., Дүйсебаев С. Әдебиет сабақтарының үлгілері. А., 1999.
24. Мақпыров С., Әдебиеттен шығарма жұмыстары. А., 1981.
25. Мәшһүр Жүсіп.Қ. Көркем сөздің құдіреті. (Мектепте қазақ әдебиетін оқыту). Павлодар, 2000.
26. Мәшһүр Жүсіп.Қ. І.Жансүгіровтың «Құлагер» дастанын оқыту. «Қазақ тілі мен әдебиеті», №8, 2002.
27. Сманов Б. С.Мұқановтың «Ботагөз» романын оқыту. А., 20
2. Ә.Қоңыратбаев. 4-7кастарда әдебиет оқыту методикасы 1987
3. Бадырақов Қ. Жоғары кластарда қазақ әдебиетінен тапсырмалар жүйесі. –А., 1977.
4. Артықова Т.М. Қыстаубаева Ж. Қазақ тілі мен әдебиетті оқыту әдістемесі, Алматы, 2005 жыл.
5. Жанпейісова М.М. Модульдік оқыту технологиясы , оқушыны дамыту. Құрал ретінде, Алматы 2002 жыл.
6. Оралбаева Н Жақсылықова Қ Орыс тіліндегі мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі, Алматы , 1996 жыл.
7. Жұмажанова Т. Әдебиеттен кластан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың ғылыми - әдістемелік негіздері. А., 1
8. Ақшолақов Т. Көркем шығармаға талдау жасау. – А. Мектеп, 1993.
9. Бадырақов Қ. Жоғары кластарда қазақ әдебиетінен тапсырмалар жүйесі. –А., 1977.
10. Бітібаева Қ. Әдебиетті оқыту әдістемесі. А., 1997.
11. Бітібаева Қ. Әдебиет сабағының түрлері мен үлгілері. – А., 1999.
12. Бітібаева Қ.Әдебиетті тереңдетіп оқыту. – А. 2003.
13. Голубков В. Методика преподавания литературы. М., 1962.
14. Дайырова Ә. Орта мектепте І.Жансүгіров творчествосын оқыту. - А., 1969.
15. Жұмажанова Т.Қ. Әдебиеттен кластан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың ғылыми-әдістемелік негіздері. А., 1995.
16. Жұмажанова Т.Қ. Қазақ әдебиетінен оқу-әдістемелік күнтізбелік жоспары. 6-7 сынып. А., 2003.
17. Жұматаева Е. Әдебиетті оқытудың кейбір мәселелері. А., - 1999.
18. Көшімбаев А. Қазақ әдебиетін оқыту методикасы. – А. Мектеп, 1969.
19. Қалиев С. Мектепте Ғ.Мүсірепов шығармаларын оқыту жолдары.- А. 1974.
20. Қараев Ж. Ешеева Ж. Программалап оқыту және оның компьютерді оқытуға пайдалану мен байланысы. – А. 1991.
21. Қирабаев С. Мектеп және қазақ әдебиеті. А., Мектеп, 1979.
22. Құрманова Н, Мухлис К. Текст теориясы және тексті талдау әдістемесі. – А. АлМУ, 2000.
23. Құрманбаева Г., Дүйсебаев С. Әдебиет сабақтарының үлгілері. А., 1999.
24. Мақпыров С., Әдебиеттен шығарма жұмыстары. А., 1981.
25. Мәшһүр Жүсіп.Қ. Көркем сөздің құдіреті. (Мектепте қазақ әдебиетін оқыту). Павлодар, 2000.
26. Мәшһүр Жүсіп.Қ. І.Жансүгіровтың «Құлагер» дастанын оқыту. «Қазақ тілі мен әдебиеті», №8, 2002.
27. Сманов Б. С.Мұқановтың «Ботагөз» романын оқыту. А., 20
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3-б ет
І ТАРАУ ӘДЕБИЕТ САБАҒЫНДАҒЫ КӨРНЕКІЛІК ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4-бет
1.1 Әдебиет сабағындағы көрнекі құралдардың түрлері және олардың
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 4-6-бет
1.2 Әдебиет пәнінде көрнекілікті қолдану
принципі ... ... ... ... ... ... 6-1 1-бет
ІІ ТАРАУ ӘДЕБИЕТ САБАҒЫНДА КӨРНЕКІЛІКТЕРДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ
ПРИНЦИПТЕРІ ... ... ... ... ... ...1 2-20-бет
2.1 Заманға сай техникалық құралдарды қазақ әдебиеті сабағында
қолдану–мұғалім жетістігіне апаратын тиімді жол ... ... ... ... .20-22-бет
2.2 Көрнекілікті пайдаланудың тиімді жолдары мен әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22-25-бет
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...26-27-бет
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .28-бет
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Жаңа ғасыр қоғамды қайта құру жағдайында
Қазақстан Республикасының білім беру саласындағы басты міндеттердің бірі –
ұлттық ерекшеліктерді еске алып, жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру ісін
дамыту және жетілдіруді басты мақсат етіп отыр. Білім мен тәрбие берудің
негізі жалпы білім беретін мектептердің әдістемелік процесін жақсарту кезек
күттірмейтін мәселе. Әдістеме ғылым ретінде өте күрделі. Оның күрделілігі –
жүз мыңдаған компонненттерден бас қатырарлықтай шиеленісе байланысып
жатуында. Ал, оның жауапкершілік өлшемі – адам. Мұны біз ұстаздық
өмірімізде күн сайын, әрбір минут сайын ұмытпайық.
Ұстаз еңбегі – оқушы білімімен өлшенеді. Ұстаз еңбегінің күрделілігі
- әрбір оқушының жүрегіне жол табуында, баланың бойындағы қабілетті дамыту
арқылы өзін, өмірді, әлемді тануға, қоғам алдындағы жауапкершілікті,
адамгершілік қадір – қасиетті сезіндіру. Бүгінгі ұстаз, ескінің көзіндей,
жаңаның өзіндей болып дүниежүзілік мәдениетті танитын, төл мәдениетін
қастерлейтін, сыйлайтын, оны өзгеге таныта, рухани дүниесі бай,
интеллектуалдық деңгейі жоғары, білімді, білікті болуы керек. Ұстаздың оқу-
тәрбие ісі жастардың жүрегін тебірентіп, ой-сезіміне әсер ету үшін:
біріншіден, саяси сауатты, жан – жақты білімді болуы; екіншіден, өз
бойындағы білімді оқушы жүрегіне еркін, шеберлікпен жеткізе білетіндей
әдіскерлік икемділігі; үшіншіден, оқушының психологиялық ой - өрісін
бақылай алатын сезімтал психолог, өз ісіне, шәкіртіне деген сүйіспеншілігі
қажет. Сонда ғана ол – нағыз ұстаз.
Мұғалімнің оқыту процесін жетілдіре түсудегі жұмысының бір түрі –
сабақтың формалары мен оның құрылымын дамыту, оқытудың жаңа әдістерін
талмай іздестіру. Олай болса, мұғалім сабақта қандай мақсат көздейтінін,
оған жету үшін қандай әдіс-тәсілдер мен көрнекі, техникалық құралдар
қолданатынын нақты, алдын-ала жоспарлап алуы керек. Техникалық құралдарды
оқу процесінде жүйелі пайдалану мұғалімнің түсіндіру әдісін жетілдіріп,
оқушылардың өз бетінше орындайтын жұмысына да жақсы әсерін тигізеді.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Қазір әдебиет сабағында
түрлі технологиялар енгізілген ішінде қажеттілігін таңдап, сабақтың әр
кезеңінде тиімді қолдану. Мақсатқа сүрінбей жету үшін келесі міндеттерді
алға қойдық:
1. Әдебиет сабағында қолданылатын көрнекіліктердің түрлеріне шолу;
2. Әдебиет сабағындағы көрнекіліктерді тиімді жолдарын айқындау;
3. Көрнекіліктердің тиімді жолдарын тәжірибе жүзінде дұрыс қолдану.
Курстық жұмыстың әдісі: талдау, жинақтау, эксперимент.
Курстық жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, негізгі екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ ӘДЕБИЕТ САБАҒЫНДАҒЫ КӨРНЕКІЛІК ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Әдебиет сабағындағы көрнекі құралдардың түрлері және маңызы
Мектепте өзге пәндердің оқыту әдістері сияқты әдебиет сабағын оқытудың
да өзіне тән міндеті мен бағдарламасы, оқыту әдісі бар. Соның бірі
көрнекілік әдісі.
Оқыту барысының нәтижелі, жемісті болуы мұғалім әдістемесіне,
шеберлігіне де байланысты болады. Оқыту процесінде мынандай екі түрлі
қызмет жүзеге асады. Бірінші мәселе – мұғалім оқытуы, екінші мәселе –
оқушының оқуы. Мұғалім мен оқушының осы арақатынасы әр түрлі оқу
қызметтері, оқыту әдістеріне жатады. Мысалы, мұғалімнің әңгімелесуі -
әңгіме әдісі немесе кітаппен жүргізетін жұмыс түрлері – кітаппен жұмыс
әдісі, оқушының жауап беруі оқушы білімін тексеру әдісі деп аталады.
Сонымен, әдіс-тәсіл оқытушы мен оқушы арасындағы жұмыс түрлеріне байланысты
әр түрлі болып келеді. Мектептегі оқыту процесі оқыту әдістері арқылы
жүзеге асады. Мысалы, әдеби айтыс тудыратын сұрақтар оқушы белсенділігін
танытып, арттыратын тәсілдердің бір түріне жатса, көркем мәтінді талдау
оқушының тәжірибелік жұмысын бақылаудың бір тәсілі, жолы болып келеді.
Әдебиетті оқытуда сөздік әдіс, көрнекілік әдіс, түсіндірмелі-иллюстративтік
әдіс немесе репродуктивтік әдіс, эвристикалық әдіс, зерттеу әдісі, өзіндік
жұмыс әдісі, проблемалық баяндау әдісі, мәтінді көркемдеу, мәнерлеп оқудың
орны ерекше.
Мұғалімнің оқыту процесін жетілдіре түсудегі жұмысының бір түрі –
сабақтың формалары мен оның құрылымын дамыту, оқытудың жаңа әдістерін
талмай іздестіру. Олай болса, мұғалім сабақта қандай мақсат көздейтінін,
оған жету үшін қандай әдіс-тәсілдер мен көрнекі, техникалық құралдар
қолданатынын нақты, алдын-ала жоспарлап алуы керек. Техникалық құралдарды
оқу процесінде жүйелі пайдалану мұғалімнің түсіндіру әдісін жетілдіріп,
оқушылардың өз бетінше орындайтын жұмысына да жақсы әсерін тигізеді.
Көрнекі түрде оқыту – оқушылардың тиісті бақылауларына сүйеніп оқыту,
бірақ көрнекі оқыту дегенді тек көрнекі құралдарды пайдаланып оқыту деп
түсінбеу керек.
Әдебиет сабақтарында білім берудің барлық негізгі принциптері бір-
бірімен байланысты жүзеге асырылады: саналық, көрнекілік, жүйелік,
беріктік, жас ерекшеліктерінің ескерілуі, жекеше қарым-қатынас т.б.
Әдебиетті оқытуда көрнекілік принципінің ролі ерекше. Көрнекілік принципін
алғаш зерттеп, оған мәнді үлес қосқан Ян Амос Каменский, К.Д.Ушинский т.б.
Осы принцип негізінде Я.А.Коменский алғашқы оқытудың әдістемесін (Ұлы
дидактика) жазды. К.Д.Ушинский көрнекілік жайындағы ілімді дамыта келіп,
көрнекілік – баланың психологиялық ерекшеліктеріне жауап береді, балалар
заттардың пішіні, дыбысы, бояуы арқылы ойлайды[1,148] - деді. Алайда
психологтардың тұжырымы бойынша бастауыш мектеп жасындағы баланың ойлау
түрі бірте-бірте көрнекі қимылдан көрнекілік – бейнеліге ауысады, тіпті
мұнда қандай да деңгейде абстракты ойлар да жүзеге аса бастайтыны белгілі.
Сондақтан, сурет 1- сыныпта көп болғанымен, оның бірте-бірте сынып ауысқан
сайын азаюы осы қағидаға лайықталған. Оқыту процесінде сөзбен іс, теория
мен практика өзара байланысты болады. Әр түрлі көрнекілікті қолданудың
нәтижесінде сабақ әрі түсінікті, әрі қызықты болып өтеді. Мысалы, сабақты
демонстрациялап өткізу өте тиімді және нәтижелі болады. Көрнекілік
абстракты ұғымды игеруге әсер етеді.
Көрнекі құралдардың түрлерін білу мұғалімнің, оларды дұрыс таңдап
алуына және оқытуда тиімді түрде пайдалануға, сондай-ақ өзінің немесе
балалармен бірге көрнекі құралдарды дайындап алуына мүмкіндік береді.
Көрнекі оқу құралдарды табиғи және суретті құралдар деп бөлу қабылданған.
Әдебиет сабағында пайдаланылған табиғи көрнекі құралдарға айналадағы
өмірден алынған нәрселер: дәптерлер, қарандаштар, шыбықтар, кубиктер т.с.с.
жатады. Суретті көрнекі құралдар ішіне бейнелік көрнекі құралдар жеке
бөлініп көрсетіледі: Заттар, суреттер, фигуралардың, қағаз бен картоннан
жасалған кескіндері, заттардың немесе фигуралардың кескіндері салынған
кестелер. Суретті көрнекі құралдың екінші бір түрі шартты (символдық)
құралдар болып табылады: портреттік символдар, схемалар, суреттер,
сызбалар. Суреттік көрнекі құралдар да жатады. Олар: оқу фильмдері,
диофильмдер, диофозитивтер, интербелсенді тақта. Көрнекі құралдарды
пайдалану тұрғысынан алғанда жалпы сыныптық және жекелік деп бөлінеді.
Жалпы сыныптық көрнекі құралдарды бүкіл сынып болып пайдаланылады (кейде
оларды демонстрациялық деп атайды). Жекелік көрнекі құралмен әрбір оқушы
жеке пайдаланады. Көбінесе жалпы сыныптық және жекелік құралдар мазмұны
жөнінен бірдей және айырмашылығы тек үлкен- кішілігінде ғана болады:
геометриялық фигуралардың модельдері, кеспе цифрлар, сызба құралдары т.с.с.
Дайындау тұрғысынан алғанда көрнекі құралдар баспахана тәсілімен немесе
фабрикада дайындалған және мұғалімнің немесе балалардың өздері қолдан
жасаған көрнекі құралдар деп бөлінеді. Қолдан жасалған құралдар дайын
көрнекі құралдарды толықтырады: бұлар – арнайы тапсырмалар үшін әр түрлі
суреттер мен сызбалар, құрастырмалы геометриялық фигуралар, цифрлар мен
жеке сөздерді алмастыруға болатын кестелер т.б. көрнекі құралдарды жасауға
балаларды қатыстырып отырған пайдалы. Мұның білімдік және тәрбиелік маңызы
зор, білім мен біліктерді саналы түрде және берік меңгеруге, белгілі бір
еңбек дағдыларына төселдіруге көмектеседі. Өздері қолдан жасалған
құралдармен жұмыс істегенде бала еңбекті құрметтей білуге үйренеді.
Әдебиет сабақтарында көрнекілікті дұрыс пайдалану мазмұнды ұғымдардың
қалыптасуына көмектеседі, оқушылардың логикалық ойлау және сөйлеу қабілетін
дамытады. Нақтылы құбылыстарды қарастыру және талдау негізінде, кейін
практикада қолданылатын, тұжырымдарға келулеріне көмектеседі.
Қорыта келгенде, қай пәнді болса да оқушыларға түсінікті, қызықты,
тартымды және күнделікті өмірмен байланыстыра өткізу – оқытудың ең басты
талабы. Барлық сынып балаларының білуге деген ынтасы мен мүмкіндіктерін оқу
процесінде үздіксіз дамыту, сабақ барысында алған білімдерін практикада
қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін, сабақтарда көрнекі құралдарды
пайдаланудың маңызы зор.
Сабақта тиімді пайдаланылған көрнекі құралдар мұғалімнің түсіндіріп
отырған материалын оқушылардың тиянақты меңгеруіне көмегін тигізеді.
Көрнекілік оқушыларды сергітіп, тапсырманы тез ынтамен орындауға, өз
беттерімен жұмыс істеуге үйретеді. Оқушылардың ойланғыштық, іздемпаздық
қабілетін арттырады. Сондықтан да күнделікті өткізген сабақтарында түрлі
көрнекі құралдарды көп пайдаланып отыру өте тиімді.
1.2 Әдебиет пәнінде көрнекілікті қолдану принципі
Адам өзін қоршаған ортаның, құбылыстың, табиғаттың сырларын,
ерекшеліктерін танып білуге әрдайым талпынып, іздену, ұғыну, түсіну үстінде
болады. Сыртқы дүниенің әсерін есту, көру, сезу арқылы түсініп, біліп сол
туралы ұғым, ой қалыптасады. Жалпы таным дегеніміз білмеуден білуге қарай,
шала білуден толық білуге қарай жүйелі жүріп отыратын адам ойының күрделі
процесі болып табылады [2,189]. Оқыту, білім беру арқылы адамның танымын
ұлғайта, дамыта отырып, кейбір құбылыстардың сырын тез меңгеру, танып-білу
әрекетінің ұзақтығын қысқартуға мүмкіндік жасайды.
Адамзат баласының ұзақ жылдар бойына танып, білген заңдылықтарын, ұғым
мәндерін ғылыми жинақталған жүйелі білім салалары арқылы жас ұрпақтың өткен
тәжірибені тез меңгеруіне, ұғынып, түсінуіне жол ашады. Дүниетанымын
кеңейте отырып, жаңа іс-әрекеттерді тез игеріп кетуіне қолқабыс етеді.
Мұнда ғылымның көрінісі, берілісі болып табылатын мектепте оқытылатын жеке
пәндердің алар орны ерекше. Жеке пәндерді оқыту арқылы оқушы танымының
толығуына, қалыптасуына, дамуына, өздігінен өмірлік құбылыстарды дұрыс
танып, игеруіне, оған ықпал етуіне мүмкіндік береді.
Ғылыми ұғымдарды, заңдылықтарды меңгерту жеңіл процесс емес. Ол көп
еңбектенуді, білім жүйелерін дұрыс меңгертіп игертуді қажет етеді. Білімді
меңгертуде, оқытуды ұғымдастыруда әрбір оқушының өзіндік ерекшклігін
ескеріп отырғанымыз жөн. Біреу есіткенді, біреу көргенді, біреу сезім
арқылы сезгенді тез қабылдап, түсініп ұғынатын, танып білетін болады. Кейде
ұғымдарды талдап, түсіндіруге оқушының ой-әрекетін іс-қимылға көшіретін,
соған негіз қалайтын қозғаушы нәрсе жағдай қажет болатыны болады. Адам бір
нәрсені, затты, құбылысты кездестіргеннен кейін ғана оны танып білуге, оның
ерекшелігін, сырын ұғынып, түсінуге кірісетіні ақиқат. Көрмеген,
кездестірмеген, білмеген нәрселерді оқу арқылы өзінің бұрынғы білім,
танымына сүйену арқылы, білген, таныған заттарына, құбылысына оны салыстыру
нәтижесінде оны толық білуге, тануға ұмтылыс жасайды. Бала бір пәнді оқи
отырып, өзіне таныс емес бірақ ғылымда танылған заңдылықтарды, айқындалған
нәрселерді, ұғымдарды, құбылыстарды танып білуге кіріседі. Мұғалім осы
жағдайды ескере отырып, әр сабақ барысында материалды тез, жеңіл меңгеруі
үшін әр түрлі тәсілді, амалды, әрекетті пайдаланады. Соның ішінде
көрнекілік ерекше орын алады. Әдебиет пәні сабағында көрнекіліктің орны
айрықша. Мұның басқа пәндердегі көрнекіліктен мәні, мазмұны,түрі, құрылысы
жағынан да өзгеше өзіндік ерекшелігі бар екенін түсініп, білуіміз керек.
Өйткені әдебиет пәні әдебиет тарихын таныстырумен бірге әрбір жазушының
шеберлік ерекшеклігін, көркемдік, тілдік жаңалықтарын, мәдениетімізге
қосқан үлесін, алатын орнын танытатын болады. Әдебиеттің негізгі құралы –
сөз. Сөз арқылы талай-талай кестелі өрнектер жасай отырып, адам сезіміне
тікелей әсер ету арқылы оқушы дүниетанымын қалыптастыратын болады. Мұғалім
өз жұмысында, күнделікті сабағында сөзді ерекше қолданып, пайдаланып
отырады. Жазушының тіл, сөз шеберлігіне айрықша мән беріп, өзінің талдау,
түсінігіне тірек, ойына қазық етіп, материалды ұғындыруға дәлел, дәйек
етеді [3,158].
Мұғалім сабақ барысында, оның тақырыбын ашу үшін жазушы
шығармашылығын, туындысын, оның мән-мағынасын, ой төркінін мақсат-бағдарын
айқындау үстінде шығарманың өзіне, ондағы сөзге, сөз қолданыстарына тікелей
арқа сүйенуіне тура келеді. Жазушы шығармаларынан алынатын үзінділер,
мысалдар мұғалім ойының, түсінігінің, ұғымды, құбылысты меңгертудің тірегі,
дәлелі болмақ. Демек әдебиет сабағында сөз ерекше орын алады. Сөзді
көрнекілік ретінде кеңінен қолданатын, пайдаланатын болады.
Көрнекілік әрбір сабақтың тірегі. Сол арқылы мұғалім кейбір түсінуге
қиын, көп күш жұмсауды керек ететін мәселелерді жеңіл, тез, оңай меңгерту,
түсіндіру, таныту үшін қолданатын болады. Бұл жерде көрнекілік пен көрнекі
құрал деген ұғымды ажыратып, айқындап алуымыз керек. Өйткені практикада
мұны бірінің орнына бірін жиі қолданатынымыз көп кездеседі.
Әдебиет пәні сабағында өтіп отырылған материалдың ішіндегі ұтымға,
құбылысқа, ой жүйесіне, оқиға желісіне, шығарманың тілдік, кейіпкерлік
құрылысына, туындыдағы іс-әрекетке оқушының көңілін баса аударту арқылы оны
дұрыс таныту, танымын қалыптастыру, түсінігін тұрақтандыру, ойын жетілдіру,
дамыту үшін мұғалімнің тарапынан көрсетілетін, ұсынылатын, берілетін,
айтылатын нәрселердің, құбылыстардың заттардың көрінісін көрнекілік дейміз
де, соның жеке алынып, даярланып, ретке келтіріліп, безендіріліп, арнайы
жабдықталып, формаға түсіріліп оқушыға ұсынылған түрін, материалды көрнекі
құрал дейміз.
Жазушы шығармасын оқыту барысында мұғалім сол жазушының негізгі
шығармаларын, жазушының туған жерін, жылын тақтаға жазып отырып
түсіндіреді, немесе кейіпкерлерді талдағанда туындыдан үзінділер, шығарма
жайында кей пікірлерді дәлелдеме ретінде келтіріп отыруы мүмкін, бірақ бұл
жүйеленбеген бір ормаға келтірілмеген нәрсе. Дегенмен мұнда мұғалім өз
ойының негізгі кезеңдерін айқындауды негіз етіп отырғаны белгілі. Мұны
көрнекілік десе, бұған керісінше мұғалім сабақ өтерден бұрын өткізілетін
тақырыбына арнайы схема, таблица, плакат даярлап, соған сүйеніп ете отырып,
жаңа материалды түсіндірсе не қайталап пысықтаса, практикалық жұмыстар
жүргізсе, ол көрнекі құрал болып есептеледі. Сонымен бірге бұл көрнекілік
деп те аталады. Бұдан аңғарғанымыздай көрнекілік ұғымы кең де, ауқымды.
Әдебиет пәні сабағында мынандай көрнекіліктер пайдаланылады:
1. Сөздік көрнекілік
2. Заттық көрнекілік
3. Сызбалы көрнекілік
4. Суретті-түсіндірмелі көрнекілік
Сөздік көрнекілік. Басқа пәндерден гөрі әдебиет сабағында жиі
қолданылатын көрнекілік. Өйткені әдебиеттің басты құралы сөз. Сөз арқылы
жазушы кейіпкер бейнесін, оның қарым-қатынастық көріністерін, табиғат
суретін әсем кестелеп, көркемдеп оқырманына жеткізе біледі. Олай болса
жазушы мақсатын, шығарма тақырыбын, оның тілі ерекшелігін, шығарма
көркемдігін, кестелі суреттерді, кейіпкерлердің өзіндік, даралық
ерекшеліктерін сол туындының өзінен, одан алынған дәйекті мысалдарға
сүйену, жүгіну, үзінді келтіру арқылы ғана дәлелдеуге, оқушыны иландырып,
сендіруге болады. Сөздік көрнекіліктің жүйесін дұрыс қолданғанда ғана оның
тиімділігін арттыра аламыз.
Заттық көрнекілік. Бұл көрнекіліктің оқушылар үшін тарихи тәрбиелік
мәні ерекше. Оқушылардың тарихи танымын дамыта отырып, олардың өмір
тәжірибесіне деген құлшынысын арттыру арқылы адамгершілік санасының дұрыс
қалыптасуына ықпал ететін болады. Заттық көрнекілік жазушының өмір жолын,
шығармашылық ізденісін, әлеуметтік ортамен қарым-қатынасын, оның танылу
аймағын танытуды мақсат тұтады. Бұл көрнекілік жазушының әр кезде шыққан
басылымдарын, қолтаңбаларын, архивтік құжжаттарын, заттарын, жазушы
шығармалары бойынша жасалған түрлі қойылыстарды, көріністерді, жазбаларды,
мұражай дүниеліктерін қамтиды. Осыларды сабақта пайдалана отырып, оқушы
бойында жазушы еңбегіне, өмір жолына деген құрметті, ілтипатты,
ынталылықты, қызығушылықты арттырады. Жазушы қолтаңбасы былай қарағанда
елеусіз нәрсе сияқты. Ал оқу тәрбиесі үшін үлкен мәні бар. Бағдарлама
бойынша өтіп отырған жазушы қолтаңбасының ата-аналардан, оқушылардан
табылуы ерекше құбылыс. Ол қолтаңбаның жазылу тарихы, оның мәні, жазушы
өмірінің елеусіздеу көрінетін бір кезеңін көрсете отырып, сол жазушының
шығармашылық лабараториясының ізін байқау үшін ерекше мәні бар. Жазушы
қалдырған қолтаңбаға байланысты кейін нендей шығарма туындады, онда сол
ортаға байланысты не қамтылған, қалай көрсетіліп, қалай суреттелген, жазушы
шығармасының жазылуына орта қалай ықпал еткен деген сияқты сұрауларға жауап
іздей отырып, жазушы лабараториясының жасырын сырларын аңғаратын боламыз.
Сөйтіп жазушының әрбір дүниесіне мән бере отырып, жазушылықтың қыр-
сырын оқушыларға жан-жақты таныстыруға, білдіруге мүмкіндік аламыз.
Жазушы шығармаларының әр жылдардағы басылымдарын, ондағы өзгертулер
мен толықтыруларды оқушыларға көрсете отырып, жазушы шеберлігін, тіл
ұстартудағы жетістіктерін байқататын болсақ, жазушы пайдаланған заттарды,
үй-ішілік дүниелерін көрсету арқылы оның адамдық, пенделік қарапайым өмір
тіршілігімен таныстырады. Жазушы шығармаларының әлем тілдеріне аударылған
туындыларымен оқушыларды таныстыру арқылы, олардың бойында мақтаныш сезімін
қалыптастырады.
Заттық көрнекіліктерге не жатады:
1. Баспадан шыққан әр кездегі шығармалары.
2. Жазушы қолтаңбалары (түрлі жазбалары)
3. Жазушы өмірін білуге көмектесетін, соған байланысты заттар(суреттер,
құжаттар, үй мүліктері, өзі пайдаланған жазба құралдары т.б)
4. Жазушының әлем тілдеріндегі басылымдары
5. Отбасылық суреттері
6. Түрлі жазбалары, кино, теледидар көріністері
7. Жазушының дауысы, қойылымдарының үзінділері жазылған пластинкалар.
Сызбалы көрнекілік. Бұл шығарма кейіпкерлерінің өзара қарым-қатынасын,
байланысын, жүйесін, өмір жолының даму барысын, тілдік, портреттік
сипаттамалары арқылы берілген мінез ерекшелігін, жазушының өмір жолымен
туындыларының тарихи кезеңдермен сабақтастығын, әдеби құбылыстардың
үндестігін, тамырластығын, жазушы өмір сүрген, оның туындылары жазылған
географиялық аймақтарды көрсетуге, аңғартуға арналған сызба арқылы
көрсетілген көрнекі құрал. Шығармадағы оқиға желісінің қазығы болып
табылатын басты кейіпкердің іс-әрекеті, солар арқылы жазушы ойы, мақсаты,
бағыты айқындалатыны белгілі. Осы бір мәселені көрнекі құралдар арқылы
нақтылы сызбалармен көрсетіп, айқындай түспесек, кейде оқушы бұл туралы
толық ұғым ала алмауы мүмкін. Сондай жағдайда сызбалы көрнекіліктің көмегі
ерекше.
Сызбалы көрнекілікті шартты түрде үшке: схема, таблица, карта деп
бөліп қарастыруымыз керек. Схемада тек адамдар кейіпкерлер тізбегі беріледі
де, олардың өзара байланысы, қатысы көрсетіледі (қосымша). Ал таблица
жазушының өмір жолын, соған байланысты шығармаларын, олардың жыл
мерзімдерімен, жеке кейіпкерлердің тілі, портреті арқылы мінездегі
ерекшеліктерін көрсетуді мақсат тұтады. Карта жазушы жүріп өткен жолды,
туындылары жазылған аймақты көрсетуге арналады. Сабақта схема, таблица,
карта қолдану арқылы оқушының әдеби құбылысты, оның ішкі құбылысын толық
түсінуіне жағдай жасау көзделеді. Сүйтіп сызбалы көрнекілікті құрал арқылы
шығармадағы образдар жүйесін, жазушының өмірін, шығармашылығын тарихи
кезеңдермен бірлігін, тіл ерекшеліктерін, мінез айырмашылықтарын, оның өмір
сүрген ортасын, шығарманың жазылған аясын, әдеби байланыстар желісін,
шығармалардың әлемге танылу аумағын көрсете алады. Оқушының көру
қабілетіне, қабылдауына тікелей ықпал етеді. Танымын кеңейтеді.
Суретті-түсіндірмелі көрнекілік. Бұл көрнекі құрал тек көрнекілік
қызмет атқарып қоймайды, сонымен бірге өнердің бірлігін, сабақтастығында
танытуға септігін тигізеді. Мұнда сурет туындылары жалаң алынып қоймастан,
әдеби шығармалармен бірлікте алына отырылып, осы екі өнердің ұқсас
қасиетімен бірге өнер тілдерінің өзіндік даралықтары да барлығын, әрқайсысы
құбылысты өзінше пайымдап, өзінше көркемдеп бейнелейтіндігін оқушы түсініп,
ұғынатын, саралап танитын болады. Портрет, плакат, иллюстрация тілі –
өзіндік дара тіл. Олар бояу арқылы сөйлеп, өрнек тудырады, көркем бейне
жасайды. Өнердің бұл туындылары бір жағынан көркем шығармалармен
сабақтасып, байланысып, ерекше бір жүйе түзетіні де болады. Суретті –
түсіндірмелі көрнекі құралды қолдану үстінде осындай бірлік тұтастығын
оқушыға сездіре отырып, олардың эстетикалық сезімі мен танымының дамуына
ықпал ететін боламыз. Бір мезет Абай бейнесі деген көрнекілікке назар салып
көрейікші. Мұнда ұлы тұлға Абайдың Азамат-ақын болып қалыптасуына дейін
өткен жолы, соған алып келген кезеңді оқиғалар сурет тілімен жүйеге
келтіріліп берілген. Сол ақын өткен жолдың әрқайсысы романда көркем тілмен
шебер бейнелене отырылып, Абайдың өсу жолы, өмірлік асулары сан қырынан
көрсетіліп тұтастық құраған. Соны көркем бейнелеудегі суретші мен жазушы
үндестігі, сарындастығы неде? Суреткерлердің өзіндік, даралық ерекше
табыстары қандай? – деген сұрақтарға оқушылар жауап іздейтін, өзінше ой
түйіп, пайымдайтын, талдап түсінетін болады. Мұндай салыстырмалы ой
әрекетін ұйымдастыру оқушы тарапынан белсенді танымдық әрекеттің
қалыптасуына мүмкіндік тудырады. Бұдан бөлек Құнанбай бейнесі деген көрнекі
құралда суретпен қоса соған сай мәтін беріле отырылып түзілген. Мұндағы
мақсат мәтін мен суреттеу арасындағы сәйкестік пен айырмашылықты аңғарта
отырып, әр өнердің өзіндік бейнелеу тәсілі барлығын, әрбір суреткер сол
заңдылыққа бағынатынын байқатуды ойластырудан туған. Міне, суретті-
түсіндірмелі көрнекілікті сабақта әдеби шығармаларды оқытып талдау үстінде
қолдану арқылы оқушылардың тек тыңдаушы болып қалмай, сол материалды терең
талдай түсінуге белсенді қатысуын, тікелей араласуын қамтамасыз етеміз.
Сөйтіп суретті-түсіндірмелі көрнекілік сабақ материалын түсінуде ғана
қызмет атқарып қоймайды. Сонымен бірге танымдық роль атқарады, яғни
біріншіден, материалды дұрыс түсінуге көмектессе, екіншіден, өнердің өзара
байланысын аңғаруға жәрдем етеді, үшіншіден өнердің басқа салаларынан да
мәлімет беруге мүмкіндік тудырады.
Бұл көрнекі құралдарға қойылатын талаптар:
1. Көрнекі құралдағы суреттер, жазулар класс оқушыларына толық
көрінетін болуы керек.
2.Әрбір көрнекі құрал өтілетін тақырыпқа арналған, соның мазмұнын
ашатын болуы тиіс.
3.Көрнекі құрал тартымды безендірілген, бояулары айқын болғаны жөн.
4.Көрнекі құралға оқушы назарын ерекше аудартуға арналған мәтін, сурет
ерекше бояумен берілуі керек.
5. Бір сабақта 1 не 2 ғана көрнекі құрал қолданылуы тиіс.
6. Көрнекі құралда бір мәселенің қайталануынан сақ болуы керек.
7.Көрнекі құралда жүйеліліктің, хронологиялық реттің сақталуын қатты
қадағалау.
8.Көрнекі құралда берілетін әрбір мысал тексерілген, дау тудырмайтын,
түсінікті, өтіліп отырылған материалды дәлелдеуге көмектесетін болуы керек.
9.Мүмкіндігінше көрнекі құрал өтілейін деп отырған материалды толық
қамтитындай болғаны жөн.
10. Көрнекі құралды сыныпта пайдаланғанда уақыт көп кетпейтігіндей
етіп жасау. (іліп қою, алу, қайта пайдалану)
Көрнекілікті даярлау, пайдалану кезінде басшылыққа алатын негізгі
ұстанымдар:
– Өтілейін деп отырылған материалды оқушылардың жеңіл меңгерілуіне ықпал,
көмек ететін болуы керек.
– Оқушылардың ынтасын, қызығуын, белсенділігін арттыратын болуы тиіс.
– Оқушының материалды есінде, жадында дұрыс сақтауына мүмкіндік жасайтын
болуы керек.
– Оқушының байқау, бақылау, көру сезімін жетілдіруге жәрдем ететін болуы
тиіс.
– Оқушының ойлау қабілетін танымын дамытатын болуы керек.
– Оқушылардың әрбір өткен материалды талдай, саралай білуіне, тақырып
ішіндегі қосалқы материалды, негізгі ойды ажырата алуына көмектесуі
керек.
– Оқушының өздігінен дербес жұмыс істей білу әрекетіне қозғау салып, жол
көрсетуі.
– Көрнекі құрал оқушыны шығармашылықпен ойлануға жетелейтін болуы тиіс.
ІІ ТАРАУ ӘДЕБИЕТ САБАҒЫНДА КӨРНЕКІЛІКТЕРДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ
ПРИНЦИПТЕРІ
Оқу процесін жетілдіру, оның тиімділігін арттыру мәселесі оқыту мен
тәрбиелеуге жаңаша неғұрлым кең тұрғыдан қарауды талап етіп отыр. Осыдан
келіп қазіргі мектептердің алдына білім беру құрылымын жетілдіру, жалпы
білім еңбек және кәсіптік жаярлық сапасын едәуір арттыру оқытудың белсенді
формалары мен әдістерін техникалық құралдарын неғұрлым кеңінен қолдану
мәселесі ерекше қойылып отыр.
Оқу процесін жетілдіру қоғам талабынан келіп туындайтын ғылымның даму
дәрежесіне содан келіп шығатын оқу материялының мазмұнына оның көлеміне оны
оқытудың уақыт мөлшеріне программалық материялдарды тез де жеңіл меңгеруге
мүмкіндік беретін көмекші құралдардың сапасына осы пәнді оқытатын
мамандардың даярлық дәрежесіне тікелей байланысты болып табылады. Бұлардың
әрқайсысының оқу процесін жетілдіруде өзіндік орны бар. Олардың бәрін
жоғары, бәрін төмен қойып қараудан болмайды сондай-ақ бірімен бірін
ауыстыруғада болмайды. Олардың ішінде қазіргі кезеңде оқу процесін
жетілдіруде техникалық құралдарды тыйымды пайдаланудың орны ерекше екенін
естен шығармауымыз керек.
Бұл техникалық құралдардың процесіндегі орнының күн санап молая
түсетіндігін сол үшін оны оқу процесінде қолданудың методикасын жасап
жетілдірудің керек екендігін осыдан оның мектеп практикасындағы қажеттілігі
деген мәселе келіп туатындығын көрсетеді.
Оқушыларға көркемдік білім беру арқылы олардың әсемдік сезімін
дамытуда зор танымдық және тәрбиелік күші бар әдебиет пәнін оқытуда
техникалық құралдарды қолданудың мәні арта түспек. Сондықтан мұны
қолданудың дидактикалық принциптерін, оларға қойылатын әдістемелік
талаптарды мұғалімдер білгенде ғана оның тиімділігі артпақ.
Әдебиет пәні оқытуда техникалық құралдың мынандай түрлерін пайдаланған
жөн. (Бұл шартты түрде беріліп отыр. Қазіргі техникалық прогресс дәуірінде
техникалық құралдардың жаңа, жетілген түрлері көптен шығарылуда. Олар жаңа
аппараттармен тола бермекші.
Кабинетте болуға тиісті құралдар:
– Бейнепроектор-1
– Компьютер-1
– ЛЭТИ-1
– Интерактивтітақта-1
– Дивиди-1
– Телевизор-1
– Киноаппарат-1
– Видеомагнитафон-1
– Радиоқабылдағыш-1
– Ойнатқыш(проигрыватель)-1
– Фотоаппарат-1
Бұл құралдарды екі топқа бөле: 1.Экрандық және 2. Дыбыстық деп
қарастырған жөн болады.
Экрандық техникалық құралдар: Бұған киноаппарат, эпидиаскоп, кодоскоп,
ЛЭТИ, протон, свитязь, фильмоскоп т.б. жатады. Бұлар негізінен шағын
көрнекті материалдарды (суреттерді, схема, таблицаларды) экранға түсіру
арқылы сабақ мазмұнына байланысты қажетті қосалқы материалдарды көрсетуге
арналған. Сол материалдарға оқушы назарын толық аудара отырып, талдап
қорытынды жасауға мүмкіндік алатын боламыз.
Осы техникалық құралдар арқылы көрсетілетін көрнекіліктер, олардың
түрі қандай болмақ? Бұл арада ескере кететін бір нәрсе қазақ әдебиетінен
жасалған көрнекіліктің тапшылығы. Мұны, көбінесе мұғалімнің, өзі жасауға,
даярлауға тура келеді.
Көркем сөз шеберлерінің өмір жолын, творчествосын оқыту үстінде
қолданылатын, пайдаланылатын әртүрлі суреттер Абай өмірін өткенде, Шоқан
туралы баяндағанда т.б. жазушылар туралы да соларға байланысты суреттерді
ретімен көрсетуге тура келеді. Абай суреті туған өлке көрінісі, Абай
замандастары, Абай туыстары, Абай шәкірттері, Абай қолтаңбасы, Абай
басылымдары, Абай жүрген географиялық аймақ, оның қазіргі кезі, Абай
ескерткіштері, музейі, Абай атына байланысты жер-су, мекен аттары
оқушыларды қызықтыратын болады.
Сондықтан мұғалім материал мазмұнын түсіндіру, талдау үстінде мұндай
суреттерді пайдалануына тура келеді. Ондай материалдарды баяндау барысында
ретімен, тиімді жерінде, жүйесін сақтай отырып пайдаланғанда, көрсеткенде
ғана тиімді пайда келтірмек. Сонымен қатар мұндай материалды қолданғанда
суреттердің барлығының көлемі жағынан бірдей, бояулы, көркем болуын
қадағалауымыз керек.
Жазушыға байланысты қандай бір суретті пайдаланбайық, оның білімділік,
тәрбиелік жағына ерекше мән беруіміз керек. Мысалы, Сәкен портретін
оқушыларға көрсеткенде оның бойынан байқалатын мөлдір сұлулықты,
адамгершілік зор тұлғаны, сезім тазалығы мен тамаша ерлік қасиетті,
тәкаппарлықты, өзіне, халқына, табына деген зор сенімді, сонымен бірге
қарапайымдылықты, нәзіктікті, сыпайылықты көрсете білуіміз керек. Жазушы
суретін осындай қасиетті оқушылардың сезінуіне түрткі боларлық, оның
творчестволық еңбектерін мол материалдарды тауып кеңінен пайдаланғанымыз
жөн.
Бұл жерде Сәкен жайында жазылған М.О.Әуезов пен С. Мұқановтың
сипаттамасын мысалға келтіруге болады.
Сәкен туралы Тәкәппар жазушы деген мақаласында М.О.Әуезов Адамның
шын мүсінін көрсететін, өз басын өзгеден кем емеспін, теңмін [4,147] деген
сенім, санаға жеткізетін қадірлі сипат тәкаппарлық, Күш – қуат ой-сезім
істегі нәр атауларының барлығын қуаныш пен күйініш, қиналу мен тебірену
араларында, жалындай жайнап ортаға салған жылдар[5,123]. Сәкеннің бойына
тән қасиеттер екенін көрсете отырып, оның жан дүниесін тұтас білімді,
жоталы тұлғадан туатын көрнекті бүтіндігі бар сезімдер... сүюі мен ашуы,
ырзалығы мен наразылығы, үміті мен күдігі әрқашан барынша шын сезімнің
толқыны боп бөлінеді[6,158] - деп көрсетсе, С.Мұқанов Сәкен портретін
Қыраусыз қап-қара қалың қасы, қою ұзын мұрты өзі сұлу ажарын шешіп тұр.
Томпақ қара көздерін одан да сұлуландыра түсейін дегендей, біреумен
сөйлескендей ұзын кірпіктерін жиіліте қағып, көзін бәлкім күлімдете, бәлкім
ойнақтата қарайды... Қап-қара шашы толқындана біткен. Әсіресе маңдай
алдының шашы сол жағынан бұйралана қайқайып барып, үйірілген ұшы кейін
қарай қайта жығылады. Денесі таразы, саусақтары ұзын...[7,112] деп
суреттейді.
Мұндай мысалдарды сабақ мазмұнына, мақсатына байланысты көптеп
келтіруге болады. Қай шығарманы қай кезде, қалай пайдалану мұғалім
шеберлігіне тікелей байланысты болмақ.
Мұндағы келтірілген үзінділер Сәкеннің кім екенін көрсететін,
оқушыларды осындай қасиетке ие болуға тәрбиелейтін жолдар. Сөйтіп жазушы
портреті, творчествосы арқылы оқушыны сол өнер қайраткерінің кескін-
келбетін, бар-болмысын, адамгершілік парасаттылығын, табиғи дарындылығын,
ішкі, тысқы жан дүниесін танып, оқи білуге үйретеді. Жазушы портретін сабақ
үстінде пайдаланғанда, оны оқушыларға көрсеткенде, біріншіден, жазушы
портретін, суреттемелерін тілге тиек ете отырып немесе оқушылардың өзіне
таптыра отырып, жазушы портреті арқылы оның творчестволық өмір жолын
түсінуіне мүмкіндік беретін болады. Екіншіден, жазушының өз творчествосынан
үзінді келтіру арқылы оның идеялын, ұстанған бағыт-бағдарын, нысанасын,
оның өмірді тану, бағалау принциптерін, замандастарының бағасымен
үндестігін аңғартуға мүмкіндік жасайды. Оқушының танымын арттырады. Жазушы
портретіне тек сурет деп қарамай, оны жазушы өмір жолын, творчествосын
түсінуге мүмкіндік беретін жағдай жасау керек. Одан оқушы жазушы тұлғасын,
адамгершілік пен парасаттылықты, өршіл ерлік пен өмірге деген құштарлықты
түсініп, ұғына алатын болады.
Жазушының туған өлкесін, өскен ортасын, творчество қайраткерлерімен
қарым-қатынасын білдіретін, көрсететін суреттерін, қолтаңбаларын
пайдаланғанда да осы тұрғыдан келе отырып түсіндіруіміз керек.
Мұндай суреттерді эндиаскоптың жәрдемімен, егер диапозитивке,
диафильмге түсірілген болса, ЛЭТИ, протон, свитяз арқылы көрсетуге болады.
Жазушы туындыларын оқыту барысында оқу таблицаларын қолдануға болады.
Бұл оқылып отырылған материалды қажетті детальдарға бөле отырып, принципті,
керекті мәселелерді айқындап, саралап, жіктеп, нақтылап көрсету үшін қажет.
Бұған жазушы өмірбаянын дәуір кезеңдерімен салыстыра отырып
суреттеуге, баяндауға мүмкіндік беретін таблица шығармадағы кейіпкерлердің
ара қатынасын, өзара байланысын, тіл даралығын, портрет ерекшелігін
көрсететін т.б. таблицалар жатады. Бұларды кодоскоп арқылы көрсетуге
болады.
Иллюстрациялық таблица. Өнердің көркем туындыларын салыстыра отырып,
талдап түсіндіруде, олардың өзара жақындығын, өнер туындысы ретіндегі
өзіндік, даралық ерекшелігін, өзара қатынасын, бірлігін көрсету, байқату
көзделеді. Әдістемелік тұрғыдан алғанда оқу таблицасы бейнелеу өнерінің
шығармасына жататындықтан оқушылардың сезіміне ерекше әсер ете отырып, оқу
материалын жақсы қабылдауға мүмкіндік береді. Сондықтан оқу таблицасын
жасауға ерекше мән беруіміз керек. Ол тек, біріншіден, көрсетейін деп
отырған объектісін жоғары сапалықпен, оның қажетті детальдарымен
бөлшектерін жан-жақты көрсете білетін болғанда ғана, екіншіден, оны
сабақтың белгілі бөлігінде үйлесімді пайдалануға мүмкіндік беретін болғанда
ғана тиімді. Иллюстрациялық таблица өнер шығармаларын салыстыра отырып
талдауға, олардың өзіндік ерекшелігі мен өзара жақындығын аңғартуға, өнер
туындыларын танып, оқи білуге үйретеді. Өнер шеберлерінің құбылысты
берудегі өзіне ғана тән ерекшелігін және оқушылардың өнер тілін ұғынуға
жағдай жасайды. Иллюстрациялық таблицада көрсетілген өнер түрлерін
оқушылардың дұрыс талдауына мүмкіндік беру үшін, арнайы тапсырма-сұрақтар
қоя отырып оқушылардың өз пікірлерінің ауызша да жазбаша баяндауына
мүмкіндік жасап отыруымыз керек. Әдебиет пәніне арналған Жамбыл, Абай,
Мұхтар, Сәбит творчестволарына арнайы жасалған иллюстрациялық таблицаларды
сабаққа пайдаланғанда жоғарғы айтылған ойларды ескеруіміз керек.
Мұны диапозитивке, диафильмге түсіріп алып, ЛЭТИ, протон арқылы
көрсетуге болады.
Диапозитив. Кей таблицаларда көрсетуге мүмкіндік бола бермейтін кейбір
детальдарды, бөлшектерді толық қамти отырып, жеке кадрларға бөліп, жүйелі
сериямен беруге болады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3-б ет
І ТАРАУ ӘДЕБИЕТ САБАҒЫНДАҒЫ КӨРНЕКІЛІК ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4-бет
1.1 Әдебиет сабағындағы көрнекі құралдардың түрлері және олардың
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 4-6-бет
1.2 Әдебиет пәнінде көрнекілікті қолдану
принципі ... ... ... ... ... ... 6-1 1-бет
ІІ ТАРАУ ӘДЕБИЕТ САБАҒЫНДА КӨРНЕКІЛІКТЕРДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ
ПРИНЦИПТЕРІ ... ... ... ... ... ...1 2-20-бет
2.1 Заманға сай техникалық құралдарды қазақ әдебиеті сабағында
қолдану–мұғалім жетістігіне апаратын тиімді жол ... ... ... ... .20-22-бет
2.2 Көрнекілікті пайдаланудың тиімді жолдары мен әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22-25-бет
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...26-27-бет
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .28-бет
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Жаңа ғасыр қоғамды қайта құру жағдайында
Қазақстан Республикасының білім беру саласындағы басты міндеттердің бірі –
ұлттық ерекшеліктерді еске алып, жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру ісін
дамыту және жетілдіруді басты мақсат етіп отыр. Білім мен тәрбие берудің
негізі жалпы білім беретін мектептердің әдістемелік процесін жақсарту кезек
күттірмейтін мәселе. Әдістеме ғылым ретінде өте күрделі. Оның күрделілігі –
жүз мыңдаған компонненттерден бас қатырарлықтай шиеленісе байланысып
жатуында. Ал, оның жауапкершілік өлшемі – адам. Мұны біз ұстаздық
өмірімізде күн сайын, әрбір минут сайын ұмытпайық.
Ұстаз еңбегі – оқушы білімімен өлшенеді. Ұстаз еңбегінің күрделілігі
- әрбір оқушының жүрегіне жол табуында, баланың бойындағы қабілетті дамыту
арқылы өзін, өмірді, әлемді тануға, қоғам алдындағы жауапкершілікті,
адамгершілік қадір – қасиетті сезіндіру. Бүгінгі ұстаз, ескінің көзіндей,
жаңаның өзіндей болып дүниежүзілік мәдениетті танитын, төл мәдениетін
қастерлейтін, сыйлайтын, оны өзгеге таныта, рухани дүниесі бай,
интеллектуалдық деңгейі жоғары, білімді, білікті болуы керек. Ұстаздың оқу-
тәрбие ісі жастардың жүрегін тебірентіп, ой-сезіміне әсер ету үшін:
біріншіден, саяси сауатты, жан – жақты білімді болуы; екіншіден, өз
бойындағы білімді оқушы жүрегіне еркін, шеберлікпен жеткізе білетіндей
әдіскерлік икемділігі; үшіншіден, оқушының психологиялық ой - өрісін
бақылай алатын сезімтал психолог, өз ісіне, шәкіртіне деген сүйіспеншілігі
қажет. Сонда ғана ол – нағыз ұстаз.
Мұғалімнің оқыту процесін жетілдіре түсудегі жұмысының бір түрі –
сабақтың формалары мен оның құрылымын дамыту, оқытудың жаңа әдістерін
талмай іздестіру. Олай болса, мұғалім сабақта қандай мақсат көздейтінін,
оған жету үшін қандай әдіс-тәсілдер мен көрнекі, техникалық құралдар
қолданатынын нақты, алдын-ала жоспарлап алуы керек. Техникалық құралдарды
оқу процесінде жүйелі пайдалану мұғалімнің түсіндіру әдісін жетілдіріп,
оқушылардың өз бетінше орындайтын жұмысына да жақсы әсерін тигізеді.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Қазір әдебиет сабағында
түрлі технологиялар енгізілген ішінде қажеттілігін таңдап, сабақтың әр
кезеңінде тиімді қолдану. Мақсатқа сүрінбей жету үшін келесі міндеттерді
алға қойдық:
1. Әдебиет сабағында қолданылатын көрнекіліктердің түрлеріне шолу;
2. Әдебиет сабағындағы көрнекіліктерді тиімді жолдарын айқындау;
3. Көрнекіліктердің тиімді жолдарын тәжірибе жүзінде дұрыс қолдану.
Курстық жұмыстың әдісі: талдау, жинақтау, эксперимент.
Курстық жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, негізгі екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ ӘДЕБИЕТ САБАҒЫНДАҒЫ КӨРНЕКІЛІК ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Әдебиет сабағындағы көрнекі құралдардың түрлері және маңызы
Мектепте өзге пәндердің оқыту әдістері сияқты әдебиет сабағын оқытудың
да өзіне тән міндеті мен бағдарламасы, оқыту әдісі бар. Соның бірі
көрнекілік әдісі.
Оқыту барысының нәтижелі, жемісті болуы мұғалім әдістемесіне,
шеберлігіне де байланысты болады. Оқыту процесінде мынандай екі түрлі
қызмет жүзеге асады. Бірінші мәселе – мұғалім оқытуы, екінші мәселе –
оқушының оқуы. Мұғалім мен оқушының осы арақатынасы әр түрлі оқу
қызметтері, оқыту әдістеріне жатады. Мысалы, мұғалімнің әңгімелесуі -
әңгіме әдісі немесе кітаппен жүргізетін жұмыс түрлері – кітаппен жұмыс
әдісі, оқушының жауап беруі оқушы білімін тексеру әдісі деп аталады.
Сонымен, әдіс-тәсіл оқытушы мен оқушы арасындағы жұмыс түрлеріне байланысты
әр түрлі болып келеді. Мектептегі оқыту процесі оқыту әдістері арқылы
жүзеге асады. Мысалы, әдеби айтыс тудыратын сұрақтар оқушы белсенділігін
танытып, арттыратын тәсілдердің бір түріне жатса, көркем мәтінді талдау
оқушының тәжірибелік жұмысын бақылаудың бір тәсілі, жолы болып келеді.
Әдебиетті оқытуда сөздік әдіс, көрнекілік әдіс, түсіндірмелі-иллюстративтік
әдіс немесе репродуктивтік әдіс, эвристикалық әдіс, зерттеу әдісі, өзіндік
жұмыс әдісі, проблемалық баяндау әдісі, мәтінді көркемдеу, мәнерлеп оқудың
орны ерекше.
Мұғалімнің оқыту процесін жетілдіре түсудегі жұмысының бір түрі –
сабақтың формалары мен оның құрылымын дамыту, оқытудың жаңа әдістерін
талмай іздестіру. Олай болса, мұғалім сабақта қандай мақсат көздейтінін,
оған жету үшін қандай әдіс-тәсілдер мен көрнекі, техникалық құралдар
қолданатынын нақты, алдын-ала жоспарлап алуы керек. Техникалық құралдарды
оқу процесінде жүйелі пайдалану мұғалімнің түсіндіру әдісін жетілдіріп,
оқушылардың өз бетінше орындайтын жұмысына да жақсы әсерін тигізеді.
Көрнекі түрде оқыту – оқушылардың тиісті бақылауларына сүйеніп оқыту,
бірақ көрнекі оқыту дегенді тек көрнекі құралдарды пайдаланып оқыту деп
түсінбеу керек.
Әдебиет сабақтарында білім берудің барлық негізгі принциптері бір-
бірімен байланысты жүзеге асырылады: саналық, көрнекілік, жүйелік,
беріктік, жас ерекшеліктерінің ескерілуі, жекеше қарым-қатынас т.б.
Әдебиетті оқытуда көрнекілік принципінің ролі ерекше. Көрнекілік принципін
алғаш зерттеп, оған мәнді үлес қосқан Ян Амос Каменский, К.Д.Ушинский т.б.
Осы принцип негізінде Я.А.Коменский алғашқы оқытудың әдістемесін (Ұлы
дидактика) жазды. К.Д.Ушинский көрнекілік жайындағы ілімді дамыта келіп,
көрнекілік – баланың психологиялық ерекшеліктеріне жауап береді, балалар
заттардың пішіні, дыбысы, бояуы арқылы ойлайды[1,148] - деді. Алайда
психологтардың тұжырымы бойынша бастауыш мектеп жасындағы баланың ойлау
түрі бірте-бірте көрнекі қимылдан көрнекілік – бейнеліге ауысады, тіпті
мұнда қандай да деңгейде абстракты ойлар да жүзеге аса бастайтыны белгілі.
Сондақтан, сурет 1- сыныпта көп болғанымен, оның бірте-бірте сынып ауысқан
сайын азаюы осы қағидаға лайықталған. Оқыту процесінде сөзбен іс, теория
мен практика өзара байланысты болады. Әр түрлі көрнекілікті қолданудың
нәтижесінде сабақ әрі түсінікті, әрі қызықты болып өтеді. Мысалы, сабақты
демонстрациялап өткізу өте тиімді және нәтижелі болады. Көрнекілік
абстракты ұғымды игеруге әсер етеді.
Көрнекі құралдардың түрлерін білу мұғалімнің, оларды дұрыс таңдап
алуына және оқытуда тиімді түрде пайдалануға, сондай-ақ өзінің немесе
балалармен бірге көрнекі құралдарды дайындап алуына мүмкіндік береді.
Көрнекі оқу құралдарды табиғи және суретті құралдар деп бөлу қабылданған.
Әдебиет сабағында пайдаланылған табиғи көрнекі құралдарға айналадағы
өмірден алынған нәрселер: дәптерлер, қарандаштар, шыбықтар, кубиктер т.с.с.
жатады. Суретті көрнекі құралдар ішіне бейнелік көрнекі құралдар жеке
бөлініп көрсетіледі: Заттар, суреттер, фигуралардың, қағаз бен картоннан
жасалған кескіндері, заттардың немесе фигуралардың кескіндері салынған
кестелер. Суретті көрнекі құралдың екінші бір түрі шартты (символдық)
құралдар болып табылады: портреттік символдар, схемалар, суреттер,
сызбалар. Суреттік көрнекі құралдар да жатады. Олар: оқу фильмдері,
диофильмдер, диофозитивтер, интербелсенді тақта. Көрнекі құралдарды
пайдалану тұрғысынан алғанда жалпы сыныптық және жекелік деп бөлінеді.
Жалпы сыныптық көрнекі құралдарды бүкіл сынып болып пайдаланылады (кейде
оларды демонстрациялық деп атайды). Жекелік көрнекі құралмен әрбір оқушы
жеке пайдаланады. Көбінесе жалпы сыныптық және жекелік құралдар мазмұны
жөнінен бірдей және айырмашылығы тек үлкен- кішілігінде ғана болады:
геометриялық фигуралардың модельдері, кеспе цифрлар, сызба құралдары т.с.с.
Дайындау тұрғысынан алғанда көрнекі құралдар баспахана тәсілімен немесе
фабрикада дайындалған және мұғалімнің немесе балалардың өздері қолдан
жасаған көрнекі құралдар деп бөлінеді. Қолдан жасалған құралдар дайын
көрнекі құралдарды толықтырады: бұлар – арнайы тапсырмалар үшін әр түрлі
суреттер мен сызбалар, құрастырмалы геометриялық фигуралар, цифрлар мен
жеке сөздерді алмастыруға болатын кестелер т.б. көрнекі құралдарды жасауға
балаларды қатыстырып отырған пайдалы. Мұның білімдік және тәрбиелік маңызы
зор, білім мен біліктерді саналы түрде және берік меңгеруге, белгілі бір
еңбек дағдыларына төселдіруге көмектеседі. Өздері қолдан жасалған
құралдармен жұмыс істегенде бала еңбекті құрметтей білуге үйренеді.
Әдебиет сабақтарында көрнекілікті дұрыс пайдалану мазмұнды ұғымдардың
қалыптасуына көмектеседі, оқушылардың логикалық ойлау және сөйлеу қабілетін
дамытады. Нақтылы құбылыстарды қарастыру және талдау негізінде, кейін
практикада қолданылатын, тұжырымдарға келулеріне көмектеседі.
Қорыта келгенде, қай пәнді болса да оқушыларға түсінікті, қызықты,
тартымды және күнделікті өмірмен байланыстыра өткізу – оқытудың ең басты
талабы. Барлық сынып балаларының білуге деген ынтасы мен мүмкіндіктерін оқу
процесінде үздіксіз дамыту, сабақ барысында алған білімдерін практикада
қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін, сабақтарда көрнекі құралдарды
пайдаланудың маңызы зор.
Сабақта тиімді пайдаланылған көрнекі құралдар мұғалімнің түсіндіріп
отырған материалын оқушылардың тиянақты меңгеруіне көмегін тигізеді.
Көрнекілік оқушыларды сергітіп, тапсырманы тез ынтамен орындауға, өз
беттерімен жұмыс істеуге үйретеді. Оқушылардың ойланғыштық, іздемпаздық
қабілетін арттырады. Сондықтан да күнделікті өткізген сабақтарында түрлі
көрнекі құралдарды көп пайдаланып отыру өте тиімді.
1.2 Әдебиет пәнінде көрнекілікті қолдану принципі
Адам өзін қоршаған ортаның, құбылыстың, табиғаттың сырларын,
ерекшеліктерін танып білуге әрдайым талпынып, іздену, ұғыну, түсіну үстінде
болады. Сыртқы дүниенің әсерін есту, көру, сезу арқылы түсініп, біліп сол
туралы ұғым, ой қалыптасады. Жалпы таным дегеніміз білмеуден білуге қарай,
шала білуден толық білуге қарай жүйелі жүріп отыратын адам ойының күрделі
процесі болып табылады [2,189]. Оқыту, білім беру арқылы адамның танымын
ұлғайта, дамыта отырып, кейбір құбылыстардың сырын тез меңгеру, танып-білу
әрекетінің ұзақтығын қысқартуға мүмкіндік жасайды.
Адамзат баласының ұзақ жылдар бойына танып, білген заңдылықтарын, ұғым
мәндерін ғылыми жинақталған жүйелі білім салалары арқылы жас ұрпақтың өткен
тәжірибені тез меңгеруіне, ұғынып, түсінуіне жол ашады. Дүниетанымын
кеңейте отырып, жаңа іс-әрекеттерді тез игеріп кетуіне қолқабыс етеді.
Мұнда ғылымның көрінісі, берілісі болып табылатын мектепте оқытылатын жеке
пәндердің алар орны ерекше. Жеке пәндерді оқыту арқылы оқушы танымының
толығуына, қалыптасуына, дамуына, өздігінен өмірлік құбылыстарды дұрыс
танып, игеруіне, оған ықпал етуіне мүмкіндік береді.
Ғылыми ұғымдарды, заңдылықтарды меңгерту жеңіл процесс емес. Ол көп
еңбектенуді, білім жүйелерін дұрыс меңгертіп игертуді қажет етеді. Білімді
меңгертуде, оқытуды ұғымдастыруда әрбір оқушының өзіндік ерекшклігін
ескеріп отырғанымыз жөн. Біреу есіткенді, біреу көргенді, біреу сезім
арқылы сезгенді тез қабылдап, түсініп ұғынатын, танып білетін болады. Кейде
ұғымдарды талдап, түсіндіруге оқушының ой-әрекетін іс-қимылға көшіретін,
соған негіз қалайтын қозғаушы нәрсе жағдай қажет болатыны болады. Адам бір
нәрсені, затты, құбылысты кездестіргеннен кейін ғана оны танып білуге, оның
ерекшелігін, сырын ұғынып, түсінуге кірісетіні ақиқат. Көрмеген,
кездестірмеген, білмеген нәрселерді оқу арқылы өзінің бұрынғы білім,
танымына сүйену арқылы, білген, таныған заттарына, құбылысына оны салыстыру
нәтижесінде оны толық білуге, тануға ұмтылыс жасайды. Бала бір пәнді оқи
отырып, өзіне таныс емес бірақ ғылымда танылған заңдылықтарды, айқындалған
нәрселерді, ұғымдарды, құбылыстарды танып білуге кіріседі. Мұғалім осы
жағдайды ескере отырып, әр сабақ барысында материалды тез, жеңіл меңгеруі
үшін әр түрлі тәсілді, амалды, әрекетті пайдаланады. Соның ішінде
көрнекілік ерекше орын алады. Әдебиет пәні сабағында көрнекіліктің орны
айрықша. Мұның басқа пәндердегі көрнекіліктен мәні, мазмұны,түрі, құрылысы
жағынан да өзгеше өзіндік ерекшелігі бар екенін түсініп, білуіміз керек.
Өйткені әдебиет пәні әдебиет тарихын таныстырумен бірге әрбір жазушының
шеберлік ерекшеклігін, көркемдік, тілдік жаңалықтарын, мәдениетімізге
қосқан үлесін, алатын орнын танытатын болады. Әдебиеттің негізгі құралы –
сөз. Сөз арқылы талай-талай кестелі өрнектер жасай отырып, адам сезіміне
тікелей әсер ету арқылы оқушы дүниетанымын қалыптастыратын болады. Мұғалім
өз жұмысында, күнделікті сабағында сөзді ерекше қолданып, пайдаланып
отырады. Жазушының тіл, сөз шеберлігіне айрықша мән беріп, өзінің талдау,
түсінігіне тірек, ойына қазық етіп, материалды ұғындыруға дәлел, дәйек
етеді [3,158].
Мұғалім сабақ барысында, оның тақырыбын ашу үшін жазушы
шығармашылығын, туындысын, оның мән-мағынасын, ой төркінін мақсат-бағдарын
айқындау үстінде шығарманың өзіне, ондағы сөзге, сөз қолданыстарына тікелей
арқа сүйенуіне тура келеді. Жазушы шығармаларынан алынатын үзінділер,
мысалдар мұғалім ойының, түсінігінің, ұғымды, құбылысты меңгертудің тірегі,
дәлелі болмақ. Демек әдебиет сабағында сөз ерекше орын алады. Сөзді
көрнекілік ретінде кеңінен қолданатын, пайдаланатын болады.
Көрнекілік әрбір сабақтың тірегі. Сол арқылы мұғалім кейбір түсінуге
қиын, көп күш жұмсауды керек ететін мәселелерді жеңіл, тез, оңай меңгерту,
түсіндіру, таныту үшін қолданатын болады. Бұл жерде көрнекілік пен көрнекі
құрал деген ұғымды ажыратып, айқындап алуымыз керек. Өйткені практикада
мұны бірінің орнына бірін жиі қолданатынымыз көп кездеседі.
Әдебиет пәні сабағында өтіп отырылған материалдың ішіндегі ұтымға,
құбылысқа, ой жүйесіне, оқиға желісіне, шығарманың тілдік, кейіпкерлік
құрылысына, туындыдағы іс-әрекетке оқушының көңілін баса аударту арқылы оны
дұрыс таныту, танымын қалыптастыру, түсінігін тұрақтандыру, ойын жетілдіру,
дамыту үшін мұғалімнің тарапынан көрсетілетін, ұсынылатын, берілетін,
айтылатын нәрселердің, құбылыстардың заттардың көрінісін көрнекілік дейміз
де, соның жеке алынып, даярланып, ретке келтіріліп, безендіріліп, арнайы
жабдықталып, формаға түсіріліп оқушыға ұсынылған түрін, материалды көрнекі
құрал дейміз.
Жазушы шығармасын оқыту барысында мұғалім сол жазушының негізгі
шығармаларын, жазушының туған жерін, жылын тақтаға жазып отырып
түсіндіреді, немесе кейіпкерлерді талдағанда туындыдан үзінділер, шығарма
жайында кей пікірлерді дәлелдеме ретінде келтіріп отыруы мүмкін, бірақ бұл
жүйеленбеген бір ормаға келтірілмеген нәрсе. Дегенмен мұнда мұғалім өз
ойының негізгі кезеңдерін айқындауды негіз етіп отырғаны белгілі. Мұны
көрнекілік десе, бұған керісінше мұғалім сабақ өтерден бұрын өткізілетін
тақырыбына арнайы схема, таблица, плакат даярлап, соған сүйеніп ете отырып,
жаңа материалды түсіндірсе не қайталап пысықтаса, практикалық жұмыстар
жүргізсе, ол көрнекі құрал болып есептеледі. Сонымен бірге бұл көрнекілік
деп те аталады. Бұдан аңғарғанымыздай көрнекілік ұғымы кең де, ауқымды.
Әдебиет пәні сабағында мынандай көрнекіліктер пайдаланылады:
1. Сөздік көрнекілік
2. Заттық көрнекілік
3. Сызбалы көрнекілік
4. Суретті-түсіндірмелі көрнекілік
Сөздік көрнекілік. Басқа пәндерден гөрі әдебиет сабағында жиі
қолданылатын көрнекілік. Өйткені әдебиеттің басты құралы сөз. Сөз арқылы
жазушы кейіпкер бейнесін, оның қарым-қатынастық көріністерін, табиғат
суретін әсем кестелеп, көркемдеп оқырманына жеткізе біледі. Олай болса
жазушы мақсатын, шығарма тақырыбын, оның тілі ерекшелігін, шығарма
көркемдігін, кестелі суреттерді, кейіпкерлердің өзіндік, даралық
ерекшеліктерін сол туындының өзінен, одан алынған дәйекті мысалдарға
сүйену, жүгіну, үзінді келтіру арқылы ғана дәлелдеуге, оқушыны иландырып,
сендіруге болады. Сөздік көрнекіліктің жүйесін дұрыс қолданғанда ғана оның
тиімділігін арттыра аламыз.
Заттық көрнекілік. Бұл көрнекіліктің оқушылар үшін тарихи тәрбиелік
мәні ерекше. Оқушылардың тарихи танымын дамыта отырып, олардың өмір
тәжірибесіне деген құлшынысын арттыру арқылы адамгершілік санасының дұрыс
қалыптасуына ықпал ететін болады. Заттық көрнекілік жазушының өмір жолын,
шығармашылық ізденісін, әлеуметтік ортамен қарым-қатынасын, оның танылу
аймағын танытуды мақсат тұтады. Бұл көрнекілік жазушының әр кезде шыққан
басылымдарын, қолтаңбаларын, архивтік құжжаттарын, заттарын, жазушы
шығармалары бойынша жасалған түрлі қойылыстарды, көріністерді, жазбаларды,
мұражай дүниеліктерін қамтиды. Осыларды сабақта пайдалана отырып, оқушы
бойында жазушы еңбегіне, өмір жолына деген құрметті, ілтипатты,
ынталылықты, қызығушылықты арттырады. Жазушы қолтаңбасы былай қарағанда
елеусіз нәрсе сияқты. Ал оқу тәрбиесі үшін үлкен мәні бар. Бағдарлама
бойынша өтіп отырған жазушы қолтаңбасының ата-аналардан, оқушылардан
табылуы ерекше құбылыс. Ол қолтаңбаның жазылу тарихы, оның мәні, жазушы
өмірінің елеусіздеу көрінетін бір кезеңін көрсете отырып, сол жазушының
шығармашылық лабараториясының ізін байқау үшін ерекше мәні бар. Жазушы
қалдырған қолтаңбаға байланысты кейін нендей шығарма туындады, онда сол
ортаға байланысты не қамтылған, қалай көрсетіліп, қалай суреттелген, жазушы
шығармасының жазылуына орта қалай ықпал еткен деген сияқты сұрауларға жауап
іздей отырып, жазушы лабараториясының жасырын сырларын аңғаратын боламыз.
Сөйтіп жазушының әрбір дүниесіне мән бере отырып, жазушылықтың қыр-
сырын оқушыларға жан-жақты таныстыруға, білдіруге мүмкіндік аламыз.
Жазушы шығармаларының әр жылдардағы басылымдарын, ондағы өзгертулер
мен толықтыруларды оқушыларға көрсете отырып, жазушы шеберлігін, тіл
ұстартудағы жетістіктерін байқататын болсақ, жазушы пайдаланған заттарды,
үй-ішілік дүниелерін көрсету арқылы оның адамдық, пенделік қарапайым өмір
тіршілігімен таныстырады. Жазушы шығармаларының әлем тілдеріне аударылған
туындыларымен оқушыларды таныстыру арқылы, олардың бойында мақтаныш сезімін
қалыптастырады.
Заттық көрнекіліктерге не жатады:
1. Баспадан шыққан әр кездегі шығармалары.
2. Жазушы қолтаңбалары (түрлі жазбалары)
3. Жазушы өмірін білуге көмектесетін, соған байланысты заттар(суреттер,
құжаттар, үй мүліктері, өзі пайдаланған жазба құралдары т.б)
4. Жазушының әлем тілдеріндегі басылымдары
5. Отбасылық суреттері
6. Түрлі жазбалары, кино, теледидар көріністері
7. Жазушының дауысы, қойылымдарының үзінділері жазылған пластинкалар.
Сызбалы көрнекілік. Бұл шығарма кейіпкерлерінің өзара қарым-қатынасын,
байланысын, жүйесін, өмір жолының даму барысын, тілдік, портреттік
сипаттамалары арқылы берілген мінез ерекшелігін, жазушының өмір жолымен
туындыларының тарихи кезеңдермен сабақтастығын, әдеби құбылыстардың
үндестігін, тамырластығын, жазушы өмір сүрген, оның туындылары жазылған
географиялық аймақтарды көрсетуге, аңғартуға арналған сызба арқылы
көрсетілген көрнекі құрал. Шығармадағы оқиға желісінің қазығы болып
табылатын басты кейіпкердің іс-әрекеті, солар арқылы жазушы ойы, мақсаты,
бағыты айқындалатыны белгілі. Осы бір мәселені көрнекі құралдар арқылы
нақтылы сызбалармен көрсетіп, айқындай түспесек, кейде оқушы бұл туралы
толық ұғым ала алмауы мүмкін. Сондай жағдайда сызбалы көрнекіліктің көмегі
ерекше.
Сызбалы көрнекілікті шартты түрде үшке: схема, таблица, карта деп
бөліп қарастыруымыз керек. Схемада тек адамдар кейіпкерлер тізбегі беріледі
де, олардың өзара байланысы, қатысы көрсетіледі (қосымша). Ал таблица
жазушының өмір жолын, соған байланысты шығармаларын, олардың жыл
мерзімдерімен, жеке кейіпкерлердің тілі, портреті арқылы мінездегі
ерекшеліктерін көрсетуді мақсат тұтады. Карта жазушы жүріп өткен жолды,
туындылары жазылған аймақты көрсетуге арналады. Сабақта схема, таблица,
карта қолдану арқылы оқушының әдеби құбылысты, оның ішкі құбылысын толық
түсінуіне жағдай жасау көзделеді. Сүйтіп сызбалы көрнекілікті құрал арқылы
шығармадағы образдар жүйесін, жазушының өмірін, шығармашылығын тарихи
кезеңдермен бірлігін, тіл ерекшеліктерін, мінез айырмашылықтарын, оның өмір
сүрген ортасын, шығарманың жазылған аясын, әдеби байланыстар желісін,
шығармалардың әлемге танылу аумағын көрсете алады. Оқушының көру
қабілетіне, қабылдауына тікелей ықпал етеді. Танымын кеңейтеді.
Суретті-түсіндірмелі көрнекілік. Бұл көрнекі құрал тек көрнекілік
қызмет атқарып қоймайды, сонымен бірге өнердің бірлігін, сабақтастығында
танытуға септігін тигізеді. Мұнда сурет туындылары жалаң алынып қоймастан,
әдеби шығармалармен бірлікте алына отырылып, осы екі өнердің ұқсас
қасиетімен бірге өнер тілдерінің өзіндік даралықтары да барлығын, әрқайсысы
құбылысты өзінше пайымдап, өзінше көркемдеп бейнелейтіндігін оқушы түсініп,
ұғынатын, саралап танитын болады. Портрет, плакат, иллюстрация тілі –
өзіндік дара тіл. Олар бояу арқылы сөйлеп, өрнек тудырады, көркем бейне
жасайды. Өнердің бұл туындылары бір жағынан көркем шығармалармен
сабақтасып, байланысып, ерекше бір жүйе түзетіні де болады. Суретті –
түсіндірмелі көрнекі құралды қолдану үстінде осындай бірлік тұтастығын
оқушыға сездіре отырып, олардың эстетикалық сезімі мен танымының дамуына
ықпал ететін боламыз. Бір мезет Абай бейнесі деген көрнекілікке назар салып
көрейікші. Мұнда ұлы тұлға Абайдың Азамат-ақын болып қалыптасуына дейін
өткен жолы, соған алып келген кезеңді оқиғалар сурет тілімен жүйеге
келтіріліп берілген. Сол ақын өткен жолдың әрқайсысы романда көркем тілмен
шебер бейнелене отырылып, Абайдың өсу жолы, өмірлік асулары сан қырынан
көрсетіліп тұтастық құраған. Соны көркем бейнелеудегі суретші мен жазушы
үндестігі, сарындастығы неде? Суреткерлердің өзіндік, даралық ерекше
табыстары қандай? – деген сұрақтарға оқушылар жауап іздейтін, өзінше ой
түйіп, пайымдайтын, талдап түсінетін болады. Мұндай салыстырмалы ой
әрекетін ұйымдастыру оқушы тарапынан белсенді танымдық әрекеттің
қалыптасуына мүмкіндік тудырады. Бұдан бөлек Құнанбай бейнесі деген көрнекі
құралда суретпен қоса соған сай мәтін беріле отырылып түзілген. Мұндағы
мақсат мәтін мен суреттеу арасындағы сәйкестік пен айырмашылықты аңғарта
отырып, әр өнердің өзіндік бейнелеу тәсілі барлығын, әрбір суреткер сол
заңдылыққа бағынатынын байқатуды ойластырудан туған. Міне, суретті-
түсіндірмелі көрнекілікті сабақта әдеби шығармаларды оқытып талдау үстінде
қолдану арқылы оқушылардың тек тыңдаушы болып қалмай, сол материалды терең
талдай түсінуге белсенді қатысуын, тікелей араласуын қамтамасыз етеміз.
Сөйтіп суретті-түсіндірмелі көрнекілік сабақ материалын түсінуде ғана
қызмет атқарып қоймайды. Сонымен бірге танымдық роль атқарады, яғни
біріншіден, материалды дұрыс түсінуге көмектессе, екіншіден, өнердің өзара
байланысын аңғаруға жәрдем етеді, үшіншіден өнердің басқа салаларынан да
мәлімет беруге мүмкіндік тудырады.
Бұл көрнекі құралдарға қойылатын талаптар:
1. Көрнекі құралдағы суреттер, жазулар класс оқушыларына толық
көрінетін болуы керек.
2.Әрбір көрнекі құрал өтілетін тақырыпқа арналған, соның мазмұнын
ашатын болуы тиіс.
3.Көрнекі құрал тартымды безендірілген, бояулары айқын болғаны жөн.
4.Көрнекі құралға оқушы назарын ерекше аудартуға арналған мәтін, сурет
ерекше бояумен берілуі керек.
5. Бір сабақта 1 не 2 ғана көрнекі құрал қолданылуы тиіс.
6. Көрнекі құралда бір мәселенің қайталануынан сақ болуы керек.
7.Көрнекі құралда жүйеліліктің, хронологиялық реттің сақталуын қатты
қадағалау.
8.Көрнекі құралда берілетін әрбір мысал тексерілген, дау тудырмайтын,
түсінікті, өтіліп отырылған материалды дәлелдеуге көмектесетін болуы керек.
9.Мүмкіндігінше көрнекі құрал өтілейін деп отырған материалды толық
қамтитындай болғаны жөн.
10. Көрнекі құралды сыныпта пайдаланғанда уақыт көп кетпейтігіндей
етіп жасау. (іліп қою, алу, қайта пайдалану)
Көрнекілікті даярлау, пайдалану кезінде басшылыққа алатын негізгі
ұстанымдар:
– Өтілейін деп отырылған материалды оқушылардың жеңіл меңгерілуіне ықпал,
көмек ететін болуы керек.
– Оқушылардың ынтасын, қызығуын, белсенділігін арттыратын болуы тиіс.
– Оқушының материалды есінде, жадында дұрыс сақтауына мүмкіндік жасайтын
болуы керек.
– Оқушының байқау, бақылау, көру сезімін жетілдіруге жәрдем ететін болуы
тиіс.
– Оқушының ойлау қабілетін танымын дамытатын болуы керек.
– Оқушылардың әрбір өткен материалды талдай, саралай білуіне, тақырып
ішіндегі қосалқы материалды, негізгі ойды ажырата алуына көмектесуі
керек.
– Оқушының өздігінен дербес жұмыс істей білу әрекетіне қозғау салып, жол
көрсетуі.
– Көрнекі құрал оқушыны шығармашылықпен ойлануға жетелейтін болуы тиіс.
ІІ ТАРАУ ӘДЕБИЕТ САБАҒЫНДА КӨРНЕКІЛІКТЕРДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ
ПРИНЦИПТЕРІ
Оқу процесін жетілдіру, оның тиімділігін арттыру мәселесі оқыту мен
тәрбиелеуге жаңаша неғұрлым кең тұрғыдан қарауды талап етіп отыр. Осыдан
келіп қазіргі мектептердің алдына білім беру құрылымын жетілдіру, жалпы
білім еңбек және кәсіптік жаярлық сапасын едәуір арттыру оқытудың белсенді
формалары мен әдістерін техникалық құралдарын неғұрлым кеңінен қолдану
мәселесі ерекше қойылып отыр.
Оқу процесін жетілдіру қоғам талабынан келіп туындайтын ғылымның даму
дәрежесіне содан келіп шығатын оқу материялының мазмұнына оның көлеміне оны
оқытудың уақыт мөлшеріне программалық материялдарды тез де жеңіл меңгеруге
мүмкіндік беретін көмекші құралдардың сапасына осы пәнді оқытатын
мамандардың даярлық дәрежесіне тікелей байланысты болып табылады. Бұлардың
әрқайсысының оқу процесін жетілдіруде өзіндік орны бар. Олардың бәрін
жоғары, бәрін төмен қойып қараудан болмайды сондай-ақ бірімен бірін
ауыстыруғада болмайды. Олардың ішінде қазіргі кезеңде оқу процесін
жетілдіруде техникалық құралдарды тыйымды пайдаланудың орны ерекше екенін
естен шығармауымыз керек.
Бұл техникалық құралдардың процесіндегі орнының күн санап молая
түсетіндігін сол үшін оны оқу процесінде қолданудың методикасын жасап
жетілдірудің керек екендігін осыдан оның мектеп практикасындағы қажеттілігі
деген мәселе келіп туатындығын көрсетеді.
Оқушыларға көркемдік білім беру арқылы олардың әсемдік сезімін
дамытуда зор танымдық және тәрбиелік күші бар әдебиет пәнін оқытуда
техникалық құралдарды қолданудың мәні арта түспек. Сондықтан мұны
қолданудың дидактикалық принциптерін, оларға қойылатын әдістемелік
талаптарды мұғалімдер білгенде ғана оның тиімділігі артпақ.
Әдебиет пәні оқытуда техникалық құралдың мынандай түрлерін пайдаланған
жөн. (Бұл шартты түрде беріліп отыр. Қазіргі техникалық прогресс дәуірінде
техникалық құралдардың жаңа, жетілген түрлері көптен шығарылуда. Олар жаңа
аппараттармен тола бермекші.
Кабинетте болуға тиісті құралдар:
– Бейнепроектор-1
– Компьютер-1
– ЛЭТИ-1
– Интерактивтітақта-1
– Дивиди-1
– Телевизор-1
– Киноаппарат-1
– Видеомагнитафон-1
– Радиоқабылдағыш-1
– Ойнатқыш(проигрыватель)-1
– Фотоаппарат-1
Бұл құралдарды екі топқа бөле: 1.Экрандық және 2. Дыбыстық деп
қарастырған жөн болады.
Экрандық техникалық құралдар: Бұған киноаппарат, эпидиаскоп, кодоскоп,
ЛЭТИ, протон, свитязь, фильмоскоп т.б. жатады. Бұлар негізінен шағын
көрнекті материалдарды (суреттерді, схема, таблицаларды) экранға түсіру
арқылы сабақ мазмұнына байланысты қажетті қосалқы материалдарды көрсетуге
арналған. Сол материалдарға оқушы назарын толық аудара отырып, талдап
қорытынды жасауға мүмкіндік алатын боламыз.
Осы техникалық құралдар арқылы көрсетілетін көрнекіліктер, олардың
түрі қандай болмақ? Бұл арада ескере кететін бір нәрсе қазақ әдебиетінен
жасалған көрнекіліктің тапшылығы. Мұны, көбінесе мұғалімнің, өзі жасауға,
даярлауға тура келеді.
Көркем сөз шеберлерінің өмір жолын, творчествосын оқыту үстінде
қолданылатын, пайдаланылатын әртүрлі суреттер Абай өмірін өткенде, Шоқан
туралы баяндағанда т.б. жазушылар туралы да соларға байланысты суреттерді
ретімен көрсетуге тура келеді. Абай суреті туған өлке көрінісі, Абай
замандастары, Абай туыстары, Абай шәкірттері, Абай қолтаңбасы, Абай
басылымдары, Абай жүрген географиялық аймақ, оның қазіргі кезі, Абай
ескерткіштері, музейі, Абай атына байланысты жер-су, мекен аттары
оқушыларды қызықтыратын болады.
Сондықтан мұғалім материал мазмұнын түсіндіру, талдау үстінде мұндай
суреттерді пайдалануына тура келеді. Ондай материалдарды баяндау барысында
ретімен, тиімді жерінде, жүйесін сақтай отырып пайдаланғанда, көрсеткенде
ғана тиімді пайда келтірмек. Сонымен қатар мұндай материалды қолданғанда
суреттердің барлығының көлемі жағынан бірдей, бояулы, көркем болуын
қадағалауымыз керек.
Жазушыға байланысты қандай бір суретті пайдаланбайық, оның білімділік,
тәрбиелік жағына ерекше мән беруіміз керек. Мысалы, Сәкен портретін
оқушыларға көрсеткенде оның бойынан байқалатын мөлдір сұлулықты,
адамгершілік зор тұлғаны, сезім тазалығы мен тамаша ерлік қасиетті,
тәкаппарлықты, өзіне, халқына, табына деген зор сенімді, сонымен бірге
қарапайымдылықты, нәзіктікті, сыпайылықты көрсете білуіміз керек. Жазушы
суретін осындай қасиетті оқушылардың сезінуіне түрткі боларлық, оның
творчестволық еңбектерін мол материалдарды тауып кеңінен пайдаланғанымыз
жөн.
Бұл жерде Сәкен жайында жазылған М.О.Әуезов пен С. Мұқановтың
сипаттамасын мысалға келтіруге болады.
Сәкен туралы Тәкәппар жазушы деген мақаласында М.О.Әуезов Адамның
шын мүсінін көрсететін, өз басын өзгеден кем емеспін, теңмін [4,147] деген
сенім, санаға жеткізетін қадірлі сипат тәкаппарлық, Күш – қуат ой-сезім
істегі нәр атауларының барлығын қуаныш пен күйініш, қиналу мен тебірену
араларында, жалындай жайнап ортаға салған жылдар[5,123]. Сәкеннің бойына
тән қасиеттер екенін көрсете отырып, оның жан дүниесін тұтас білімді,
жоталы тұлғадан туатын көрнекті бүтіндігі бар сезімдер... сүюі мен ашуы,
ырзалығы мен наразылығы, үміті мен күдігі әрқашан барынша шын сезімнің
толқыны боп бөлінеді[6,158] - деп көрсетсе, С.Мұқанов Сәкен портретін
Қыраусыз қап-қара қалың қасы, қою ұзын мұрты өзі сұлу ажарын шешіп тұр.
Томпақ қара көздерін одан да сұлуландыра түсейін дегендей, біреумен
сөйлескендей ұзын кірпіктерін жиіліте қағып, көзін бәлкім күлімдете, бәлкім
ойнақтата қарайды... Қап-қара шашы толқындана біткен. Әсіресе маңдай
алдының шашы сол жағынан бұйралана қайқайып барып, үйірілген ұшы кейін
қарай қайта жығылады. Денесі таразы, саусақтары ұзын...[7,112] деп
суреттейді.
Мұндай мысалдарды сабақ мазмұнына, мақсатына байланысты көптеп
келтіруге болады. Қай шығарманы қай кезде, қалай пайдалану мұғалім
шеберлігіне тікелей байланысты болмақ.
Мұндағы келтірілген үзінділер Сәкеннің кім екенін көрсететін,
оқушыларды осындай қасиетке ие болуға тәрбиелейтін жолдар. Сөйтіп жазушы
портреті, творчествосы арқылы оқушыны сол өнер қайраткерінің кескін-
келбетін, бар-болмысын, адамгершілік парасаттылығын, табиғи дарындылығын,
ішкі, тысқы жан дүниесін танып, оқи білуге үйретеді. Жазушы портретін сабақ
үстінде пайдаланғанда, оны оқушыларға көрсеткенде, біріншіден, жазушы
портретін, суреттемелерін тілге тиек ете отырып немесе оқушылардың өзіне
таптыра отырып, жазушы портреті арқылы оның творчестволық өмір жолын
түсінуіне мүмкіндік беретін болады. Екіншіден, жазушының өз творчествосынан
үзінді келтіру арқылы оның идеялын, ұстанған бағыт-бағдарын, нысанасын,
оның өмірді тану, бағалау принциптерін, замандастарының бағасымен
үндестігін аңғартуға мүмкіндік жасайды. Оқушының танымын арттырады. Жазушы
портретіне тек сурет деп қарамай, оны жазушы өмір жолын, творчествосын
түсінуге мүмкіндік беретін жағдай жасау керек. Одан оқушы жазушы тұлғасын,
адамгершілік пен парасаттылықты, өршіл ерлік пен өмірге деген құштарлықты
түсініп, ұғына алатын болады.
Жазушының туған өлкесін, өскен ортасын, творчество қайраткерлерімен
қарым-қатынасын білдіретін, көрсететін суреттерін, қолтаңбаларын
пайдаланғанда да осы тұрғыдан келе отырып түсіндіруіміз керек.
Мұндай суреттерді эндиаскоптың жәрдемімен, егер диапозитивке,
диафильмге түсірілген болса, ЛЭТИ, протон, свитяз арқылы көрсетуге болады.
Жазушы туындыларын оқыту барысында оқу таблицаларын қолдануға болады.
Бұл оқылып отырылған материалды қажетті детальдарға бөле отырып, принципті,
керекті мәселелерді айқындап, саралап, жіктеп, нақтылап көрсету үшін қажет.
Бұған жазушы өмірбаянын дәуір кезеңдерімен салыстыра отырып
суреттеуге, баяндауға мүмкіндік беретін таблица шығармадағы кейіпкерлердің
ара қатынасын, өзара байланысын, тіл даралығын, портрет ерекшелігін
көрсететін т.б. таблицалар жатады. Бұларды кодоскоп арқылы көрсетуге
болады.
Иллюстрациялық таблица. Өнердің көркем туындыларын салыстыра отырып,
талдап түсіндіруде, олардың өзара жақындығын, өнер туындысы ретіндегі
өзіндік, даралық ерекшелігін, өзара қатынасын, бірлігін көрсету, байқату
көзделеді. Әдістемелік тұрғыдан алғанда оқу таблицасы бейнелеу өнерінің
шығармасына жататындықтан оқушылардың сезіміне ерекше әсер ете отырып, оқу
материалын жақсы қабылдауға мүмкіндік береді. Сондықтан оқу таблицасын
жасауға ерекше мән беруіміз керек. Ол тек, біріншіден, көрсетейін деп
отырған объектісін жоғары сапалықпен, оның қажетті детальдарымен
бөлшектерін жан-жақты көрсете білетін болғанда ғана, екіншіден, оны
сабақтың белгілі бөлігінде үйлесімді пайдалануға мүмкіндік беретін болғанда
ғана тиімді. Иллюстрациялық таблица өнер шығармаларын салыстыра отырып
талдауға, олардың өзіндік ерекшелігі мен өзара жақындығын аңғартуға, өнер
туындыларын танып, оқи білуге үйретеді. Өнер шеберлерінің құбылысты
берудегі өзіне ғана тән ерекшелігін және оқушылардың өнер тілін ұғынуға
жағдай жасайды. Иллюстрациялық таблицада көрсетілген өнер түрлерін
оқушылардың дұрыс талдауына мүмкіндік беру үшін, арнайы тапсырма-сұрақтар
қоя отырып оқушылардың өз пікірлерінің ауызша да жазбаша баяндауына
мүмкіндік жасап отыруымыз керек. Әдебиет пәніне арналған Жамбыл, Абай,
Мұхтар, Сәбит творчестволарына арнайы жасалған иллюстрациялық таблицаларды
сабаққа пайдаланғанда жоғарғы айтылған ойларды ескеруіміз керек.
Мұны диапозитивке, диафильмге түсіріп алып, ЛЭТИ, протон арқылы
көрсетуге болады.
Диапозитив. Кей таблицаларда көрсетуге мүмкіндік бола бермейтін кейбір
детальдарды, бөлшектерді толық қамти отырып, жеке кадрларға бөліп, жүйелі
сериямен беруге болады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz