Инфляцияның мәні, негізгі мазмұны
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Бөлім. Инфляцияның мәні, негізгі мазмұны
1.1 Инфляцияның мәні және оны өлшеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Инфляцияның пайда болу себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
ІІ Бөлім. Инфляцияның түрлері және оны түсіндіретін балама концепциялар
2.1 Инфляцияның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2.2 Инфляцияны түсіндіретін балама концепциялар ... ... ... ... 10
2.3 Филлипс қисығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12
ІІІ Бөлім. Қазақстан жағдайындағы инфляция ерекшеліктері, оған қарсы саясат
3.1 Қазақстандағы инфляциялық процесінің дамуы және
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
3.2 Инфляцияның экономикалық және әлеуметтік салдары .. 17
3.3 Инфляцияға қарсы саяхат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
Қорытынды бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
Пайдаланылатын әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Бөлім. Инфляцияның мәні, негізгі мазмұны
1.1 Инфляцияның мәні және оны өлшеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Инфляцияның пайда болу себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
ІІ Бөлім. Инфляцияның түрлері және оны түсіндіретін балама концепциялар
2.1 Инфляцияның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2.2 Инфляцияны түсіндіретін балама концепциялар ... ... ... ... 10
2.3 Филлипс қисығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12
ІІІ Бөлім. Қазақстан жағдайындағы инфляция ерекшеліктері, оған қарсы саясат
3.1 Қазақстандағы инфляциялық процесінің дамуы және
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
3.2 Инфляцияның экономикалық және әлеуметтік салдары .. 17
3.3 Инфляцияға қарсы саяхат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
Қорытынды бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
Пайдаланылатын әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
Кіріспе
Менің курстық жұмысымның негізгі тақырыбы «Инфляция: мәні, себептері, формасы, салдары». Ол үш бөлімнен тұрады.
І бөлімінде инфляцияның мәні, негізгі мазмұны жазылған.
ІІ бөлімінде инфляцияның түрлері және оны түсіндіретін балама концепциялар жазылған.
ІІІ бөлімінде Қазақстан жағдайындағы инфляция ерекшеліктері, оған қарсы саясат жазылған.
Инфляция – бұл күрделі де көпфакторлы құбылыс; ол қағаз ақша айналымына негізделген экономикаға тән және ұдайы өндіріс процесінің бұзылуымен сипатталады.
Инфляция ең алдымен тауар бағаларының өсуі және шетел валюталарының қымбаттауы ретінде көрінеді.
Алтын немесе күміс ақшы айналымы кезінде инфляция болмайды, неге десеңіз, ақша ол кезде құндылықтың белгісі емес нақты құндылықтың өзі болған; қажетті ақша көлемі алтын-күміс қорымен реттелген. Қағаз ақша айналымында жағдай басқаша қалыптасады. Мұнда қағаз ақша байлықтың тек белгісі ғана. Қағаз ақша қазына сақтау қызметін толық атқара алмайды. Қор сақтау үшін адамдар ақшасына құнды заттар алуға ұмтылды. Қор ретінде қағаз ақша шектеулі көлемде ғана сақталады. Олардың көбі айналымға шығарылады, айналымдағы ақша көлемі қажеттіліктен тыс өседі. Артық ақша сұранымды арттырады. Артық сұраным, өз кезегінде, бағаларға қатты ықпал жасап, оларды көтеріп жібереді.
Батыс елдерінде 10%-ке дейінгі баяу инфляция қауіпті деп саналмайды. Керісінше белгілі бір жағдайда баяу инфляция экономиканың дамуын жеделдететін фактор ретінде түсіндіріледі. Баға өскенде тұрғындар тауарды көбірек сатып алады, кейін ол одан да қымбатқа түсетінін біледі. Бұл, өз кезегінде, өндірушілерді ұсынысты арттыруға ынталандырады, нарық тауарға тез толады. Инфляция жағдайында әртүрлі салаларда баға бір қалыпты өспейді. Сондықтан, инфляция экономикада қалыптасқан диспропорцияларды түзетуге және нарық шаруашылығын сауықтыруға мүмкіндік береді. Баяу инфляция кезінде бағалар еңбекақыдан тезірек өседі. Бұл жағдайда өндіріс шығындары төмендеп, кәсіпкерлік дамиды.
Бірақ, 10% тең асқанда инфляция қауіпті. Экономика әсіресе гиперинфляция кезінде тез күйрейді. Гиперинфляция жағдайында бағалар деңгейі бірнеше процентке емес, бірнеше ретке өседі, ақша тез құнсызданады, өндіріске инвестиция жасау тиімсіз болады. Сондықтан қаржы ресурстары айналым мерзімі қысқа сауда сферасына ауысады. Сауданың пайдасына қоғамға тигізетін зияны көптеу, алып-сату (спекуляция) түрі тез дамиды. Спекулятивті бизнес ұсыныстың, өндірістің өсуіне ықпал жасамайды, керісінше, өндіріс тоқырауға ұшырайды. Тоқырау мен инфляция қосылған соң нарықтың оңды әсерлері толық жойылып, нарық механизмі енді экономикаға теріс әсер ететін болады. Сондықтан стагфляциядан шығу
үшін мемлекет тарапынан инфляцияға қарсы жедел және жүйелі іс-шаралар бағдарламасы жасалып, іске асырылуы қажет болады.
Курстық жұмысымның негізгі мақсаты – инфляцияның мәнін, түрлерін, онық экономикалық және әлеуметтік салдарын талқылау. Оған қазіргі кездегі қарсы қолданылатын саясат және Қазақстан жағдайындағы инфляция ерекшеліктерін толықтай зерттеп, осы курстық жұмысымның жалпы мәнін ашу.
Менің курстық жұмысымның негізгі тақырыбы «Инфляция: мәні, себептері, формасы, салдары». Ол үш бөлімнен тұрады.
І бөлімінде инфляцияның мәні, негізгі мазмұны жазылған.
ІІ бөлімінде инфляцияның түрлері және оны түсіндіретін балама концепциялар жазылған.
ІІІ бөлімінде Қазақстан жағдайындағы инфляция ерекшеліктері, оған қарсы саясат жазылған.
Инфляция – бұл күрделі де көпфакторлы құбылыс; ол қағаз ақша айналымына негізделген экономикаға тән және ұдайы өндіріс процесінің бұзылуымен сипатталады.
Инфляция ең алдымен тауар бағаларының өсуі және шетел валюталарының қымбаттауы ретінде көрінеді.
Алтын немесе күміс ақшы айналымы кезінде инфляция болмайды, неге десеңіз, ақша ол кезде құндылықтың белгісі емес нақты құндылықтың өзі болған; қажетті ақша көлемі алтын-күміс қорымен реттелген. Қағаз ақша айналымында жағдай басқаша қалыптасады. Мұнда қағаз ақша байлықтың тек белгісі ғана. Қағаз ақша қазына сақтау қызметін толық атқара алмайды. Қор сақтау үшін адамдар ақшасына құнды заттар алуға ұмтылды. Қор ретінде қағаз ақша шектеулі көлемде ғана сақталады. Олардың көбі айналымға шығарылады, айналымдағы ақша көлемі қажеттіліктен тыс өседі. Артық ақша сұранымды арттырады. Артық сұраным, өз кезегінде, бағаларға қатты ықпал жасап, оларды көтеріп жібереді.
Батыс елдерінде 10%-ке дейінгі баяу инфляция қауіпті деп саналмайды. Керісінше белгілі бір жағдайда баяу инфляция экономиканың дамуын жеделдететін фактор ретінде түсіндіріледі. Баға өскенде тұрғындар тауарды көбірек сатып алады, кейін ол одан да қымбатқа түсетінін біледі. Бұл, өз кезегінде, өндірушілерді ұсынысты арттыруға ынталандырады, нарық тауарға тез толады. Инфляция жағдайында әртүрлі салаларда баға бір қалыпты өспейді. Сондықтан, инфляция экономикада қалыптасқан диспропорцияларды түзетуге және нарық шаруашылығын сауықтыруға мүмкіндік береді. Баяу инфляция кезінде бағалар еңбекақыдан тезірек өседі. Бұл жағдайда өндіріс шығындары төмендеп, кәсіпкерлік дамиды.
Бірақ, 10% тең асқанда инфляция қауіпті. Экономика әсіресе гиперинфляция кезінде тез күйрейді. Гиперинфляция жағдайында бағалар деңгейі бірнеше процентке емес, бірнеше ретке өседі, ақша тез құнсызданады, өндіріске инвестиция жасау тиімсіз болады. Сондықтан қаржы ресурстары айналым мерзімі қысқа сауда сферасына ауысады. Сауданың пайдасына қоғамға тигізетін зияны көптеу, алып-сату (спекуляция) түрі тез дамиды. Спекулятивті бизнес ұсыныстың, өндірістің өсуіне ықпал жасамайды, керісінше, өндіріс тоқырауға ұшырайды. Тоқырау мен инфляция қосылған соң нарықтың оңды әсерлері толық жойылып, нарық механизмі енді экономикаға теріс әсер ететін болады. Сондықтан стагфляциядан шығу
үшін мемлекет тарапынан инфляцияға қарсы жедел және жүйелі іс-шаралар бағдарламасы жасалып, іске асырылуы қажет болады.
Курстық жұмысымның негізгі мақсаты – инфляцияның мәнін, түрлерін, онық экономикалық және әлеуметтік салдарын талқылау. Оған қазіргі кездегі қарсы қолданылатын саясат және Қазақстан жағдайындағы инфляция ерекшеліктерін толықтай зерттеп, осы курстық жұмысымның жалпы мәнін ашу.
Пайдаланылатын әдебиеттер
1. Бисенғазиев М.Е. « Макроэкономика »
Орал БҚМУ 2000 ж.
2. Сахариев С.С., Сахариева А.С. « Жаңа кезең – экономикалық теориясы » оқулық.
Алматы 2004 ж.
3. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасының ұзақ мерзімдік ( 2030 ж. дейінгі ) даму стратегиясы.
Алматы 2001 ж.
4. Көшенова Б.А. « Ақша, несие, банк, валюта қатынасы »
Алматы « Экономика » 2002 ж.
5. Осипова Г.М. « Экономикалық теория негіздері »
Алматы 2002 ж.
6. Шеденов Ө.К, Байжомартов Ұ.С, Жүнісов Б.А.
«Жалпы экономикалық теория»
Алматы – Ақтөбе, 2002ж.
7. Қазамбаев А.М. « Баға және баға белтілеу »
Орал 2001 ж.
8. Саниев М.С. « Ақша, несие, банктер »
Алматы 2001 ж.
9. Сәбден О. ХХІ ғасырға қандай экономикамен барамыз.
Алматы 2000 ж.
10. Сейітқасымов К.С. « Ақша, несие, банктер »
Алматы 2001ж.
1. Бисенғазиев М.Е. « Макроэкономика »
Орал БҚМУ 2000 ж.
2. Сахариев С.С., Сахариева А.С. « Жаңа кезең – экономикалық теориясы » оқулық.
Алматы 2004 ж.
3. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасының ұзақ мерзімдік ( 2030 ж. дейінгі ) даму стратегиясы.
Алматы 2001 ж.
4. Көшенова Б.А. « Ақша, несие, банк, валюта қатынасы »
Алматы « Экономика » 2002 ж.
5. Осипова Г.М. « Экономикалық теория негіздері »
Алматы 2002 ж.
6. Шеденов Ө.К, Байжомартов Ұ.С, Жүнісов Б.А.
«Жалпы экономикалық теория»
Алматы – Ақтөбе, 2002ж.
7. Қазамбаев А.М. « Баға және баға белтілеу »
Орал 2001 ж.
8. Саниев М.С. « Ақша, несие, банктер »
Алматы 2001 ж.
9. Сәбден О. ХХІ ғасырға қандай экономикамен барамыз.
Алматы 2000 ж.
10. Сейітқасымов К.С. « Ақша, несие, банктер »
Алматы 2001ж.
Мазмұны
беті
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 3
І Бөлім. Инфляцияның мәні, негізгі мазмұны
1.1 Инфляцияның мәні және оны өлшеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Инфляцияның пайда болу себептері
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
ІІ Бөлім. Инфляцияның түрлері және оны түсіндіретін балама
концепциялар
2.1 Инфляцияның түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2.2 Инфляцияны түсіндіретін балама концепциялар ... ... ... ... 10
2.3 Филлипс қисығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..
12
ІІІ Бөлім. Қазақстан жағдайындағы инфляция ерекшеліктері, оған қарсы
саясат
1. Қазақстандағы инфляциялық процесінің дамуы және
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 15
2. Инфляцияның экономикалық және әлеуметтік салдары .. 17
3. Инфляцияға қарсы саяхат
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
Қорытынды бөлім
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
Пайдаланылатын әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
Кіріспе
Менің курстық жұмысымның негізгі тақырыбы Инфляция: мәні, себептері,
формасы, салдары. Ол үш бөлімнен тұрады.
І бөлімінде инфляцияның мәні, негізгі мазмұны жазылған.
ІІ бөлімінде инфляцияның түрлері және оны түсіндіретін балама
концепциялар жазылған.
ІІІ бөлімінде Қазақстан жағдайындағы инфляция ерекшеліктері, оған
қарсы саясат жазылған.
Инфляция – бұл күрделі де көпфакторлы құбылыс; ол қағаз ақша
айналымына негізделген экономикаға тән және ұдайы өндіріс процесінің
бұзылуымен сипатталады.
Инфляция ең алдымен тауар бағаларының өсуі және шетел валюталарының
қымбаттауы ретінде көрінеді.
Алтын немесе күміс ақшы айналымы кезінде инфляция болмайды, неге
десеңіз, ақша ол кезде құндылықтың белгісі емес нақты құндылықтың өзі
болған; қажетті ақша көлемі алтын-күміс қорымен реттелген. Қағаз ақша
айналымында жағдай басқаша қалыптасады. Мұнда қағаз ақша байлықтың тек
белгісі ғана. Қағаз ақша қазына сақтау қызметін толық атқара алмайды. Қор
сақтау үшін адамдар ақшасына құнды заттар алуға ұмтылды. Қор ретінде қағаз
ақша шектеулі көлемде ғана сақталады. Олардың көбі айналымға шығарылады,
айналымдағы ақша көлемі қажеттіліктен тыс өседі. Артық ақша сұранымды
арттырады. Артық сұраным, өз кезегінде, бағаларға қатты ықпал жасап, оларды
көтеріп жібереді.
Батыс елдерінде 10%-ке дейінгі баяу инфляция қауіпті деп саналмайды.
Керісінше белгілі бір жағдайда баяу инфляция экономиканың дамуын
жеделдететін фактор ретінде түсіндіріледі. Баға өскенде тұрғындар тауарды
көбірек сатып алады, кейін ол одан да қымбатқа түсетінін біледі. Бұл, өз
кезегінде, өндірушілерді ұсынысты арттыруға ынталандырады, нарық тауарға
тез толады. Инфляция жағдайында әртүрлі салаларда баға бір қалыпты өспейді.
Сондықтан, инфляция экономикада қалыптасқан диспропорцияларды түзетуге және
нарық шаруашылығын сауықтыруға мүмкіндік береді. Баяу инфляция кезінде
бағалар еңбекақыдан тезірек өседі. Бұл жағдайда өндіріс шығындары төмендеп,
кәсіпкерлік дамиды.
Бірақ, 10% тең асқанда инфляция қауіпті. Экономика әсіресе
гиперинфляция кезінде тез күйрейді. Гиперинфляция жағдайында бағалар
деңгейі бірнеше процентке емес, бірнеше ретке өседі, ақша тез құнсызданады,
өндіріске инвестиция жасау тиімсіз болады. Сондықтан қаржы ресурстары
айналым мерзімі қысқа сауда сферасына ауысады. Сауданың пайдасына қоғамға
тигізетін зияны көптеу, алып-сату (спекуляция) түрі тез дамиды.
Спекулятивті бизнес ұсыныстың, өндірістің өсуіне ықпал жасамайды,
керісінше, өндіріс тоқырауға ұшырайды. Тоқырау мен инфляция қосылған соң
нарықтың оңды әсерлері толық жойылып, нарық механизмі енді экономикаға
теріс әсер ететін болады. Сондықтан стагфляциядан шығу
үшін мемлекет тарапынан инфляцияға қарсы жедел және жүйелі іс-шаралар
бағдарламасы жасалып, іске асырылуы қажет болады.
Курстық жұмысымның негізгі мақсаты – инфляцияның мәнін, түрлерін,
онық экономикалық және әлеуметтік салдарын талқылау. Оған қазіргі кездегі
қарсы қолданылатын саясат және Қазақстан жағдайындағы инфляция
ерекшеліктерін толықтай зерттеп, осы курстық жұмысымның жалпы мәнін ашу.
І Бөлім. Инфляцияның мәні, негізгі мазмұны
1.1 Инфляцияның мәні және оны өлшеу
Инфляция – бағалардың жалпы өсуі, табыстардың құнсыздануы. Елдегі
тауар рыноктарының көбінде тепе-теңдік бұзылса, бағалар тоқтаусыз өседі.
Яғни, инфляция – бұл жалпы ұсыныс пен сұраныс арасында қалыптасқан
сәйкессіздік. Жеке тауар рыногында сұраным ұсынымнан артық болса, тауарға
баға деңгейі өседі. Бірақ мұндай жекелеген нарық сәйкессіздігі инляцияны
қалыптастырмайды. Инфляция – бұл рыноктардың көбінде, сұранымның артуынан
қалыптасқан тепе-теңдіктің бұзылуына байланысты пайда болған елдегі баға
деңгейінің жалпы өсуі.
Ақша сұранысынан тыс товар бағалары еңбек өнімділігіне, нарықтың
монополизациялануына, жаңа салық ставкаларына, нарық жағдаятына
(конъюнктурасына), сыртқы экономикалық жағдайға, мемлекеттік реттеуге және
басқа да себептерге байланысты өзгеруі мүмкін. Яғни бағаның өсуін көптеген
себептер қалыптастырады. Бірақ бағаның кез-келген өсуі де инфляция емес.
Сондықтан, жоғарыда келтірілген себептердің арасынан инфляцияны
қалыптастыратындарын анықтап алу қажет.
Айталық, экономиканың конъюнктуралық ауытқуына байланысты бағалардың
өсуін инфляцияға жатқызуға болмайды. Еңбек өнімділігі өскенде баға деңгейі
төмендейді. Бірақ егер негізгі өндіріс салаларында еңбекақы деңгейі еңбек
өнімділігінен тез өскен болса, онда ұлттық шаруашылықта шығын инфляциясы
деп аталатын жағдай қалыптасып, бағалардың жалпы деңгейі өседі.
Инфляция деңгейін өлшеу
Инфляция баға индексі арқылы өлшенеді. Есімізге түсірелік, жалпы
базалық мерзім баға индексі арқылы анықталады.
Инфляция деңгейін мына жолмен есептеп шығаруға болады. Осы жылдың (
2001 ж ) баға индексін алдыңғы жылдың ( 2000 ж ) баға индексінен шығарып,
айырмасы алдыңғы жылдың ( 2000 ж ) баға индексіне бөліп, содан кейін оны
пайыз түрінде шығару керек 100-ге көбейтеміз. Мысалы, 2000 ж тауарлар
тұтыну баға индексі 154, 5 тең болса, 2001 ж – 158, 2 болды. Сонымен 2001 ж
инфляция деңгейі мына жолмен анықталады:
Инфляция қарқыны = 158,2 – 154,5 . 100 %
154,5
1.2 Инфляцияның пайда болу себептері
Инфляция негізінен шаруашылықта қалыптасқан әр түрлі
диспропорцияларға байланысты болатынын еске ала отырып, оның негізгі
себептерін қарастырып көрелік.
Біріншіден, бұл мемлекеттік шығындар мен табыстар арасында
қалыптасқан диспропорция немесе тепе-теңдіктің бұзылуы. Бұл мемлекет
Бюджетінің тапшылығы түрінде көрінеді. Егер тапшылық Орталық банктің
несиесі, яғни айналымға қосымша ақша шығару арқылы қаржыланған болса, онда
бұл айналымдағы ақша массасын арттырады және инфляцияны қалыптастыруына
әбден мүмкін. Екіншіден, егер инвестицияларды қаржыландыру, жоғарыда
айтылған әдіспен, яғни Орталық банктің несие беруімен жүргізілетін болса,
түптеп келгенде, бұл да инфляцияның себебіне айналуы мүмкін. Үшіншіден, осы
күнгі экономикалық теория бағалардың жалпы өсуі ХХ ғасырда нарықтың
құрылымының өзгеруімен түсіндіреді. Бүгінгі нарық ХІХ ғасырдағы нарық
түріне тіпті ұқсамайды.
ХІХ ғасырдағы нарықта негізінен өзара толық бәсекелі тауарлар
сатылатын. Бұл тауарларды көптеген өндірушілер өзара еркін бәсеке негізінде
өндіріп сататын, салалық және салааралық бәсеке жағдайы болған, капитал
кедергісіз бір саладан екінші салаға ауысатын еді. Қазіргі рынок – көбінде
олипология түрінде қалыптасқан. Осы күнгі ірі фирмалар ( тауар өндірушілер,
ұсынушылар ) белгілі бір деңгейде нарық бағасына ықпал жасап, өз өніміне
бағаны өзі белгілей алады. Фирма олипология бағаның өсуін қолдамаса да оның
деңгейін түсірмеуге ұмтылады, нарықта қалыптасқан баға деңгейінің тұрақты
болуына мүдделі. Бағаның төмендеуімен өз рыногындағы жағдайды бұзып алмау
мақсатында ірі фирмалар ұсыным икемділігінің артуына кедергі жасауға
тырысады.
Қалыптасқан өндіріс түріне жаңа фирмалардың келуіне шек қою арқылы
олипологиялық фирмалар жалпы сұраным мен ұсыным арасындағы диспропорцияны
мүмкін болғанша ұзақ уақыт ұстап алуға ұмтылады. Төртіншіден, ұлттық
экономикалардың ашыла түсуіне, олардың дүние жүзілік шаруашылық
қатынастары жүйесіне тартылуына байланысты инфляцияның бір елден екінші
елге ауысу қаупі артады.
Инмпортталған инфляциямен күресу мүмкіншіліктері де шектеулі
келеді. Әрине, ұлттық валютаның бағасын арттырыпимпортты арзандатуға
болады, бірақ бұл жағдайда экспорт қымбаттап, ұлттық өнімнің әлем
нарығындағы өнімділігі кемиді. Бесіншіден, инфляцияны тосу деген
жағдайға байланысты инфляциялық процесс өзін-өзі қолдап жалғаса береді.
Батыс елдерінде, көптеген экономистердің пікірінше, инфляцияны тосу
психологиясын жеңі антиинфляциялық саясаттың негізгі мақсаты деп
анықталады.
Инфляцияны тосу механизмі экономикаға қалай әсер етеді? Мәселе
мынадай: адамдар ұзақ уақыт бағалардың өсуін көріп, олардың болашақта
төмендеуінен күдер үзеді де, жаппай тауар сатып алуға көшеді. Сонымен қатар
олар еңбекақы деңгейін көтеру туралы үкіметке талап
қояды.
Еңбекақының өсуі тұтынушылық сұранымын одан әрі арттыра түседі.
Өндірушілер де шикізат пен материалдарға және энергияға бағаның өсуін
болжап, өздерінің өнімдеріне бағаны арттыра түседі. Әрбір өндіруші өзін
инфляциядан алдын ала сақтандыру мақсатында өніміне бағаны еселеп көтереді.
Нәтижесінде, бағалар сұраным көлемі анықтайтын деңгейден сатып,
инфляцияны тосу деңгейіне көтеріледі.
Инфляцияның себептері сан қилы, бірақ әр кезде олардың белгілі бір
комбинациясы (құрамасы) қалыптасады. Айталық, Екінші дүниежүзілік соғыстан
кейін Батыс Европа елдерінде тапшылыққа байланысты өте күшті инфляция
қалыптасқан. Соңғы жылдары Батыс елдерінде инфляцияның негізгі себебі
мемлекен шығындарының өсуі, баға – еңбекақы ,
инфляциялық тосу , инфляцияның бір елден екінші елге ауысуы және
басқалары болды. Бұрынғы кеңес Одағындағы инфляцияның негізгі себебі
ретінде әкімшілік жоспарлау жүйесінде қалыптасқан экономикалық
диспрорцияларды айтуға болады.
2. бөлім. Инфляцияның түрлері және оны түсіндіретін балама
концепциялар
2.1 Инфляцияның түрлері
Бұрын инфляция төтенше жағдайда ғана қалыптасатын. Мысалы, соғыс
кезінде мемлекен өзінің әскери шығындарын қаржыландыру үшін өте көп
мөлшерде қағаз ақша шығаратын. Соңғы екі – үш онжылдықта көптеген елдерде
инфляция ұдайы өндіріс процесінің тұрақты факторына айналды. Экономика
теориясында, жеке алғанда осы күнгі Кейіністіжақтаушы экономистер
инфляцияның баяу түрін өндірістің дамуына қосымша оңды әсер ететін фактор
ретінде қарастырады. Баяу инфляцияны олар мемлкеттің бірден – бір тиімді
саясат жүргізу құралы ретінде түсіндіреді.
Баяу инфляция саясаты өндіріс пен нарық ( сұраным ) жағдайларының
өзгеруіне сәйкес бағаларды реттеп отыруға мүмкіндік береді.
Қарқынды инфляция ( бағалардың жылына 20 % - 200 % - ке дейін өсу
түрі ) – экономика үшін өте қиын жағдай, бірақ іскерлік қатынастардың көбі
қарқынды инфляцияны алдын ала ескеріп, оған икемделе береді.
Гиперинфляцияда бағалардың жалпы деңгейі мыңдаған процентке артқан
жағдаймен сипатталады. Гиперинфляция кезінде бағалардың өсу қарқыны
айналымға шығарылған ақша көлімінің өсуінен көп сес артып кетеді.
Гиперинфляцияда бағалардың өсу қарқыны соншалық, тіпті ақша шығаратын
фабрикалар аптасын тоқтаусыз жұмыс істегенде де айналымға қажетті ақша
көлемін шығару мүмкіндігі жетпей қалады екен.
Ақша айналым заңын сипаттайтын теңдікті - MV=PQ қолдана отырып осыны
қалаай түсіндіруге болады? Егер M – n есе өскен болса, баға деңгейі сонша
есеге өсуі қажет сияқты. Бірақ бұл жерде V- көрсеткішін де есепке алу
қажет. Шаруашылық субъектілері ұлттық валютаға сенімдерін толық жойған
жағдайда қолындағы құнсыз валютадан тез құтылуға ұмтылады. Нәтижесінде
ақшаның айналым жылдамдығы ﴾V﴿ күрт өседі, ал бұл айналымға қажетті ақша
көлемнің күрт өсуімен бірдей. Сондықтан бағаның өсу қарқыны айналымдағы
ақша массасының өсуінен сан есе артады.
Сонымен, инфляцияны тосу факторын қарқынды инфляцияның
гиперинфляцияға ауысып асқындап кетуінің негізгі бір себебі ретінде
қарастыру болады.
Жоғарыда сөз болғандар инфляцияның ашық түріне жатады. Ашық инфляция
жағдайында бағалардың өсуі және өсу қарқыны айқын байқалады және ресми
түрде есепке алынады. Бірақ, бағалардың деңгейі ресми түрде өспеген болса
да құнсыздану ( инфляция ) жағдайы қалыптасуы мүмкін. Инфляцияның бұл түрі
тауар тапшылығынан көрінеді. Тауарлардың тапшылығына байланысты олардың
ақшаға сатып алу қиындайды, яғни ақша ( табыс ) құнсызданады.
Инфляция теңгермелі түрде болуы мүмкін, яғни бағалар бір қалыпты және
баяу өседі. Бұл жағдайда бағалардың бір жылдық өсуіне сәйкес процент кесімі
( ставкасы ) да өседі.
Нарықта тепе-теңдік ( тұрақтылық ) сақталады. Теңгермелі емес
инфляция кезінде жеке товар топтарына баға бірқалыпты емес, әртүрлі
қарқынмен өседі.
Сонымен, тосылған инфляцияны тосын инфляциядан айыра білген жөн.
Тосылған инфляцияны алдын ала болжауға болады, немесе оны үкімет арнайы
мақсатпен жоспарлайды . тосын инфляция бағаларды кенеттен және өз
өсуінен көрінеді. Мұндай жағдай ақша айналымын және салық жүйесін бұзады.
Тұрғындар бағаның өсуінен сескеніп, қолындағы қаражатын сақтап қалу
мақсатында тауарларды жаппай сатып ала бастайды.
Сондықтан нарықта қалыптасқан жағдай бұзылады, сұраным мен баға
бұрынғыдан да тез өсетін болады. Сонымен бағалардың кенеттен, тосын түрде
өсуі тұрғындардың инфляциялық тосу психологиясын туғызады. Егер тосын
инфляция ( бағаның кенеттен өсуі ) экономикасы дамыған елде пайда болса, ол
нарық жағдайына қатты әсер етпейді. Экономикасы тұрақты да қуатты елде
тұрғандар бағаның уақытша ауытқуынан қорықпайды және бағаның өсуі қаншама
болса, соншама оның құлдырап түсіп кетуі әбден мүмкін болатынына сенеді;
сондықтан олар бағаның түсуін күтіп табысын үнемдеп мақсатында сатып алуды
күрт қысқартады.
Нарықтық сұранымның қысқаруы баға деңгейіне әсер етеді, бағалардың
өсуі тоқтайды, олардың деңгейі құлдырап, бастапқы қалпына келеді.
Бұл жерде біз қалыпты қызмет атқаратын нарықтық шаруашылық жағдайында
пайда болатын белгісі Италия экономисі есімімен аталатын Пигу
әсері немес нақты кассалық қалдықтың әсері деп аталатын құбылысты
суреттедік. Айта кететін тағы бір ескертпе, Пигу әсері икемді бағалар
мен икемді процент жағдайында және инфляциялық тосу болмағанда ғана
қалыптасады екен.
Біраз батыс экономистерінің пікірінше, Пигу әсері экономикада
нақты болатын жағдайды ғана емес, тек теориялық болжамды білдіреді.
2.2 Инфляцияны түсіндіретін балама концепциялар
Батыс елдердің экономистері жасаған теорияларда альтернативті
( балама ) концепция ретінде сұраным инфляциясы және шығын
инфляциясы анықталады. Бұл концепцияларда инфляцияның қалыптасу себептері
( механизм – моделі ) қарастырылады.
Сұраным инфляциясы жалпы сұраным мен ұсыным арасындағы тепе –
теңдіктің сұраным жағынан бұзылуын білдіреді. Бұл жерде мемлекет
шығындарының артуы, өндіріс және еңбек ресурстарының толық іске қосылған
жағдайында өндіріс құралдарына қосымша сұранымның қалыптасуы және
тұрғындардың тұтынушылық мүмкіншіліктерінің артуы
негізгі себеп болуы мүмкін. Осы жағдайларға байланысты айналымға артық ақша
массасы шығып, жалпы баға деңгейі өседі. Өндіріс саласында еңбекпен толық
қамтылған жағдайда айналымдағы артық төлем ақша массасы шектеулі тауар
ұсынымына тап болып, бағалардың инфляциялық өсуін қалыптастырады.
Сұраным инфляциясын график түрінде былай суреттеп көрсетуге болады.
Жоғарыда келтірілген себептерге байланысты ақша массасының өсуі жалпы
сұраным сызығын солдан оңға қарай жылжытады. ( AD – AD ) және экономика
жалпы ұсыным қисығының аралық (2) немесе классикалық (3) үзіндісінде
болса, бұл баға деңгейін арттырады ( Р – Р ), яғни инфляция қалыптасады.
Шығындар инфляциясы - өндіріс шығындарының өсуінен туындаған
бағалардың жаппай өсуін білдіреді. Өндіріс шығындарының өсуі монополиялық
немесе олигаполиялық бағалардың қалыптасуынан, мемлекеттің қаржы
саясатынан, шикізат пен энергия ресурстарына бағаның өсуінен және басқа
себептерден болады.
Шығындар инфляциясын график түрінде суреттеп көрсетуге болады.
Айтылған себептерге байланысты өндіріс шығындары өседі, жалпы ұсыным
қисығы солға қарай жылжиды ( AS – AS ), баға деңгейі өседі ( P –
P ), өндіріс көлемі қысқарады ( Q – Q ), яғни ЖҰӨ-нің нақты көлемі
қысқарады. Бағалардың өсуі тұрғындардың нақты табысын төмендетеді.
Сондықтан кәсіподақтар еңбекақының номиналды деңгейін көтеру туралы талап
қояды. Үкімет инфляция шығындарының орнын толтыру саясатын ұстануға мәжбүр
болады. Бағалардың жаппай өсуі табыстарды индексациялауға мәжбүрлейді, бұл
өндіріс шығындарын арттырады, яғни инфляцияның одан да жоғары көтерілуіне
себеп болады. Табысты индексациялау бағдарламасы экономиканың әртүрлі
салалары үшін бірдей болуы мүмкін емес, басқаша айтқанда табысты
индексациялау барлық топтар үшін бірдей болмайды. Инфляцияның әр түрін оның
басқа түрінен ажырату өте қиын, олар өзара тығыз байланысты түрде
қалыптасып дамиды. Мысалы, еңбекақының өсуі табыс инфляциясының себебі
ретінде көрінуі мүмкін.
20 ғасырдың екінші жартысында жұмыспен толық қамту, еркін бәсекелік
нарық жағдайы, бағалардың ұзақ мерзімдік тұрақтылығы әлемнің бірде-бір
елінде қатар қалыптаспағанын айту қажет. Бұл кезеңде бағалар тоқтаусыз өсіп
отырды, ал 60-шы жылдардың соңынан бастап экономиканың құлдырау жағдайында
да бағалар өсті. Дағдарыс фазасында бағалардың өсуі 19 ғасырдағы циклдер
үшін болмаған жағдай. Бұл құбылыс экономикада стагфляция деп
аталады.
3. Филлипс қисығы
Инфляция жұмыссыздыққа да айтарлықтайықпал жасайды. 1958 жылы ағылшын
экономисі О.Филлипс осы ықпалды өлшем көрсететін сұраным инфляция үлгісін (
моделін ) жасап ұсынған екен. 1861-1956 жылдар аралығында Ұлыбритания
статистика мәліметтерін қолданып Филлипс еңбекақы кесмідері мен жұмыссыздық
деңгейлерінің арасындағы кері қатынасты білдіретін қисық сызықты (
функцияны ) анықтаған.
Филлипстің анықтауынша, Англияда жұмыссыздықтың 2,5 – 3 % - тен артық
өсуі бағалар мен жалақыны күрт тежейді екен. Осыдан жұмыссыздықтың қысқаруы
баға мен еңбекақының өсуін қалыптастырады деген қорытынды шығады. Басқаша
айтқанда, ұлттық экономикада жұмыссыздықты инфляцияның өсу қарқынын арттыру
қысқартуға болады.
Филлипс есептеулерінің теориялық негізін Р. Липси есімді экономист
жасаған екен. Кейінен Американ экономистері Р. Солоу және П. Саиуэльсон
Филлипс қисығын жетілдіріп, оның жаңаша үлгісін жасап берген. Олар Филлипс
моделінде еңбекақы кесімін ( ставкасын ) тауар бағаларының өсу қарқынымен
ауыстырады. Бұл түрінде Филлипс қисығы белгілі экономикалық саясатты
жүргізу үшін, ең алдымен, жұмыспен қамту, экономиканың өсуі, бағаларды
тұрақтандыру жағдайларын анықтауға қолданылады. Х сызығында жұмыссыздық
деңгейі ( % - пен ), Ү сызығында – товар бағаларының өсу қарқыны ( % - пен
) көрсетіледі. Филлипс қисығы осы көрсеткіштерінің арақатынасын белгілейді.
Егер қалыптасып отырған жұмыссыздық, мысалы, U1 ( P1 – инфляция
деңгейіндегі ) өте жоғары деп саналса, онда бұл жұмыссыздық деңгейін
қысқарту мақсатында белгілі ақша – несие және қаржы – бюджет іс –
шараларының жүргізілуі қажет болады. Жұмыссыздықты қысқарту үшін өндірістің
өсуіне қосымша жағдай жасалады, ЖҰӨ - нің өсуі жалпы сұраным өскен жағдайда
тауар бағалары да өседі, ал нарық бағаларының деңгейі өскенде ұсыным,
өндіріс ақыны өседі, түптеп келгенде ЖҰӨ өседі. Ұлттық өндірістің өсуі
өндіріс факторларына, оның ішінде еңбекке қосымша сұранымды қалыптастырады,
жұмыссыздық қысқарады. Айталық жұмыссыздықтың үлес салмағы U2 – ге дейін
қысқарған болсын, онда инфляция қарқыны P2 – ге дейін көтеріледі. Бұл
экономиканың ( қызуын ) арттырып, дағдарыс жағдайын қалыптастыруы мүмкін.
Сондықтан, үкімет енді басқаша саясат жүргізуге мәжбүр болады. Инфляцияны
тежеу мақсатында бюджет шығындарын қысқартады, қымбат ақша – несие
саясатын іске қосады. Осы шаралардың нәтижесінде бағалардың өсу қарқыны Р3
деңгейіне дейін түседі делік, ал жұмыссыздық сәл өседі, оның деңгей U3 – ке
жетеді.
Батыс тәжірибесі көрсеткендей, Филлипс қисығын қысқа мерзімдік
экономика жағдайында қолдануға болады, ал ұзақ мерзімде ( 5 – 10 жыл )
жұмыссыздық пен инфляция қатарласа өседі. Ұзақ мерзімде Филлипс заңдылығы
сақталмайды және оны белгілі бір жағдайлармен түсінуге болады.
Осы жағдайлар арасында сұранымды ынталандыру саясатының орны ерекше.
Мәселе мынада: үкіметті жұмыссыздықты қысқарту мақсатында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
беті
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 3
І Бөлім. Инфляцияның мәні, негізгі мазмұны
1.1 Инфляцияның мәні және оны өлшеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Инфляцияның пайда болу себептері
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
ІІ Бөлім. Инфляцияның түрлері және оны түсіндіретін балама
концепциялар
2.1 Инфляцияның түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2.2 Инфляцияны түсіндіретін балама концепциялар ... ... ... ... 10
2.3 Филлипс қисығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..
12
ІІІ Бөлім. Қазақстан жағдайындағы инфляция ерекшеліктері, оған қарсы
саясат
1. Қазақстандағы инфляциялық процесінің дамуы және
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 15
2. Инфляцияның экономикалық және әлеуметтік салдары .. 17
3. Инфляцияға қарсы саяхат
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
Қорытынды бөлім
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
Пайдаланылатын әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
Кіріспе
Менің курстық жұмысымның негізгі тақырыбы Инфляция: мәні, себептері,
формасы, салдары. Ол үш бөлімнен тұрады.
І бөлімінде инфляцияның мәні, негізгі мазмұны жазылған.
ІІ бөлімінде инфляцияның түрлері және оны түсіндіретін балама
концепциялар жазылған.
ІІІ бөлімінде Қазақстан жағдайындағы инфляция ерекшеліктері, оған
қарсы саясат жазылған.
Инфляция – бұл күрделі де көпфакторлы құбылыс; ол қағаз ақша
айналымына негізделген экономикаға тән және ұдайы өндіріс процесінің
бұзылуымен сипатталады.
Инфляция ең алдымен тауар бағаларының өсуі және шетел валюталарының
қымбаттауы ретінде көрінеді.
Алтын немесе күміс ақшы айналымы кезінде инфляция болмайды, неге
десеңіз, ақша ол кезде құндылықтың белгісі емес нақты құндылықтың өзі
болған; қажетті ақша көлемі алтын-күміс қорымен реттелген. Қағаз ақша
айналымында жағдай басқаша қалыптасады. Мұнда қағаз ақша байлықтың тек
белгісі ғана. Қағаз ақша қазына сақтау қызметін толық атқара алмайды. Қор
сақтау үшін адамдар ақшасына құнды заттар алуға ұмтылды. Қор ретінде қағаз
ақша шектеулі көлемде ғана сақталады. Олардың көбі айналымға шығарылады,
айналымдағы ақша көлемі қажеттіліктен тыс өседі. Артық ақша сұранымды
арттырады. Артық сұраным, өз кезегінде, бағаларға қатты ықпал жасап, оларды
көтеріп жібереді.
Батыс елдерінде 10%-ке дейінгі баяу инфляция қауіпті деп саналмайды.
Керісінше белгілі бір жағдайда баяу инфляция экономиканың дамуын
жеделдететін фактор ретінде түсіндіріледі. Баға өскенде тұрғындар тауарды
көбірек сатып алады, кейін ол одан да қымбатқа түсетінін біледі. Бұл, өз
кезегінде, өндірушілерді ұсынысты арттыруға ынталандырады, нарық тауарға
тез толады. Инфляция жағдайында әртүрлі салаларда баға бір қалыпты өспейді.
Сондықтан, инфляция экономикада қалыптасқан диспропорцияларды түзетуге және
нарық шаруашылығын сауықтыруға мүмкіндік береді. Баяу инфляция кезінде
бағалар еңбекақыдан тезірек өседі. Бұл жағдайда өндіріс шығындары төмендеп,
кәсіпкерлік дамиды.
Бірақ, 10% тең асқанда инфляция қауіпті. Экономика әсіресе
гиперинфляция кезінде тез күйрейді. Гиперинфляция жағдайында бағалар
деңгейі бірнеше процентке емес, бірнеше ретке өседі, ақша тез құнсызданады,
өндіріске инвестиция жасау тиімсіз болады. Сондықтан қаржы ресурстары
айналым мерзімі қысқа сауда сферасына ауысады. Сауданың пайдасына қоғамға
тигізетін зияны көптеу, алып-сату (спекуляция) түрі тез дамиды.
Спекулятивті бизнес ұсыныстың, өндірістің өсуіне ықпал жасамайды,
керісінше, өндіріс тоқырауға ұшырайды. Тоқырау мен инфляция қосылған соң
нарықтың оңды әсерлері толық жойылып, нарық механизмі енді экономикаға
теріс әсер ететін болады. Сондықтан стагфляциядан шығу
үшін мемлекет тарапынан инфляцияға қарсы жедел және жүйелі іс-шаралар
бағдарламасы жасалып, іске асырылуы қажет болады.
Курстық жұмысымның негізгі мақсаты – инфляцияның мәнін, түрлерін,
онық экономикалық және әлеуметтік салдарын талқылау. Оған қазіргі кездегі
қарсы қолданылатын саясат және Қазақстан жағдайындағы инфляция
ерекшеліктерін толықтай зерттеп, осы курстық жұмысымның жалпы мәнін ашу.
І Бөлім. Инфляцияның мәні, негізгі мазмұны
1.1 Инфляцияның мәні және оны өлшеу
Инфляция – бағалардың жалпы өсуі, табыстардың құнсыздануы. Елдегі
тауар рыноктарының көбінде тепе-теңдік бұзылса, бағалар тоқтаусыз өседі.
Яғни, инфляция – бұл жалпы ұсыныс пен сұраныс арасында қалыптасқан
сәйкессіздік. Жеке тауар рыногында сұраным ұсынымнан артық болса, тауарға
баға деңгейі өседі. Бірақ мұндай жекелеген нарық сәйкессіздігі инляцияны
қалыптастырмайды. Инфляция – бұл рыноктардың көбінде, сұранымның артуынан
қалыптасқан тепе-теңдіктің бұзылуына байланысты пайда болған елдегі баға
деңгейінің жалпы өсуі.
Ақша сұранысынан тыс товар бағалары еңбек өнімділігіне, нарықтың
монополизациялануына, жаңа салық ставкаларына, нарық жағдаятына
(конъюнктурасына), сыртқы экономикалық жағдайға, мемлекеттік реттеуге және
басқа да себептерге байланысты өзгеруі мүмкін. Яғни бағаның өсуін көптеген
себептер қалыптастырады. Бірақ бағаның кез-келген өсуі де инфляция емес.
Сондықтан, жоғарыда келтірілген себептердің арасынан инфляцияны
қалыптастыратындарын анықтап алу қажет.
Айталық, экономиканың конъюнктуралық ауытқуына байланысты бағалардың
өсуін инфляцияға жатқызуға болмайды. Еңбек өнімділігі өскенде баға деңгейі
төмендейді. Бірақ егер негізгі өндіріс салаларында еңбекақы деңгейі еңбек
өнімділігінен тез өскен болса, онда ұлттық шаруашылықта шығын инфляциясы
деп аталатын жағдай қалыптасып, бағалардың жалпы деңгейі өседі.
Инфляция деңгейін өлшеу
Инфляция баға индексі арқылы өлшенеді. Есімізге түсірелік, жалпы
базалық мерзім баға индексі арқылы анықталады.
Инфляция деңгейін мына жолмен есептеп шығаруға болады. Осы жылдың (
2001 ж ) баға индексін алдыңғы жылдың ( 2000 ж ) баға индексінен шығарып,
айырмасы алдыңғы жылдың ( 2000 ж ) баға индексіне бөліп, содан кейін оны
пайыз түрінде шығару керек 100-ге көбейтеміз. Мысалы, 2000 ж тауарлар
тұтыну баға индексі 154, 5 тең болса, 2001 ж – 158, 2 болды. Сонымен 2001 ж
инфляция деңгейі мына жолмен анықталады:
Инфляция қарқыны = 158,2 – 154,5 . 100 %
154,5
1.2 Инфляцияның пайда болу себептері
Инфляция негізінен шаруашылықта қалыптасқан әр түрлі
диспропорцияларға байланысты болатынын еске ала отырып, оның негізгі
себептерін қарастырып көрелік.
Біріншіден, бұл мемлекеттік шығындар мен табыстар арасында
қалыптасқан диспропорция немесе тепе-теңдіктің бұзылуы. Бұл мемлекет
Бюджетінің тапшылығы түрінде көрінеді. Егер тапшылық Орталық банктің
несиесі, яғни айналымға қосымша ақша шығару арқылы қаржыланған болса, онда
бұл айналымдағы ақша массасын арттырады және инфляцияны қалыптастыруына
әбден мүмкін. Екіншіден, егер инвестицияларды қаржыландыру, жоғарыда
айтылған әдіспен, яғни Орталық банктің несие беруімен жүргізілетін болса,
түптеп келгенде, бұл да инфляцияның себебіне айналуы мүмкін. Үшіншіден, осы
күнгі экономикалық теория бағалардың жалпы өсуі ХХ ғасырда нарықтың
құрылымының өзгеруімен түсіндіреді. Бүгінгі нарық ХІХ ғасырдағы нарық
түріне тіпті ұқсамайды.
ХІХ ғасырдағы нарықта негізінен өзара толық бәсекелі тауарлар
сатылатын. Бұл тауарларды көптеген өндірушілер өзара еркін бәсеке негізінде
өндіріп сататын, салалық және салааралық бәсеке жағдайы болған, капитал
кедергісіз бір саладан екінші салаға ауысатын еді. Қазіргі рынок – көбінде
олипология түрінде қалыптасқан. Осы күнгі ірі фирмалар ( тауар өндірушілер,
ұсынушылар ) белгілі бір деңгейде нарық бағасына ықпал жасап, өз өніміне
бағаны өзі белгілей алады. Фирма олипология бағаның өсуін қолдамаса да оның
деңгейін түсірмеуге ұмтылады, нарықта қалыптасқан баға деңгейінің тұрақты
болуына мүдделі. Бағаның төмендеуімен өз рыногындағы жағдайды бұзып алмау
мақсатында ірі фирмалар ұсыным икемділігінің артуына кедергі жасауға
тырысады.
Қалыптасқан өндіріс түріне жаңа фирмалардың келуіне шек қою арқылы
олипологиялық фирмалар жалпы сұраным мен ұсыным арасындағы диспропорцияны
мүмкін болғанша ұзақ уақыт ұстап алуға ұмтылады. Төртіншіден, ұлттық
экономикалардың ашыла түсуіне, олардың дүние жүзілік шаруашылық
қатынастары жүйесіне тартылуына байланысты инфляцияның бір елден екінші
елге ауысу қаупі артады.
Инмпортталған инфляциямен күресу мүмкіншіліктері де шектеулі
келеді. Әрине, ұлттық валютаның бағасын арттырыпимпортты арзандатуға
болады, бірақ бұл жағдайда экспорт қымбаттап, ұлттық өнімнің әлем
нарығындағы өнімділігі кемиді. Бесіншіден, инфляцияны тосу деген
жағдайға байланысты инфляциялық процесс өзін-өзі қолдап жалғаса береді.
Батыс елдерінде, көптеген экономистердің пікірінше, инфляцияны тосу
психологиясын жеңі антиинфляциялық саясаттың негізгі мақсаты деп
анықталады.
Инфляцияны тосу механизмі экономикаға қалай әсер етеді? Мәселе
мынадай: адамдар ұзақ уақыт бағалардың өсуін көріп, олардың болашақта
төмендеуінен күдер үзеді де, жаппай тауар сатып алуға көшеді. Сонымен қатар
олар еңбекақы деңгейін көтеру туралы үкіметке талап
қояды.
Еңбекақының өсуі тұтынушылық сұранымын одан әрі арттыра түседі.
Өндірушілер де шикізат пен материалдарға және энергияға бағаның өсуін
болжап, өздерінің өнімдеріне бағаны арттыра түседі. Әрбір өндіруші өзін
инфляциядан алдын ала сақтандыру мақсатында өніміне бағаны еселеп көтереді.
Нәтижесінде, бағалар сұраным көлемі анықтайтын деңгейден сатып,
инфляцияны тосу деңгейіне көтеріледі.
Инфляцияның себептері сан қилы, бірақ әр кезде олардың белгілі бір
комбинациясы (құрамасы) қалыптасады. Айталық, Екінші дүниежүзілік соғыстан
кейін Батыс Европа елдерінде тапшылыққа байланысты өте күшті инфляция
қалыптасқан. Соңғы жылдары Батыс елдерінде инфляцияның негізгі себебі
мемлекен шығындарының өсуі, баға – еңбекақы ,
инфляциялық тосу , инфляцияның бір елден екінші елге ауысуы және
басқалары болды. Бұрынғы кеңес Одағындағы инфляцияның негізгі себебі
ретінде әкімшілік жоспарлау жүйесінде қалыптасқан экономикалық
диспрорцияларды айтуға болады.
2. бөлім. Инфляцияның түрлері және оны түсіндіретін балама
концепциялар
2.1 Инфляцияның түрлері
Бұрын инфляция төтенше жағдайда ғана қалыптасатын. Мысалы, соғыс
кезінде мемлекен өзінің әскери шығындарын қаржыландыру үшін өте көп
мөлшерде қағаз ақша шығаратын. Соңғы екі – үш онжылдықта көптеген елдерде
инфляция ұдайы өндіріс процесінің тұрақты факторына айналды. Экономика
теориясында, жеке алғанда осы күнгі Кейіністіжақтаушы экономистер
инфляцияның баяу түрін өндірістің дамуына қосымша оңды әсер ететін фактор
ретінде қарастырады. Баяу инфляцияны олар мемлкеттің бірден – бір тиімді
саясат жүргізу құралы ретінде түсіндіреді.
Баяу инфляция саясаты өндіріс пен нарық ( сұраным ) жағдайларының
өзгеруіне сәйкес бағаларды реттеп отыруға мүмкіндік береді.
Қарқынды инфляция ( бағалардың жылына 20 % - 200 % - ке дейін өсу
түрі ) – экономика үшін өте қиын жағдай, бірақ іскерлік қатынастардың көбі
қарқынды инфляцияны алдын ала ескеріп, оған икемделе береді.
Гиперинфляцияда бағалардың жалпы деңгейі мыңдаған процентке артқан
жағдаймен сипатталады. Гиперинфляция кезінде бағалардың өсу қарқыны
айналымға шығарылған ақша көлімінің өсуінен көп сес артып кетеді.
Гиперинфляцияда бағалардың өсу қарқыны соншалық, тіпті ақша шығаратын
фабрикалар аптасын тоқтаусыз жұмыс істегенде де айналымға қажетті ақша
көлемін шығару мүмкіндігі жетпей қалады екен.
Ақша айналым заңын сипаттайтын теңдікті - MV=PQ қолдана отырып осыны
қалаай түсіндіруге болады? Егер M – n есе өскен болса, баға деңгейі сонша
есеге өсуі қажет сияқты. Бірақ бұл жерде V- көрсеткішін де есепке алу
қажет. Шаруашылық субъектілері ұлттық валютаға сенімдерін толық жойған
жағдайда қолындағы құнсыз валютадан тез құтылуға ұмтылады. Нәтижесінде
ақшаның айналым жылдамдығы ﴾V﴿ күрт өседі, ал бұл айналымға қажетті ақша
көлемнің күрт өсуімен бірдей. Сондықтан бағаның өсу қарқыны айналымдағы
ақша массасының өсуінен сан есе артады.
Сонымен, инфляцияны тосу факторын қарқынды инфляцияның
гиперинфляцияға ауысып асқындап кетуінің негізгі бір себебі ретінде
қарастыру болады.
Жоғарыда сөз болғандар инфляцияның ашық түріне жатады. Ашық инфляция
жағдайында бағалардың өсуі және өсу қарқыны айқын байқалады және ресми
түрде есепке алынады. Бірақ, бағалардың деңгейі ресми түрде өспеген болса
да құнсыздану ( инфляция ) жағдайы қалыптасуы мүмкін. Инфляцияның бұл түрі
тауар тапшылығынан көрінеді. Тауарлардың тапшылығына байланысты олардың
ақшаға сатып алу қиындайды, яғни ақша ( табыс ) құнсызданады.
Инфляция теңгермелі түрде болуы мүмкін, яғни бағалар бір қалыпты және
баяу өседі. Бұл жағдайда бағалардың бір жылдық өсуіне сәйкес процент кесімі
( ставкасы ) да өседі.
Нарықта тепе-теңдік ( тұрақтылық ) сақталады. Теңгермелі емес
инфляция кезінде жеке товар топтарына баға бірқалыпты емес, әртүрлі
қарқынмен өседі.
Сонымен, тосылған инфляцияны тосын инфляциядан айыра білген жөн.
Тосылған инфляцияны алдын ала болжауға болады, немесе оны үкімет арнайы
мақсатпен жоспарлайды . тосын инфляция бағаларды кенеттен және өз
өсуінен көрінеді. Мұндай жағдай ақша айналымын және салық жүйесін бұзады.
Тұрғындар бағаның өсуінен сескеніп, қолындағы қаражатын сақтап қалу
мақсатында тауарларды жаппай сатып ала бастайды.
Сондықтан нарықта қалыптасқан жағдай бұзылады, сұраным мен баға
бұрынғыдан да тез өсетін болады. Сонымен бағалардың кенеттен, тосын түрде
өсуі тұрғындардың инфляциялық тосу психологиясын туғызады. Егер тосын
инфляция ( бағаның кенеттен өсуі ) экономикасы дамыған елде пайда болса, ол
нарық жағдайына қатты әсер етпейді. Экономикасы тұрақты да қуатты елде
тұрғандар бағаның уақытша ауытқуынан қорықпайды және бағаның өсуі қаншама
болса, соншама оның құлдырап түсіп кетуі әбден мүмкін болатынына сенеді;
сондықтан олар бағаның түсуін күтіп табысын үнемдеп мақсатында сатып алуды
күрт қысқартады.
Нарықтық сұранымның қысқаруы баға деңгейіне әсер етеді, бағалардың
өсуі тоқтайды, олардың деңгейі құлдырап, бастапқы қалпына келеді.
Бұл жерде біз қалыпты қызмет атқаратын нарықтық шаруашылық жағдайында
пайда болатын белгісі Италия экономисі есімімен аталатын Пигу
әсері немес нақты кассалық қалдықтың әсері деп аталатын құбылысты
суреттедік. Айта кететін тағы бір ескертпе, Пигу әсері икемді бағалар
мен икемді процент жағдайында және инфляциялық тосу болмағанда ғана
қалыптасады екен.
Біраз батыс экономистерінің пікірінше, Пигу әсері экономикада
нақты болатын жағдайды ғана емес, тек теориялық болжамды білдіреді.
2.2 Инфляцияны түсіндіретін балама концепциялар
Батыс елдердің экономистері жасаған теорияларда альтернативті
( балама ) концепция ретінде сұраным инфляциясы және шығын
инфляциясы анықталады. Бұл концепцияларда инфляцияның қалыптасу себептері
( механизм – моделі ) қарастырылады.
Сұраным инфляциясы жалпы сұраным мен ұсыным арасындағы тепе –
теңдіктің сұраным жағынан бұзылуын білдіреді. Бұл жерде мемлекет
шығындарының артуы, өндіріс және еңбек ресурстарының толық іске қосылған
жағдайында өндіріс құралдарына қосымша сұранымның қалыптасуы және
тұрғындардың тұтынушылық мүмкіншіліктерінің артуы
негізгі себеп болуы мүмкін. Осы жағдайларға байланысты айналымға артық ақша
массасы шығып, жалпы баға деңгейі өседі. Өндіріс саласында еңбекпен толық
қамтылған жағдайда айналымдағы артық төлем ақша массасы шектеулі тауар
ұсынымына тап болып, бағалардың инфляциялық өсуін қалыптастырады.
Сұраным инфляциясын график түрінде былай суреттеп көрсетуге болады.
Жоғарыда келтірілген себептерге байланысты ақша массасының өсуі жалпы
сұраным сызығын солдан оңға қарай жылжытады. ( AD – AD ) және экономика
жалпы ұсыным қисығының аралық (2) немесе классикалық (3) үзіндісінде
болса, бұл баға деңгейін арттырады ( Р – Р ), яғни инфляция қалыптасады.
Шығындар инфляциясы - өндіріс шығындарының өсуінен туындаған
бағалардың жаппай өсуін білдіреді. Өндіріс шығындарының өсуі монополиялық
немесе олигаполиялық бағалардың қалыптасуынан, мемлекеттің қаржы
саясатынан, шикізат пен энергия ресурстарына бағаның өсуінен және басқа
себептерден болады.
Шығындар инфляциясын график түрінде суреттеп көрсетуге болады.
Айтылған себептерге байланысты өндіріс шығындары өседі, жалпы ұсыным
қисығы солға қарай жылжиды ( AS – AS ), баға деңгейі өседі ( P –
P ), өндіріс көлемі қысқарады ( Q – Q ), яғни ЖҰӨ-нің нақты көлемі
қысқарады. Бағалардың өсуі тұрғындардың нақты табысын төмендетеді.
Сондықтан кәсіподақтар еңбекақының номиналды деңгейін көтеру туралы талап
қояды. Үкімет инфляция шығындарының орнын толтыру саясатын ұстануға мәжбүр
болады. Бағалардың жаппай өсуі табыстарды индексациялауға мәжбүрлейді, бұл
өндіріс шығындарын арттырады, яғни инфляцияның одан да жоғары көтерілуіне
себеп болады. Табысты индексациялау бағдарламасы экономиканың әртүрлі
салалары үшін бірдей болуы мүмкін емес, басқаша айтқанда табысты
индексациялау барлық топтар үшін бірдей болмайды. Инфляцияның әр түрін оның
басқа түрінен ажырату өте қиын, олар өзара тығыз байланысты түрде
қалыптасып дамиды. Мысалы, еңбекақының өсуі табыс инфляциясының себебі
ретінде көрінуі мүмкін.
20 ғасырдың екінші жартысында жұмыспен толық қамту, еркін бәсекелік
нарық жағдайы, бағалардың ұзақ мерзімдік тұрақтылығы әлемнің бірде-бір
елінде қатар қалыптаспағанын айту қажет. Бұл кезеңде бағалар тоқтаусыз өсіп
отырды, ал 60-шы жылдардың соңынан бастап экономиканың құлдырау жағдайында
да бағалар өсті. Дағдарыс фазасында бағалардың өсуі 19 ғасырдағы циклдер
үшін болмаған жағдай. Бұл құбылыс экономикада стагфляция деп
аталады.
3. Филлипс қисығы
Инфляция жұмыссыздыққа да айтарлықтайықпал жасайды. 1958 жылы ағылшын
экономисі О.Филлипс осы ықпалды өлшем көрсететін сұраным инфляция үлгісін (
моделін ) жасап ұсынған екен. 1861-1956 жылдар аралығында Ұлыбритания
статистика мәліметтерін қолданып Филлипс еңбекақы кесмідері мен жұмыссыздық
деңгейлерінің арасындағы кері қатынасты білдіретін қисық сызықты (
функцияны ) анықтаған.
Филлипстің анықтауынша, Англияда жұмыссыздықтың 2,5 – 3 % - тен артық
өсуі бағалар мен жалақыны күрт тежейді екен. Осыдан жұмыссыздықтың қысқаруы
баға мен еңбекақының өсуін қалыптастырады деген қорытынды шығады. Басқаша
айтқанда, ұлттық экономикада жұмыссыздықты инфляцияның өсу қарқынын арттыру
қысқартуға болады.
Филлипс есептеулерінің теориялық негізін Р. Липси есімді экономист
жасаған екен. Кейінен Американ экономистері Р. Солоу және П. Саиуэльсон
Филлипс қисығын жетілдіріп, оның жаңаша үлгісін жасап берген. Олар Филлипс
моделінде еңбекақы кесімін ( ставкасын ) тауар бағаларының өсу қарқынымен
ауыстырады. Бұл түрінде Филлипс қисығы белгілі экономикалық саясатты
жүргізу үшін, ең алдымен, жұмыспен қамту, экономиканың өсуі, бағаларды
тұрақтандыру жағдайларын анықтауға қолданылады. Х сызығында жұмыссыздық
деңгейі ( % - пен ), Ү сызығында – товар бағаларының өсу қарқыны ( % - пен
) көрсетіледі. Филлипс қисығы осы көрсеткіштерінің арақатынасын белгілейді.
Егер қалыптасып отырған жұмыссыздық, мысалы, U1 ( P1 – инфляция
деңгейіндегі ) өте жоғары деп саналса, онда бұл жұмыссыздық деңгейін
қысқарту мақсатында белгілі ақша – несие және қаржы – бюджет іс –
шараларының жүргізілуі қажет болады. Жұмыссыздықты қысқарту үшін өндірістің
өсуіне қосымша жағдай жасалады, ЖҰӨ - нің өсуі жалпы сұраным өскен жағдайда
тауар бағалары да өседі, ал нарық бағаларының деңгейі өскенде ұсыным,
өндіріс ақыны өседі, түптеп келгенде ЖҰӨ өседі. Ұлттық өндірістің өсуі
өндіріс факторларына, оның ішінде еңбекке қосымша сұранымды қалыптастырады,
жұмыссыздық қысқарады. Айталық жұмыссыздықтың үлес салмағы U2 – ге дейін
қысқарған болсын, онда инфляция қарқыны P2 – ге дейін көтеріледі. Бұл
экономиканың ( қызуын ) арттырып, дағдарыс жағдайын қалыптастыруы мүмкін.
Сондықтан, үкімет енді басқаша саясат жүргізуге мәжбүр болады. Инфляцияны
тежеу мақсатында бюджет шығындарын қысқартады, қымбат ақша – несие
саясатын іске қосады. Осы шаралардың нәтижесінде бағалардың өсу қарқыны Р3
деңгейіне дейін түседі делік, ал жұмыссыздық сәл өседі, оның деңгей U3 – ке
жетеді.
Батыс тәжірибесі көрсеткендей, Филлипс қисығын қысқа мерзімдік
экономика жағдайында қолдануға болады, ал ұзақ мерзімде ( 5 – 10 жыл )
жұмыссыздық пен инфляция қатарласа өседі. Ұзақ мерзімде Филлипс заңдылығы
сақталмайды және оны белгілі бір жағдайлармен түсінуге болады.
Осы жағдайлар арасында сұранымды ынталандыру саясатының орны ерекше.
Мәселе мынада: үкіметті жұмыссыздықты қысқарту мақсатында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz